Долларын ханш 2000 төгрөгөөс буухгүй байна. Ханшийн мэдээллийг харахад хар зах буюу “Найман шарга” зах дээр нэг ам.долларыг 1998 төгрөгөөр зарж байна. Харин арилжааны банкуудад зарж байгаа долларын ханш 2000-2002 төгрөг байна.
Өнгөрсөн долоо хоногт Оюутолгойн далд уурхайн санхүүжилтийн гэрээг Монголд байгуулсан. Энэхүү гэрээний дагуу 4.4 тэрбум ам.долларыг Оюутолгой компани дэлхийн 15 банкнаас зээлснэ бөгөөд ирэх жилээс долларын ханш буурна гэсэн эерэг хүлээлт эдийн засагт үүсээд байна.
Монголын
Хөрөнгийн биржийн Арилжаа, хяналтын албаны мэдээгээр өнөөдөр буюу 2015 оны
арванхоёрдугаар сарын 18-ний өдрийн үнэт цаасны арилжаагаар “II” ангилалд
бүртгэлтэй 10 хувьцаат компанийн нийт 1,140 ширхэг хувьцаа арилжигдсан байна.
Мөн дөрвөн ширхэг ЗГҮЦ хоёрдогч зах зээлийн арилжаагаар арилжжээ.
Энэ өдөр
“MSE ALL” индекс 870.53 нэгж болж 0.69%-иар буурсан бол зах зээлийн
үнэлгээ 1,226,863,471,247.53 төгрөг боллоо.
Хятадын төв банк буюу Ардын банк БНХАУ-ын үндэсний мөнгөн тэмдэгт юанийн америк доллартай харьцах ханшийг өнөөдөр 131 суурь пунктаар доошлууллаа. Ингэснээр нэг америк доллар 6.47 юаньтай тэнцэх болж, 2011 оны зургаадугаар сараас хойших хамгийн доод үзүүлэлтэд хүрч байна.
Шинжээчид Хятадын ардын банкны энэ шийдвэрийг 2016 оны аравдугаар сард юань ОУВС-ийн нөөцийн валют буюу “Зээлжих тусгай эрх”-ийн сагсанд ороход бэлтгэх шаардлагатай холбон авч үзэж байна. Тус сагсанд багтсанаар Хятадын юанийн эрэлт нэмэгдэж, хүү нь мэдэгдэхүйц өсөж мэдэх юм. Хятадын Төв банк “Тооцооллын аргачлалаа боловсронгуй болгох” шийдвэрээ зарласан энэ оны наймдугаар сараас доллартай харьцах юанийн солилцох ханш бүрдэх механизмын шинэчлэл эхэлсэн юм. Үүний дараа гурав хоногийн хугацаанд юанийн америк доллартай харьцах ханш 4.6 хувиар суларч, 6.40 юань нэг доллартай тэнцэх болсон.
Хожим нь Хятадын валютын ханш чангарсаар арвандүгээр сарын 2 гэхэд 6.31 юань нэг доллартай тэнцэх хэмжээнд очсон юм. Гэвч дараа нь дахиад ханш нь суларч эхэлсэн .
Лондонгийн металлын биржийн ханшаар тонн зэс 4641 ам.доллартай тэнцэж байна. Энэ нь өмнөх өдрийнхөөс 0.4 хувиа өссөн үзүүлэлт болж байгаа юм. Сүүлийн хоёр жил гарангийн хугацаанд зэсийн үнэ олон улсын зах зээл дээр буурсаар байгаа. Оргил үедээ 7500 ам.долларыг давж байсан ч дэлхийн эдийн засгийн хүндрэл, хямралыг даган үнэ нь буурч буй билээ.
Манай улсын экспортын голлох бүтээгдэхүүний нэг нь зэс бөгөөд жил бүрийн төсөвт тодорхой үнээр тооцоолж, тусгадаг. Ирэх жил зэсийн үнийг 6970 ам.доллараар тооцоод байгаа юм.
БХБ-ын дэд сайд асан Г.Байгалмаа Барилгын тухай хуулийн нэмэлт өөрчлөлт, төмөр замын цэрэг хөтөлбөрийг боловсруулах ажлын хэсэгт ажиллажээ.
–БХБ-ын дэд сайдын албыг гурван жилийн хугацаанд хашлаа. Ямар ажил аваад, юу амжуулаад ажлаа өгөв?
-Ажил хүлээж авахад орон сууцны талбайн үнэ өндөр, нийлүүлэлт бага, эрэлт их, барилгын үндсэн материалын ихэнхийг импортоор авдаг, тус салбарт ажиллах хүчнийг ч олноор гаднаас авдаг байсан. Тухайн үед барилгын өртгийг бууруулах замаар үнийг бууруулж, нийлүүлэлтийг нэмэгдүүлэх зорилт тавьсан. Барилгын үндсэн материал, ажиллах хүчин гаднаас орж ирж байгаа нь барилгын компаниудад ч, худалдан авагч иргэдэд ч үнийн дарамт болж байсан.
–Таныг ажил авч байхад хэдэн айлын орон сууц ашиглалтад ордог байсан бэ?
