Итгэлтийг яривал далай, далай гэдэг шиг манайд үйлчилгээний соёлын тухай яривал дуусахгүй их юм байна аа. Үйлчлүүлэгч “хаан” гэдэг нь өнгөрч, ядаж л мөнгийг нь авч байгаа юм гээд хүнлэгээр хэдэн үг сольчихдог болмоор байна.

Манайдаа л үндэсний гээд овоо тоогддог зоогийн газарт өчигдөрхөн чихний үзүүрт өнгөрсөн нэгэн яриа санаанаас гардаггүй. Тавь гаруй насны ах гаднаас орж ирээд ширээ асууж байна. Өөдөөс нь эгцэлж хараад ширээ заагаад өгчих зөөгч олдсонгүй. Гурав, дөрвүүлээ лангууныхаа цаана юу ч юм хийгээд тоох шинжгүй. Үйлчлүүлэгч ах лавшруулаад “Ийшээ ороод суучих уу” гээд хашлага тавьсан булан руу зааж байна. Сая л нэг мөнгө хураагч бүсгүй тооцооны хуудас, пос машинтайгаа зууралдах зуураа “Ах аа цаана чинь өөр ширээнүүд байна. Очоод суучих л даа. Заавал ийшээ…” гээд л уцаарлангуй амандаа бувтнана.

Өнөөдрийн үдийн цайнаар орсон зоогийн газар хоолныхоо үнийг нэмжээ. Байнгын үйлчлүүлэгч бололтой хүүхдээ дагуулж орж ирсэн эгч “Танай үнэ нэмэгдчихсэн хэрэг үү” гэж байна. Үйлчлэгч бүсгүй тоосон шинжгүй “Тэгсэн” гэсэн ганц үгээр үйлчлүүлэгч эгчийг гаргана лээ. Бусдын халааснаас нэмж татах гэж байгаагаа нэмээд хоёр өгүүлбэрээр тайлбарлачихвал өөр л дөө.

Гэтэл гадны сүлжээ дэлгүүр, хоолны газрууд оруут л “Тавтай морилно уу”, гарахад “Баярлалаа” гээд л заалаар нэг хадаах. Эцэст нь тэдний олсон ашиг тэрбум тэрбумаар яригдаж, манай хэдийнх алдагдал, дампуурал болдог. Лавтай нэг шалтгаан нь үйлчлүүлэгчтэйгээ харилцдаг харилцаа шүү.

Дундговь аймгийн Эрдэнэдалай сумын адуучин Отгонбаяр хэмээх залуутай хэсэг хөөрөлдөхдөө урьд өмнө огт сонсож байгаагүй монгол ахуйгаас уламжлалтай содон хэлц үгсийг ухаарч авлаа. Адуу морь ярихаараа дуу хоолой нь тод томруун болох тэр залуу уг нь зөвхөн чөдөр болон морь чөдөрлөх аргуудыг л ярьсан юм аа. Үдэш орой унааны морио хол явуулахгүй гээд гурван хөлийг нь тушаа л биз гэсэн үгийн хариуд тэр морийг чинь олон янзын аргаар тушдаг юм, манай нутагт гээд тайлбарлалаа. Хаа дарах, башилдах, борвилдох, буруу хойшилдох, хойшилрох гээд аргууд бий.

Урд хоёр аргаа хам холбож чөдөрлөвөөс хаа дарах, хавсарч холбовоос башилдах, хойд хөлний алгыг борвинд нь чагталбал борвилдох, буруу хойд хөлийг тушвал буруу хойшилдох гэх мэтээр нэрлэдэг юм гэлээ. Мал хуйгаас хол өссөн хүн буруу зөв ойлгосон байж магадгүй шүү.

Гэхдээ л урьд өмнө сонсож байгаагүй жинхэнэ монгол үгс байлаа. Нүүдлийн ахуйтайгаа хамт сэм алга болж буй эртний сайхан монгол хэлц үг юм даа. Боломжоороо хадгалаад, дамжуулаад явах юмсан.

