Category: сав-шимийн-ертөнц

ШУА-ийн Биологийн хүрээлэнгийн хөхтний лабораторийнхон Хустайн болон Тарвагатайн нурууны байгалийн цогцолборт газрын хамгаалалтын захиргаатай хамтран халиун бугын шилжилт хөдөлгөөн, нүүдлийн зам, холбоос нутгийг илрүүлэх судалгаа хийсэн байна. Энэ талаар ШУА-ийн Биологийн хүрээлэнгийн Хөхтний экологийн лабораторийн эрхлэгч Г.Сүхчулуунтай ярилцлаа.

-Танай хамт олон Хустайн болон Тарвагатайн нурууны байгалийн цогцолборт газарт идээшилж буй халиун бугын шилжилт хөдөлгөөнийг судалсан гэсэн. Энэ тухай дэлгэрэнгүй мэдээлэл өгөөч. Хэр удаан тандалт судалгаа хийв?

-2010 оны судалгаагаар халиун буга 16,350 байгааг тогтоосон. Бид “Зарим тусгай хамгаалалтай газруудад уур амьсгалын өөрчлөлтийн нөлөө” гэсэн төслийн хүрээнд Хустайн нуруу болон Тарвагатайн нурууны байгалийн цогцолборт газрын хамгаалалтын захиргаатай хамтран халиун бугын шилжилт хөдөлгөөн, нүүдлийн коридор, холбоос нутгийг илрүүлэх судалгааг 2019-2020 онд хийж гүйцэтгэсэн. Энэ ажлын хүрээнд унтуулах болон тор татах аргаар Тарвагатайн нурууны байгалийн цогцолборт газарт дөрвөн халиун буга, Хустайн нурууны байгалийн цогцолборт газарт зургаан халиун буга барьж сансрын дохиолол бүхий хүзүүвч зүүлгэж ажигласан.

-Тус дохиолол нь халиун бугыг ямар нэгэн хөдөлгөөн үзүүлэхэд л мэдээлэл дамжуулах уу?

-Халиун буганд зүүсэн тус сансрын дохиолол нь дөрвөн цагийн зайтай байршлын мэдээллийг дамжуулдаг. Ерөнхийдөө эдгээр буга өөрсдийн байрлаж буй байгалийн цогцолборт газраасаа хол давж яваагүй тэр хавийн ой мод, уул хадтай газруудаар явж байсан. Халиун бугын хоногийн шилжилт хөдөлгөөн Хустайн нурууны байгалийн цогцолборт газарт дунджаар 490м, эзэмшил нутгийн хэмжээ 144-242 км2, Тарвагатайн нурууны байгалийн цогцолборт газарт 450м, эзэмшил нутгийн хэмжээ 36-51 км2 талбайг эзэлдэг. Харин Тарвагатайн нуруунд байсан нэг буга маань 480км зам туулан Баянхонгор аймгийн урд хэсэгт байдаг Их Богд ууланд очсон.

-Тухайлбал тус халиун буга ямар ямар газруудаар явж хүрсэн бэ?

-Тарвагатайн нурууны Солонготын даваа орчимд хүзүүвчилсэн халиун буга Тэрхийн цагаан нуур хүрч, Тарвагатайн гол нурууг дамнан Отгонтэнгэрийн зүүнээс урагш Их Богд уул руу Завхан аймгийн Их-Уул, Тосонцэнгэл, Отгон, Баянхонгор аймгийн Баянбулаг, Гурванбулаг, Хүрээмарал, Бууцагаан, Баацагаан зэрэг сумдын нутгийг дайран 20 хоногийн хугацаанд ойролцоогоор 480 км замыг туулан Баянхонгор аймгийн Жинст сумын нутагт нутаглаж байна. Төсөл хэрэгжих хугацаа дууссан ч сансрын дохиолол бүхий хүзүүвчтэй халиун буга цэгэн байршлын мэдээллээ одоог хүртэл дамжуулсаар байгаа.

-Өмнө нь ийм төрлийн сансрын дохио мэдрэгчийг ашиглаж байсан уу?

-Ер нь буга гэдэг амьтан хаашаа явж нүүдэллэдэг, ямар улиралд хаана очиж байгааг судлах зорилготой дохиолол зүүлгэсэн. Өмнө нь тодорхой хэмжээнд бугын байршил маршрутын дагуу явж судалдаг байсан. Одоо техник техногийн дэвшлийг ашиглан дэлгэцэн дээрээс шууд хянаад мэдчихдэг болсон. Цаашид энэ төрлийн судалгааг өөр зүйл амьтад дээр суурилж хийх төлөвлөгөөтэй байгаа.

-Манай оронд бугын хичнээн төрөл зүйл байдаг вэ?

-Манайд зөвхөн халиун бугын төрөл зүйл л байдаг. Хангай, Хэнтий, Хөвсгөл, Монгол алтай, Их хянганы ойт бүх нутагт нутагладаг. Сүүлийн жилүүдэд халиун бугын тоо толгой манай орны газар бүрт өсөх хандлагатай байгаа. Монгол Улсын Засгийн газрын тогтоолоор халиун бугыг ховор амьтны жагсаалтад оруулсан бөгөөд зөвхөн тусгай зөвшөөрлөөр агнадаг болсон. Ахуйн болон үйлдвэрлэлийн зориулалтаар агнахыг бүр хориглосон байгаа.

-Буга урамдахыг сонссон хүний нас уртасдаг гэдэг. Одоо бол бугын урамдаан дууссан байх, тийм үү? -Нас бие гүйцсэний дараа эвэрний салаа нэмэгдэхгүй, харин эвэр угнаасаа эхлэн жилээс жилд бүдүүрч томрон илүү хүчирхэг болдог нь орооны үед бусад эрэгчингээс илүү “согоо буюу эмэгчин” хураах боломжийг нэмэгдүүлдэг. Орооны үе болох намар есдүгээр сарын хоёр дахь долоо хоногоос аравдугаар сарын хоёр дахь долоо хоногийг дуустал эрэгчин уртаар уянгалсан дуу гаргахыг “урамдах” гэдэг. Одоо буга урамдах үе нь ерөнхийдөө дуусчихсан.

Сармагчингийн сельфи

МАКАКИ

Японы макаки сармагчингууд рашаан усанд орохдоо нэгнийхээ нурууг маажиж өгч, навчаар нүүрэндээ маск тавина. Мөн нэгнийхээ нүүрэнд иллэг хийж өгч алжаалыг нь тайлна. Энэ бүхнийг харж зогссон жуулчид өхөөрдөм агшныг нь алдахгүй гэж зургийн аппаратаа бариад гэтэж байх хойгуур хадны цаана нуугдаж байсан ганц хоёр этгээд нь сэм ирээд жуулчдын цүнх, түрийвчийг хулгайлаад талийж өгнө. Сармагчингууд зоосон мөнгийг шигшиж дуугаргаж тоглоно. Жуулчид яахав “Эднүүс хөөрхийс зоосон мөнгөөр тоглож байгаа юм байна” гээд өхөөрдөөд л газарт хаясан цүнх, түрийвчээ дуугүй аваад явна. Жуулчдыг явангуут өнөө их алжаал массаж хийлгэж хэвтээд нүүрэндээ навчаар маск тавьж байсан “амрагчид” год үсрээд бөөнөөрөө тосгоны төв рүү жирийлгэнэ. Замд тааралдсан моддыг дамжиж, хашаан дээгүүр гүйлдээд цардмал замаар алхуулсаар амттан гаргадаг автомат машин дээр ирнэ. Зоосоо нэг нэгээр нь хийгээд хүссэн амттанаа кноп дараад л гаргаад ирнэ. Нэг удаа сармагчингууд автомат машинаар ийнхүү “үйлчлүүлж” зогсохыг харсан долоон настай хүүд нэг нь чийпс буюу шар төмс гаргаж ирж дайлсан байгаа юм. Автомат машинтай сайн харьцдаг, техник, компьютерийн “мэдлэг”-тэй болохоор нь ч тэгсэн юм уу, манай хойд хөршийн эрдэмтэн судлаачид макаки сармагчныг сансрын хөлөгт суулгаад 2030 оноос өмнө Ангараг дээр буулгахаар ажиллаж байгаа юм байна. Энэ зорилгоор хоёр сармагчныг сургасан нь маш амжилттай болж байгаа бөгөөд робот дотор суугаад хөдөлгөх, эргүүлэх, газраас хөөрөх үйлдлүүдийг товчлуураар удирдаж байгаа гэнэ. Түүгээр ч барахгүй компьютерийн зарим программын үйлдлийг хялбархан хийж чаддаг бөгөөд өөр хүнийг тэдгээр товчлуурууд дээрээ хүргэдэггүй аж.