-Тэр үед жилдээ дээд тал нь 12 мянган айлын орон сууц ашиглалтад орж байсан. Одоо багадаа л 25 мянган айлын орон сууц ашиглалтад орж байна. Энэ нь моргейжийн найман хувийн зээлийн бодлого хэрэгжүүлэх боломж бүрдүүлсэн. Цаашид ч ашиглалтад орох барилгын тоо нэмэгдэх нөхцөл бүрдсэн.
–Нэмэгдэх нөхцөл гэдэг нь?
-Эхний ээлжинд дотооддоо барилгын материалын үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэх, энэ хүрээнд дотоодын барилгын материалын үйлдвэрүүд, барилгын компаниудыг зээлийн бодлогоор дэмжсэн. Нөгөө талаар барилгын үндсэн материалын үнийг тогтвортой барих хөтөлбөр хэрэгжүүлсэн.
–Төрөөс үнэ тогтоох бодлого хэр хэрэгжив?
-Төрөөс үнэ тогтоосон үйлдэл байхгүй. Барилгын компаниудад төр ашигтай нөхцөл санал болгосон. Төр компаниудад хөнгөлөлттэй зээл олгоно. Компаниуд цемент, арматурын үнэ хямд байх үед нь татан авч нөөцөлнө. Хөнгөлөлттэй зээлийн хариуд хямд авсан үнээрээ байрны үнийг тогтооно гэх мэт. Мөн дутуу барилгуудад зээл олгосон. Барилгын компаниуд шуналтайдаа үнэ нэмээд байдаггүй л дээ. Бодит нөхцөл байдал үнэ өсгөөд байдаг нь ажиглагдсан. Жишээлбэл Замын-Үүдэд нэг хоноод нэвтрэх ачаа, сар саатсан материалын үнэ ялгаатай биз дээ. БНХАУ-ын талтай тохирч нэвтрэх зурвасыг өргөтгөсөн. Одоо Замын-Үүдээр саатаж байгаа барилгын материал гэж дуулдахгүй байгаа биз дээ. Эдгээр хөтөлбөр хэрэгжсэний үр дүнд 2016 оноос Монголын цементийн үйлдвэрүүд дотоодын хэрэгцээг хангаад зогсохгүй ихээхэн хэмжээний экспорт хийж эхэлнэ.
–Барилгын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын ажлын дэд хэсгийг ахалсан гэсэн. Энэ шинэчлэл компаниудад болон иргэдэд ямар ашиг авчрах вэ?
-Компаниудад зөвшөөрөл өгдөг хугацаа гурав дахин гарын үсгийн тоо хоёр дахин, элдэв тавигддаг нөхцөл 50 хувь багасна. Гарын үсэг өгөхгүй зугтдаг, элдэв шалтаг тоочдог түшмэдийн зөвшөөрөл өгдөг эрх төрийн бус байгууллагуудад шилжинэ. Иргэдийн хувьд орон сууцны талбайн хэмжээн дээр маргаан гарадаг. Үүнийг хуульчилсан. Өөрөөр хэлбэл яаж талбайг хэмжих стандартыг суулгаж өгсөн. Хайрга, дайрга ашигт малтмалд тооцогддог байсан. Үүнийг болиулсан.
-“Нэг цэрэг-Нэг үндэстэн” хөтөлбөр гэж юу вэ?
-Хуулиар манай улс жилдээ гаднаас 30 мянган ажлын хүч оруулах боломжтой. Гэхдээ энэ дотор чинь нарийн мэргэжлийн, түүн дотроо техник технологийн өндөр мэргэжлийн инженерүүд багтана. Гэтэл манай улсад бүтээн байгуулалтын улирал хязгаартай. Дулааны улиралд амжуулахгүй бол дараа жил үргэлжлүүлнэ. Өөрөөр хэлбэл хэдэн сар их хэмжээний хөрөнгө үхмэл болоод өнжинө гэсэн үг. Гэтэл богино хугацаанд хийх ажил нь ажиллах хүчнээс их байна. 2015 онд барилгын салбарт компаниуд гаднаас 24 мянган хүн авахаар захиалсан боловч төлөвлөсөн ажлууд бүрэн хэрэгжээгүй учраас долоон мянган хүн л орж ирсэн. Энэ долоон мянган хүний авсан цалин гадагшаа гарсан. Тэгвэл өнөөдөр ажилгүй байгаа залуусыг төмөр, барилгын ажилд татан оруулбал тэдний идэх хоолноос эхлээд өмсөх хувцас, цалин мөнгө нь дотооддоо үлдэнэ. Хэнийг ч албадан татахгүй зөвхөн сайн дурын үндсэн дээр алба хаалгах, хаах үедээ хувь хүнд ч, улсын эдийн засагт ч ашигтай байх хөтөлбөр шүү дээ.
–Эсэргүүцэх иргэд ч цөөнгүй байх шиг байна.