Д.Бат-Эрдэнэ

Гэр бүлийн харилцааг судалдаг дэлхийн томоохон байгууллагаас саяхан нэгэн сонирхолтой судалгааг батлан гаргажээ. Тэр нь шинэхэн гэр бүлийн харилцаа цаашид бат, тогтвортой байх гол үндэс нь хэн нэгнээсээ ямар нэгэн нууцгүй амьдрах аж. Эсрэгээрээ гэр бүлийн салалтын шалтгааны 67 хувийг хосуудын нэгэндээ худал хэлдэг, итгэлийг нь алддаг, нууцтай амьдардаг харилцаа бүрдүүлдэг байна.

Тиймээс жижиг ч гэлтгүй үйл явдлаа нэгнээсээ нуухгүйгээр нээлттэй харилцан ярилцаж, шийдвэр гаргахыг дээрх судалгааны байгууллагаас зөвлөж буй юм. Манайд сүүлийн үед залуу гэр бүлийн салалт ихэссэн гэсэн статистик бий. Үүний гол шалтгаан нь хэн нэгнээсээ аливаа зүйлийг нууж, итгэлийг нь алдсан үйлдлээс ихээхэн хамаарч байна. Тэр дундаа эрчүүдийн жижиг сажиг нууц, ялихгүй зүйл дээр худал хэлдэг, түүндээ огтхон ч харамсаж, гэмшдэггүй хандлагаас нь болж хосуудын харилцаа мууддаг ажээ.

Эмэгтэй хүн аливаа зүйлийн үнэн худлыг дэнслэх, тэр дундаа эрэгтэй хүний худал ярьж буйг мэдэх байгалийн зөн совинтой, үүнд зориулагдсан мэдрэлийн эсийн тоо эрчүүдээс дөрөв дахин илүү байдаг нь биологийн шинжлэх ухаанаар нотлогдсон зүйл гэнэ. Тиймээс тэд нөхрөө худлаа хэлж байна уу, үнэн хэлж байна уу гэдгийг ярианы өнгө, нүдний харцнаас нь шууд л мэддэг аж. Энэ утгаараа та эхнэртээ анхнаасаа үнэнээ л хэлчихэж байгаарай. Тэртэй тэргүй цаадуул чинь бүгдийг мэднэ. Үнэнээ хэллээ гээд танаас юу ч унахгүй. Харин ч бүх талаараа ашигтай байж мэднэ.

Энгийн амьдралд өдөр тутам тохиолддог жишээ хэлье л дээ. Тань руу найзууд чинь залгаад “халбага” пиво ууя гэлээ. Гэтэл та хэдхэн хоногийн өмнө ажлынхантайгаа наргичихсан байдаг. Ийм үед та эхнэртээ ямар нэгэн байдлаар худлаа хэлэхээс өөр аргагүй байдалд орно. Ингээд л бүх зүйл эхэлдэг. Үүний оронд эхнэртээ зүгээр л үнэнээ хэлчихвэл та найзуудтайгаа эрх чөлөөтэй уулзахын зэрэгцээ маргааш нь шартаад хэвтэж байхад тань аяга бантан бариад зогсож байх ч юм бил үү.

Хүний хөдөлмөрийн гол “багаж” бол яалт ч үгүй хуруу. Иймд гараа бүрэн бүтэн байлгах нь юу юунаас чухал. Өчүүхэн төдий өргөс өндгөнд орж хувилахаар яадаг билээ дээ, бид. Тэгвэл санамсар болгоомжгүйгээс болж хуруу, гараа хаалганд хавчуулж, гэмтээвэл эд эрхтнээсээ ч салах аюултайг эмч сануулав.

Хүүхэд гэлтгүй томчуудад ч ийм асуудал элбэг тохиолддог байна. Хаалганд хуруугаа хавчуулах үед бяцарсан хугарал үүсч, хумсны дотуур цус хуралддаг аж. Хуруугаа хүчтэй нугалахад тэнийлгэгч булчингийн шөрмөс тасрах аюултай тул болж өгвөл хөдөлгөөнгүй байлгах нь зүйтэй гэнэ. Хурууны үений хугарлын үед тэр хэсэгтээ хавдаж, хөдөлгөхөд айхавтар өвддөг учир чиг тавьж боох ёстой аж. Хэрэв хугарсан хэсэг муу эвлэж бороолбол хурууны үйл ажиллагаа ноцтой алдагддаг. Ар тийш тахийж бороолбол нугалах, алган тийш тахийвал тэнийлгэх хөдөлгөөн хязгаарлагддаг байна.

