Өнөөдөр “Тулын өдөр”. Tул загас цэнгэг устай, чөлөөтэй урсаж буй урт гол мөрөнд амьдарч, өсөж үржих чадвартай. Нэгэн цагт Евроазийн гол мөрөнд чөлөөтэй тархан байсан энэ загас одоо Монгол орны хэдхэн голууд түүний дотор Онон голд үлдээд байна. Хэрвээ та тул загас барьсан бол заавал буцаан тавиарай.

Өнөөдөр буюу зургадугаар сарын 10-нд нарны бүтэн болон хагас хиртэлт тохионо.

Нарны хиртэлт нийслэлд 17:00 цагийн үед үзэгдэж, 18:40 минутын орчимд нарны гадаргын 30-35 хувийн хиртэлт ажиглагдах аж.

Нарыг удаан хугацаагаар харах нь нүдэнд муу учир нар хиртэлтийг харах гэж буй бол хамгаалалтын шил зүүхийг эмч нар сануулдаг билээ.

Харахад энгийн нэг жараахай шиг болов ч цусаар хооллодог, хүн болон амьтдад хангалттай аюул учруулж чадах бяцхан загас байдаг аж.

Эх сурвалж: Экологийн Цагдаагийн алба

Цахилгаан могой загас анх 1766 онд бүртгэгдсэн байдаг. Могой шиг урт биетэй боловч могойн төрөл зүйл биш юм. Биеийн урт нь 2 метр хүрэх бөгөөд нас бие гүйцсэн цахилгаан могой 20 кг жинтэй байдаг.

Цахилгаан могой загас биеэсээ 650 вольтын цахилгаан хүчдэл гаргах чадвартай бөгөөд үүнийхээ тусламжтайгаар өөрийгөө хамгаалах, хоол тэжээл олзоо барих, тэр бүү хэл бусад амьтдын оюун санааг удирддаг өвөрмөц амьтан аж. Мөн нүдний хараа нь маш муу учраас биеэс ялгаруулах цахилгаан нь тэднийг замаа чиглүүлэхэд тусалдаг байна.

Цахилгаан могой загасны ялгаруулах цахилгаан хүчдэл нь матар, морь зэрэг том амьтдыг ч хөнөөхөд хангалттай. Горхи, цөөрөм, шаварлаг газрууд, булингартай усанд амьдрах нь түгээмэл бөгөөд усанд амьсгалахаас гадна агаар мандлаас хүчилтөрөгч авч чаддаг. Яг л халим, усны гахай шиг усны гадаргууд 10 минут тутамд гарч ирэн амьсгал авдаг ажээ.

Цахилгаан могой загас цэнхэр, ягаан, цагаан, саарал, хар гэх мэт олон янзын өнгөтэй. Шавж, загас, шувуу, жижиг хөхтөн амьтан, хоёр нутагтан зэргээр хооллодог шөнийн махчин загас юм.

Цахилгаан могой загасыг эрчим хүчний үйлдвэрлэгч хэмээн үзэж олон төрлийн цахилгаан хэрэгсэлтэй харьцуулсан судалгаанууд хийгдсэн байдаг. Одоо ч төрөл зүйл болон чадваруудыг нь судалсаар байна.

Цэнгэг усны индикатор гэж нэрлэгдэх Зэвэг загасны биеийн урт нь 70-90 см бөгөөд 6-8 кг жинтэй. Байгалийн нөхцөлд дунджаар 15 жил насалдаг.

Зэвэг загасны амьдрах орчин насны хэлбэлзлээс нь хамааран харилцан адилгүй байдаг. Тухайлбал, бие гүйцсэн зэвэг уулын ширүүн урсгалт голын цүнхээл, харгиа хэсэгт ганц нэгээрээ амьдардаг бол өсвөр насны зэвэг голын гүехэн хэсэг, харгиа, боргио, булан тохойд сүрэглэн амьдардаг байна.