-Ямар ч шийдвэр 100 хувь эсэргүүцэлгүй байна гэж байхгүй. Иргэдээс олон асуудалд санал авч шийдвэр гаргадаг биз дээ. 100 хувь дэмжигдсэн ямар санал байна. Тэгээд ч УИХ-аар батлагдсан хөтөлбөрийг хууль ёст орон юм бол үг дуугүй хэрэгжүүлэх ёстой. Тэр ажилгүй залуучууд эсэргүүцээд байна уу, тэтгэврээрээ хүүхдээ тэжээж байгаа хөгшид, хүүхэд нь насанд хүрсэн, дээд сургуулийн төлбөр хийж чадахгүй, өрх толгойлсон эхчүүд лав эсэргүүцээгүй байх.
–Улсын эдийн засагт ашигтай нь ойлгомжтой. Хувь хүнд ямар ашигтай вэ?
-Анзаарсан бол сүүлийн үед залуусын цэрэгт явах сонирхол нэмэгдсэн. Зарим явах гээд чадахгүй байгаа тухай гомдол мэдүүлдэг. Манай уламжлал байдаг. “Цэрэгт яваагүй эр хүнийг эр хүн гэх үү” гэсэн шүлэг ч байдаг. Монгол эрийн нэг бахархал нь цэргийн алба. Төрийн албанд цэргийн алба хаасан хүн илүү боломжтой. “Нэг цэрэг-Нэг үндэстэн” хөтөлбөр залууст маш том боломж олгоно.
–Алба хаах хугацаандаа цалин авна гэсэн.
-Сард нэг сая орчим төгрөгийн цалин авна. Нийгмийн, эрүүл мэндийн даатгалаа төлнө. Мэргэжил үнэгүй эзэмшинэ. Төр байр хоолоор үнэгүй хангана. Өнөөдөр гэмт хэргийн ихэнхийг залуус үйлдэж байна. Тэд муу юм хийх дон туссандаа гэмт хэрэг үйлдээд байгаа гэж бодохгүй байна. Залхуудаа ээж, аавынхаа хэдэн төгрөгийг хараад хэвтээд байгаа юм биш. Гадаадад манай залуус шиг ажилсаг хүчин байдаггүй. Тэнд нөхцлийг нь бүрдүүлж өгсөн учраас залуус ажиллаад байгаа юм. Төр анх удаа л залуустаа боломж гаргаж өгч байна. Манай хөтөлбөрт 50 мянган хүн шаардлагатай. Гэхдээ төсөвөөс шалтгаалаад арван мянган хүнээр тооцож УИХ төсөв баталсан. Эсэргүүцээд байгаа хүмүүст өөр ямар санаа байгаа юм. Өмнө нь хэрэгжүүлэхгүй яагаад нуугаад өдий хүрсэн юм гэсэн асуулт тавьж болно биз дээ.
–Хөтөлбөр хэзээнээс хэрэгжих вэ, цэргийн алба хаах хугацаа?
-Он гаргаад бэлтгэл ажил эхэлнэ. Дулаан орохоор үндсэн ажлаа эхлүүлэхээр тооцсон. Эрэгтэйчүүд гурав, эмэгтэйчүүд хоёр жил алба хаана. Хүсвэл хугацаагаа гэрээт цэргийн алба хаах хэлбэрээр сунгах боломжтой. Төсөл хэрэгжээд эхлэнгүүт л мах, сүү, хувцас гээд жижиг дунд үйлдвэрүүд захиалгатай болоод ирнэ. Цалингаараа хуримтлал үүсгэж болно. Манайд барилгын цэрэг гэж байсан. Дархан, Эрдэнэтийг байгуулахад чухал хувь нэмэр оруулсан. Гурван жил албаа хаачихаад хоёр мянган төгрөг өвөртлөөд харьж байсан цэрэг байсан байгаа юм. Тэр үед сэхээтний цалин 700 төгрөг байсан гэдэг.
–Цэрэг маань аав, ээж хоёрынхоо моргейжийн зээлэнд цалингаа өгч болох уу?
-Болно. Цэрэгт явсан хүү нь жилийн дараа арав орчим сая төгрөгийн хуримтлалтай болно. Аав, ээж нь 100 сая төгрөгийн моргейжид хамрагдлаа гэхэд арван сая төгрөгийн урьдчилгааг өгч болно. Хэр олон цэрэг ар гэрээ моргейжид хамруулахад тусална тэр хэрээр орон сууцны борлуулалт нэмэгдэж, хотын утаа буурна биз дээ.
–Өмнө нь цэрэгт татагдсан залуус хаана, юу хийхээ мэддэггүй байсан. Цэрэг юм чинь юу ч хийх ёстой гээд албадаад байх уу?
-Албадан цэрэгт татахгүй гэж хэлсэн. Гэхдээ цэрэг бол цэргийн хуулиар амьдарна. Мэдээж аав, ээжтэйгээ амьдарснаас өөр. Энэ хөтөлбөрийн нэг онцлог бол мэргэжилтэй залуус шууд өөрийн мэрэгжлээр ажиллах боломжтой. Мэргэжилгүй нь авто болон төмөр зам, барилгын аль нэг мэргэжлийг эзэмших хүсэлтээ гаргана. Тэр хүсэлтээр нь анги, салбарт хуваарилна.
–Сая төгрөгөө авчихаад алга болчихвол яахав, эмэгтэй цэрэг юу хийх вэ?
