ӨДРИЙН СОНИНЫ АРХИВААС… Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Гомбын Равдан гуайнд өнжсөн тэмдэглэлийг хүргэж байна.
Г.Равдан гавьяатыг та бид бүгдээрээ л танина. Монголын өгүүлэхүйн
урлагийн томоохон төлөөлөгч гэдгээр нь бүр ч андахгүй. Чихэнд хоногшсон
хоолой, нэрийг нь сонсонгуут нүдэнд тодрон харагддаг дүрүүдээрээ шууд бууж
байгаа биз. “Тамгагүй төр” жүжгийн хаан, “Сүүдэр”, “Сахиул уу, сахиус уу”, “Тод
магнай”, “Мандухай цэцэн хатан”, “Мөнх тэнгэрийн хүчин дор”, “Алтан шонхор”
зэрэг олон тайз, дэлгэцийн бүтээл нь түүнийг давтагдашгүй нэгэн болохыг улам
тодотгодог. Мөн орчуулгын кинонд “ам барьж”, дуу оруулсан дүрүүд, уншиж олонд
хүргэсэн тууж, өгүүллэг, роман зэргийг нь тоочвол барах юм биш. Өөрийн мэдрэмж,
ур чадвар, авьяас билгээрээ урлагийн агуу өргөөнд нэвтэрч чадсан “түлхүүр” бол
энэ эрхэм.
Монголын сор болсон уран бүтээлчдийн зиндааг тодорхойлогч Монгол
Улсын гавьяат жүжигчин Гомбын Равдан гуайнх руу “Танай өнжье” булангийнхаа
хүрдийг чиглүүлэв.
Амралтын өдөр ч таарч, Г.Равдан гуай гэргийнхээ хамт
биднийг угтахад нь ихэд олзуурхлаа. Даваагаас баасан гаригт ажил төрөлтэй
хүмүүс гэртээ байх нь ховор. Ялангуяа урлагийн хүн бүр ч завгүй. Тиймээс зориуд
бямба гаригт очив. Харин Г.Равдан гуай “Хөгшин бид хоёр пээнсэндээ гарсаан.
Цэргийнхэн чинь энгийн хүмүүстэй адилгүй болохоор арай түрүүнд тэтгэвэрт гарчих
юм. Дугаар хорооны өндөр настангууд болсон доо” гээд инээв. Түүний гэргийг
Ганчимэг гэдэг. Дотоодын цэргийн 05 дугаар ангид Онцгой обьектууд хариуцсан
хамгаалалтын албаны даргын алба хашиж байгаад чөлөөндөө гарчээ.
Тэдний хананд өлгөөстэй хөрөг зураг нүдэнд содон туслаа. Зурган
дээрх олон хүний дундаас бөөгийн хувцас өмсч, хэнгэрэг барьсан нэгэн ялгарна.
Хажууд нь хоймортоо залсан бурхан тахилынхаа өмнө зул өргөж, сүсэглэн залбирч
байгаа хүмүүс байна. Цаашлаад албаны дэгжин хувцастай залуус олон байх юм.
Ажаад байх нь ээ, голд нь Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж зогсчээ. Хажууханд нь С.Зориг
агсан суужээ. Мөн Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг, УИХ-ын дарга З.Энхболд, Сосорбарам
гавьяат гээд одоогийн Ардчилсан намынхан бараг бүгдээрээ байна аа. Хорь гаруй
жилийн тэртээх тэдний залуухан дүрийг буулгасан энэ зургийн өгүүлэмж нь
ардчилал. Социалист нийгэмд хувьсгал хийж, эрх чөлөөт амьдралыг бидэнд авчрахад
гол хүчин зүтгэгчдийг үйл хөдөлгөөн бүрээр илтгэнэ. Энд бөөгийн хувцас өмссөн
хүн нь Г.Равдан гуай. Түүний “Алтан шонхор” киноны Хажир зайрангийн дүрээр
зураач ардчиллын үнэ цэнийг харуулахыг зорьжээ. Манай оронд ардчилал ялснаар
ард түмэн айж эмээхгүйгээр шашин шүтэх эрх нь нээлттэй болсныг ийнхүү
илэрхийлсэн байна. Гэрийн эзэн бэлгэнд авсан гэх энэхүү зурагныхаа тухай
тайлбарлахдаа эх хувь нь нэлээд том хэмжээтэй бөгөөд Үндэсний түүхийн музейд
хадгалагдаж буй гэв.