ТОГ ТАСАЛСАН ХЭРЭГТЭН

Өнгөрсөн сарын 15-нд Улаанбаатар хот, зарим аймгуудад тог тасарсан. Гэтэл дараахан нь нэгэн хэрээ үүрээ засах гэж хошуундаа төмөр зууж яваад тогны эх үүсвэр дээр унагаж тог тасалсан гэх инээдтэй ч гэмээр яриа гараагүй билүү. Яг тэр үйл явдал Кени улсад болж байжээ. Гэхдээ хэргийн эзэн нь нэг муу жижигхээн сармагчин. Гитару дахь усан цахилгаан станцын трансформатор руу сармагчин унаж 180 мегаватт эрчим хүчний дутуу түгээлт үүсч Кени улс даяар дөрвөн цагийн турш гэрэл цахилгаангүй болжээ. Тог юунаас болж тасрав гэж инженерүүд судалж шинжлээд тог тасалдсан газарт очиход өнөөх хэргийн эзэн ингээд “хэргийн газар” дээрээ байж байсан гэнэ. Азаар сармагчин амьд байжээ.

САРМАГЧИНГУУД ЗУЛ САРААР ЮУ БЭЛГЭНД АВАХ ДУРТАЙ БОЛ?

Америкийн Флорида мужийн Локсахатчи хэмээх суурингийн нутаг дэвсгэрт орших “Lion Country Safari” нэртэй паркт амьдардаг шимпанзе сармагчингуудад Зул сарын баяраар Санта Клаус ирж бэлэг гардуулдаг уламжлалтай. Өвлийн өвгөнөөс бэлэг авангуутаа тээр дор нь задалж, идэхийг нь идэж, өмсч болохыг нь өөртөө барьж үзнэ. Зул сар дөхөхөөр сармагчингуудаас юу бэлгэнд авах вэ гээд асуух маягаар судалгаа явуулж тусгайлан бэлдсэн самбарт олон нэр төрлийн эд зүйлсийн зургийг байршуулжээ. Тэгтэл эм сармагчингууд нь хөхөвч рүү заагаад өөрсдийнхөө цээж рүү заажээ. Ингээд хүслийг нь биелүүлж Зул сараар өнөөх бэлгийг нь боож өгөхөд ихэд тааламжтайгаар хүлээж авчээ.

Таеквондоч сармагчин багшийгаа зодсон нь

ТАЕКВОНДОЧ САРМАГЧИН БАГШИЙГАА ЗОДСОН НЬ

Хятадын Хубэй мужийн бие хамгаалах урлагийн багш 42 настай Ло Вун “шавь” сармагчингууддаа зодуулсан явдал бий. Тэрээр гудамжинд сармагчинтай үзүүлбэр үзүүлэхийн тулд сармагчингуудыг сургаж, зодооны урлагаасаа харамгүй заажээ. Сургалтын явцад багш нь “шавь” нараа маш хатуу гараар зангидаж, өдөрт олон цагаар бэлтгэл хийлгэдэг байжээ. Тэгээд үзүүлбэр нь бэлэн болж гудамжинд олон хүний өмнө үзүүлбэрээ үзүүлэх болов. Ниши хотын худалдааны төвийн гадна талбайд тоглолтоо үзүүлж байтал багш нь санамсаргүйгээр халтирч унатал “шавь” нарынх нь нэг нь эзнээ яг л Брюс Лигийн өшиглөлтөөр тийрснийхээ дараа чих, хамраас нь зулгааж гарчээ. Балмагдсан багш нь “Надад өс хонзон санаж л явж дээ. Яах вэ гэртээ очоод хатуу шийтгэнэ” гэж. Өнөөх зодоонч “нөхөр” багшдаа хөтлүүлээд алхаж байхдаа үзэгчид рүү эрхий хуруугаа гозойлгоод нүдээ ирмэж байжээ. Орой нь таваг дүүрэн “таван салаа боов” идсэн нь ойлгомжтой, ойлгомжтой.

САРМАГЧИНГИЙН ВАНТУЛС ДАХЬ САРМАГЧНЫ ШОРОН

Хайнан арал руу манайхан их аялдаг. Аяллын маршрутын нэг хэсэг бол Сармагчингийн вант улс. Жуулчдын сонирхлыг татах, сармагчинтай холбоотой бүх юм энд бий. Сармагчингийн циркийн үзүүлбэр, тоглолт үзэж, ахуй амьдралтай нь танилцаж, хэрхэн аж төрдгийг нь дэргэдээс нь харна. Мөн тэдэнтэй зургаа татуулна. Гэхдээ сармагчин болгон хүнтэй зураг авахуулахгүй. Сургаж бэлдсэн сармагчингууд эзнийхээ дохиог чанд сахина. Та сармагчингуудтай зураг авахуулъя гээд суулаа. Тэгэхэд хоёр талаас чинь хаанаас ч юм сармагчин гарч ирээд мөрийг тань түшиж, хөлөө солбиж, шүдээ ярзайлган аальгүйтнэ. Тантай толгойгоо нийлүүлж элгэмсүү сэтгэгдэл төрүүлнэ. Энэ чинь яасан сайхан зантай амьтад вэ гэж бодож амжаагүй байхад л өнөөх зураг авахуулж байсан сармагчингууд чинь дэгдээд алга болно. Танд тэдэнтэй хамт зураг авахуулах хугацаа 10-аадхан секунд. Ийм үйлчилгээ авахад чамгүй үнэтэй. Сармагчингийн цирк бол хүмүүсийг хамгийн их инээлгэнэ. Унадаг дугуй, ямаа, морь гээд зүсэн зүйлийн юм унаж, давхилдаж эргэлдэнэ. Галаар ч наадаж чадна. Циркчид юу үзүүлдэг билээ. Тэр бүгдийг сургачихсан. Орон орны далбааг барьсан сармагчингууд талбайд гарч ирэхэд үзэгчид алга ташин баярлаж, өөр өөрсдийн орныхоо далбааг олж харж зургийг нь дарах гэж хичээнэ. Энэ үзүүлбэр бас хугацаатай. 30-аадхан секунд болов уу, үгүй юу өнөөх сармагчингууд барьж явсан далбаа сэлтээ шидэх нь шийдээд, чирэх нь чирээд утгыг нь алдуулна.

Энд сармагчингуудын унтаж амардаг байр, тоглож зугаалах орчин, хооллох газар гээд бүгд бий. Бас “Сармагчингийн шорон” бий. Байлгахаас өөр аргагүй болоод л сармагчинд зориулсан шорон босгосон нь мэдээж. Шорон гэсэн пайзтай нэг том камертай. Тэнд хүнд, хөнгөн, давтан бай ямар ч гэмт хэрэгтэнг бөөнөөр нь хорино. Сармагчингууд урт гартай учир ихэнх нь хулгайн хэргээр баривчлагдана. Зарим нь жуулчдаас туусан эдээ аваад мод дамжаад зугтана. Урт шилбүүр барьсан цагдаа нар ёстой байя аа гэтэл нь тэднийг ороолгоно. Шилбүүр, ташуурын “амтан” дор номхорсон сармагчингууд аав ээждээ зэмлүүлж, жавтгий хүртсэн хүүхэд шиг л нүд нь гүйлгэнээд тогтохгүй. Айсан нь нүднээ ил. Ингээд түүнийг Шүүхээр оруулж энэ хэргийг анх удаа үйлдсэн үү, юу хулгайлсан, зугтсан уу гээд бүгдийг цагдаа нараас асууж лавлаад шийдвэрээ гаргана. Хэрэг нь хөнгөн, хүндээсээ хамаарч 14-21 хоногийн “ял” авч камер руу чирүүлнэ. Камер дотор том жижиг, хөгшин залуу гээд элдэв сармагчингууд ялаа эдэлж, торны гаднах бүгдийг гунигтай нүдээр харна. Камерын үүдэнд хоёр хянагч байнга манаастай. “Гэмт этгээд”-үүд гэмшиж байгаа нь илт. Толгойгоо барьж, шанаагаа тулж, хумсаараа шал маажиж цагийг барах гэж хичээнэ. Сармагчингууд 3-4 удаа баривчилгаанд орж байж сая нэг номхрох тал руу орно.

МАЙ, МАЙ АВЦГАА!

