Дарханы Ургамал, Газар Тариалангийн Хүрээлэнгийн эрдэмтэн, нарийн бичгийн дарга, доктор Я.Мягмарсүрэнтэй ярилцлаа. Тэрбээр шинэ сорт гаргах ажил хийдэг. Үр тарианы 25 сорт гаргасан агаад 16 нь нутагшин, өргөн тариалагдаж буй. “Хавар үр хэрэгтэй болохоор чухам хэрэгцээтэй хүн болчихдог” гэж Я.Мягмарсүрэн хошигносон юм.
-Энэ намрын ургацын чанар, болц ямар байгаа бол?
-Яамны шугамаар аж ахуйн нэгжүүдээр яваад, бүх тариан талбайг хавар нэг үзсэн. Одоо бас үзээд, ургац хэр байна, болц нь ямар байна гээд танилцах баг гарсан. Тэд хараахан ирээгүй л байна. Монгол бусад улс орнуудтай харьцуулахад үр тариа тарихад эрсдэлтэй бүсэд ордог юм. Ус чийг багатай. Энэ жил ус чийг сайтай байгаа болохоор буудай, тариа маань сайн ургаж байна. Ялангуяа манай Дархан, Сэлэнгэ хавиар ургац үнэхээр мундаг байна. Болц нь ч гүйцэхээр байна. Архангай, Хөвсгөлд бороо жаахан оройтож орсон. Бороо оройтохоор алаг цоог соёолоод, будаа нь сайхан ургаж байгаа боловч болц оройтож мэдэхээр байна лээ. Ялангуяа өндөрлөг газрууд эрт хүйтрэх учраас болц бүрэн гүйцэхгүй байх магадлалтай. Гэхдээ сүүлийн жилүүдэд урт намар болж байгаа учраас найдлага тавьж л байна. Бороо хур их байхад өвчин их гардаг. Олон талбайд септориоз нэлээд гарсан. Навч нь шарлаж, харлаад үхдэг өвчин, навч л байхгүй бол фотосинтез нь явагдахгүй, ургац мууддаг. Зэв бас их гарсан. Олон аж ахуйн нэгжид бид зөвлөгөө өгсөн л дөө. Ургамал хамгааллын хүрээлэнгийнхэн ч бас зөвлөсөн. Өвчний эсрэг бодис цацсан болохоор өвчилсөн талбай нэмэгдээгүй. Септориоз их гарахаар үр жаахан хорчийх хандлагатай байдаг. Сайн үр авахад жаахан хүндрэлтэй болж мэднэ. Гантай жил ургац алддаг. Энэ жил болц л гүйцвэл эрт хяруу унаж, цас орчихгүй бол ургац авахаар л байна.
-Ургац хураахаас өмнө хүйтэрчихвэл яах бол доо. Тариаланчид үүнийг тооцоолсон байлгүй дээ?
-Тооцоолж л байгаа. Энэ жил ус, чийг их байгаа болохоор тарианы өсөлт хөгжил 7-10 хоногоор хойшлох маягтай явна. Болц нь арай гүйцэхгүй байна гэж үзвэл болц түргэтгэдэг сеникаци (боловсролтыг түргэтгэх зохиомол арга), дессикаци хийхийг зөвлөж байгаа. Болц нь дөнгөж цутгаад ирэхэд нь гербицидийг азотын бордоотой бага тунгаар хольж, цацвал азот үрэнд нь сайнаар нөлөөлж, болц нь эрчимжих магадлалтай. Ингэж амжихгүй, хариугүй цас бороотой тулчихвал сеникаци хийнэ. Энэ аргуудыг тариаланчид маань хэрэглэж байгаа байх. Түүнээс гадна ангилан хадах гэх мэт олон аргаар тариаланчид маань үзэх байх.
-Цаг уурын өөрчлөлтөд дасан зохицсон буудай тариалах талаар ярьдаг. Ганд тэсвэртэй сорт гаргахаар та нэлээд ажилласан даа. Энэ ажил ямар үр дүнд хүрч байна вэ?
