Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ

Монголоороо бахархах момент

Өмнөд Монголд өөртэйгээ адил монгол хэлтнүүдтэйгээ хамт хооллоод сууж байлаа. Гадаадад гадаадаар бус ярилцах нь жинхэнэ бах тав ажгуу. Англид төрсөн азтангууд сурч боловсрох олон шаардлагаас чөлөөлөгддөгтэй эгээ л адил. Энэ орчлонгийн хаа нэгтээ өчүүхэн муу Монголоороо бахархах орон зай байгаа нь их юм. Уг нь манай садан төрөл хаа сайгүй ч хажуу дахь буриадууд гэхэд л Оросоос айж өөрсдийгөө монгол гэхээс эсвэл ичнэ.
Ар Монгол өгүүлрүүн: “Бидний борог амьдрал янз бүр л явна. Их гүрэн бараадсан тань ямар ч буруу алга. Манайхан өөрсдийгөө яая гэж байж, өдий болтол орон сууцтай ч болж чадахгүй  хэвтэж “Улс эх орон, тусгаар тогтнолын төлөө” гэж   орилох дуртайг нь яана. Ам бүл бага, бусдад нөлөөлчихөөр хөгжиж чадахгүй бидэн шигт нь энэ эрх чөлөө, ардчилал гээч лайг сэтгэлдээ тээж явах ямар хэрэг байна гэж бодогдох л юм. Цалин өндөр, эрүүл саруул л байвал өөр санаа зовох зүйлгүй та нар юутай  аз жаргалтай амьдарна вэ?”
Өвөр Монгол хариулруун:-“Эй журамт андаа яалаа гэж дээ. Битгий л тэгж үзээрэй. Тусгаар тогтносон бүрэн эрхт та нарыгаа бид чинь үндэс угсаа гал голомт минь гэж голоо зогоож явдаг юм шүү дээ. Монголд юу л болно, шинээр дуу зохиогдлоо гэхэд энд даяараа даган баясацгаана. Дундад улсад дэлхийн бүх хөгжил дэвшил бий тул барууны орны явдал сонин гайхам лав биш шүү.”
Ачир дээр харуулруун: Гарвал нэгтэндээ туг болчихоор манлайлалгүй. Төрөлх хэлээрээ тэгш зөв бялхам хэлж бичих чадамжтан нэн ховор. Өмнөх тогтолцооноосоо өнөө хэр салаагүй пиг дүүрэн хоёр нүүртнүүд хамаг бахархлыг халхлан хаана.

Ж.ГАНГАА

Categories
булангууд мэдээ томилолт цаг-үе

Азид хамтын ажиллагаа итгэлцлийг бэхжүүлэх гишүүн орнууд Шанхайд чууллаа

Шанхай хотоос манай тусгай сурвалжлагч М.МӨНХЦЭЦЭГ мэдээлж байна.

Азид хамтын ажиллагаа, итгэлцлийг бэхжүүлэх гишүүн орнуудын дээд хэмжээний дөрөвдүгээр бага хурал энэ сарын 20-21-ний өдрүүдэд БНХАУ-ын Шанхай хотноо боллоо. Бага хуралд 40 гаруй улс, орны төр, засгийн тэргүүн, олон улсын байгууллагын удирдлага оролцов. Эхний өдөр БНХАУ-ын дарга Си Жиньпин хүрэлцэн ирсэн төрийн өндөрлөгүүдийг хүлээн авч уулзан, зоог барьж, урлагийн тоглолт үзэцгээлээ. Харин албан ёсны арга хэмжээ буюу чуулга уулзалт өчигдөр өглөө “Шанхай экспо”-д эхлэв.