Нэгэн сармагчин айлаас 10 мянган рупи хулгайлаад түүнийгээ гудмаар явж байсан хүмүүс рүү тэрбумтан шиг л “Май, май авцгаа” гэж цацсан хэрэг Энэтхэгт гарч байжээ. Айлын гэрийг “ухаад” боодолтой рупи олж аваад түүнийгээ ойр байх өндөр байшингийн дээвэр дээрээс нь ийнхүү цацжээ. Мөнгө тэнгэрээс хуйлран буухад хүмүүс бие биетэйгээ уралдан бөөн л хөл хөдөлгөөн болж. Шимла хотод ийм буяны мөнгө “тараалт” анх удаа болсон нь энэ биш. Өмнө нь бас нэг “өглөгч” сармагчин хүний гараас рупи шүүрч зугтаагаад тэрийгээ хотын хамгийн ачаалал, түгжрэл ихтэй зам дээр цацаж байжээ. Мөнгөн дэвсгэрт унаад ирэхээр машин тэрэгтэй, унадаг дугуйтай, явган явж байсан хүмүүс бужигналдан мөнгө булаацалдаж замын хөдөлгөөнийг таг зогсоосноос цагдаагийн ажилтнууд ирж зохицуулалт хийж хөдөлгөөнийг хэвийн болгосон бөгөөд “гэмт этгээд”-ийг хайсан боловч олон нийт сармагчингийн талд байсан учир эрэн хайх ажиллагааг зогсоож байжээ.

САРМАГЧИН БА ГӨЛӨГ

Нэгэн сармагчин моншоо алдаад сэтгэл гутралд ороод хоолноос хүртэл гарчээ. Түүнийг аврах гэж тосгоныхон хичээсэн ч өдөр ирэх тусам “нүднээс гарч” байлаа. Гэтэл гашуудал зовлондоо шаналж байсан сармагчин нэг гөлөг тэвэрчихсэн, өвөр дээрээ суулгаад илж байхыг тосгоны иргэд харжээ. Сармагчин гөлгийг өөрийн үр мэт хайрлаж сүү, жимсээр тэжээж, модноос мод руу дүүлэхдээ гөлгөө цээжиндээ наана. Гөлөг нь мах бараг идэж чадахгүй, “эх”-ийнхээ өгсөн сүү, жимс, жимсгэнээр л хооллож алхам ч түүнээсээ холддоггүй. Гөлөг рүү нь хүн амьтан дөхөхөд цааргалдаггүй ч бусад нохойг сармагчин нэг нүдээрээ ч үзэж чаддаггүй аж.

САРМАГЧИНГИЙН СЕЛЬФИ

Ан амьтдын гэрэл зурагчин Дэвид Слейтэр зураг авч явтал Наруто гэх нэртэй сармагчин аппаратыг нь авч зугтаад өөрийнхөө зургийг дарчихаж. Слейтэр сармагчингийн сельфиг олон нийтэд цацаж, гэрэл зургийн үзэсгэлэнгүүдэд өрсөлдүүлж овоо шагнал урамшуулал авч. Энэ явдал 2011 оны үед болсон. Тэгтэл амьтан хамгаалагч гэгдэх хэдэн нөхөд зурагчныг буруутган Нарутогийн зургийг ашиглаж олсон мөнгөнөөсөө нөхөн төлбөр өг. Бид амьтан хамгаалахад зарцуулна гэж бөөн шуугиан дэгдээж байлаа. Гэвч хууль зурагчны талд шийдвэр гаргаж энэ хэргийг хэрэгсэхгүй болгосон юм. Энэ сельфи бол дэлхийн хамгийн алдартай фото зурагнуудын нэг юм.

УЛААН БОЙТОГ

Сармагчингууд хулгай зэлгий, дээрэм, шүүрэлт хийсэн хэрэг тоймгүй. Тэрэн дунд азаарны гэмээр нэг үйл явдал бий. Ширэнгэд хайгуул, эрэл хийж явсан эрдэмтэн, хайгуулчдаас бүрдсэн багийнхан отгоо орхиод ажилдаа гарчээ. Буцаад ирэхэд нь отог нь “халдлага”-д өртөж, тогоо шанага, хөнжил гудас, багаж зэвсэг гээд бүхнийг нь орвонгоор нь эргүүлээд хаячихаж. Эд материалаа бүртгэвэл дутсан юм их, алга болсон зүйл ч олон. Бодвол зэрлэг омгийнхон л энүүгээр юм шиншилж дээ ухааны юм ярилцаад тэр явдлыг тоосонгүй. Тэгээд ажлаа үргэлжлүүлээд ширэнгээр алхаж байтал нэгэн хайгуулч нь гэрээсээ гарахдаа охиноо санаад байвал бойтгийг нь үнэрлэж байя гээд авч гарсан улаан бойтгон гутлыг нь нэг монш өмсчихсөн гүйж байна гэнэ. Ээж нь бололтой эх сармагчин нь шинэ, дажгүй даашинз углачихсан их зантай нь аргагүй дээгүүр хараад улаан бойтогт моншоо хөтөлчихсөн өнгөрөв гэнэ. Багийнхан отогт нь ямар “хүмүүс” ирснийг ингэж мэджээ.

Урин дулаан цаг ирж аялал зугаалга эхлэх гэж байгаатай холбогдуулан Монгол улсын 21 аймгуудын гайхамшиг болсон заавал очиж үзэх учиртай үзэсгэлэнт газруудын зарим хэсгийг танилцуулж байна.

БУЛГАН АЙМАГ

1.Хөгнө тарна байгалийн цогцолборт газар

Булган аймгийн Гурванбулаг, Рашаант, Өвөрхангай аймгийн Бүрд зэрэг гурван сумын нутаг дамнасан нийтдээ 84390 га талбайтай Хөгнө-Тарна байгалийн цогцолбор газар юм. Хөгнөхаан уулыг эрт дээр үеэс “Хан” хэмээн шүтэн хамгаалж ирсэн бөгөөд энд Тахилгын овоо, Сантын овоо, Бага ханы овоо зэрэг тахилгатай газрууд бий. Хөгнөхаан уул нь Богд хаант монгол улсын үед төр шашины холбогдолтойгоор тахин шүтэж ирсэн дөрвөн хан уулын нэг нь байжээ. Энэ нутгийн гадарга нь Орхон-Туулын савын 1500-2000 м өндөртэй бэсрэг, нам уулс, цав толгод, тэдгээрийн хооронд орших талархаг гадарга бүхий тогтоцтой. Хөгнөхааны уулын системд хамрагдах уулс нь харьцангуй нам, хамгийн өндөр оргил Цэцэрлэг 1968.8 м өндөртэй. Түүний захын хамгийн нам уулс, цав толгод 1300-1500 м өндөртэй байна. Цогцолборын хамгийн том гол нь Хангайн нурууны зүүн хэсгийн бэсрэг уулсын нэг болох Зүүн Хайрхан уулын умарт биеэс эх аван урсах Тарнын гол ба Туул гол руу цутгах энэ гол нь Орхон-Туулын ай савд багтана. Тарнын голын баруун гараас Ар Жаргалант, Чулуут зэрэг голууд цутгадаг. Ууландаа гол горхи бараг байхгүй, харин гүний усны нөөц сайтай олон булагтай. Тарнын голын баруун биеэр зүүн урагш 80 орчим км урт үргэлжилсэн “Их Монголын элс” хэмээх элсэн тарамцаг оршино. Энэхүү томоохон элсэн хуримтлал нь Тарнын голын эх болох Шарлин, Жаргалант голуудын бэлчир, Их Монгол уул (1675.0 м) орчимд хамгийн өргөн (9-10 км) Тарна, Элстийн голын гольдрол даган Чулуутын овоо (1525.9 м)-ноос доош бараг Булган аймгийн Гурванбулаг сумын төв хүртэл нарийн зурвас (3.5 км) байдлаар үргэлжилнэ. Цогцолборт газрын бэсрэг уулсаар буга, гөрөөс, гахай, мануул, үнэг, хөрс, чоно, дорго, өмхий хүрэн, туулай зэрэг амьтадтай. Мөн дагуурын зараа, сахалт багваахай, жижиг соотон багваахай, урт сүүлт зурам, хадны барагшин, орог зусаг, үлийн цагаан оготно, монгол чичүүл сибирийн алаг даага зэрэг жижиг хөхтөн амьтад элбэг юм. Суурин жигүүртнээс цармын бүргэд, харцага, идлэг шонхор, шилийн сар, начин шонхор, хайргууна шонхор, хотны бүгээхэй, адууч чогчоохой, хон хэрээ, шаазгай, шар шувуу, ууль, ятуу хийгээд нүүдлийн жигүүртнээс хөхөө, өвөөлж, элээ, гол горхиор ангир, галуу, нугас, тоодог, хавтаалж, зуун хурга зэрэг шувууд ирдэг. Хөгнөхаан ууланд Өвгөн, Залуу хийд, Мойлтын амны хойд талд Сэнжит цохионд хүрэл зэвсгийн үеийн хадны сүг зураг, янгирын зураг, Ямаатын цагаан хөтлийн ар талын амны хаданд янгир, чоно, бугын зураг, Элсэн тасархайн элсний зүүн дэргэд боржин чулууны хөшөө, Аман хадны буюу мааний хадны мааний үсэг, Хөгнөхаан уулын баруун урд үзүүр Устын амны дэлээс 12 орчим км-т Ташуугийн өвөлжөө гэдэг газар Хийдийн давааны ар талд олон тооны булш байдаг. Мөн хамгаалалттай газар нутагт Монголын анхдугаар богд өндөр гэгээн Занабазарын мэндэлсэн нутаг болох Ширээт цагаан нуур, Бурхадын хөдөө нуур, Тахилт нуур, Адуун нуур, Тарнын гол, шүлүүтийн гол, Шарлин, жаргалантын гол байхаас гадна Тольт баян түрүү гэх мэт хүний биеийн эрүүл мэндэд онцгой ач тустай рашаан ус байдаг.