Зэвэг нь холимог идэштэн бөгөөд эрүү, хэл, тагнайдаа хөрөөний ир шиг олон жижиг хурц шүдтэй учир жараахай, соно, шумуул, усны ургамал зэргийг үйртэл нь жижиглэж иддэг.

Монгол оронд шөвгөр хоншоорт, монхор хоншоорт гэсэн 2 зүйлийн зэвэг загас Сэлэнгэ, Орхон, Эг, Үүрийн гол зэрэг ихэнх гол мөрөнд тархан амьдардаг.

Зэвэг загас нь хаврын улиралд усны температур 6-12 хэм болох үед үржилд орж эхлэх бөгөөд эм нь түрсээ шахах, үржлийн талбай бэлдэж, эр нь дагалдан явж, хамгаалдаг байна.

Загасчид уг загасыг ааш муутай, хянуур хэмээн тодорхойлдог аж. Учир нь тэрээр аюул заналхийлж байгааг мэдвэл даруй өөр газар луу шилждэг. Хэрэв дэгээнд орсон бол идэвхитэй эсэргүүцэл үзүүлэх бөгөөд дэгээний утсыг ийш тийш чирэх, уснаас дээш үсрэн унах, эргэх, дэгээг тэгшлэх зэрэг зан төрхийн үйлдэл гаргадаг байна. Зэвэг загасыг жил бүрийн 4-р сарын 1-ий өдрөөс 6-р сарын 14-ний өдөр хүртэл ахуйн болон тусгай зориулалтаар агнах, барихыг хуулиар хориглосон байдаг. Энэ үед хууль бусаар агнасан тохиолдолд Монгол улсын амьтны тухай хуулийн 37.2 д зааснаар амьтны аймагт учирсан хохирлыг нөхөн төлүүлдэг.

Загасыг үржлийн үед нь баривал бүр мөсөн устах аюултай. Тиймээс байгаль орчин, гол мөрний экологийн тэнцвэрт байдлыг хадгалахад өөрийн хувь нэмрээ оруулан загас барих, агнах талаар мэдлэг мэдээллээ дээшлүүлэхийг уриалж байна.

Эх сурвалж:

Экологийн Цагдаагийн Алба

Манай өвөөгийнх гандангийн хажууханд амьдардаг юм. Тиймээс өвөөгийндөө очих бүртээ замд байдаг болохоор ч тэр үү заавал гандан хийдээр ороод гарна. Ариун бүхний дээд бурханы газарт сүсэгтэн олон сайн сайхныг бодож, сэтгэлийн амар амгаланг хүсч ирнэ. Тэд бурхан шүтээндээ тахил өргөж, лам хуврагат эдийн дээд хадаг барьж хүндэтгэл үзүүлэх нь элбэг. Мөн монголчууд сар шинийн баяраар ахмад буурлууддаа хадаг бариж золгодог уламжлалтай. Тиймээс хадаг гэдэг ариун нандин, хүндэтгэлийн эд гэдгийг хүүхэд байхаасаа л ухаарсан. Гэтэл тэр эдийн дээд хадаг хаа сайгүй хог болон хөглөрч гудамжинд хийсч энэ тэндэхийн хашаа хороонд уяатай байх нь олонтоо болжээ. Тиймээс хадаг гэж юу вэ？Хадаг хог болох хүртлээ үнэгүйдсэн эд үү гэсэн бодол төрж хадагны үүсэл гарлыг судалж үзлээ.

Хадгийг МЭӨ 4 зууны үед энэтхэгийн уран Бишу Гарма анх мяндсаар бүтээсэн гэдэг. Хожим нь хадгийг хүр хорхойн шүлснээс гаргаж авсан зөөлөн торгомсог, ямар ч хор хөнөөлгүй, байгальд шингэдэг материалаар хийдэг болж олдоц маш багатай,өндөр үнэтэй болжээ. Тиймээс зөвхөн онцгой хүндэтгэлт зан үйлд л хэрэглэдэг байж. Хадаг монголд 13 зууны үед хятад, төвөдөөр дамжин нэвтэрсэн гэж судлаачид үздэг байна.