-Уур амьсгал хуурайшиж, бас дулаан болоод, буудай ургахад жаахан тохиромж муутай болж байгаа. Монголд ганд тэсвэртэй сорт чухал. Бид ганд тэсвэртэй сорт гаргаж авахын тулд дэлхийн олон орны шилдэг сортуудаас ганд тэсвэртэйг нь сонгоод, нутгийн сортуудтайгаа эрлийзжүүлж, гантай нөхцөлд хамгийн өндөр ургац өгч байгааг нь сонгох маягаар ажилладаг. Бид олон сорт гаргаж авсан. Эрт болцтой Дархан 131, 160, Халх гол сортууд бий. Өндөрлөг уулын бүст тарихад тохиромжтой, тэндээ болц нь гүйцдэг гэсэн үг. Төвийн бүсэд тарина гэвэл гангаас зугтаалгаад оройхон тариад ургац авах боломжтой сортууд байгаа. Дунд болцтой сортууд гэвэл Дархан 34, Дархан74, сүүлд гаргасан Дархан 193 гэсэн сортууд байна. Энэ сортууд маань нэлээд таригдаж байгаа. Монголд таригдаж байгаа сортууд дундаас гантай нөхцөлд хамгийн их ургац өгдөг, ус чийгийг эрчимтэй ашигладаг учраас чийгтэй жилд ч өндөр ургац өгдөг Дархан 144 сорт гаргасан. Энэ сорт маань чийгтэй, гантай жилд ч өндөр ургац өгдөг учраас аж ахуйн нэгжүүд их сонирхдог. 2014 онд бидний гаргасан буудайн сортууд маань нийт тариалангийн талбайн 10 хүрэхгүй хувьд тариалагдаж байсан бол одоо 40 орчим хувьд нь тариалагдаж байна. Аж ахуйн нэгжүүд яаманд сортын тариалангийн мэдээ өгдөг. 2018 оны мэдээгээр Дархан 144 сорт маань улсын дунджаас 2.5-3.6 центр илүү ургац өгч байсан. Жил бүр энэ үзүүлэлт хэлбэлздэг ч сүүлийн жилүүдийн нэмэлт ургацыг тооцоолж үзэхэд 10-22 тэрбум төгрөгийн нэмэлт ургацыг аж ахуйн нэгжүүд авч байгаа. Ийм үр дүнтэй сорт гаргасан. Шинэ сорт гаргахад 15-18 жил зарцуулагддаг. Энэ хугацаанд Монголд тариалагдаж байгаа бүх сортуудтай харьцуулж үзээд, давж гарахгүй бол “заазалдаг”. Давсныг нь аваад явдаг учраас бидний гаргасан сорт эх орондоо дасан зохицдог. Одоогоор Монголд 20 гаруй сорт тариалагдаж байна. Бидний гаргасан 6-7 сорт тариалагдаж, бусад нь Оросын сортууд байна. Энэ 20 гаруй сортыг жил болгон зэрэгцүүлж тариад судлахад манай сортууд гадныхаас илүү ургацтай байдаг.
-Уур амьсгалын өөрчлөлтөд дасан зохицох талаар их ярьдаг. Тариаланчид, судлаачид маань зөвхөн ярих биш бодит ажил болгожээ?
-Тариаланчид маань оюунлаг болсон. Шинжлэх ухааны нээлт ололтыг ашиглах эрмэлзэлтэй байдаг. Урьд нь эдийн засгийн хувьд ч хүнд байсан. Шинэ сорт, сайн үрээр тарих нь чухал гэж бодсон ч санхүүгийн боломжиндоо тааруулаад олдсоныгоо л тарьдаг байв. Одоо бол сонголт хийж, бүс нутагтаа тохирсон сортыг сонгож, сайн үрээр тариалахад анхаардаг болсон. Манай хүрээлэн л элит үр гаргадаг. Улсын хэмжээний үрийг хангалттай хэмжээгээр үржүүлэхэд манай чадавхи бүрэн хүрдэггүй. Түүнээс биш сортууд маань илүү их тариалагдах боломжтой.