-Энэ бол цэргийн алба. Цэргийн алба хаах хуулиар зохицуулагдана. Эмэгтэй цэрэг гэхээр гайхах хүн цөөнгүй. Өнөөдөр барилгын салбарын ихэнх ажлыг эмэгтэйчүүд нугалдаг гэдгийг мэдэх үү. Томоохон ажлуудыг техникээр гүйцэтгэдэг болсон. Үлдсэн гараар хийх ажлын ихэнхийг эмэгтэйчүүд нугалдаг. Барилгын чимхлүүр ажил гэж ярьдаг засал чимэглэлийг эмэгтэйчүүд л амжуулж байна. Сайн ч хийдэг. Будаг, шохой, засал чимэглэлийн ажил дээр нэг их гомдол гардаггүй биз дээ. Эмэгтэйчүүд хийдэг болоод тийм байдаг байхгүй юу. Дээр нь эмнэлэг сувилал, эмэгтэйчүүд гүйцэтгэх олон ажил гарна. Эмэгтэйчүүд энэ хөтөлбөрөөс олсон мөнгөө хамгийн их үр дүнтэй зарцуулна гэж би итгэж байгаа.
–Баахан цэрэг татдаг. Ажил тийм их байна уу?
-Ойрын 5-10 жилд 50000 цэрэг хийх хангалттай ажил байна.
–Жишээлбэл?
-2010 онд УИХ “Шинэ бүтээн байгуулалт, дунд хугацааны зорилтот хөтөлбөр” баталсан. Энэ хөтөлбөрт Улаанбаатарт шинээр 17 хотхон хороолол, 21 аймагт мянган орон сууц, 100 сумын төвийг шинэчилнэ. Шинэ төмөр зам, авто зам гээд хангалттай ажил байна.
–Авто зам 21 аймагтай холбогдсон. Өөр тийм их авто зам барих уу?
-Шинэ төмөр замын дагуу, бусад олон газарт зам хэрэгтэй байгаа шүү дээ.
–Нөгөө хувийн хэвшлээ нухчих юм биш биз?
-Хувийн хэвшлийнхэн ажлаа хийж л байгаа. Тэдний ажлыг булаах зорилго байхгүй. Хувийнхны хийж чадахгүй байгаа ажлыг хэрэгжүүлэх хөтөлбөр. Тэгээд ч хувийн хэвшлийнхэн гурван жил ажилласан бэлэн ажиллах хүчинтэй шууд золгох боломж бүрдэнэ.
Х.Баттөгс
Өнгөрсөн оны сүүлчээр найман хувьтай байсан эдийн засгийн өсөлт энэ жилийн эцсээр 2.5 хувь болж буурсан гол шалтгааныг гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын татралт гэж шинжээчид харж байна. Манай зэс, нүүрсийг худалдаж авдаг Хятадын эдийн засгийн өсөлт удааширсан гэх том шалтгаан бий. Сүүлийн таван жилд экспортын 90 гаруй хувь, гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын 80 гаруй хувь уул уурхайн салбарт ногдож байсан нь үүний гол нотолгоо. Гадаадын хөрөнгө оруулалт оргил үедээ 4.6 тэрбум ам.доллар хүрдэг байсан бол өдгөө 15.9 сая ам.доллараар хэмжигдэж байна. “Өмнөх буюу 2009 оны хямралын үед уул уурхай, барилгын салбарын өсөлт саарч дараа нь үйлчилгээний салбар муудсан бол одоогийн байдлаар үйлчилгээ, уул уурхайн салбар уналттай байна” гэж “Эгүлэ капитал”-ынхан онцолжээ. Ирэх онд ч эдийн засаг хүндхэн үргэлжилнэ гэсэн таамгийг судалгааны хэд хэдэн байгууллага гаргаад байна. Тэдний нэг нь сая дурдсан “Эгүлэ капитал”. Тэд ирэх оны эдийн засгийн өсөлтийг 4.3 хувь гэж төсөөлжээ.
Судалгааны “Мандал даатгал” компани ч гэгээтэй зүйл олж харахгүй байгаагаа дуулгалаа. Тэд ирэх онд эдийн засгийн өсөлт 3.6-4.4 хувьд хүрэх болов уу гэж таамаглажээ. “Мандал”-ын таамгаар бол ирэх оны эдийн засаг өнөө жилийнхээс дээрдэхгүй нь. Ирэх оныг “Мандал”-ынхан зээлийн чанаргүйдэл нэмэгдэнэ, төсөв хүндэрнэ, эдийн засгийн өсөлт ажиглагдахгүй гэж харжээ. Дэлхийн банк, АХБ, ОУВС, Монголбанк, Сангийн яамны төсөөлөл ч айхтар өөдрөг биш. Эдийн засаг 4.3 хувьд хүрч өсч магадгүй гэцгээж. Магадгүй гэж болгоомжилсон нь цаанаа учиртай. Уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнэ дэлхийн зах зээл дээр хэрхэхээс, уул уурхайн том төслүүдийн явц муу байвал үүнээс ч уруудах эрсдэлтэй гэсэн сануулга энэ үгний ард бий. Монголын уул уурхайн голлох бүтээгдэхүүн гэвэл зэс, нүүрс, алт, төмрийн хүдэр. Тодруулж хэлбэл доллар олж ирдэг гол бүтээгдэхүүнүүд маань. Эдгээр ашигт малтмалын үнэ ирэх онд ямар байхаас унах босох маань шалтгаална гэсэн үг.