Тэгвэл Г.Равдан гуайн гэр бүл бурханы шашинтай. “Өвөг дээдэс,
аав, ээжээс маань уламжлан ирсэн бурхан шашиндаа өглөө бүр сүсэглэн залбирдаг
даа” гэлээ. Хоймортоо бүхнээс өндөрт бурхан багшийн хөргийг залж, урд нь судар
ном өржээ. Хажууд нь түүхч, зураач
Тангадын Мандир гуайн бүтээл “Чингэс хааны бүрэн цадиг” зургийг байрлуулсан
байв. Есүхэй баатар, Өэлүн эхээс улбаалаад Чингэс хаан болоод түүний хатад,
хүүхдүүд, есөн өрлөг, найман шарга морь гээд бүгдийг өнгө дүрслэлийн яруу
хослолоор А3 хэмжээтэй цаасан дээр багтаажээ. Манай улс эрх чөлөөт нийгэмд
шилжиж, эзэн Чингэсийнхээ үүх түүхийг судлах хориг тавигдсан цагаас Т.Мандир
гуай аугаа хааны төрхийг бүтээсэн нэгэн. Зураачийн хэдэн жилийн өмнө бэлэглэсэн
уг хөргийг гэрийн эзэн хойморийнхоо шүтээнтэй эн зэрэгцүүлэн сүсэглэж явдаг юм
билээ. Өөд нь хүндэтгэн байрлуулсан өөр нэг зураг бол Ерөнхийлөгч хийгээд
Тэргүүн хатагтайтай гэр бүлээрээ авахуулсан дурсгалтай агшин байв. Мөн хүчний
байгууллагуудын дунд болдог “Мөрдэстэй хатад” тэмцээнд амжилттай оролцож буй
үйл явцыг хальсанд буулгасан гэрийн эзэгтэйн зургийн цоморлигийг ханандаа өлгөжээ. “Энэ тэмцээнд олон
үзүүлэлтээр өрсөлддөг юм. Бай буудна, гүйж харайна. Бас хатадын хувцас өмсдөг
номертой. Эхнэрээ сайхан харагдуулах гээд хатны хувцсыг нь олох гэж нэлээд
гүйсэн дээ, тийм ээ хөгшөөн” гэж Г.Равдан гуай эхнэртээ хандахад инээмсэглэнгээ
“Тийм шүү” гэлээ.
УЛС ТӨРИЙН ТОВЧООГ ЗАД ШҮҮМЖИЛЖ ХАРААНД НЬ ӨРТСӨН ОН ЖИЛҮҮД
Г.Равдан гуай анхнаасаа ардчиллыг үзэл санаа, үйлс бүтээлээрээ дэмжсээр ирсэн нэгэн.
1989 оны арванхоёрдугаар сарын 10-ны өдөр Залуучуудын соёлын төвийн үүдэн дээр
болсон анхны цуглаанд оролцож үг хэлж байв. Тэрбээр “Зөвлөлтүүдийн тусгай
хангамж замаа алдлаа. Манайхан дэндүү оросжиж байна. Сайд дарга нарын хүүхдүүд
Зөвлөлтийн сургуульд сурдаг. Өөрсдөө Зөвлөлтийн дэлгүүрээр үйлчлүүлдэг. Тусгаар
тогтносон манай улсын хувьд ийм явдал байж болохгүй” гэх зэргээр шүүмжилж
байсан гэдэг. Мөн эрхэм гавьяат маань залуу халуун насандаа Улс төрийн товчооны
удирдлагуудыг зоригтойгоор шүүмжилж, хараанд нь өртөж явсан удаатай. Залуу уран
бүтээлчдийн зөвлөгөөнд үгээ хэлж, удирдлагуудаа улалзуулж байжээ. Тухайн он
цагт шууд засаг төрөө шүүмжлэх нь айдас ихтэй байсан үе. Тиймээс Зөвлөлтийн
зохиолч эмэгтэйн “Лениний дөрвөн зүйл хичээл” гэдэг баримтат зохиолыг иш
болгожээ. “Ленин багш ингэж сургаж байна. Гэтэл манай төр засаг яаж байна”
гэхчилэн харьцуулангаа Лениний зарчмаар өөрийгөө халхавчлан санаагаа илэрхийлж
байсан аж. Тэр зөвлөгөөнд Улс төрийн товчооны гишүүн Алтангэрэл, Намсрай дарга
нар оролцож байжээ. Нэгэнт Лениний зарчмыг ярьсан болохоор Г.Равдан гуайд шууд
арга хэмжээ тооцоогүй ч төрөлх нутаг Архангай аймгийн Хашаат сумын намын үүрт
анхааруулах бичиг очиж байжээ. “Танай сумаас гаралтай энэ Г.Равдан гэдэг
эсэргүү хүн байна. Та нар аав ээж ах дүү нарыг нь судал” гэсэн бичиг очсоныг
мань эр хожим мэджээ.