2. Уран тогоо уул

Уран тогооны уул нь Хутаг-Өндөр сумын нутагт, Улаанбаатараас Мөрөн орох хатуу хучилттай замын дэргэд оршдог, унтарсан галт уул юм. Энэхүү уулыг 1965 онд улсын тусгай хамгаалалтад авсан байна. Далайн түвшнээс дээш 1686 метр өндөр, орой дээрээ 500-600 метр өргөн, 50-60 метр гүн тогоотой аж.

Тогоондоо 20 метр орчим голчтой, 1.5 метрийн гүн нууртай бөгөөд нуурын эргэн тойронд ой мод хүрээлсэн байдаг. Харин Тулга, Тогоо, Жалавч уул нь Уран тогоо уулаас урагш 12 км зайтай оршдог бөгөөд дөрөвдөгч галвын үед оргилж байсан уулс юм.

Энэхүү улл нь 20-25 мянган жилийн тэртээ оргилж байгаад унтарсан гэж үздэг. Тулга уулын тогоо нь зүүн хойшоо, урагшаа, баруун хойшоо сэтрэн элэгдэж эвдрээд тулганы гурван чулуу шиг гурван хэсэг дугуй ханан толгой болон үлджээ. Эдгээр сэтэрхий нь тулгын гурван чулуу шиг харагддаг учир Тулга гэж нэрлэсэн байна. Тулга уул нь далайн төвшнөөс дээш 1540 метр. Тогоо уулын өндөр нь 1620 метр, өрхний амсар нь сэтрээгүй бүтэн бөгөөд хөндлөнгөөрөө 400 метр орчим, гүн нь 100 метр бөгөөд том хонин тогоо шиг хэлбэртэй. Тогоо уулын ба­руун талд Жалавч гэдэг уул байх бөгөөд өрхийн амсар баруун тийшээ ганц­хан газраар сэтэрчээ. Тус уул далайн төвшнөөс дээш 1560 метр.

Үржил шимт хар хүрэн ба хар шороон хөрстэй учир хээрийн ба ойт хээр, уулт хээрийн бүсийн ургамал ургадаг. Шинэсэн ой голлохоос гадна улиас, улиангар, хус ургана. Цагаан төмс, мангир, хонгорзул, алтанзул, алтангагнуур, тайжийн жинс, далан түрүү, үхэр гоньд, хунчир, хөвөн оройт, Монгол туйплан зэрэг эмийн болон хүнсний ургамал, хавтуул, хурган засаа, үнэгэн сүүл, хонхон цэцэг, бэр цэцэг, хазаар өвс зэрэг ургамал ургана.

Буга, аргаль, бор гөрөөс, гахай, янгир, тарвага, зурам, бор туулай, хөвдний бор оготно зэрэг ан амьтад бий. Ятуу, бор шувуу, ууль, харцага, хөхөө, өвөөлж байдаг ба Уран тогооны нууранд ангир ирж зусдаг. Энэ бүс нутагт хэвлээр явагч могой элбэг тохионо. Хүйтэн улиралд эдгээр галт уулын гүний дулаан бүлээн уур хийн илчинд хоргодон ичиж амьдардаг байна.

3. Шивээт улааны цогцолбор

Баян-Агт сумын төвөөс урагш 30-аад километр зайд Хануй голын хойд талд Шивээт улаан хэмээх уулын орой дээр Y-YIII зууны үеийн Түрэгийн Эльтерес Күтлүг хааны дурсгалд зориулсан цогцолбор юм. Энд хүн чулуу 9, чулуун арслан 4, чулуун хонь 4 байжээ. Хүн чулуунууд нь шовх зах бүхий дээл өмссөн байдалтай, захын ар талд жижиг дөрвөлжин унжлагатай байдаг. Нэг хүн чулуу нь баруун ташаандаа хавтага зүүж, хоёр гартаа бумба барьсан, өөр нэг нь сэлэм атгасан баруун гараа элгэндээ авч, зүүн гараараа сэлэмний хуйн дээд хэсгээс барьсан байдалтай байдаг.

4.Хар бухын балгас

Дашинчилэн сумын нутагт, сумын төвөөс 12 километр зайд Хар бухын голын гүүрний дэргэд байдаг. Нутгийнхан Хунтайжийн балгас, Хадаасангийн балгас гэдэг. IX-X зууны Кидан бичээстэй дээврийн ваарнууд олдсон нь Чин толгойн балгаснаас гарсантай яг ижил байсан учраас Киданы үед хамааруулан үздэг бөгөөд XYII зууны үед хэрэмний туурь дотор Монголчууд чулуун хийдийг барьжээ. Хэрмийн туурийг үзвэл хааш хаашаа 500 метр орчим талбайтай байсан нь мэдэгдэж, түүний дотор баруун зүүн тийш гарсан гол гудамжны хоёр талаар хотын барилгууд байсан оромтой бөгөөд зарим нь тусгай хэрэм, шуудуун хамгаалалттай байжээ. Хэрмийн барилгыг галт уулын хүрмэн чулуу, билүү занар чулууг үелүүлэн алаглуулж өрж барьсан нь гайхамшигтай ажээ. Одоо энд хоёр давхар ордны хана суваргаас үлджээ. Энэ балгас орчмоос эрдэмтэн Х.Пэрлээ XY-XIY зууны үед холбогдох үйсэн дээр бичсэн Монгол хуулийн эмхэтгэлийг олжээ. Тэдгээр үйсэн номнуудад янз бүрийн шашны сэдэвтэй судар, хууль цаазын эмхэтгэлүүд, Монгол бичгийн цагаан толгойн үсэглэл зэрэг зүйлүүдийг бичсэн байжээ. Энэхүү Хар бухын балгасыг 1998 онд улсын хамгаалалтанд авсан.

5. Чин толгойн балгас

Дашинчилэн сумын нутагт нутгийнхан “Чин толгой” гэдэг эртний хотын туйр бий. Энд эртний гэрэлт хөшөөний суурь хоёр том чулуун мэлхий бий бөгөөд олдсон зарим дээврийн ваар нь кидан бичигтэй байжээ. Эл балгасны дэвсгэр газарт эртний судлалын нарийн малтлага судалгаа хийгээгүй боловч судлаачид түүхийн сурвалж бичгийн мэдээнд тулгуурлан Киданы Чжэнь-Чжоу хотын үлдэгдэл гэж үзжээ. Чжэнь Чжоугийн хамт бас хоёр хот дараалуулан барьсан гэж Ляо /Кидан/ улсын газар зүйн бичигт өгүүлсэн бий. XIII зууны үед Монгол нутгаар дайран өнгөрсөн нангиад газрын лам Чань Чунь бомба үүнийг Чжэнь Чжоу хотын үлдэгдэл болохыг нотолж бичиж байсан ба Туул голоос баруун тийш явахад Киданы эвдэрхий гурван хот тааралдаж байсныг тэмдэглэжээ. Үнэхээр ч Чин толгойгоос баруунтай Хадаасан-Хар бухын балгас, зүүн тийш “Талын улаан” гэдэг балгас бий. Эртний судлалын шинжилгээгээр “Чин толгой”, “Хар бух” хоёр нэгэн цаг үеийнх болох нь ноттой батлагдсанаас гадна “Талын улаан балгас” ч мөн Киданы үед холбогддог. Киданы түүх сударт тэмдэглэснээр Чжэнь Чжоу-д Киданы баруун хойд гадаад аймгийн 20.000 дарангуй цэрэг сууж байснаас гадна бас хятад, зөрчидийн 700 гаруй өрх айлыг нүүлгэн ирүүлж цөлөн суулгаж байжээ. Чин толгой болон Хадаасан-Хар бухын балгасны талаар нутгийн ард түмний дунд нэлээд хожмын түүхэн үйл явдалтай холбогдсон сонирхолтой домог бас хадгалагдан үлджээ. Булган аймгийн Дашинчилэн сумын нутагт нутгийнхан “Чин толгой” гэдэг эртний хотын энэхүү туйр байдаг. Энд эртний гэрэлт хөшөөний суурь хоёр том чулуун мэлхий бий бөгөөд олдсон зарим дээврийн ваар нь кидан бичигтэй юм байна.