Зэсийн үнэ үргэлжлэн уруудна
Дэлхийн банк, Лондонгийн металлын бирж зэрэг олон улсын байгууллагуудын тайланд зэсийн 45 хувийг импортолдог урд хөршийн эдийн засгийн өсөлтийг 2018 он хүртэл буурна гэж онцолжээ. Дэлхий үгийг нь анхаарч сонсдог шинжээчид ч Хятадын эдийн засаг ойрын гурван жилдээ сэргэхгүй гэсэн гутранги таамаг хэлээд эхэлчихсэн. Хятадын эдийн засаг сайн биш ирэх жилүүдэд зэсийн үнэ үргэлжлэн буурна гэж тэд ам нийлүүлж байна. Зэс, никель зэрэг металлууд газрын тосны үнийн бууралт, арилжаачдын Хятадын эдийн засгийн талаарх сөрөг төсөөллөөс шалтгаалж буурч байгаа гэх таамгийг Glencore зэрэг зарим уул уурхайн компани тайландаа тусгажээ. Хөрөнгө оруулагчдын тухайд сүүлийн дөрвөн жилийн хугацаанд ашиг багатай ажилласан учраас зах зээлийг богино хугацаанд эргэж сэргэнэ гэх итгэлгүй байгаа аж. Тэгэхээр ирэх онд зэсийн үнэ одоогийнхоос буурах нь тодорхой болчихож. “Голдман сакс” гэхэд л ирэх оны зэсийн үнийг 4500 ам.доллар гэж төсөөлжээ. Ийм багаар төсөөлснөө мөн л Хятадын эдийн засгийн удаашралтай холбожээ. Эрдэнэт үйлдвэрт зэсийн одоогийн үнэ хүндхэн тусч байгаа. Борлуулснаасаа давсан үнээр зардал гаргачихгүйн тулд аль байдгаараа хичээж буй. Оюу толгойн далд уурхайн бүтээн байгуулалт ирэх хавраас эрчимжинэ. Далд уурхайн санхүүжилтийн гэрээнд ирэх лхагва гаригт гарын үсэг зурна гэсэн мэдээлэл цацагдаж байна. “Рио” уг бүтээн байгуулалтад шаардлагатай дөрвөн тэрбум гаруй ам.долларыг олон улсын банк санхүүгийн байгууллагаас босгож байгаа юм. Энэ жил далд уурхайн бүтээн байгуулалтын бэлтгэл ажилд гэхэд л 300 сая ам.доллар зарцуулж буй. Далд уурхай тойрсон сайн мэдээ шил дарж байгаа учраас ил уурхайн олборлолт хэвийн үргэлжилж таарна. Технологи энэ тэр нь Эрдэнэттэй харьцуулах аргагүй учраас олборлолтын зардал дээр толгой өвдөх зовлонгүй. Зэсийн үнэ “Голдман сакс”-ын таамагласан 4500 ам.доллараас эрс уруудчихгүй л бол Оюутолгой олборлосноо борлуулаад дажгүй мөнгө эдийн засагт оруулчих боломжтой. Өөр нэг гэгээтэй мэдээ дуулгахад сар ирэх бүр хумигдсаар 9.8 их наяд болоод буй зээл олголт хавраас эрчимжих далд уурхайн бүтээн байгуулалтаас хойш мэдэгдэхүйц нэмэгдэнэ гэх төсөөлөл байна. Үлдсэн санхүүжилт нь шийдэгдэх шатандаа яваа зэс молибдений Цагаан суваргын ордын хувьд ирэх онд ашиглалтад орохгүй учраас таамаглалын гадна орхилоо.
Нүүрсэнд найдах зүйлгүй
Уг нь төмөр замаа бариад Таван толгойгоос нүүрсээ зөөвөл овоо хэдэн доллар олчих боломж бий. Гэвч Япон, Хятадтай хамтарч Таван толгойг ашиглах хувилбар өнөө хэр шийдлээ олоогүй. Улс төрийн том эрх ашиг цаана нь бий учраас сонгуулиас өмнө лав тодорхой шийд гарахгүй гэцгээж буй. Ийм үед ирэх онд нүүрснээс айхтар их мөнгө олж эдийн засгаа тэтгэх боломж харагдахгүй байна. Нүүрсээ зардаг Хятадын эдийн засаг удааширсан хэвээр, дээр нь агаарын бохирдлыг бууруулах бодлого урд хөршид хэрэгжээд эхэлчихсэн. Ийм шалтгаанаар Хятад улс нүүрсний хэрэглээгээ эрс хумих чиг рүү явж байгаа. Гэсэн хэр нь Австрали, Оросоос эхлээд тийшээ нүүрсээ зардаг улсууд нийлүүлэлтээ багасгах сонирхолгүй хэвээр гэдгийг Хятадын нүүрсний импортын сүүлийн үеийн статистикаас харчихаж болно. Эрэлт багасч нийлүүлэлт өсөхөөр үнэ хямдрах нь тодорхой. Нүүрсний үнэ ирэх онд өсөхгүй, уруудах нь ойлгомжтой болсон гэсэн үг. Ийм цагт “Эрдэнэс Таван толгой”-гоос бусад нүүрс экспортлогчид олборлолтоо зогсоочихоод байгаа. Тэгэхээр Монгол Улс 2016 онд нүүрснээс их хэмжээний мөнгө олно гэж найдалтгүй болчихоод байна.