“МИНИЙ ХӨРӨНГӨ
БОЛ НОМ”
Тэднийх гадны болон Монголынхоо зохиолчдын таашааж уншдаг
номнуудыг тэвхийтэл өржээ. Тун эмх цэгцтэй. Богино өгүүллэг, роман, туульс,
хөрөг дурсамж, сонсдог ном гэхчилэн ангилаад төрөлжүүлсэн байв. Өгүүлэхүйн
урлагийн их мастер маань урлаг уран сайхан, утга зохиолын хийгээд соёлын
салбарын алдартангуудын тухай дурсамжуудыг тун хорхойсонгуй ярьж байснаа тэр
олон тасалгаатай шүүгээнийхээ хаанаас ч юм шууд л өнөө номоо гаргаад ирэв.
Тэрбээр маш их ном уншиж, тархиа цэнэглэсэн хүн. Одоо ч уншиж, улам арвижуулж,
харьцуулалт хийсээр. Биднийг очиход Оросын зохиолчдын бүтээлийг уншиж байгаагаа
сонирхуулав.
Урлагийнхан хэдийгээр өндөр насныхаа тэтгэвэрт гарсан гээд
биеийн амрыг харж хойш суух хүмүүс биш. Уран бүтээлээ үргэлжлүүлж, урын сангаа
арвижуулж байж гэмээнэ өөрийгөө улам хурцалж, эрч хүчээ нэмдэг улс. Г.Равдан
гуайн хувьд одоо шинэ уран бүтээл дээрээ ажиллаж байгаа гэсэн. Нэрт зохиолч
Габриель Гарсиа Маркесын “Зуун жилийн ганцаардал” романыг сонсдог ном болгохоор
Монголын Үндэсний радиод бичүүлж буй тухайгаа дуулгалаа. Тэрбээр ганцаарчилсан
буюу монотеатрын төрлөөр нэлээд олон роман уншиж, олны хүртээл болгосон юм.
Тухайлбал, Д.Намдаг гуайн “Цаг төрийн үймээн”, С.Эрдэнэ гуайн “Хойд насандаа ч
учирна”, Ц.Доржготов гуайн “Улаан орхимжны давлагаа”, Л.Түдэв гуайн “Оройгүй
сүм” гэсэн дөрвөн романыг нүдэнд
харагдаж, дүрд нь орсон мэт ховстуултал уншсан нь Монгол телевизээр үдэш бүр
гарсан шүү дээ. Өнгөрсөн жил гэхэд Г.Мэнд-Ооёогийн Ноён хутагт Данзанравжаагийн
тухай “Гэгээнтэн” романыг Монголын Үндэсний радиогоор бүрэн эхээр нь уншсан.
Дэлхийн шилдэг тавин романаар сонсдог ном гарсан бөгөөд уран өгүүлэгч маань
“Чонон сүлд”, “Зэр зэвсэг минь баяртай”, “Морь унасан толгойгүй хүн”-ийг уншсан
байдаг. Мөн Ц.Доржготов гуайтай хамтарч “Хашаатын өгүүллэгүүд” нэртэй хамтарсан CD гаргасан нь олонд хүнд
таалагдсан бүтээл болж чадсан юм.
Г.Равдан гуай япон хэл бие даан судалж байгаа аж. Учир нь
өнгөрсөн жил мань эр “Морин хуур” чуулгынхантай хамт арлын Японд очоод ийм
бодол тээн иржээ. “Би тэнд Г.Мэнд-Ооёогийнхоо “Морин хуур” судраас “Морин хуур
бол морьтон Монголын түүхийн дун хуудас буюу
Морин хуур эгшиглэхэд уул ус тэгширч, ус булаг тунгалагшиж
Унасан морь улам уран дөлгөөн гишигдэлтэй болно” гээд
төрөлх хэлээрээ уншсан. Япончууд миний юун тухай өгүүлснийг мэдэхгүй шүү дээ.