Монгол Улсыг АПЕК-д гишүүн орноор элсүүлэхийг Хятадын зүгээс дэмжинэ гэв
БНХАУ-ын дарга Си Жиньпин Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийг даваа гаригт хүлээж авсан бөгөөд албан ёсны уулзалтын дараа тэд хамтдаа өглөөний цай уув. Тэдний уулзалт 40 минутаар төлөвлөгдсөн байсан ч хоёр цаг орчим үргэлжилсэн юм. Уулзалтын үеэр хөрш хоёр орны улс төр, эдийн засгийн хамтын ажиллагаа, бүс нутгийн хэмжээнд хамтын ажиллагаагаа өргөжүүлэх зэрэг олон асуудлаар өргөн хүрээнд санал солилцож, нөхөрсөг яриа хэлэлцээр өрнүүлэв. Тухайлбал, хоёр орны Ерөнхийлөгч дэд бүтцийн салбарын хамтын ажиллагаа, нүүрс хийжүүлэх төслийн явц, дамжин өнгөрөх тээвэр, далайн боомтын ашиглалтын асуудлаар ярилцлаа. Хоёр улсын худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагаанд тэргүүлэх ач холбогдолтой эрдэс баялаг, эрчим хүчний салбарт хамтын ажиллагаа эрчимжиж байгааг хоёр тал уулзалтынхаа үеэр онцолж байсан. Энэ үеэр БНХАУ-ын дарга Си Жиньпин Монгол Улсыг APEC-д гишүүнээр элсүүлэх асуудлыг ярьж БНХАУ-ын зүгээс дэмжинэ гэдгээ илэрхийлэв.
Өнөө жил хоёр улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 65 жилийн ой, Найрсаг хамтын ажиллагааны гэрээ байгуулсны 20 жилийн ой тохиож буй. Энэхүү түүхэн арга хэмжээг тохиолдуулан “Монгол-Хятадын найрсаг солилцооны жил” болгон зарласан юм. Иймд хоёр улсын төрийн тэргүүн түүхэн жилд хоёр орны харилцааг хөгжүүлэх чиглэлд санал солилцлоо.
Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж БНХАУ-ын дарга Си Жиньпинийг Монгол Улсад айлчлахыг уриад “Таны манай улсад хийх айлчлал хоёр орны харилцаа шинэ шатанд гаргасан айлчлал болно гэдэгт итгэлтэй байна” гэв.