Алт үнээ алдахгүй
Алт руу чиглэсэн хөрөнгө оруулалтын хэмжээ буурч байгаа, томоохон төв банкуудын алт худалдан авалтын хэмжээ багассан, эрэлт, нийлүүлэлтийн аль аль нь сайн биш гэсэн таагүй мэдээ алтны зах зээл дээр бий. Алтны үнэ мянган ам.доллараас буурна гэсэн гутранги таамаг ч байгаа. Алтны ханш ам.долларын ханшийн хөдөлгөөнөөс шалтгаалдаг. Ам.долларын ханш сүүлийн үед илт чангарсан. Одоо ч чанга байгаа. Тэр хэрээр алтны үнэ суларч буй. Энэ сарын 16-нд АНУ-ын холбооны нөөцийн банкнаас бодлогын хүүгээ өсгөх эсэхийг шийднэ. Хэрвээ өсгөвөл ногоон валют чангарч алтны ханшид сөргөөр нөлөөлөх болов уу гэсэн таамаг бий. Гэхдээ илүү гэгээтэй таамаг, төсөөлөл нүүрс, зэсээс илүү алтны зах дээр л байна. Хөрөнгө оруулагчдын хувьд Хятадын Төв банкыг алтны худалдан авалтаа үргэлжлүүлнэ гэсэн хүлээлттэй байгаа. Тэдний хүлээлт биеллээ олж, Хятадын Төв банк алтны худалдан авалтдаа анхаарвал алтны үнэ өсөх нэг том шалтгаан яах аргагүй мөн. HSBC-ийн шинжээчид “Өнгөрсөн сард алтны үнэ сүүлийн таван жилийн хамгийн бага түвшиндээ хүрсэн. Тийм учраас ирэх онд эргэж өснө” гэж онцолжээ.
Эрдсийн зах зээл дээр судалгаа тандалт хийдэг MIBG-гийн гүйцэтгэх захирал А.Билгүүн ч алтны үнэ зэс, нүүрснийх шиг буухгүй өснө гэсэн байр суурь илэрхийллээ. Тэрээр “Хөрөнгө оруулагчид айдас ихтэй байх тусмаа валютад итгэдэггүй. Мөнгөө алт болгож хадгалуулахыг илүүд үздэг. Тэр утгаараа алтны үнэ ирэх жил дажгүй байх болов уу. 1000-1100 ам.долларт хэлбэлзэнэ гэсэн таамаг байна. Зэс, төмрийн хүдэр, нүүрснийх шиг унахгүй. Ер нь баялгийн үнэ Хятад, Энэтхэг, Орос, Бразил гэх БРИКС-ийн гишүүн орнуудын эдийн засгаас хамаардаг. Оросын эдийн засаг энэ онд уналттай гарах нь тодорхой болчихсон. Ирэх жил ч сайн биш байх зураг гараад байгаа. Хятадын эдийн засгийн хувьд энэ жил долоон хувьдаа байх ч ирэх жил уруудна гэж буй. БРИКС-ийн эдийн засгаас Бразил арай гайгүй нь. Гэхдээ Орос, Хятад хоёр суларчихаар нүүрс, зэс зэрэг объем ихтэй товарын үнэ хэцүү болчихлоо л доо. Эцэст нь хэлэхэд уул уурхайг алт л аврахаар байна. Алтны хувьд Заамарын жижиг ордууд, өчнөөн тооны шороон ордууд байна. Оюу толгой алттай. Яг алтаараа дагнасан, эхлэхэд бэлэн болсон том төсөл гэвэл Гацуурт л байна. Шинжээч, судлаач, уул уурхайнхан энэ ордын ажлыг цаг алдалгүй урагшлуулах хэрэгтэй гэсэн байр суурийг хэлээд байдаг нь ийм учиртай” хэмээн ярилаа. Гацууртын ордод төр хувь эзэмших асуудал УИХ-ын түвшинд яригдаж эхлэх шатандаа яваа. УИХ хэлэлцэх эсэхийг нь шийдэх гэж хэд хэдэн удаа хуралдсан ч тоймтой шийд гараагүй өнөөг хүрсэн юм.
“Гацуурт” төслөөс Монголд оруулах шууд өгөөж нь 2.3 их наяд төгрөг. Татвар хураамж, элдэв зардал, дотоодод хийх худалдан авалт, Монгол ажилчдын цалин, орон нутагт хэрэгжүүлэх төслүүд, хандив зэргийг шууд өгөөж гээд байгаа юм. Хөрөнгө оруулалтын үржүүлэгч нөлөө гэж бас бий. Энгийнээр хэлбэл төсөлд бараа, үйлчилгээ ханган нийлүүлдэг компаниудын ашиг орлого гээд эдийн засагт шууд бус утгаараа мэдрэгдэж буй эерэг нөлөөг үржүүлэгч гэж тодотгодог. Шууд өгөөжийг 5-7 дахин нэмэгдүүлэхэд үржүүлэгч нөлөө нь гараад ирнэ гэж үздэг. Ингээд тооцоход зөвхөн “Гацуурт” гэхэд л эдийн засагт арван их наяд төгрөгтэй дүйцэхүйц өгөөж өгөх нь.