-Ургац сайн өгдөг юм байна. Хүний биед шим тэжээлтэй талаас нь тооцдог уу?
-Бид шинэ сорт гаргах гэж 15-18 жил зарцуулдаг. Энэ хугацаанд ургацын бүтэц, ургалтын хугацаа болц, уураг, цавуулаг, гэх мэтээр чанарын 14-15 үзүүлэлтээр харьцуулж сонгодог. Өвчин хортонд тэсвэртэй байх гэх мэт бүх шинжүүдийг харгалздаг. Шинэ сортоо гурваас доошгүй жил туршиж чанар, Улсын сорт сорилтын комиссын хурлын шийдвэрээр нутагшсан сорт байна, тариалж болно, үрийг нь үржүүлж болно гэдэг зөвшөөрөл өгдөг.
-Манай тариаланчид химийн бордоо, ургамал хамгааллын бодис хэр их хэрэглэдэг вэ?
-Үр тарианы хувьд манай хөрс нэн ядуу. Манай хөрс агрохимийн лабораторийнхон Монголд тариалан эрхэлж байгаа бүх талбайд гурван удаа шинжилгээ хийсэн. Монгол орны нийт тариалангийн талбайн 60 орчим хувь нь элэгдэл, эвдрэлд орсон. Азотоор нэн дутмаг гэдэг ангилалд багтаж байгаа юм. Үр тариа тарьж байгаа хүмүүс талбайгаа зайлшгүй бордох шаардлагатай. Бордож байж бүрэн сайн цутгасан, байх ёстой бүх шимт бодистой үр гаргаж авах боломжтой. Хор, гербицидийг нэлээд хэрэглэдэг. Гэхдээ буудайн хувьд хог ургамлын эсрэг гербицид цацъя гэвэл бүр бутлалтын үед тарьснаас хойш 25-30 хоногийн дараа л жижигхэн ногоон гурав, дөрвөн навчтай үед нь цацаж байгаа юм. Түүнээс хойш цацвал ургамал нь үхчих гээд, ургац нь буурдаг учраас үр тариан дээр хийх ёстой юмаа цаг хугацаанд нь зөв хийдэг гэж би боддог. Харин хүнсний ногоон дээр жаахан замбараагүй, олон төрлийн хор гербицид цацдаг шиг байгаа юм. Үр тариан дээр Хөдөө аж ахуйг дэмжих сангийн шугамаар гербицид нь том томоор орж ирдэг учраас Мэргэжлийн хяналт, олон шалгуураар дамждаг, судлагдаагүй бодис хэрэглэх нь бага. Ургамалд хортой тал нь хамгийн гайгүй. Манайх бараг л органик талдаа. Эрдэс бордоо үнэтэй учраас хүмүүс авч чадахгүй, хэрэглээ бага байна. Яах аргагүй хог ургамлаа дарах гэж гербицид хэрэглэдэг. Бууц хамгийн сайн органик бордоо боловч га-д 20 тонн бууц хийнэ гэхээр 1000-3000 га-д тариалалт хийдэг газруудад хэрэгжүүлэхэд хүнд. Би бол органик тариалан хүнсний ногоон дээр байвал зүйтэй гэж боддог юм. Гэхдээ органик тариалан гэж ярихаасаа өмнө химийн хор бордоог цаг хугацаанд нь зөв норм горимоор хэрэглэх газар тариалангийн зохистой дадал нэвтрүүлэх учиртай. Түүнээс биш Англи мэтийн 100-200 жил тариалан эрхэлсэн, бордоо зогсоо зайгүй хэрэглэж, азотын илүүдэлд орчихсон, тэр нь ургамалдаа хортой нөлөөлдөг газруудад бол органик тариалан зайлшгүй чухал. Тэгтэл манай хөрс ядуу учраас бордож тордохгүй л бол шимт бодис агуулсан ургамал ургахад хүндрэлтэй.