Хуруугаа гэмтээсэн бол тэр даруй рентген зураг авахуулж, мэргэжлийн эмчид хандаарай. Сүүлийн үед манайхан эрүүл мэндтэй холбоотой зөвлөгөөг интернэт гэгч “их мэдэгч” нэртэй “үл мэдэгч”-ээс асууж цаг алддаг болсон нь худлаа биш. үүнээсээ болж эрүүл мэндээрээ ноцтой хохирсон кэйс олон бий. Жишээлбэл, 20 гаруй насны залуу хуруугаа машины багаажинд хавчуулчихжээ. Тэсэхийн аргагүй өвдөхийн зэрэгцээ хуруу нь тэр дороо хавдчихаж. Энэ үед зауу гар утсаараа зургийг нь дараад “фэйсбүүк”-д постолж л дээ. Нүд ирмэхийн зуур арав, хорин зөвлөгөө жиргээд ороод ирж. Тэр дунд хүйтэн жин тавих нь үр дүнтэй гэсэн коммент зонхилсон байна. Мань эр тэр зөвлөгөөг дагажээ. Харамсалтай нь хуруу нь эдгэрэх нь битгий хэл хумсан доорх хурсан цус идээ татаж, цаашлаад яс руугаа орсон байж. Ингээд хуруугаа тайруулахад хүрчээ.

Иймд аминаас холуур хуруу төдийхний гэмтэл гэж үл ойшоолгүй эмчийн зөвлөгөөг дагаарай. Ер нь бол гэмтлийн үрэвсэл арилтал буюу цус, хаван сорогдож шимэгдтэл 2-3 долоо хоног сайн чиг бэхэлгээ хийдэг юм билээ. Мэдээж юм өргөж болохгүй, кальциар баялаг хүнс түлхүү хэрэглэх нь эдгэрэлтийг түргэсгэхэд сайн нөлөөтэй байна.

Жордан Б.Питерсоны “Амьдралын 12 дүрэм” гэдэг номыг та бүгдэд ярьж өгье. Энэ номыг дэлхий даяараа шимтэн уншиж маш их борлуулалттай номоор тодруулсан гэжээ. Мэдээж та нэрнээс нь юун тухай ном бэ гэж мэдэж байгаа. Энэ бол амьдралын дүрэм. Амьд явах нийгэмд ямар байр суурьтай явах, чи хэн байх тухай сургаал юм. Тэр сургаалууд бүгд 12 байгаа. Ном их том 430-аад хуудастай, дээрээс нь их сайн бодож уншихаар. Гэхдээ сайн уншаад ирэхлээр манай социализмаас өмнөх үед хүүхэд насаа үдсэн хөгшидийн сургаал шиг л санагддаг юм билээ. Тэр хөгшид л муу явбал чи муухай л амьдарна даа гэж байдаг. Ааш муутай байвал хүн тоохгүй, хувиа хичээгээд байвал хүн чамтай нөхөрлөхгүй шүү, нөхөргүй хүн амьдарч чаддаггүй, чадсан ч хүний шаар л байсаар дуусдаг гэх мэтчилэн. Хүн хүндээ тус дэм болж байж амьдардаг, тэгэхгүй бол чамайг хүн тоохгүй, чи хар даа ганцаараа хэн ямар байна гээд л загнаж байдаг даа яг тэрэн шиг сургаал юм. Гэхдээ иймэрхүү сургаалыг одооны эцэг эхчүүд мэдэх ч үгүй, мэдэхгүй болохоор хүүхдүүддээ ч хэлдэггүй. Одооны эцэг эхчүүдэд аав ээж нь хэлээгүй болохлоор мэддэггүй, тэд ийм сургаалийг хуучны хоцрогдсон хар шар феодалын үзэл бодол гэж социализмаар заалгасан учир нуугаад таг дараад өнгөрөөсөн. Тиймээс одооны шинэ үе их өөр болж гэж бид халаглаад байдаг нь ийм учиртай юм. Ердөө аав ээж нь нийгэмд яаж амьдрахыг заагаагүй, тиймээс мэдэхгүй л байгаа учраас хуучин хүмүүст их өөр юм шиг харагдаад байдаг болсон, залуус. Хайрлаж дурлаж уйлж дуулж, шунаж хүсэж, идэж ууж л байгаа бол нэг их ялгаа байхгүй юм л даа, залуу үе бол. Хүмүүс хэзээ ч өөрчлөгддөггүй гэж “Мастер, Маргарита хоёр” гэдэг зохиол дээр 1300 жилийн дараа дэлхий дээр ирсэн буг хэлж байдаг даа.