В.В.Путин манай Ерөнхийлөгчийг ОХУ-д айлчлахыг урилаа
Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж мягмар гаригт ОХУ-ын Ерөнхийлөгч Владимир Владимирович Путинтэй уулзлаа. В.В.Путин Монгол, Орос хоёр улс он удаан жилийн уламжлалт түүхэн харилцаатай явж ирснийг уулзалтын эхэнд дурдав. Тэрбээр хоёр орны харилцааны цаашдын ирээдүйг өөдрөгөөр харж буй гэдгээ тодотгон хэлсэн юм.
Хоёр улсын эртний уламжлалт харилцааны нэгэн илрэл болох Халхын голын байлдааны 75 жилийн ой энэ онд тохиож байгаа билээ. Уг арга хэмжээг наймдугаар сард тэмдэглэн өнгөрүүлэх гэж байгааг В.В.Путин онцоллоо. “Гэхдээ манай хоёр орон цаашид хэрхэн харилцаагаа өргөжүүлэн хөгжүүлэх вэ, эдийн засгийн бүтцээ хэрхэн харилцан ашигтай өөрчлөх вэ гэдэг дээр бидэнд ярилцах зүйл бий” гэж тэрбээр нэмж хэллээ. Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж ОХУ-ын Ерөнхийлөгчтэй хэд хэдэн сэдвийн хүрээнд санал солилцсон юм. Тухайлбал, төмөр замын транзит тээвэр, Халхын голын ялалтын ойг хамтран тэмдэглэн өнгөрүүлэх, мөн хоёр орны иргэдийн харилцан зорчих визний хөнгөлөлтийн талаар ярилцах хүсэлтэй байгаагаа онцлон дурдлаа. Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж “Монгол Улс бол БНХАУ болон ОХУ-ын дунд оршдог. Газар зүйн ийм байршилтайн хувьд Монголоор дайран өнгөрөх төмөр замын тээвэр онцгой ач холбогдолтой. Харилцан ашигтай, бас хамгийн боломжит хувилбараар төмөр замын тээврийг хөгжүүлэх хүсэлтэй байгаа. Үүнтэй уялдан транзит тээврийн асуудлаар ОХУ-БНХАУ-Монгол гэсэн гурван талын, мөн ОХУ-Монгол гэсэн хоёр талын идэвхтэй яриа хэлэлцээ чухал ач холбогдолтой. Төмөр зам, транзит тээврийн асуудал нь хоёр улсын эрх ашигтай холбоотой, стратегийн асуудал юм” гэлээ. Тэрбээр үргэлжлүүлээд “Ирэх наймдугаар сард Халхын голын ялалтын 75 жилийн ой тохионо. Энэ бол бидний хамтын ялалт. Тиймээс түүхт ойг хамтран тэмдэглэх хүсэлтэй байна” гээд ойн баярт хүрэлцэн ирж оролцохыг урьж байгаагаа Ерөнхийлөгч В.Путинд уламжиллаа. Мөн төмөр замын транзит тээврийн асуудлаар гурван талын уулзалтыг Улаанбаатар хотноо зохион явуулах саналтай байгаагаа Ерөнхийлөгч илэрхийлсэн юм. Түүний санал болгож байгаа асуудлуудыг ОХУ-ын тал хүлээн авч харилцан ярилцах, хамтран ажиллахад бэлэн байгаагаа дуулгав. Мөн В.В.Путин өөрийнхөө зүгээс Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийг ОХУ-д айлчлахыг урилаа.
Хоёр улсын төрийн тэргүүний уулзалт 30 гаруй минут үргэлжлэв. Тэдний хөндсөн асуудлуудыг Ерөнхий сайд Н.Алтанхуягийн Санкт-Петербургт зочлох уулзалтаараа үргэлжлүүлэн ярилцахаар боллоо. Засгийн газрын тэргүүн энэ бямба гаригт В.В.Путинтэй уулзах юм.
Азид хамтын ажиллагаа, итгэлцлийг бэхжүүлэх гишүүн орнуудын Дээд хэмжээний уулзалтаар төгсгөлийн баримт бичиг тунхаглал батлан гаргах юм. Энэхүү баримт бичигт Монгол Улсын цөмийн зэвсэггүй статус, Зүүн хойд Азийн аюулгүй байдлын асуудлаарх “Улаанбаатарын яриа хэлэлцээ” санаачилга болон Далайд гарцгүй хөгжиж буй орнуудын олон улсын судалгааны төвийн талаарх заалтуудыг тусгах учиртай.
Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж өчигдөр уг дээд хэмжээний уулзалтад үг хэлж, бага хурлын гишүүн орнуудтай хамтран ажиллах, бүс нутгийн хамтын ажиллагаанд хамрагдах чиглэлээр баримталж буй Монгол Улсын бодлого, байр суурийг илэрхийллээ. Тэрбээр хэлсэн үгэндээ “Азийн орнуудтай харилцаа хамтын ажиллагаагаа хөгжүүлж, бүс нутгийн интеграцид оновчтой оролцох нь Монгол Улсын гадаад бодлогын тэргүүлэх зорилт юм. Цөмийн зэвсэгтэй хоёр гүрэнтэй хил залган оршдог Монгол Улс 20 жилийн тэртээ нутаг дэвсгэрээ “Цөмийн зэвсэггүй бүс” хэмээн зарлаж, энэ статусаа механизм болгохоор шаргуу ажиллаж байна. 2012 оны есдүгээр сард цөмийн зэвсэгтэй таван гүрэн Монгол Улсын цөмийн зэвсэггүй статусыг хүлээн зөвшөөрсөн бөгөөд энэхүү статусыг хүндэтгэх, түүнийг зөрчих алхам хийхгүй гэдгээ тунхагласан.
Энэ нь цөмийн зэвсгээс ангид дэлхий ертөнцийг байгуулахад манай улс өөрийн хувь нэмрээ оруулах боломжтойг нотлон харуулсан явдал юм” гэлээ.
Мөн тэрбээр “Улаанбаатарын яриа хэлэлцээ” нь тус бүс нутагт аюулгүй байдал, тогтвортой хөгжил бий болгоход өөрийн хувь нэмрийг оруулахад чиглэх бөгөөд талуудыг яриа хэлэлцээнд оролцуулахад дэмжлэг үзүүлэх зорилготой” гэв.