Хөгжмийг бол ямар ч орчуулгагүй сонсоод ойлгочихож болно. Тиймээс би ядаж
гурван жилийн дараа энэ зэргийг хүнд ойлгуулчихаар хэлний мэдлэгтэй болчихвол болох
нь тэр” гэлээ. Энэ мэт биднийг хөөрөлдөн суух зуур гал тогоондоо завгүй байсан
гэрийн эзэгтэйн гарын хоол бэлэн болсон байв. “Манай хүний бүх хоол нь янзтай
шүү дээ. Эр хүнийг ходоодоор нь гэдэг дээ. Тэр үнэн шүү” гэж гэрийн эзэн
хошигносноо “Эмээгийн цай сайхан гэдэг дээ. Гэтэл дэлхий дээр хаана ч, ямар ч
эмээгийн цай, хоолны жор гэж байхгүй. Гагцхүү тэр хоол ундад хүний сэтгэл
шингэсэн байдаг болохоор сайхан амт нь өөрийн эрхгүй татдаг юм” гэлээ. Түүний
ийн ярихыг сонсонгоо эзэгтэйн хоолыг амтлав. Эрээн алаг өнгө бүхий элдэв янзын
хачир салаттай гоймонтой хуурга нь рестораны хоолыг хол хаяхаар юм билээ. Бас
болоогүй ээ, хотын бидэнд ховор хүнс болсон борцтой лапша нэмэв. Тэдний зочломтгой занд талархаад ажлаа цааш
нь үргэлжлүүлэх гэтэл хонх дуугарлаа.
ЭМЭЭ, ӨВӨӨГИЙН
ЭРХ МИШКА
Гурван сараас хойш бараг өвөөгийнхөөрөө айл хэсээгүй байсан зээ
охин Мишээл нь тэр өдөр ээжтэйгээ ирлээ. Хоёр ой гарантай энэ жаахан охины
өхөөрдсөн нэр нь Мишка. Харин өвөө нь Михайл гэж оросчилно. Ажлын өдрүүдэд
цэцэрлэгт, амралтын өдрүүдэд аав ээжтэйгээ өнждөг энэ өхөөрдөм охин гэнэт ирж
өвөө, эмээгээ баярлуулав. Ээж, аав хоёр нь хүүхдээ түр эмээ, өвөөд нь орхиод
явах ажил гарчээ. Мишка эхэндээ ээжээсээ зууралдаж, явуулахгүй санаатай
чаргууцалдав. Эмээ өвөө нь ээлжлэн эрхлүүлж, үнсээд ч урвасангүй. “Ойрд өвөө
эмээдээ ирээгүй болохоор бишүүрхээд байна уу даа. Аяндаа гайгүй болчих байх”
гэж эмээ нь аргадна. Төд удалгүй Мишка бидэнд дасч, гар утсаар маань оролдов.
Тэр жаахан хүүхдийн хаанаас гардаг ухаан бэ гэмээр тоглоом тоглож, дуу тавиад
даган баясахыг нь харахад өхөөрдмөөр. Түрүү ээжээсээ салахгүй гээд том том
нулимс унагаагаад байсан охин чинь өвөөгийндөө догь гэгч нь үлдчихэв. Мишкаг
өвөө эмээ нь “Чамайг ангийнхан чинь сонин дээр гарчихаж гэж атаархана даа” гэж
хөгжилдөн ярилцана.
Гадаа тэнгэр дуугарч, бороо орлоо. Г.Равдан гуай яриагаа тасалж
“Та хоёр хуртай, бороотой ирлээ” гэнэ. Бороо нэлээд ширүүсч Г.Равдан гуай том
өрөөний цонхоо хаалаа. Цонхны тавцан дээр өнгө өнгийн цэцэгс өрөөстэй харагдав.
Энэ бол гэрийн эзэгтэйн сонирхол. Цэцэг арчилж, ургуулна гэдэг амаргүй. “Эд нар
чинь яг хүн шиг. Хуруухан чинээ матийсан юм байснаа ингэж ургаж байгаа юм даа”
гэж гэрийн эзэн өгүүлнэ. Түрүүхэн гоё ганган харагдаж байсан улаан хүрэн өнгийн
цэцэг гадаа бороо орж, тэнгэр бүүдийнгүүт дэлбээгээ хумичихлаа. Цаг агаарын
нөхцөл байдал, гадаах орчноос шалтгаалж
дэлбээгээ нээж, хумидаг болохоор энэ өвөрмөц цэцгийг “Унтаа хатан” гэж
нэрлэсэн байх л даа.