-Сэлгэн тариалалт чухал гэдэг. Үүнийг хэр их нутагт хийж байгаа вэ?
-Ургамал болгон хөрснөөс авч байгаа үндсэн элементүүд харилцан адилгүй байдаг. Хөрсөндөө адилгүй үлдэгдэл үүсгэнэ. Хог ургамлаа дарангуйлах чадвар нь ч өөр. Аль болох сэлгэж таривал хөрснийхөө үржил шимийг муутгахгүй, ургацаа тогтвортой байлгах нөхцөл үүсдэг. Монголд үр тарианы хувьд хуучин бол уринш буудай гэсэн хоёр сэлгээ хийдэг байсан. Дараа нь хоёрдогч таримал юмуу арвай, овьёос тариалдаг байлаа. Одоо бол хүмүүс ач холбогдлыг нь ойлгож, сэлгээг хийж байна. Тосны ургамал, рапс олон таримал оруулж байгаа болохоор сэлгээ хийгдэж байна. Уринш хийх гол ач холбогдол хөрсөндөө ус хуримтлуулах, хог ургамлыг дарангуйлах юм. Ус чийг хангалттай газруудад уринш хийхгүй байна. Хуурай газруудад бол ядаж 30 хувьд нь уринш хийж байж ургац авахаас өөр замгүй.
-Энэ жилийн хувьд юуг онцолж захимаар байна?
-Хур бороо элбэгтэй байгаа учраас бордооны үр ашиг сайн харагдана. Сортын өөрийнх нь чадавх ургацанд сайн нөлөөлдөг. Манай тариаланчид бүс нутагтаа тохирдог үрийг үржүүлж, нөөцлөх хэрэгтэй. Хавар зээлээр авчих юм чинь гээд намар бүх үрээ зарчихаж болохгүй. Гэтэл хавар үр дутагдахаар гадаадаас судлаагүй, янз бүрийн үр сортууд оруулж ирж байна. Энэ бол аз сорьсон үйлдэл. Манайд таарч тохироо ч үгүй ч үү. Чанартай сайн сортын үрээ авч үлдээрэй. Хуучин шиг тарьсан нь үнэн, гербицид цацна, тэгээд намартаа хураагаад авна гэж таарахгүй. Ургалтын үе шат болгонд тохируулж, тордож, арчлах, органик бордоо, идэвхижүүлэгч бодис хэрэглэж, ухаалаг технологи баримтлах нь зүйтэй.
-Та саяхан грант авсан байна лээ. Сүүлийн үеийн судалгааны ажлынхаа талаар яриач?