Categories
булангууд мэдээ томилолт

Гурван улсын хил дээрх Эрээнцавын ХИЛ, ГААЛЬ

Түрүүч нь  123 (4763) дугаарт 

Монгол Улсын зүүн хойд хаалга болох гурван улсын хил дээрх Эрээнцавын хилийн боомт 08:00 цагт онгойно. Хилийн боомт нээгдэнгүүт 20 гаруй хүн Монголын хилээр нэвтэрч Оросын хилийн шугам даван одов. Тэд явганаар хил нэвтэрч цаашаа таксинд суун Боорз хот орох аж. Оросын хилийн шугам даван алхаж яваа хүмүүсийн араас харахад явж чадахгүй шахам паацганах ажээ. Арга ч үгүй биз, нэг нь л гэхэд таван футболка, гурван өмд, зургаан цамц, хоёр куртик давхарлаад өмсчихсөн явж байгаа юм чинь. Хил гаалийнхан тэднийг ямар нэгэн дарамт шахалт үзүүлэлгүй хилээр гаргадаг байна. “Амьдрах гэж яваа хүмүүсийг бид энд хоргоогоод яах вэ. Тэртэй тэргүй хойд хөрш рүү ороод л янз бүрийн дарамт шахалтад орох юм чинь” хэмээн ярьж байна. Харин Оросын хилийг нэвт¬рэх үгүй нь эргэлзээтэй. Хил гаалийнхан ууртай байж таарвал хар тамга даруулах зэрэг хатуухан арга хэмжээ авахуулаад л буцна гэсэн үг.

Чулуунхороот сум манай улсын цөөн хэдэн төмөр зам, хилийн боомттой сумдын нэг. Улсын хил дээр байдаг болохоор нутгийн иргэд хойд хөрш рүү цагаан хуудсаар нэвтрэх боломжтой аж. Гадаад паспорт дээрээ виз даруулах асуудлыг цагаан хуудсаар шийдээд өгчихсөн болохоор үүнийгээ ашиглан жижиглэнгийн наймаа хийдэг байна. Урд хөршөөс бараа татаад түүнийгээ хойд хөршийн хил давуулан дамлан наймаалдаг 200 орчим хүн бий. Гэхдээ наймаа хийдэг иргэдийн ихэнх нь аймаг, сум, хотоос Чулуунхороот суманд шилжин ирсэн байдаг гэсэн. Чулуунхороот суманд шилжин ирэх шалтгаан нь цагаан хуудсыг нь ашиглаж, наймаа хийх зорилготой. Гэвч наймаачдад толгой өвтгөсөн асуудал мунддаггүй гэх. Цагаан хуудсаараа хилээс зуун километр зайд л явах эрхтэй. Хэрэв зуун километр газраас цааш хэтэрвэл ойрын таван жилдээ энэ улс руу зүглэх эрхгүй болно. Мөн Оросын гааль дээр Монголоос албан ёсоор хятад хувцас, бараа таваар оруулахыг хорьчихсон байна. Ямар учраас ийм хориг саад тавьсныг хил гаалийнхан огт хэлдэггүй байна. “Москвагаас л ийм шийдвэр ирсэн” гээд л сууж байдаг гэсэн. Монголоос албан ёсоор хувцас оруулахгүй болохоор наймаачид нууж хааж, давхарлаж өмсөөд хилээр гарч худалдаалдаг байна. 