Г.Равдан гуай бөхөд тун ч их хорхойтой нэгэн. Бөх барилдахаар
“Бөхийн өргөө”-нд хэзээний очоод суудлаа
эзэлчихсэн харагддаг байж билээ. За тэгээд өсөх ирээдүйтэй болоод нутгийнхаа
бөхчүүдийг дэмжиж, өөрөө барилдаж байгаа юм шиг тун гярхай үздэг сэн. Түүний бөхчүүдтэй
авахуулсан гэрэл зургууд нь шилэн хоргон дотроос нүдэнд өртөв. Н.Түвшинбаяр аварга,
Улсын заан Өсөхбаяр болон Энхбат начинтай авахуулсан зураг байв. Улаан-Үүдэд
Итгэлт хамбад мөргөхөөр очих үедээ тэд зургаа татуулцгаажээ. Г.Равдан гуай
гэргийнхээ хамт хоёулхнаа амьдардаг болохоор бүх зүйл нь эмх цэгцтэй. Зургийн
цомгууд нь хүртэл ажил мэргэжил, алба аминыхаараа ялгаатай. Энэ бүгдийг гэрийн
эзэгтэй л хийнэ. Хүүхдүүд нь бүгд тусдаа амьдардаг болохоор тэд өөр зүйлд
түүртэх шалтгаан байхгүй, хоёр биенээ халамжлан суухаас өөр яахав. Г.Ганчимэг
гуай нөхрөөсөө хэдэн насаар дүү болохоор та гэж авгайлна. Бидэнтэй ярилцах зуур
“Алив цайгаа уу, та. Хоолоо ид” гээд л ханийгаа бөөцийлж байгаагаас харахад тун
чиг халамжтай бололтой. Айл гэр ямар байх нь эзэгтэйгээс шалтгаална гэдэг.
Ялангуяа урлагийн хүнийг ойлгож, гал голомтыг нь бадрааж явах бүсгүй хүний
үүрэг оролцоо маш чухал. Түүний хувьд эцэг эхээс 11-үүлээ гэсэн. Дээрээ найман
ахтай. Дороо хоёр эмэгтэй дүүтэй. Монгол Улсын анхны спортын гавьяат багш
Ж.Гомбосүрэн гуайн ууган охин ажээ.
УЛААН ГАЛСТУКТАЙ ЖААЛЫН УРЛАГТ ХӨЛ ТАВЬСАН ТҮҮХ
Нэрт жүжигчний маань таван хүүгээс нь аавынхаа мэргэжлийг
өвлөсөн нь Р.Баттогтох. Сүүлийн үед олон кино, клипт тоглож байгаа тэрбээр
хоосонгүй гэдгээ хэдэнтээ батлан харуулсан. Аавынхаа авьяасыг өвлөсөн тэр айлын
отгон нь гэсэн. Харин ах нар нь бүгд өөр мэргэжлийнх аж.
Г.Равдан гуай Архангай аймгийн Хашаат сумын уугуул болохыг
уншигч та анзаарсан байх. Тэрбээр эхээс наймуулаа, айлын том хүү. Түүний авьяас
гуравдугаар ангиас илэрчээ. Сургуулийнхаа концертод байнга орж, час хийтэл
шүлэг уншчихдаг шавилхан хүү байж. Долдугаар ангиа төгсөөд Багшийн сургуулийн
аварга уншигч болжээ. Тухайн үед түүнд үгийн мэдрэмж суужээ. Нэг ёсондоо үгээр
дамжуулж тухайн баатрын утга санааг гаргах өөрийн гэсэн арга барилтай, дөртэй
болсон гэсэн үг. 1975 онд кино Драмын анги төгсөөд уран уншлагын уралдаанд
байнга ордог болсон гэдэг. Г.Равдан гуай олон уралдаанд орж, өөрийгөө дайчилж
байсны илрэл бол түүний өнөөгийн амжилт. “Үргэлжилсэн үг, өгүүллэг, гээд тухайн
зохиолчийнхоо бичлэгийн арга барил, онцлог, утга санаагаа монгол хэлний тэр сайхан
найруулгаар дамжуулж, хэлэх санааг ойлгож, өөрийн гэсэн түлхүүртэй болж байгаа
юм даа” гэж өгүүлэхүйн урлагийн мастер маань ярив. Түүнд уран уншлагаар бэлдсэн
гарын шавь хараахан байхгүй. Урлагийн энэ чигийн урсгалаар уран бүтээлчид төрөн
гарч ирэх орон зай хомс байгаад гавьяат маань халаглаж байлаа. Уг нь Соёл
урлагийн сургуулийн оюутнууд суралцаж байх хугацаандаа нэлээд идэвхтэй явдаг
гэнэ. Харин амьдрал дээр гараад тууштай явж чаддаггүй гэнэ. “Ядаж л телевизийн
нэвтрүүлэг алга, аливаа концерт дээр тэднийг уншуулдаггүй. Сурталчилгаа хийе
гэхээр менежмент нь алга байна шүү дээ” гэж ярьсан нь бодит үнэн юм.