6. Бий булгын балгас

Хутаг-Өндөр сумын нутаг орших энэхүү газрыг улсын хамгаалалтанд байх түүх, соёлын дурсгалт газрын жагсаалтанд оруулсан байдаг. Түрэгийн хаант улс мөхсөний дараа Монгол нутагт түр хугацаанд хүчирхэгжин мандаж байсан улс бол Уйгур улс. Уйгурын үед холбоотой олон чухал дурсгал Монгол нутагт багагүй байгаа бөгөөд тэр дундаа хот тосгонтой холбогдсон хэд хэдэн дурсгал байдаг. Уйгур нар нь өөрийн улсыг байгуулж, хот хэрэм барь байсны ул мөр нь одоогийн Архангай аймгийн Хотонт сумын нутагт орших Хар Балгас, Булган аймгийн Хутаг-Өндөр сумын нутаг Намнан уулын ойролцоо орших Бий булагийн балгас билээ. Хар балгас нь Уйгур улсын нийслэл байсан.

Байбалык хот буюу Бийбулаг нь сумын төвөөс баруун тийш 14 километрт байдаг бөгөөд нутгийнхан Бийбулаг гэж нэрлэдэг. Булган аймгийн Сайхан сумын нутагт орших Моюнчур хаанд зориулан босгосон гэрэлт хөшөөний 44 дүгээр мөрөнд “Сэлэнгийн эрэгт Байбалык хотыг байгуулахыг согд табагач нарт даалгалаа би” хэмээн тэмдэглэсэн байдаг учир уг хотыг Уйгарын хаан Моюнчур байгуулуулсан бололтой хэмээн судлаачид үздэг.

7. Могойн шинэ ус

Хайрхан сум, Булган аймгийн Сайхан сумын нутгийн зааг дээр Могойн Шинэ ус хэмээх газар орших эртний Уйгурын үеийн гэрэлт хөшөө, булшны цогцолбор байна. Энэхүү дурсгал далайн түвшнээс дээш 1477 метрийн өндөрт оршин байна. Энэхүү гэрэлт хөшөө дундуураа хоёр хуваагдсан, хөшөөний суурь болох чулуун яст мэлхийний толгой хугарч байхгүй болжээ. 1970-аад онд нутгийн нэгэн малчин уурлаад энэнхүү хөшөөний нэг хэсгийн авч яваад Могойн нуур луу хаяасан гэсэн мэдээ байх бөгөөд чухам хөшөөний ямар хэсгийг Могойн Шинэ усны аль нуур луу нь аваачиж хийснийг тодруулах боломж гарсангүй. Учир нь Могойн Шинэ хэмээх энэхүү газар олон жижиг нуур бүхий хотгор газар болно. Судалгааны ном зохиолуудад “ Моюн-чурын хөшөөний түрэг бичээс” гэсэн нэрээр орсон байдаг.

ГОВЬСҮМБЭР АЙМАГ

1.Чойрын Богд уул

Чойрын Богд уул нь Говьсүмбэр аймгийн ард түмний бахархал болсон уул юм. Уг уул нь аймгийн зүүн урд захад, манай орны их Боржигоны бүсийн хамгийн баруун зах нь болон оршдог. Тус хайрханыг орон нутгийн тусгай хамгаалалтанд 1997 онд авч, Монгол УИХ-ын 2011 оны 01 сарын 20-ны өдрийн 04-р тогтоолоор байгаль орчны тэнцлийг хангах, унаган төрхийг хадгалах, хамгаалах болон байгалийн аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх зорилгоор байгалийн нөөц газрын ангилалаар улсын тусгай хамгаалалтанд авсан.

Чойрын Богд уулын ойр орчимд олон төрлийн түүх соёлын дурсгалт зураг дүрс гадна Дагвасүндэл бурхан, Зүүн Жанжин Чойрын хийдийн туурь, түүний дэргэд Цагаан дарь эх бурхан, Хүслийн хад, Хүүхдийн овоо, Илдний зурагтай хад, Эртний хятадын төмөр утасны хорооны туурь, Дугар Мээрэнгийн хөшөө зэрэг бий.

Нутгийн ардууд энэ уулаа гадны зочин гийчинд сайн байдаг гэж үздэг тул энэ нутагт ирсэн гадна дотны зочид уул руу ихээр гардаг байна. Ууланд гарахад ойр орчмын газрууд цэлийн харагдах нь гайхалтай. Одоогоор тус ууланд 200 гаруй аргаль хонь нутагшиж байна. Тус хайрхан нь өвөрмөц тогтоцтой хад чулуу элбэгтэй, хойд талаар нь хүн, амьтан ундаалдаг Уулзварын гол урсдаг. Ховор ургамал, аргаль, янгир, чоно, үнэг, туулай, цармын бүргэд, идлэг шонхор зэрэг ан амьтан элбэгтэй.

2. Зүүн жанжин Чойрын хийдийн туурь

Хуучин Түшээт хан аймгийн Боржигон хошуунд буддын олон арван сүм хийд байсны нэг нь энэ хийд юм. Зүүн жанжин Чойрын хийд 1779 онд Боржигон цэцэн вангийн хошууны дөрөв дэх засаг бэйл В.Дагдандоржийн хошуу захирч байх үед одоогийн Говьсүмбэр аймгийн нутагт Оцол сансар уулын баруун энгэрийн Марцын хоолой хэмээх газарт “Балдандашгомлин” нэртэйгээр Чойр, Жүд, Мамба, Дүйнхор зэрэг 5-7 дацантай, 1500 орчим ламтай байгуулагдсан ажээ. 1938 онд зөвхөн туурь болтол нь нурааж шатаажээ.

Баруун Чойр буюу Жанчивдэчилэн хийд нь одоогийн Дундговь аймгийн Цагаандэлгэр сумын нутаг “Мушгиа зандан” гэдэг газар баригдаж байжээ. Эдгээр хийдээс буддын гүн ухаан, яруу найраг орчуулан зурхайн ухаанд гүн суралцсан олон арван мэргэн лам нар төрөн гарч өөрсдийн зохиол бүтээл олныг туурвижээ. Чойрын хийдүүд нь Майдар эргэх ёслол үйлдэж, Дүйнхорын цам, Цахарын цам зэргийг харайдаг байжээ. Мөн хийдийн хөгжлийг даган гар урлал, худалдаа наймаа нилээд хөгжсөн байв. Зүүн Баруун Чойр нь Майдар эргэх, Дүйнхор, Цахар гэдэг цамтай байсан гэдэг. Эдгээр хийд нь гар урлал, худалдаа, соёлын төв байсан. Баруун Чойрын хийдийн ловон багш гэж олноо алдаршсан Агваанданзанням нэг боть 50 гаруй номыг төвд хэл дээр зохиосон байдаг.

3. Цагаан дарь эх

1828 онд Зүүн Чойрын хийдийн орчимд хэжиг өвчин дэлгэрч лам хар олон хүний аминд хүрсэн гэдэг. Иймд энэ өвчнийг дарах арга хайсан нутгийн ардууд урт наслуулахын ерөөлт бурхан Цагаан Дарь эхийг Чойр дацангийн дуганы гол хаалга чиглүүлж уран бурханчаар бүтээлгэвэл дарагдана гэснээр уул хадаар хэрэн хэсэж бурхан бүтээж явдаг нэгэн бурханч ламыг залж энэхүү бурхныг хийдийн гол дуганыг чиглэн байрлах боржин хадан дээр бүтээлгэсэнд халуун хижиг өвчин дарагдсан гэдэг.