Хилээр гаргаж чадах юм бол цаана байгаа Оросын иргэдэд хятад бараа шиг эрэлттэй, хэрэгцээтэй зүйл байхгүй гэнэ. Өндөр үнээр булаацалдаад л авдаг аж. Хамгийн гол нь  хойд хөршийн хил гаалиар хувцсаа гаргах нь чухал. Хэрэв хилээ саадгүй нэвтрэх юм бол нэг өмдийг анх худалдаж авсан үнээ хоёр дахин нугалдаг гэнэ. Урд хөршөөс 15 мянган төгрөгөөр авсан өмдөө оросуудад 45 мянган төгрөгөөр ху¬дал­даалах жишээний. Ийм ашигтай болохоор л манай­хан оросуудад хөөгдөн туугдаж, жижиг дээрмийн бүлэглэлүүдэд мөнгөө дээрэмдүүлсэн ч хашралгүй явдаг байна. Оросууд манай­хантай их дээрэнгүй өнгө аясаар харьцдаг болсон гэд­гийг хилээр гарч буй най­маачид хэлж байна. Хөөж туух, хараах зүхэх энүүхэнд гэнэ. Оросуудад салам зодуулаад улсынхаа хилээр орж ирсэн хүн ч цөөнгүй байдаг талаар наймаачид онцлон ярьж байна лээ. 

ЭРЭЭНЦАВД ХУДАЛДААНЫ ТӨВ БАРЬЧИХВАЛ ОРОСУУД НААШАА ИРЭХ СОНИРХОЛ БАЙНА

Эрээнцавын наймаачид 35 мянган хүн амтай Боорз хотод л хувцсаа худалдаалдаг гэнэ. Визтэй цөөн нөхөд сая гаруй хүн амтай Чита хотод очдог байна.  Хойд хөрш рүү наймаа хийдэг Г.Ганбаатар гэж өөрийгөө танилцуулсан залуутай хил гарах гэж байхад нь уулзаж, цөөн асуултад хариулт авлаа. 

-Та бүхэнд хүндрэлтэй асуудал олон байдаг юм байна. Энэ талаар холбогдох газруудад мэдэгдэж байсан уу? 

-Бид хэндээ мэдэгдэх юм бэ. Хойд хөршид явж байгаад асуудалд орлоо гэхэд сумынхаа Засаг даргад л хамгийн түрүүнд мэдэгддэг. Сумын Засаг дарга зохицуулж болох зүйл байвал бидэнд тусалдаг. Өөрөөр хүндрэл, бэрхшээлтэй зүйлсээ хэлэх хүн байхгүй шүү дээ. Бид чинь бор зүрхээрээ л яваа хүмүүс. Энд нэг зүйлсийг ярихгүй өнгөрч болохгүй байна. Манай улсын хил гаалийн ажилтнууд үнэндээ хилээр нэвтэрч байгаа иргэдэд соёлтой  үйлчилгээ үзүүлдгээрээ хөрш хоёр орноосоо ялгарч байна. Юм болгоныг л муу хэлээд байдаг. Манай хил гаалийнхан харин ч ажлаа сайн хийдэг юм. Хятадын хил гааль шалгалт ихтэй ч гайгүй үйлчилгээтэй. Хилээр олон нэвтэрсэн байвал маш хурдан нэвтрүүлдэг. Гэтэл ОХУ-ын хил гааль хамгийн их хүнд сурталтай. Тэр тусмаа манайханд бүр ч их дарамт шахалт үзүүлэх юм. Яагаад тэгээд байгааг ойлгохгүй байгаа. Машинтай явж байгаад замын дүрэм зөрчлөө гэдэг ч юм уу, оросуудтай үл ойлголцох байдал үүсгэх гэдэг ч юм уу жижигхэн асуудал гаргахад л хар тамга дарчих юм. Нэг гэдийчихвэл ёстой гэдийсэн шиг гэдийнэ. “Машиныхаа запас дугуйг та нар зарчихдаг биз дээ” гээд хилээр гаргахгүй байх жишээтэй. 