Харин Равдан гавьяатаар хэл ярианы хичээл заалгаж байсан шавь
нар нь гэвэл олон. Хошин урлагийн Золбоот, Алтангэрэл, Батбаатар, Дэмидбаатарын
үеийнхэнд хичээл зааж байсан гэдэг. “Би хүнд зааж чадахгүй юм билээ. Бүтээл
дээр яг өөр шигээ ажиллуулах гээд байдаг. Хүүхдүүд тэрийг нь гаргаж чадахгүй
болохоор өөрөө хий дэмийн нервитдэг. Хүнд юм заана гэхээр заах аргын ухаантай
байх ёстой. Нэг удаа “Аянгын бороо” жүжгийн сургууль хийж байхад Золбоотын үг
гардаггүй. Мөнхдорж найруулагч хэлж байна аа. “Наад үгээ олигтойхон гаргаад
өгөөч. Уг жүжиглэлт нь болж байна” гэж. За тэгээд сүүлдээ найруулагч уурлаж,
“Юугаа хийж байсан юм бэ. Тайзны ярианы чинь багш хэн байсан юм” гээд л дуугаа
өндөрсгөж гарав. Золбоот над руу нэг том харснаа “Равдан ах” гэх нь тэр.
Тэгэхэд найруулагч “Айн, түй…” гэсэн” хэмээгээд Г.Равдан гуай инээлээ. Бүхэл
бүтэн өгүүлэхүйн ухааны нэрт мастераар хичээл заалгачихаад юм сурдаггүй
яачихсан толгой вэ гэж найруулагч ийн гайхаж байсан гэдэг.
Утга зохиолынхон уран бүтээлээ зөвхөн Г.Равдан гуайгаар
уншуулчих юм сан гэсэн битүүхэн горьдлого тээж явдаг байх. Тэдний номын санд
өрөөстэй уран бүтээлүүд үүнийг нотлох шиг. Зохиолч, яруу найрагчид өөрсдийнхөө
бүтээлийн дээжээсээ барьж, хавтсан дээр нь уран уншигчийг тодотгосон онч үгнүүд
олон харагдлаа.
Ардын уран зохиолч Д.Цоодол гуай мань эрийг “Үг танигч” гэж
онцолж хэлсэн нь яг оносон тодорхойлолт шиг санагдав. Үг бүрийг уншихдаа
мэдэрч, таньдаг болохыг түүний уран бүтээлүүд бэлээхэн илэрхийлдэг.
Өгүүлэхүйн урлагийн нэрт төлөөлөгч манайд хуруу дарам цөөн бий.
Тэдний тэргүүнд Г.Равдан гуайг урлагийнхан онцолж, “Ийм хүн, ийм ховор авьяас
дахин төрөхгүй” гэж бахархацгаадаг нь нууц биш ээ. Мөн Д.Жагдаг гуай, Ж.Батбаяр
гуай, Л.Чаминчулуун гуай, Д.Сосорбарам гавьяат байна. Тэдний Монголын урлагт
оруулсан хувь нэмрийг нь үнэлсэн одон медиалууд цөөнгүй. Г.Равдан гуай гэхэд
тун чиг нандигнан хадгалсан хоёр одон гаргаж ирээд бидэнд их л баяртайгаар
“гайхуулав”. Үүний цаана үнэхээр хийсэн бүтээсэн үйл хэргийнхээ үр шимийн
бахдам амжилт оршиж буй нь илт. Тэр хоёр одонгийн нэг нь “Монголын зохиолчдын
эвлэл”-ийн “Утга зохиолын төлөө” медаль байв. Монголынхоо зохиолчдын бүтээлийг нийтийн хүртээл болгохын
тулд олон жил уран бүтээлээ туурвиж ажилласан гэж түүнийг болоод Д.Жагдаг гуай, Ж.Батбаяр гуай, Л.Чаминчулуун
нарын дөрвөн хүний энгэрийг энэ одонгоор мялаажээ. Залуу нас, авьяас билэг,
амьдралаа энэ урлагт зориулж ирсний гавьяа гэж Г.Равдан гуай ихэд баярлан сууна
лээ. Мөн түүнийг олон бүтээл Монголын радиогийн алтан сан хөмрөгт хадгалаастай
бий. Бидний бага байхдаа радиогоор сонсдог байсан Ч.Лодойдамбын “Алтайд”,
Л.Түдэв гуайн “Хувьсгалч танаа өгье” гэх зэрэг романыг дурдаж болно. Радио
нэвтрүүлгийн цагийн хуваарийн дагуу хэдийгээр хэдэн цагийн зайтай тасалж
сонсдог байсан ч өнгөрөөж байсан удаагүй.