4. Дагвасүндэл бурхан

Хийдэд гарсан халуун хижиг өвчнөөр олон банди нар өвдөж, хоногт хэдэн арваараа үхэж “Дөрвөн мааньт” гэдэг газарт ачин оршуулж байх үед Сансарын хадны Дарьмаа бүсгүйн ганц хүү хийдэд шавилан сууж байв.Энэ үед хийдийн гол хаалгыг чиглүүлэн Дарь эх бурхныг бүтээн олон лам нарын амийг хэлтрүүлсэн бурханчид баярласан Дарьмаа хүүхэн ганц хүүгээ шавь оруулан хожим бурханчийг өндөр наслаад өөд болоход нь хуврага хүүгээ дагуулан Оцол богд уулын оргилд авирч хүрээд зүрхэн улаан хадны энгэрт Дарь эх бурхны өөдөөс харуулан Сүндэл бурхныг сийлж бүтээлгэсэн түүхтэй.Дүрэлзсэн галын эрчилсэн шуурган дундаас догшин дүрт сүндэл бурхан алс тэртээд цав цагаанаар цайвалзан үзэгдэх Цагаан Дарь эхийг эгцлэн харуулж дүрслэн бүтээсэн байна. Ийнхүү Дагвасүндэл бурхан, Дарь эх хоёр байгаль эхийн барьсан байц хад зүрхэн халил дээр барилдлага болон мөнхөрсөн түүхтэй. Дагвасүндэл бурхан бүтээгчийн уран гар цаасан дээр биш хадан дээр гал амилуулж догшин нүүрний аймшигт харц чөтгөр шулмасыг үлдэн хөөх сайн цагийг бэлэгдэн өгүүлжээ.
5.Хүүхдийн овоо

Нутгийн ардууд энэхүү овоог цагаан овоо гэж нэрлэдэг байснаа хожим нь хүүхдийн овоо гэж нэрлэж тахин шүтэж иржээ. Цагаан овоо гэж нэрлэдэг байсны учир нь тус газрын ойр орчмын уул хад нь боржингийн зүүн зах болдог бөгөөд боржин чулуун хадан дунд ганцхан энэ чулуу цагаан байсан учир тийн нэрлэдэг байжээ. Нутгийн ард энэхүү хүүхдийн овоод очсон хүүхэдгүй гэр бүлүүд энэ овоонд сүслэн мөргөж тойруулаад нэг жижиг овоо босговол хүүхэдтэй болдог гэж үздэг ажээ.

6.Цоорхойн рашаан

Цоорхойн рашаан нь байгалийн сонин тогтоцтой, хавцал хадан завсар байдаг. Энэхүү рашаан нь хүний дотор эрхтэнд сайн юм. Тус рашаан нь дээрээс нь тонгойж өндөр дуугаар хашгирахад тэрүүхэндээ бүх зүйлс оргилж эхэлдэг. Оргилж гарсан ус нь хэдхэн алд яваад газартаа шургачихдаг. Газрын хэвлий цоолдон гарч ирдэг болохоор нь Цоорхойн рашаан гэж нэрлэжээ. Энэхүү газрыг 1997 онд орон нутгийн тусгай хамгаалалтанд авжээ.

ГОВЬ – АЛТАЙ АЙМАГ

1.Ээж хайрхан уул

Цогт сумын нутагт Монгол Алтайн нуруу, Говь Алтайн нурууны хоорондох хотгор буюу Алтайн өвөр говийн уулс хоорондын цөлөрхөг хотгорт орших жижиг ширхэгт боржин чулуунаас тогтсон хад чулуурхаг өнчин уул юм. Далайн төвшнөөс дээш 2277 метр өндөр, эл уулын 22475 га газрыг хамруулан 1992 онд тусгай хамгаалалтанд авчээ.

Ээж хайрхан ууланд өвөрмөц тогтоц, ховор сонин үзмэрүүд олон байдаг ба зүүн өмнө хажуугийн чулуулгийн гав судал дагаж цувран тогтсон ногоон хүрээтэй 9 чулуун тогоо бий.

Тогоонуудын амсрын дундаж өргөн нь 2-4 метр бөгөөд хоорондоо 40-50 сантиметр өндөр чулуун босгоор нэг нь нөгөөтэйгөө холбогдоно. Эдгээрийн 4 дэх нь хамгийн том бөгөөд түүний гүн нь 4 метр хүрдэг. Харин 9 дэх тогоо нь бусдаасаа нилээд тусгаарлагдмал бөгөөд жижиг хадан мөргөцөг өнгөрч байж тааралдана. Эдгээр тогооны ус нь рашааны шинж чанартай болохыг судлаачид тогтоожээ. 9 тогооны эхэн хавьд бяцхан баянбүрд үүссэн байх бөгөөд үүнийг нутгийнхан “даяанч ламын зуслан” хэмээн нэрлэдэг.

Мөн тогоонуудын төгсгөл хавиас газрын булаг маягтай шүүрдэг ус бий. Эдгээрээс гадна Ембүү хад, мэлхий хад, эхийн хэвлий хад, тагтаа хад, хүүхэн хэл, театрын суудал, түшмэдийн суудал, боов хад зэрэг сонин тогтоц бүхий хаднууд бий.

Ембүү хаданд мөргөж залбирсан хүн 9 үеэрээ эд мөнгөөр элбэг дэлбэг явна хэмээн сүсэглэдэг. Эхийн хэвлий хадаар гарсан хүн болгон ахин төрсөнтэй адил болно хэмээдэг.

Тагтаа хаданд үр хүүхэдгүй хүмүүс ирж сүсэглэвэл өнөр өтгөн гэр бүл болно хэмээн итгэж биширч иржээ. Энэ ууланд хүн амьдарч байсан ул мөр бүхий агуй бий. 9 тогооны ойролцоо орших ба тэдгээр тогоо харсан нүүрэн талыг битүүлж хаалга, гэгээвч гарган тохижуулсан ламын агуй юм.

Ээж хайрхан уулын хотгор хөндийгөөр 100 орчим зүйл ургамал тархсан нь экологийн өвөрмөц бичил орчинтойг илтгэдэг. Аргаль, янгир, ирвэс зэрэг ховор амьтдын хоёр тийш нүүдэллэх хөндий болж байдгаараа чухал ач холбогдолтой. Хахилаг ятуу, хулан жороо, ногтруу, уулын цэгцгий, жороо тоодог зэрэг олон зүйл ховор шувууд бий.

Есөн тогоо

Ламын агуйн зүүн талын гүрвэл хад

Бүсгүйчүүдийн үр хүүхэд, эр нөхөр гуйдаг хад

Ембүү хад. Энэ хаданд мөргөж залбирах, тойрох, зургийг нь жаазандаа хадгалвал баяжина хэмээнэ

Далайн яст мэлхий

Хүүхэн хэл хад. Цаана нь тагтаа хад

2.Бурхан буудай уул

Бурхан буудай уул нь Монгол Алтайн бөөн цулдам уулт өндөрлөгийн мужийн уулын нуга, уулын хээрийн дэд мужид багтдаг бөгөөд ноён оргил нь 3765м өндөр мөнх цастай уул юм. Уулын их бие, ам хөндийд эртний мөстлийн ул мөр болох хотгор гүдгэрийн тавцан дэнж, хунх нилээд их байхын зэрэгцээ асга нуранги ихтэй. Бурхан буудай уулнаас Урд гол, Дунд гол, Хойт гол, Уст чацран голууд эх авч урсдаг. Монгол Алтайн нурууны салбар энэхүү үзэсгэлэнт ууланд аргаль, янгир, ирвэс, хойлог, ёл, тас зэрэг амьтан, шувууд элбэгээс гадна вансэмбэрүү, алтангагнуур, гандигар, цэнхэр цагаан манчин, банздоо зэрэг олон зүйлийн эмийн ургамал, чацаргана, тошлой зэрэг жимс жимсгэнэ ургана. Энэхүү уулын Хярын нуурын мянган булш, Үертийн цагаан хаалга зэрэг өвөрмөц тогтоцтой цавчим өндөр сүрлэг байц хад, хадан хавцал хясаагаар хүрээлэгдсэн аль ч талаараа очиход таг хэмээн нэрлэгдэх байгаль эхийн бүтээл ихтэй. Мөн уулын Нам богдын орой дахь буудай хэлбэрийн улаан чулууг нутгийн ардууд эрт дээр үеэс тахин шүтэж ирсэн нь одоог хүртэл хадгалагдаж иржээ.