-Оросуудад манайхны барааг худалдаж авах эрэлт тийм их байдаг юм уу?

-Оросуудын цалин өндөр. Амьдралын боломж сайжирчихсан. Дээр нь их цамаан улсууд шүү дээ. Мөнгөтэй хүмүүс нь оймсыг нэг өдөр өмсөж, шинэ цамцыг хэдхэн өмсөөд л тайлаад шидчихдэг. Бас сүүлийн үеийн загварын хувцас их сонирхож байна. Тэднийг хэрэгцээнд зориулсан хувцас болон бусад хэрэглэлийг бид л хангаж өгч чадаж байна шүү дээ. Тийм болохоор бидний барааг үнэ цохиод л авчихдаг. 

-Хил гаалийн хүнд суртлаас гадна дээрмийн бүлэглэл их байдаг гэсэн. Энэ талаар ярихгүй юу?

-Мафи ихтэй улс гэвэл Орос л байна. Танхай залуус ихтэй. Гудамжинд охид, хөвгүүд нь архи, пиво уугаад л зогсож байна. Жижиглэнгийн наймаа хийдэг биднийг дээрэмдэж тоноод байх нь бага. Гэхдээ жижиг гарын бүлэглэлүүд дээрэм хийдэг. Тэдэнтэй л таарчихгүй бол. Дөрөв хоногийн өмнө Боорз орчихоод ирлээ. Надаас бараа худалдаж авдаг нэг дэлгүүр байсан юм. Тэгсэн сая очсон шатчихсан байна. Бүлэглэлүүд нь хэсэг хэсгээрээ хувааж аваад худалдаа хийж байгаа хүмүүсээс татвар авдаг юм. Тэр дэлгүүр татвараа төлж чадаагүйгээс болоод шатаалгачихсан гэсэн. 

-Оросууд манай улс руу орж ирээд хэрэгцээт зүйлсээ худалдаад авах боломж байгаа юу?

-Уг нь оросууд манай улсад ирэх сонирхол их байдаг юм. Тэдэнд манай улсад нэвтрэхэд ямар ч асуудал байхгүй шүү дээ. Хоёр жилийн өмнөөс Эрээнцавын хилийн боомт дээр виз олгодог болчихсон. Хилийн цаана байгаа мянга гаруй буриад гарын үсгээ цуглуулаад манайханд энд виз олгодог болох талаар хандсан. Үүнийг нь жил гаруй өмнө Гадаад харилцааны сайд Л.Болд ирээд асуудлыг шийдээд өгчихсөн. Оросуудад Монголын хил гааль нээлттэй л байна шүү дээ. Ямар ч асуудал байхгүй. Оросууд ч наашаа ирэх сонирхол байдаг. Даанч зам харгуй хөгжөөгүй болохоор наашаа зүглэхгүй байх шиг байна. Дорнод аймгийн төв хүртэл муу замаар олон цаг давхидаг юм. Тэгээд л ирэхгүй байна. Сумын захиргаа чөлөөт зах зээлийн бүс барихаар төлөвлөж байгаа гэсэн. Эрээнцав дээр чөлөөт бүсийн худалдаа нээгдэх юм бол Оросууд наашаа цувж өгнө дөө” гэв.