-Буудайн селекцийн хувьд 15-18 жил зарцуулж нэг сорт гаргана гэдэг маш урт хугацаа болоод байгаа юм. Гадаадад бол зургаагаас найман жилд нэг шинэ сорт гарч байна. Бид энэ хугацааг богиносгохын тулд орчин үеийн арга технологиуд нэвтрүүлэхээр ажиллаж байна. Цөмийн энергийн агентлагтай хамтарч, молекул генетикийн лаборатори байгуулсан юм. Энэ лабораторид өвчин тэсвэрлэх чадвар чанарыг сайжруулахын тулд гадаадын сортуудаас тухайн өвчинд тэсвэртэй ген бүхий сортыг өөрийн сорттой эвцэлдүүлж, гарсан эрлийз дотор нь өвчин тэсвэрлэх ген байна уу гэж үзээд, гентэйг нь авах жишээтэй. Ингэвэл бид нөгөө сортоо талбайд тариад, өвчнөөр зохимол халдварлуулаад, тэсвэртэй байна уу гээд судлах шаардлагагүй болсон. Гол нь ганд тэсвэртэй чанар гэж үзэж байгаа. Эрлийзжүүлсэн олон удмаас ганд тэсвэртэйг нь сонгох чухал учраас ургамалаа бага үед нь гангийн нөхцөлтэй адилхан даралт үүсгэж, тусгай программаар үндсийг судалж тооцоолоод, сонгодог болсон. Бид зөвхөн буудайн селекци хийдэггүй. Сэлгээнд олон таримал оруулахын тулд хатуу буудай, арвайн гурван янзын селекци хийж байна. Хүнсний нүцгэн арвай, пивоны арвай дээрээс нь тэжээлийн арвай байна. Эрдэнэшиш чухал. Болц нь гүйцдэггүй гэж таригддаггүй байсан бол Монголд тохирсон, эрт болдог, үрээ өгдөг эрдэнэшишийн сорт гаргахаар ажиллаж байна. Цагаан будаа, тутарга Монголд ургахгүй гэж үздэг байсан бол маш их дулаарч байна. Алсдаа тарина гэж бэлтгэж байх ёстой учраас тутарганы селекци хийж байна. Гадаадын 150 гаруй шилдэг сортыг авчирч, эндээ туршиж үзээд, Японы Хокайдагаас гаралтай, хятадын хэдэн сортууд Монголд үр өгч байна. Тэднийг илүү сайжруулахаар ажиллаж байна. Гэх мэтчилэн тарималаа олон болгож байгаа.Тэдний нэг нь тэжээлийн арвай. Маш шим тэжээлтэй. Монголд тэжээлийн арвайн сорт байхгүй. Бид “Шимт” гэдэг тэжээлийн арвайн сорт гаргасан. Нэлээд хэдэн аж ахуйн нэгж энэ сортыг маань тарьж,ургац их авсан. Энэ судалгааныхаа үр дүнгээр ХХААЯ-ны грант авсан юм. Одоо ногоон тэжээл тариалах сонирхолтой хүмүүс олширсон. Тэжээл тариалахад хадлангийн ургацаас 10 дахин ургац авч байна. Нэг га-гаас 10-15 тонн ногоон массын ургац өгч байгаа. Өнгөрсөн жил ногоон тэжээл маш үнэтэй байсан. Бараг будаанаас илүү ногоон тэжээл ашиг өгсөн. Малчид маань ч хадлангаа хадъя. Мөнгөөр худалдаж авахгүй гэсэн хандлага нь өөрчлөгдсөн. Ногоон тэжээл их зарагддаг болсон.
-Тэжээлийн арвайнаас гадна дэлгүүрүүдэд арвайн гурил их үзэгдэх болсон байна лээ?
-Арвайн гурилыг монголчууд эртнээс хэрэглэж ирсэн. Арвайнд үл орлогдох маш олон амин хүчлүүд бий. Хүнсний арвайгаар бид бас шинэ сорт гаргах гээд ажиллаж байна. Нутгийн дээжүүд олон байдаг. Манай хүрээлэнд Хөдөө аж ахуйн таримал ургамлын генфонд байдаг. Энд дээр үед тариалж байсан, одоо алга болсон, цуглуулга судалгаагаар цуглуулсан гадаад дотоодын 20 000 орчим сорт дээж хадгалагдаж байдаг. Тэндээс арвайн нутгийн дээжүүдийг бид эрлийз мутацийн аргаар сайжруулах ажил хийж байна. Пивоны арвайн Бурхант1 сорт гаргасан. Сая тэжээлийн арвайн “Шимт” сорт гаргасан. Хүнсний арвайн селекци хийж байгаа. Хийх ажил их байна. 18-26 насандаа дөрвөн хүүхэд төрүүлсэн. Хүүхдүүд том болсон болохоор судалгааны ажилд хамаг цагаа зарцуулдаг. Ажилдаа “донтож” суудаг (инээв).