Хадаг монголд маш ховор байсан. Сар шинийн баяраар өвөө эмээ нар хоёр гартаа хүрэхтэй үгүйтэй богинохон, маш олон жил нандигдан хадгалсан хадгаа гаргаж золгодог. Тэр хадаг нь самбай болтол элэгдсэн байдаг ч,тэд хадагны хүндэтгэл гоё сайхандаа биш бэлэгдэлдээ байдаг гэдгийг ухаарч мэдсэнийх биз.

Ийм л ховорхон байсан хадаг зах зээлийн нийгэмтэй зэрэгцэн асар ихээр урд хөршөөс орж ирэх болжээ. Хятадын үйлдвэрлэгчид орчин үеийн синтетик хадгийг маш хямд, өнгө үзэмж сайтай хийж эхэлсэн нь хадаг хэрэглэдэг орнуудын шашны зан үйлд том өөрчлөлт авчирсан гэдэг. Аливаа зүйл элбэг дэлбэг болж өнгө үзэмж сайтай болох нь сайн хэрэг. Тиймээс монголчууд эдийн дээд хадгаа алив баяр ёслол, хүндэтгэлийн үйлд өргөн хэрэглэж амар мэндээ мэдэн золгохоосоо эхлээд, багш шавийн барилдлага тавих, ахас ихсээ хүндлэхдээ алд цэнхэр хадаг барьдаг уламжлалаа үргэлжүүлж байгаа нь сайхан.

Гэтэл сайны хажуугаар саар нь их болжээ. Монголчууд бол байгаль дэлхийгээ хайрлан хамгаалж,хүндэтгэх өнө эртний уламжлал, үндэсний бодлого, ёс заншилтай ард түмэн.Гэсэн ч энэ цагт мухар сүсэгт автах хүмүүсийн балгаар хадгийг ургаа мод, хад чулуу, тэр бүү хэл төв суурин газрын гүүрний хашлага, шонгийн модонд хүртэл уядаг болсон нь байгаль дэлхийд асар их хөнөөл болж байна. Өнөөдөр бид шүтээн болсон овоо тахилга, аврал эрж мөргөн дээдэлдэг байгаль эхийн хүйн холбоогоо өөрсдийн гараар боомилон зовоож байна. Хэдий шашин шүтлэг, зан үйлтэй холбоотой байж болох ч мухар сүсэг, экологийн боловсрол дутмагийн гайгаар байгаль дэлхийгээ бид хөнөөсөөр байгаа нь юутай эмгэнэлтэй.

Хадгийг
модонд уяснаар модны ургалтыг зогсоодог. Өөрөөр хэлбэл залуу модод их хурдан
ургаж бүдүүрдэг учир түүнд уясан хадаг чивчирч чангараад их бие рүү нь шигдэн
орж, шим шүүс тархахыг нь зогсоон үхүүлдэг байна.

Дээр нь синтетик хадаг барагтай бол тасардаггүй тул цаг хугацааны уртад мод руу яг л төмөр утас мэт шигдэн ордог. Ингэснээр тэрхүү хадаг өт хорхой үүрлэх аятай таатай орон зай болж, мод ороосон хадагны цаагуур том том өт хорхой үржиж, модны шим шүүсээр амьдарч, харин хөөрхий мод хатаж өмхөрдгөөр барахгүй жижиг шувууд сарвуугаараа хадганд орооцолдоод салж чадахгүй үхдэг . Үнэхээр нийслэл хотын эргэн тойрны ногоон бүс тэр чигээрээ хадаг яндар, хог хаягдал. Хөдөө орон нутаг дахь нийтээрээ хүндэлж дээдэлдэг бүх газар ялгаагүй адил байна.