“ТӨР, ЗАСГИЙН УДИРДЛАГУУД ОРОСУУДТАЙ ЯРИЛЦАЖ БАЙГААД ЭНД ВИЗ ОЛГОДОГ БОЛЧИХООСОЙ”

Эрээнцавын хилийн боомт дээр сэтгүүлч ирсэн сургаар наймаачид ирж уулзалдах юм. Тэд “Цаад төр засгийн удирдлагууд оросуудтай ярилцаж байгаад энд виз олгодог болчих. Тэгвэл олон хүний амьдрал дээшлэх гээд байна гэдгийг сониноороо дамжуулж өгөөрэй” гэж гуйх ажээ. Энд бараа дардаг 200 орчим хүмүүст Оросын хил дээр виз олгодог болох нь юу юунаас илүү чухал гэсэн. 

Монголын наймаачид урд хөршөөс шууд Орос руу бараагаа ачдаг болжээ. Манжуураар дамжуулаад төмөр зам, хурдны замаар нь авчирдаг болсон байна. Хэрэв мөнгөтэй хэн нэгэн энд томоохон худалдааны төв барих юм бол энд байгаа хэдэн наймаачид хэдэн мянган оросыг нааш нь дагуулаад ирэх боломжтой гэнэ. Эрээнцавд худалдааны төв л  үгүйлэгдэж байна.  Хэрэв худалдааны төв барьчих юм бол урд хөршөөс хэрэгцээт барааг маш хурдан оруулаад ирэх боломжтой гэнэ. Гуанжоу мужаас бараа татаад түүнийгээ Эрээнцав дээр төвлөрүүлэх. Тэр барааг нь Чита мужийнхан орж ирээд худалдан авах том зах зээл энд харагдаж байна лээ. 

Өмнө нь Соловьевск хилийн боомтоор дамжин Эрээнцав руу оросууд байнга орж гардаг байсан гэнэ. Эрээнцавын хүүхдүүд хилийн торны доогуур шургаад тосгонд очдог. Эрээнцавынхан очиж оросуудтай найрладаг. Оросууд ч Чулуунхороот сум руу хамаатныдаа ирж байгаа юм шиг хил нэвтрэн орж ирдэг байжээ. Тэгсэн 1990 оноос хойш оросууд манай улсын хил рүү хамраа ч цухуйлгахаа байсан гэнэ. Зургаан жилийн өмнөөс л буриадууд хамаатнуудтайгаа уулзах гэж энэ боомтоор орж ирэх болжээ. Он гарсаар  Соловьевск хилийн боомтоор 20 гаруй орос орж ирсэн гэдгийг хил гаалийнхан хэлж байна. Зунаас агийн буриадууд олноор орж ирэх юм гэсэн. Оросууд наашаа орж ирэх хүсэл байдаг боловч эзгүй хээр талд юугаа ч хийж ирэх юм гэдэг байна. Эрээнцавын боомт дээр иймэрхүү сонин сайхан байна. Улсынхаа хилээр инээж гарсан иргэд Оросын хилээр уур омгоо барьж ядан цухалдаад л орж ирэх дүр төрх эндээс харагдана.