Тухайн зохиолуудыг уншиж байснаас сонссон нь илүү дүртэй, амьд,
сонирхолтой санагддаг байж билээ.
Мөн энэ мундаг уран бүтээлч Д.Намдаг гуайн нэрэмжит шагналаар
энгэрээ мялаасан анхны жүжигчин юм. Энэ шагналыг дандаа зохиолчдод өгдөг
байсан. Харин анх удаа Г.Равдан болоод Д.Сособарам гавьяатын хөдөлмөрийг үнэлэн өгсөн байдаг. “Монголын
уран зохиол намайг үнэллээ. Хувьдаа маш их биширч, хүндэлж явдаг даа. Ийм гоё
тэмдэг” гэж Г.Равдан гуай бидэнд энэ нандин зүйлээ харуулав. Намдаг гуайн
төрхийг товойлгож хийсэн алтан шаргал өнгөтэй одон байсан юм.
“ИЙМ АТИЙСАН БИЕТЭЙ ЦҮНДГЭР ГЭДЭСТЭЙ ХААН БАЙЖ БОЛОХГҮЙ БИЗ ДЭЭ”
“Сүүдэр” киноны Дугарын дүр Г.Равдан гэдэг хүнийг кино урлагт
жинхэнэ утгаар нь таниулсан. Мань эр энэ дүрдээ ч хайртай. Драмын сургууль
төгссөнөөсөө хойш кинонд тоглолгүй олон жил явсан жүжигчин маань 1985 онд
Дугарын дүрийг бүтээх санал авч байв. Үүндээ амжилттай тоглож, ёстой нэг кино
урлагийн салбарт цахиур хагалсан юм.
Түүнээс хойш найруулагч нарын хараанд өртөж, киноны олон санал авч
байсан гэдэг.
“Жүжигчин хүн ямарваа
нэгэн жижиг, том ч хамаагүй кинонд тоглож л байвал үргэлж ирлэгдэж, хурцлагдаж
байх ёстой. Тоглохгүй удах тусам зэвэрнэ. Миний хувьд ийм байдалд орохгүйн тулд
романууд уншаад байгаа нь энэ шүү дээ. Та нарыг манайд ирэхийн өмнөхөн
телевизээр Зөвлөлтийн үеийн аугаа их жүжигчин Нона Мордюкова гэдэг эмэгтэйн
тухай дурсамж нэвтрүүлэг үзэж суулаа. Олон том дүр бүтээсэн жүжигчин бүсгүй
сүүлдээ хэнд ч хэрэггүй болж. Түүнийг 15 жил кинонд тоглуулаагүй байгаа юм.
Амьд байхад уран бүртээлийн орхигдсон хувь заяа тэр хүнийг хүссэн хүсээгүй
нөмөрсөн байна шүү дээ. Тэрэн шиг манай ахмад буюу бидний үеийн жүжигчдийг
кинонд эхлэлээс нь төгсгөл хүртэл гаргадаг дүр гэж алга. Хааяа нэг гарахаар нэг
эмээ, өвөөгийн ороод гардаг дүрд тоглож байгаа харагдах юм. Нэг ёсондоо бидний
үеийн жүжигчдийн хүчин чадлыг дайчилж гаргахаар тийм хэмжээний дүр огт
бичигдэхгүй байна” гэж Г.Равдан гуай өгүүллээ.
Тэрбээр “Тамгагүй төр” жүжгийн хааны дүрд Л.Жамсранжав гуайгаас
хойш маш идэвхтэй тоглосон нэгэн. Дөрвөн жил тэр дүр дээр ажиллаад хасар Жагаад
өвлүүлсэн. Тэрбээр энэ тухайгаа “Над шиг атигар биетэй, гүзээтэй хаан байвал
онцгүй шүү дээ” гэж хошигнолоо.
Орчуулгын олон мянган кино болоод монгол кинонд ам барьж, дуу
оруулсан. Түүний анхны ам барьсан дүр нь “Өнөр бүл” киноны “Зо” Гармаагийн дүр
байв. Дөнгөж кинонд дуу оруулж үзэж байгаа түүний хувьд Жигжид гуайгаас ихэд
эмээж, будилж, загнуулж байсан гэдэг. Харин яхир найруулагчид мань эрийн
тоглолт таалагдаж, Ард Аюуш киноны Жалхаа түшмэлийн амыг барьсан юм. Ингээд 1987 онд Кино үйлдвэрт орон тооны
орчуулгын кинонд дуу оруулжээ. Тухайн үеийн киноны мундагчуудтай ажиллаж, энэ
эрдэмд суралцсан даа хэмээн даруухан өгүүлэх Г.Равдан гавьяаттай хөөрөлдөн
суутал гар утас нь дуугарлаа.