Ингээд энэ талаар явуулдаг ямар арга хэмжээнүүд байдаг талаар сонирхоход:

• 2013 оны 8дугаар сард МУСГЗ, МСЭ Ерөнхийлөгч Б.Галааридын санаачилсан “Амьд байгалиа хайрлая” сайн санааны аяны хүрээнд “Тэнгэрийн тод тамга” ТББ болон цахим хуудасны идэвхтэй жиргээчид, Сэлэнгэ аймгийн тужийн нарсанд орших Ээж модыг хэдэн зуун хадаг, яндраас нь салгаж, хог хаягдлыг нь цэвэрлэн буянтай үйлс хийжээ. Тэд 5–6 га газрын моддыг хадагнаас нь салгахад 10 орчим тонн болсон байна. Тиймээс тэд ингэж битүү ороосон мод яаж эрүүл ургах вэ? Мод чинь амьсгалдаг шүү дээ гэж, модоо хайрлая хамгаалъя хэмээн уриалж байсан байна.

• 2017 онд Нийслэлийн Байгаль орчны газар, Монголын Бурхан шашинтны төв Гандантэгчэнлин хийд, Монголын Бөөгийн нэгдсэн эвлэл хамтран “Хадгаа дээдэлье, байгалиа хамгаалъя” уриалга гарган ажилласан байна.Энэхүү уриалгын хүрээнд Тарвалин хийдийн лам хуврагуудтай хамтран цэвэрлэгээ хийсэн байдаг. Цэвэрлэгээгээр 13 га орчим талбайгаас 5 портер хадаг шашны эд хэрэглэлийг хурдан устгалд оруулж цэвэрлэгээний ажлыг амжилттай зохион байгуулсан. Тэд цаашид шашны зан үйл хийх, хадаг хэрэглэхтэй холбоотой орчныг бохирдуулах, мод ургамлыг гэмтээхгүй байхыг иргэд сүсэгтэн олонд анхааруулжээ.

• Мөн өнгөрсөн 2020 оны зун хэсэг иргэд нэгдэж Завхан, Архангай аймгийн заагт орших Солонготын давааг бүрэн цэвэрлэжээ. Ийн цэвэрлэхэд тус овооноос гурван машин хадаг болон бусад хог хаягдал гарсан байна.

Энэ мэтчилэн байгаль дэлхийгээ хайрлах хүмүүс байгаа хэдий ч устгаж сүйтгэдэг нь тэднээс илүү олон болж. Тийм болохоор байгаль дэлхий минь чимээгүй уйлан гаслаж байна. Монгол орны олон аймаг сум бүхэнд булаг шанд ширгэж , цөлжилт, ган гачиг болж эхлэлээ. Газар хөдлөлт ч сүүлийн жилүүдэд эрчимтэй байна. Энэ бүхэн хүний буруутай үйл ажиллагаанаас болдог. Бид л эх болсон байгалиа хайрлан хамгаалахгүй бол өөр хэн хайрлах билээ. Байгаль дэлхий, цэцэг навч, мод ургамал, ус агааргүй бол бид амьдарч чадахгүй.

Тиймээс өвөг дээдсээс уламжлан ирсэн шүтээн хайрханаа тахиж хүндлэхдээ хог болох зүйлсийг битгий тавиач , таны чин сэтгэлээр бодсон сүсэг гэрлийн хурдаар хүрэх газраа очно. Тэрнээс чөдөр тушаа болсон эрээн мяраан хадаг яндар, хийморийн дарцаг биш шүү гэдгийг ойлгох цаг хэдийн болжээ.

Хүмүүсээ мод ургамал минь шим шүүсээ алдаж хатаж хадганд ороогдож үхэж байгаа шиг, монголчууд бидний оюун санаа мухар сүсэгт автаж байна. Тиймээс бүгдээрээ экологийн мэдлэгээ дээшлүүлж, байгаль дэлхийгээ хайрлан хамгаалцгаая

ХИС-ийн сэтгүүл зүйн III курсийн оюутан М.МӨНХЧИМЭГ

Сансарт хяналтгүй тэнэж яваа хог олон улсын сансрын станцыг оносноос робот гар нь гэмтсэн хэмээн “NASA” болон Канадын сансрын агентлаг мэдээлжээ.