Гацууртаас гадна “Эрдэнэ ресурс”-ийн алт, зэсийн орд бий. Дажгүй нөөц илрэх магадлалтай дараагийн орд дээрээ хайгуул хийх мөнгө босгохын тулд Баянхонгор аймагт орших “Алтан нар” орддоо олборлолт явуулах гэж байгаа талаар бид өмнө нь мэдээлсэн. Ирэх онд олборлолт нь эхэлбэл гарцаагүй сайн мэдээний нэг болно.
Эцэст нь дүгнэж хэлэхэд мөнгө олох ганц салбар уул уурхай гэдгийг дээр дооргүй хүлээн зөвшөөрч байгаа. Эдийн засаг ганц салбараас хамаарч буй нь гашуун ч гэлээ хүлээн зөвшөөрөхөөс аргагүй үнэн. Уул уурхайн салбар ДНБ-ий 22 хувийг эзэлж байгаа. Уул уурхайн голлох бүтээгдэхүүн нүүрс, зэс, төмрийн хүдрийн зах зээл ирэх онд тааруу байх нь олон улсын судалгааны байгууллагуудын таамаг төсөөллөөр тодорхой болчихлоо. Алтны ханш л хэлбэлзэхгүй гэдгийг хэд хэдэн шинжээч онцолж байна. Тэгэхээр эдийн засгийг нуруундаа үүрэх уул уурхайг аврах гол гарцын нэг нь алт болж таарч байна.
Уул уурхайгаас гадна барилгын салбарт эрсдэл өндөр байна. Шинжээчдийн таамгаар бол ашиглалтад орсон байрнууд ирэх онд ч авах хүнгүй, эзэнгүйдсэн хэвээр байх бололтой. Үүнийг дагаад банкны салбар ч эрсдэл үүрч мэдэх нь. Арай гайгүй гэгдэж буй хөдөө аж ахуйн салбар ч өнгөрсөн зуны гангаас болж тэнхрээгүй хэвээр байгаа нь ирэх оны эдийн засагт нөлөөлнө гэж учир мэдэх улс ярьж байна.
Гадаадын хөрөнгө оруулалт нэмэгдэх хэрээр долларын ханш суларна
Харин ам.долларын ханш ирэх онд суларна, тогтвортой байна гэсэн төсөөллийг бидний хандсан судалгааны байгууллагууд дуу нэгтэй хэллээ. Гэхдээ гадаадын хөрөнгө оруулалт нэмэгдвэл гэсэн тайлбартайгаар. “Мандал даатгал” гэхэд “Төсвийн алдагдлыг ДНБ-ий дөрвөн хувиас хэтрүүлэхгүй бол, эдийн засгийн өсөлт гурван хувиа алдахгүй тохиолдолд, гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт ДНБ-ий 3.7 хувьтай тэнцэх хэмжээнд орж ирвэл валютын ханш одоогийнхоос 20-40 төгрөгөөр бууна” гэж таамаглажээ. Харин гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын хэмжээ ДНБ-ий 7.1 хувьтай тэнцэхээр хэмжээнд орж ирвэл ам.долларын ханш 60-90 төгрөгөөр буурах боломжтой гэсэн тооцоо гаргажээ. Тэгэхээр аль ч талаас нь харсан гадаадын хөрөнгө оруулалтаа нэмэгдүүлж байж л одоогийн таагүй байдлаас гарах нь. Оюу толгойн хоёрдугаар шатны бүтээн байгуулалт эрчимжсэн мэдээ долларын ханшийг тогтвортой байлгасаар шинэ онтой золгоно гэж эдийн засагчид онцолж байна.
Монгол Улсын гадаад худалдаа өнгөрсөн 11 дүгээр сарын байдлаар долоон тэрбум 737.5 сая ам.долларт хүрчээ. Энэ нь өнгөрсөн оноос 22.8 хувиар буюу хоёр тэрбум 285 сая доллараар буурсан үзүүлэлт юм. Үүнд экспорт 947.5 сая ам.доллараар, импорт 1,337.5 сая ам.доллараар тус тус буурсан нь нөлөөлжээ. Хөрш орнуудтай хийсэн худалдааг авч үзвэл Монголын худалдааны гол түнш нь Хятад байна. Тодруулбал, нийт бараа эргэлтийн дөрвөн тэрбум 831.9 сая долларыг Хятад улстай, 13 хувь буюу нэг тэрбум 002.6 сая долларыг ОХУ-тай хийжээ. БНХАУ-тай хийсэн худалдаа өнгөрсөн оны мөн үеэс 21.9 хувира, ОХУ-тай хийсэн худалдаа 32.5 хувиар тус тус буурчээ.