Говь-Алтай аймгийн Бигэр, Цогт, Халиун сумдын нутагт орших Бурхан буудай уулын өвөрмөц үзэсгэлэнт тогтоц, эртнээс шүтэж ирсэн уламжлалыг хадгалан үлдээх, ашиглалт, хамгаалалтыг зүй зохистойгоор явуулах зорилгоор УИХ-ын 1996 оны 43 дугаар тогтоолоор улсын тусгай хамгаалалтанд авжээ.

3.Сутай хайрхан уул

Говь-Алтай аймгийн хамгийн өндөр цэг далайн түвшнээс дээш 4090 метр өргөгдсөн 60 орчим км сунаж тогтсон. Сутай хайрхан уул тус аймгийн Тонхил, Дарви, Ховд аймгийн Цэцэг, Дарви сумдын дунд оршино. Монгол-Алтайн нурууны 11 орчим ам дөрвөлжин км талбай эзэлсэн 13 мөнх цаст оргилын нэг юм.Энэ уул сарлагийн маш сайхан нутаг. Сүү саалиар арвин сарлаг үхэр ихтэй энэ хайрханы нэрийг Сүүтэй уул гэж нэрлэдэг байсан гэдэг. Сутай хайрхан янгир, аргаль, ирвэс, үнэг, чоно гээд ан амьтанаар арвин мал аж ахуйд маш сайхан өгөөжтэй нутаг. Хайрханы өврөөс Усан зүйлийн гол эх авч урсан Тонхил нуурт цутгана. Сутай хайрханы өврийн нэг бага шиг өндөрлөг дээр Их овоо гэж дээр үед тахиж байсан нэг их сонин овоо бий. Монгол улсын Ерөнхийлөгчийн зарлигаар Их овоог төрийн тахилгатай болгож 2008 онд анхны тахилгыг хийсэн байна. Сутай хайрхан нь Говь-Алтай нутгийн үзэсгэлэн төгс байгальтай хамгийн өндөр хайрхан юм.

4. Монгол элс

Байгаль орчны тэнцлийг хангах, унаган төрхийг хадгалах, хамгаалах болон байгалийн аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх зорилгоор Говь-Алтай аймгийн Хөхморьт сумын 234400 га, Баян-Уул сумын 85600 га , Жаргалан сумын 29200 га хамарсан Монгол элсны орчмын нийт 349200 га газар нутгийг УИХ-ын 2010 оны 01 дүгээр сарын 14-ний өдрийн 06 дугаар тогтоолоор байгалийн цогцолборт газрын ангилалаар авжээ.

Монгол элс нь Завхан голын хөндий дагуу баруун, баруун хойноос зүүн, зүүн ургаш чиглэн 300 шахам км үргэлжлэн тогтсон элсэн хуримтлал юм.

Элсэн хуримтлалд бөөрөг, хонхорт бөөрөг, манханжсан хонхорт бөөрөг манхан хэлхээ, цац суварган оргил бүхий өндөр манхан, бүрхэвч зэрэг элсэн хуримтлалд ялгарах хотгор гүдгэрийн бүхийл хэлбэрүүд байдаг. Монгол элсний хойд захаар Завхан гол эмжин урсахын хамт Эрээн , Ажиг, Сангийн далай , Гүн зэрэг олон нуур тогтсон байдаг нь байгалийн үзэсгэлэнт байдал Эко системийн өвөрмөц хослолыг бий болгожээ. Монгол элсэнд элсний бэлчээрийн үндсэн ургамал болох хар , цагаан суль нь хур бороо, ган гачигаас үшл хамааран зөвхөн хөрсний чийгээр ургадаг онцлогтой. Иймээс ч нутгийн ард иргэд Монгол элсийг ган зудын аюулаас хамгаалдаг хэмээн их шүтдэг байна.

6.Хасагт хайрхан уулын дархан цаазат газар

Хасагт Хайрхан уул нь Говь-Алтай аймгийн Шарга, Жаргалан, Баян-Уул, Тайшир сумдын нутагт Их Нууруудын хотгор руу гүн түрж орсон Алтайн салбар уулсын нэг билээ. Талбайн хэмжээ нь 27448 га. Энэ уулын буга, аргаль, янгир, ирвэс зэрэг ховор ан амьтдын өлгий нутаг бөгөөд байгалийн үзэсгэлэнт байдлыг хамгаалах зорилгоор 1965 онд онд АИХ-ын Тэргүүлэгчдийн 17 дугаар зарлигаар дархан газар болгожээ.

Энэхүү уул нь Алтайн гол нуруунаас Шарга, Хүйсийн говиор тусгаарлагдан нилээд зайдуу оршихын дээр Хангайн уулархаг мужид арай ойр дөт боловч бас л Завхан голын уудам хөндий, Гүзээн- Тээлийн буурц хотгороор тусгаарлагдана. Ийнхүү уудам хотгорын гүнд орших бдаювч өндрийн ачаар тэнд уулсын босоо бүсшил тод илэрсэн өвөрмөц ландшафтыг бүрдүүлнэ. Хасагт Хайрхан нь эгц цавчим хажуутай, хурц шовх оргилтой 2 зэрэгцээ нуруунаас бүрдэх бөгөөд хойтохыг Хасагт Хайрханы нуруу, өмнөхийг Гурван Богдын нуруу гэнэ. Хасагт Хайрханы ноён оргил Хасагт Богд уул (3578 м), түүний залгаа Дунд Хасагт Хайрхан (3471 м), Зүүн Хасагт Хайрхан (3540 м) байхад Гурван Богдын нурууны Богд (3200 м), Дунд Богд (3522м), Зүүн Богд (3340 м) өндөртэй байна.

7.Аж Богдын нуруу

Алтай сумын нутагт орших Монгол Алтайн нурууны салбар уул бөгөөд хамгийн өндөр оргил нь Хүрэн товон далайн төвшнөөс дээш 3802 метр өндөр. Аж богдын нурууны өврөөс Индэр, Гишүүнтэй, Их гол, ар талаас нь Урт, Дөрөлжийн голууд эх аван урсдаг. Уулын хүрэн, цайвар хүрэн, говийн бор, хужир мараат, цөлийн бор саарал хөрстэй. Үет, буурцагт, бутлаг ургамал буюу ерхөг, хялгана, нарийн цагаан өвс, тэсэг, шөвөг, ортууз, агь, гогд, гоньд, тоорой, сухай, заг, гандигар, торлог, шар мод, харгана, баглуур, бударгана, таана, хүмүүл зэрэг ургамал голлон ургадаг. Аргаль угалз, янгир, хавтгай, хулан, хар сүүлт зээр зэрэг амьтадтай. Ууландаа зун 116-138 миллиметр хур тунадас унадаг байна.

8.Эрээн нуур

Жаргалан сумын нутагт орших дөрвөн талаараа элсэн манханаар хүрээлэгдсэн хосгүй үзэсгэлэнт нуур бөгөөд Завхан голын усаар тэжээгддэг. Д.т.д 1450.5 метрт оршдог, 4 км.кв талбайтай. Эрээн нуурыг тойрон хүрээлэх элсэн манханы цаад талд хангайн бүсийг санагдуулахаар цэцэг ногоо алаглаж, зэгс, бургасанд нь усны шувууд цуглаж орчин тойрны байгалийн үзэмжийг улам нэмэгдүүлдэг. Говь-Алтайчууд “Хөвсгөлийг Монголын Швейцарь гэж ярьдаг бол говь нутгийн Швейцар нь Эрээн нуур юм аа хө” хэмээн хошигнодог. Эрээн нуур бол элсэнд дарагдалгүй тогтсон, нуурын ус руу элс нуран орсон ч булингартдаггүй өвөрмөц тогтоцтой ажээ. Салхитай өдөр элсний ширхэг бүхэн салхиар туугдан нүүр нүдгүй шуурч, элсэн манханууд нь нүүж байх шиг санагддаг хэрнээ Эрээн нуурын ус тув тунгалагаар мэлмэрч байдаг нь сонин. Ангаж цангаж яваа явуулын хүмүүс Эрээн нуурыг хараад зэрэглээнээс ус ургаад гараад ирэв үү хэмээн гайхширдаг ажээ. Аагим халуун хуурай элсэн дунд цэв цэнхэр тунгалаг нуур байна гэдэг нь өвөрмөц ертөнц юм.