Сансрын станцын бүрэн бүтэн байдлыг хянах үүднээс тогтмол зохион байгуулдаг шалгалтын үеэр өнгөрсөн тавдугаар сарын 12-нд станцын робот гарны хамгаалалтын бүрхүүл гэмтсэн байсныг илрүүлжээ. Хэдийгээр робот гар хэвийн ажиллаж байгаа ч энэ нь сансрын хог хаягдлын асуудал улам аюултай, улам ноцтой болж байгааг сануулсан юм.

Дэлхийг тойрон олон пуужингийн эвдэрхий хэсгүүд, хаягдлууд, хиймэл дагуулын хэлтэрхийнүүд эзэнгүй, хяналтгүй тэнэдэг бөгөөд цаг хугацаа өнгөрөх тусам тэдгээр хаягдлын хэмжээ нэмэгдсээр хоорондоо мөргөлдөх, сансрын станц, хиймэл дагуулуудыг гэмтээх эрсдэл нэмэгдсээр байна.

“Canadarm2” хэмээх тус робот гарыг чухам хэзээ юу мөргөж гэмтээсэн нь одоохондоо тодорхойгүй байгаа ч мэргэжилтнүүд анхаарлаа хандуулан судалж эхэлжээ. Гарны хамгаалалтын бүрхүүл дээр 0.2 см цоорхой үүссэн байх бөгөөд азаар тус цоорсон хэсэг гарны хувьд чухал хэсэг биш байжээ.

АНУ-ын батлан хамгаалах департментийн мэдээлснээр өдгөө сансарт 27 мянга гаруй хаягдал байгаагийн 23 мянга гаруй нь бейсболын бөмбөгнөөс том гэнэ. Тэдгээр хогнууд цагт дунджаар 33300 гаруй км-ийн хурдтай эргэлдэж байгаа нь сумны дундаж хурднаас хэд дахин их юм.

Ангараг гариг дээр даалгавар гүйцэтгэж буй NASA-гийн “Curiosity” хайгуулч робот гаригийн үүлний зургийг даржээ. Энэ нь мандаж буй нарны туяанд гэрэлтэж буй мөсөн талстууд хэмээн тайлбарласан байна.

Ангарагийн нимгэн агаар мандалд үүл харагдах нь ховор үзэгдэл бөгөөд ихэнхдээ жилийн хамгийн хүйтэн үед экваторын бүслүүрт үүсдэг.

NASA-гийн эрдэмтдийн тооцоолсноор энэ удаагийн үүл өмнө харагдаж байснаас харьцангуй өндөр буюу газрын гадаргаас 60 км-ээс дээш өндөрт үүсжээ.

Ангарагийн ихэнх үүл усны мөснөөс бүрддэг бол энэ удаагийн өндөр давхаргын үүл нь хөлдсөн нүүрстөрөгчийн давхар исэл эсвэл хуурай мөс байх магадлалтай аж.

Казахстан улсад бөхөнгийн тоо толгой 2019 онтой харьцуулахад хоёр дахин өсчээ.

Хамгийн сүүлд 2019 онд агаараас тооллого хийхэд 334 000 тоологдож байсан бол сая хийсэн тооллогоор 842 000 тоологдсон байна. Тус улсад 2015 онд нууцлаг шалтгаанаар олон тооны бөхөн үхэж, тоо толгой нь огцом буурч байсан. Тодруулбал, ойролцоогоор 200 мянган бөхөн үхсэн нь тухайн үед байсан нийт сүргийн талаас илүүг эзэлж байсан юм.

Түүнээс хойш улсаас бөхөнг хамгаалах талаар олон ажил хийж, төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлсний үр дүн гарлаа гэж Казахстаны Экологийн яамнаас гаргасан мэдээлэлд дурджээ.