Гадаад худалдааны тэнцэл ашигтай гарчээ
Өнгөрсөн оны мөн үеэс 390 сая ам.доллараар нэмэгдсэнээр 748.2 сая ам.долларын ашигтай гарчээ. Энэ нь экспорт 18.3 хувиар буурсан ч импорт түүнээс өндөр үнийн дүнтэй буюу 27.7 хувиар буурсантай холбоотой байна.
Нийт экспортын 87 хувийг уул уурхайн салбар бүрдүүлжээ
Ашигт малтмалын бүтээгдэхүүний нийт экспортод эзлэх хувь өнгөрсөн оны мөн үеэс хоёр хувиар буурч нийт экспортын 87 хувийг бүрдүүлэв. Тухайлбал, чулуун нүүрс, зэсийн баяжмал, төмрийн хүдэр ба баяжмал, боловсруулаагүй нефть гэсэн голлох дөрвөн түүхий эдийн экспорт ашигт малтмалын экспортын 85 хувь, нийт экспортын 74 хувийг тус тус эзэлж байна. Түүнчлэн эдгээр эрдэс балгийн экспортын ашигт малтмалын экспортод эзлэх хувь гурван хувиар, нийт экспортод эзлэх хувь дөрвөн хувиар тус тус буурсан байна.
Ашигт малтмалын үнэ буурчээ
Дэлхийн зах зээл дээрх алтны үнэ өнгөрсөн оны мөн үеэс 8.8 хувиар өмнөх үсараас 6.8 хувиар буурчээ. А зэрэглэлийн цэвэршүүлсэн зэс 4,599 ам.доллар төмрийн хүдрийн үнэ 44 амдолларт хүрч, өнгөрсөн сарын 30-ны байдлаар өнгөрсөн оны мөн үеэс зэс 10,3 хувиар, төмрийн хүдэр 12 хувиар буурчээ.
Харин өмнөх 10 дугаар сартай харьцуулахад зэс 28.3,төмрийн хүдэр 37.1 хувиар буурчээ.
Татварын нийт орлого өмнөх оны мөн үеийнхээс 182.7 тэрбум төгрөг буюу дөрвөн хувиар буурчээ. Ингэж буурахад нэмэгдсэн өртгийн албан татварын орлого 318.6 тэрбум төгрөгөөр, орлогын албан татвар орлого 51.9 тэрбум төгрөг буюу 5.5 хувиар, гадаад үйл ажиллагааны орлого 33.2 тэрбум төгрөгөөр буурссан нь голлон нөлөөлжээ. Гэхдээ онцгой албан татварын орлого 121.7 тэрбум төгрөг буюу 29.5 хувь, нийгмийн даатгалын орлого 58 тэрбум төгрөг буюу 6.8 хувиар, бусад татвар, төлбөр хураамжийн орлого 32.6 тэрбум төгрөгөөр өссөн байна.
Үндэсний статистикийн хорооноос Монгол Улсын нийгэм, эдийн засгийн байдлын энэ оны эхний 11 сарын тоон мэдээллийг гаргасан байна. Нийгмийн халамжийн сангаас энэ оны эхний 11 сард 192.7 мянган хүнд 135.6 тэрбум төгрөгийн тэтгэвэр, тэтгэмж олгожээ. Энэ нь өмнөх оны мөн үеийнхээс нийгмийн халамжийн тэтгэвэр, тэтгэмж авагчид 10.4 мянга буюу 5.1 хувиар буурч, олгосон тэтгэврийн хэмжээ 7.4 тэрбум төгрөг буюу 5.8 хувиар өссөн байна. “Хүний хөгжил” сангаас 2015 оны эхний 11 сард 18 хүртэлх насны нэг сая 27.6 мянган хүүхдэд 225.7 тэрбум төгрөгийн хүүхдийн мөнгөнд олгосон байх юм. Харин Нийгмийн даатгалын сангийн орлого энэ оны эхний 11 сард нэг тэрбум 306.2 сая төгрөг, зарлага нэг тэрбум 417.2 сая төгрөг болж, өмнөх оны энэ үеэс орлого 104.7 тэрбумаар нэмэгджээ.
Монголбанк орон сууцны
зээлийн статистик мэдээг гаргажээ. Энэ
оны арванхоёрдугаар сарын 4-ний байдлаар ипотекийн зээл авсан зээлдэгчдээс
837.8 тэрбум төгрөгийн зээлийг 8 хувийн зээлийн эх үүсвэрээр дахин санхүүжүүлэх
хүсэлт өнгөрсөн хугацаанд ирсэн байна. Одоогийн
байдлаар үүнээс банкууд 19,413 зээлдэгчийн нийт 581 тэрбум төгрөгийн ипотекийн
зээлийг дахин санхүүжүүлж, 8 хувийн хүүтэй ипотекийн зээл рүү шилжүүлсэн байна.
Харин орон сууц
шинээр худалдан авахыг хүссэн иргэдээс 2.2 их наяд төгрөгийн ипотекийн зээлийн
өргөдөл банкуудад ирснээс 41,055 иргэнд 2.2 их наяд төгрөгийн орон сууцны
ипотекийн зээл шинээр олгохоор шийдвэрлэсэн байна.