Харилцуурын цаанаас кинонд дуу оруулах хуваарь дуулгаж байгаа бололтой.
Түүнийг телевизүүдийн кино алба урина. “Юнивишн”-ий кинонуудад дуу оруулж
байгаа бол тун удахгүй “ТВ-9” телевизээр гарах олон ангит кинон дээр ажиллах юм
байна. Нэг кинонд олон дүрд ганц хүн дуу оруулна гэвэл ёстой тухайн жүжигчнээс
өндөр ур чадвар шаардана. Тэгвэл Г.Равдан гуай үүнийг өлхөн дөнгөнө гээч.
Сонирхуулахад, тэрбээр “Симба” хүүхэлдэйн киноны амьтдын дүрд ганцаараа дуу
оруулж байсан юм.
Кинонд дуу оруулж сурч байгаа залуусын хувьд ахмадуудынхаа
үнэтэй сургаалийг сонсоно гэдэг алтан боломж. Г.Равдан гуайнхаа үгийг сонсч
өөртөө тусган авч амжилтад хүрсэн жүжигчид олон. Тэрбээр “Сүүлийн үед
орчуулагчид монгол үгийнхээ баялаг санг огт ашиглахгүй байна. Цөөхөн үгэнд
эргэлдэж, орчуулга нь чанаргүй гарах нь энгийн үзэгдэл болж дээ. Кино уншиж
байхад найруулгын алдаатай текст орж ирвэл тухайн бүрт нь залруулж засаад явна”
гэлээ.
МОНГОЛД ТҮҮНИЙ ЗИНДААНЫ ХӨТЛӨГЧ ҮГҮЙЛЭГДЭНЭ
Хөтлөгчийн ур чадвараар Г.Равдан гуайг гүйцэх хүн Монголд ховор
гэвэл хэн ч гайхахгүй биз ээ. Үндэсний дуу хөгжмийн чуулга, Морин хуурын
чуулга, Филармони гээд мэргэжлийн концертуудыг зөвхөн тэр хөтөлдөг. Хөгжмийн
тал дээр хэнийг ч дагуулахгүй мэдлэгтэй, мэдрэмжтэй нэгэн. Мэргэжлийн концертын
хөтлөгчийн ур чадварыг эзэмшсэн хүн бол яах аргагүй энэ эрхэм. Тэрбээр
хөтлөгчийн ур чадварын түвшинг өөрөө өөртөө бий болгож чадсан юм.
Түүнтэй ярилцаж эхлэнгүүт кино үзэж, радио жүжиг сонсч байгаа юм
шиг мэдрэмж төрж байснаа нуух юун. Тун эмх цэгцтэй, үг давхцуулаад байдаггүй нь
үнэхээр өгүүлэхүйн урлагийн мастер гэж
үзэхээс аргагүй. Г.Равдан гэдэг хүн бусдыг харж бялдуучилдаггүй, хэлэх гэсэн
үгээ шулуухан хэлчихдэг. Тиймээс хүмүүс адайр ааштай гэх нь ч бий. “Би хэн
нэгэнд таалагдах гэж шалчигнах дургүй. Тиймээс хүмүүс намайг тэгж хэлдэг нь
үнэн” гэлээ.
Ардчиллын төлөө дуугарч, анхнаас нь дэмжиж явсан хүний хувьд
өнөөгийн төр засгийн талаар асуухгүй байж тэвчсэнгүй. “Харин монголчууд бие
биедээ дайсагнаж байж хэзээ ч өөдлөхгүй, улс дэвжихгүй. Бодоо сайдын хэлсэн үг
бий. “Манай Монголын ноёд түшмэд хийгээд ард нийтээрээ энэ тэр тал хэмээн дайсагнан үзэлцэхийг тэвчвэл
зохих ба цөөхөн монгол ах дүү нарыг барагдуулахгүйг хичээвээс бидний Монгол
заяанд төрсний чухал учир тэр болой. Иймийн тулд өөрийн үндсэн төрлийн
монголчуудын үүрдийн сайн сайхны тусын
тулд тэгш эрхийн дор найрамдахыг гуйя” гэж хэлсэн байдаг. Энэ бол Ардын нам
болоод Ардчилсан намын хэн хэнд нь хамаатай гэж бодогддог” гэв.
Ийнхүү цаг ч орой болж, нар аль хэдийнэ уулын цаагуур оржээ.
Бидэнд дахин ирэхийн урилга дайгаад баяртайгаар үдсэн юм.
М.МӨНХЦЭЦЭГ