За ингээд ямар 12 дүрэм байдаг талаар зүгээр л нэрлэе, тэгэхгүй бол багтахгүй. Нуруу цэх мөр тэнэгэр яв, Чамд тус хүргэх үүрэг хариуцлага хүлээсэн хүн нь чи өөрөө мэт бай, Өөрт чинь хамгийн сайн сайхныг хүсдэг хүмүүстэй нөхөрлө, Өөрийгөө өнөөдрийн хэн нэгэнтэй бус харин өчигдөр хэн байсантайгаа харьцуул, Дургүйг чинь хүргэх зүйлсийг хүүхдээрээ бүү хийлгэ,Бусдыг шүүмжлэхээсээ өмнө орон гэрээ бүрэн төгс цэгцэл, Ашиг хонжоо хайх бус, утга учрыг эрэлхийл, Үнэнийг хэл, үгүй дээ л худал бүү хэл, Өөдөөс чинь хараад ярьж байгаа хүн мэдэхгүйг чинь мэдэж байж болохыг тооц, Үг хэлээ оновчтой байлга, Скейтбордоор гулгаж буй хүүхдэд бүү саад бол, Гудамжинд муур тааралдвал илж эрхлүүлж бай, Кода буюу төгсгөл гэсэн сургаалууд байдаг. За жишээ болгож нуруу цэх, мөр тэнэгэр яв гэдэгт юу гэж хэлэв гээд үзье. Үүнд хавьчаар жишээ татсан байдаг. Яагаад хавч гэвэл тэр амьтан энэ орчлон дээр 350-иад сая жил амьдарсан гэнэ. Одоохондоо ийм урт амьдарсан амьтад ховор. Үлэг гүрвэл 60 сая жил амьдарсан гээд л бодчих. Бас жишээ татчихаар өөр танил нь ч тийм олон биш аж. Бүх л байгаль дахь амьдрал зэрэг дэвтэй, амьдралын төлөө өрсөлдөөнтөй, тэрэнд дийлж гарсан нь үр удмаа үлдээж цаашид оршин тогтнодог. Манай хавчнууд мэдээж амьдралын сайн сайхны төлөө тулалддаг. Ялсан хавч цээж тэнэгэр сүүл моодгор их амьтан болно. Ингэхэд юу түүнд нөлөөлөв, серотонин түүнд ихээр ялгарах тул ингэдэг аж. Ялагдсан хавчинд октопамин ялгарна. Биеэ хураасан бээцийсэн сүүлээ гуядан хөлөн доороо хийдэг амьтан болгоно. Энэ хүнд ч бас нөлөөлнө. Яг адилхан гэсэн үг. Ялагч байхын тулд та октопамин ялгарахад үүсдэг хэв шинж болох цээжээ хумин доошоо харан буланд суух хэв шинжээсээ салах хэрэгтэй. Та серотонин ялгаруулагч шиг нуруу цэх, мөр тэнэгэр яв. Ингээд яваад эхлэхэд хар аяндаа таньд сиротонин ялгарч эхэлнэ. Та урам зоригтой болно, мөрөөдөгч болно. Түүнээ ч биелүүлэхэд зүтгэх урам зориг танд ундарч эхэлнэ. “Бүхнийг эзэмшсэн нэгэн бүр ихийг хүртэнэ, юмгүй хоосон нэгний үлдсэн бүгд нь хураагдана” гэж номлосон шашны сургаал хүртэл байдаг.