Г. МӨНХЦАЦРАЛ

Энэхүү яст мэлхий нь 475 паунд жинтай бөгөөд хоол идэж ус уухгүйгээр нэг жилийн хугацаанд амьд байх чадалтай. Дэлхийд 20.000 ийм аварга яст мэлхий зэрлэг байгальд амьдарч байна. Тэд ойролцоогоор 100 жил насалдаг.

Аварга том Шарк

Энэхүү Гринландын махчин загагс нь 21 фүүтийн урттай бөгөөд 2000 паунд жинтэй. Үнэрлэх мэдрэмж маш сайн хөгжсөн. Дунджаар 272 жил насалдаг ч 400 жил наслах боломжтой аж.

Туатара гүрвэл. Энэхүү гүрвэл нь Шинэ Зеландын эргээсээ нэлээд хол оршдог 32 арал дээр амьдардаг бөгөөд тэдний өвөг дээдэс нь динозавртай хамт амьдарч байсан хэвлээр явагч юм. Дор хаяж хоёр паунд жинтай бөгөөд 100-гаас илүү жил насалдаг байна. Тэдэнд чих байхгүй ч сонсож чадна. Мөн гурван нүдтэй ч хоёр нь л хардаг. Маш хүчтэй хаздаг бөгөөд хурц шүдтэй.

Африкийн ховор заан. Энэхүү заан нь 70 жил насалдаг. 12 фүүт өндөр, 14.000 фаунд жинтэй.

Эрдэмтэд энэхүү далайн амьтныг 1550 настай гэж тогтоожээ. Тэрээр Антарктидад амьдардаг бөгөөд маш бага температурт удаанаар өсөн үрждэг байна.

О.ӨНӨР

Ихэнх далайн морь халуун орны далай тэнгисийн зөөлөн урсгалтай усанд амьдрах хэдий ч зөвхөн энэ зүйлийн далайн морь хүйтэн усанд амьдардаг байна. Энэ зүйлийг эрдэмтэд Аргентин, Шинэ Зеланд, Канад зэрэг орны нуур, мөрнөөс илрүүлжээ.

Эрин галавын үед энэ амьтан далайн сүрт луу байсан ч байж мэднэ. Өдгөө харин усны хамгийн өчүүхэн жижиг амьтдын нэг. Эртний грек хэлний үгийн санд далайн морийг “Hippocampus” хэмээн тэмдэглэн үлдээжээ. “Hippos” нь морь, “kampos” нь “далайн мангас” гэсэн утгыг илтгэдэг аж.

Үлгэрийн амьтныг санагдуулам хачин хэлбэр дүрстэй, өөдөсхөн биетэй энэхүү амьтны амьдрал тун өвөрмөц. Энэ бяцхан морь халуун орны далайн зөөлөн урсгалтай гүехэн усанд ургамал, замаг, хясаа, шүрэн чулуу зэрэг газар бусад амьтдаас биеэ халхлан амьдардаг. Өдгөө дэлхий дээр 40-50 зүйл далайн морь бүртгэгдсэн байна. Мөн хойд Америк, өмнөд Америк, Энэтхэгийн далайгаас шинээр дөрвөн зүйл олджээ.

Далайн моринд араг яс байхгүй ч ясархаг мөгөөрсөн хуягтай. Хүзүү, толгой нь морийг эрхгүй санагдуулах тул далайн морь хэмээн нэрлэсэн биз ээ. Сүүл нь дотогшоогоо мушгиралдсан байх бөгөөд сармагчинтай адил сүүлээрээ өвс ургамал ороон авдаг. Урт нарийхан хошуугаараа тэд хадны ан цав, нүхний завсар байгаа хоол хүнсээ сорж, иддэг. Хошуу нь яг л тоос соруулагч адил ажилладаг ажээ. Энэхүү амьтанд шүд байхгүй учир хоолоо зажлахгүйгээр залгидаг аж. Далайн морины нүдний хараа өндөр хөгжсөн бөгөөд урд болон ард байгаа зүйлийг нэгэн зэрэг харах чадвартай. Өөрөөр хэлбэл түүний нүд хамелеоных шиг бүтэн эргэлддэг байна.

Далайн морины нэг төрөл болох далайн луу

АМЬДРАЛЫН ОНЦЛОГ

Далайн морьд голдуу жижигхэн бичил шавьж, сам хорхой мэтээр хооллодог аж. Нас бие гүйцсэн далайн морь өдөрт дунджаар 30-50 удаа хооллодог. Гайхалтай нь зулзаган далайн моринууд ээж ааваасаа хэд дахин их иддэг аж. Тэд өсч торнихын тулд өдрийн турш дунджаар 3000 удаа бага багаар зооглодог гэнэ.

Загасны төрөлд багтах хэдий ч далайн морь тун муу сэлдэг. Тухайлбал, “zoster­ae” буюу “одой далайн морь гэх зүйл нь цагт дунджаар 1.5 метр хүртэлх замыг л туулдаг аж. Үүгээрээ тэрбээр дэлхий дээрх хамгийн удаан загас гэсэн цолыг хүртжээ. Сэлэхийнхээ оронд эдгээр амьтад голдуу амралтын байдалтай байхыг эрхэмлэдэг тайван амьтад аж. Тэдний хамгийн хийх дуртай ажил нь мушгиралдсан сүүлээрээ ойр орчны өвс ногоог ороож авах.

Далайн морь босоо, хэвтээ гэсэн хоёрхон чиглэлд л сэлдэг. Нурууны үе болон сүүлнийхээ тусламжтайгаар зүг чигээ тодорхойлох бөгөөд толгойны хоёр талд байх цээжний сэрвэнгээрээ залуурдана.

Лондоны амьтны хүрээлэнд байх далайн морины нэн ховор төрөл

Дэлхий дээр мэндэлсэн амьд бүхэн хосоо олж, удмаа үлдээх, тэднийгээ өсгөж үржүүлэх үүргийг гүйцэлдүүлж, хамтран аж төрдөг. Эр нь эмэгчиндээ найр тавин халамжлах, хайрлах нь ухаант хүн, адгуус амьтанд ялгалгүй заяажээ. Харин амьтан бүхний дотроос төөхөн биетэй энэхүү бяцхан амьтан хамгийн халамжит хань, ачлалт “эцэг” болдог аж.

Хээлтэй эмэгчин далайн морь 1500 орчим өндөг тээнэ. Өндөгнүүдээ эрийнхээ хэвлий орчимд байх уутанд төрүүлдэг. Эмэгчин нь түүнд өндгөө шахаж өгөх л үүрэгтэй. Үүнээс хойших бүх ачааг эцэг морь нуруундаа тээдэг. Эм нь өндөгнүүдээ хэвлий дэх уутанцарт нь шахсаны дараа эр далайн морь 9-45 хоногийн хугацаанд гэдсэндээ тээж явна. Томорсон зулзагануудаа эрэгчин уутнаасаа гаргахдаа хоёр, гуравхан цагаас бүтэн өдөр хүртэлх хугацааг зарцуулдаг. Ингэхдээ ойролцоогоор 1500 орчим зулзага төрүүлдэг байна. Мөн үрсээ уутнаас гаргасны дараа асрах, хооллох, өсгөж хүмүүжүүлэх ажлыг эрэгчин дангаараа гүйцэтгэнэ. Энэ нь “дэлхийн хамгийн шилдэг эцэг амьтан” гэх титмийг ямар ч өрсөлдөгчгүйгээр авчирчээ. Бас цор ганц төрдөг эрэгчин гэж хэлж болно.

Хос далайн морь дунджаар нэг метр ам дөрвөлжин хэмжээний зайг эзэмшин үр төлөө үлдээж амьдардаг. Тэд өглөө бүр бие биетэйгээ өвөрмөц бүжиг хийж мэндэлдэг байна. Далайн морьд зугаацаж цэнгэхэд тун дуртай амьтад ажээ. Хосдоо ойртох үед тэдний хэвлий хэсгийн өнгө өөрчлөгддөг байна. Энэ үед эр нь эмийгээ тойрч сүүлээрээ ороож байрлана. Мөн тэд бүх л амьдралынхаа турш сонгосон хостойгоо амьдардаг журамт амьтан юм.

Далайн морь хэдийгээр олноор өсч үрждэг хэдий ч түүнийг хатааж хууль бусаар зарах, эмийн жоронд ашиглах зэргээр ихээр сүйтгэдэг байна. Хятад л гэхэд дунджаар 150 сая орчим далайн морийг уламжлалт эмчилгээнд хэрэглэхийн тулд устгадаг аж.