ГУРВАН УЛСЫН ХИЛИЙН ЗААГ ДЭЭР

Эрээнцавын хилийн боомт дээрээс гурван улсын хилийн зааг байх газар руу хөдөллөө. Боомтоос зүүн тийшээ хөндий дундуур машинтай давхисаар хилийн цэргийн ангийн застав дээр ирэв. Заставын даргаас зөвшөөрөл аваад, гурван хилийн зааг дээр очлоо. Өнжмөл шаргал өвс найгасан захгүй хөндий нутаг цэлийх ажээ. Гурван улсын хилийн 0 багана энд байна.1993 онд гурван улсын төлөөлөгчид нийлж байгаад гурван тулгуурт баганыг босгожээ. Орос улсын хил дээр цэргийн ангийн том майхан барьсан харагдана. Харин Хятадын хил дээр жижигхэн явуулын байшин байна. Өнгөрсөн жилээс эхлэн хоёр хөрш улс гурван улсын хилийн зааг газраа аялал жуулчлалын бүс болгох үүднээс тохижуулж эхэлжээ. Хятадын тал Монгол, Оросын хилд тулган төмөр хашаа бариад өнгөт хавтангаар талбай засчихсан байна. Мөн улсынхаа бэлгэ тэмдэг бүхий хөшөөг босгочихжээ. Монголын торноос ердөө нэг метр хүрэхгүй зайд тулгачихсан байна. Оросууд ч гэсэн аялал жуулчлалын бүс болгох гэж байгаа гэнэ. Талбай засаад хайрга асгачихжээ. Мөн хоёр ч хөшөө босгож байна лээ. Урд, хойд хөрш улсын хилийн шугам манай улс руу нэлээд цөмөрч орж ирсэн байгаа харагдсан. Хилийн цэргийн ахлагч залуу “Манай улс энэ орчмыг тохижуулчихвал их хэрэгтэй. Манай оронд гурван улсын хилийн зааг хоёрхон байдаг. Нэг нь Алтай таван богд уулан дээр байдаг болохоор хүн очих боломжгүй. Харин Чулуунхороот суманд байх гурван улсын хилийн шугам дээр хүмүүс ирэх боломж байна. Хөрш улсууд тохижуулаад байхад манайхан таг чиг байна” гэж ярьж байв. Хятадууд хилийн цаахна өндөр цамхаг босгочихсон байна лээ. Цамхаг дээр нь  камер ажилладаг гэсэн. Биднийг гурван улсын хилийн зааг дээр ирэх үед Хятадын цэргүүд хилээ эргэж байв. Хятадын хилийн цэргийнхэн хайчинд явахдаа жийп машин унадаг бол  оросууд мотоцикль, машинаар хилээ эргэдэг болжээ. 

Хилийн торноос урагшаа Хятад улсын нутаг зурайн харагдана. Хятадууд гурван улсын хилийн зааг бүхий газраас холгүйхэн толгодын цаана тосгон барьж байгаа аж. Урд хөршийнхөн иргэдээ хилийн торонд тулгаж амьдруулдаг болжээ. Харин оросууд манай улс хоёр огт хөдөлгөөн хийлгүй олон жилийн нүүр үзэж байгааг Чулуунхороот сумын Засаг даргын орлогч хэлж байсан. Энд ойрын хэдэн жил хилийн элдэв зөрчил гаралгүй, амгалан тайван байгаа гэнэ. Манай талаас малчид хилийн зурвасаас хол байдаг болохоор мал уруудаж хил давна гэсэн ойлголт байхгүй гэнэ. Хятадын тал  ч нам гүм байдаг аж. Харин Оросоос жил бүрийн хавар, намар түймэр орж ирдэг ч энэ хавар гараагүй гэнэ.  

Ийнхүү гурван улсыг холбосон зааг дээрээс Чулуунхороот сумын төв рүү хөдөллөө. 1600 хүн амтай энэ сумын амьдрал хэрхэн өрнөж байдаг юм бол.

ҮРГЭЛЖЛЭЛ БИЙ. 

Э.ХҮРЭЛБААТАР

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ

Бүрэн зэвсэгтэй ХХI зууны хүн

Түүхийн номон дээр эртний зэвсэглэсэн рыцарь цэргийн зургийг баримтжуулан үзүүлдэг. Одооны хүмүүсийн санаатай санамсаргүй үлдээсэн ул мөр ирээдүйд сонин л байх байх даа.

ХХI зуун ба 2000 гаран оноос хойшхи үеийн ажил хэрэгч байрын эрэгтэй эмэгтэй хүмүүс өглөө гэрээс гарахдаа биендээ овоо их новш агсдаг болсон байна шүү. Юун түрүүн далбагар том гар утас ба түүний дагалдах хэрэгслүүдээ хармайлахаа үл мартана. Хүүхэд хөгшингүй хол ойрын харааны аль нэг нь больсон тул нүдэн дотроо юм уу гаднаа зүүдэг шилээ тэмтэрцгээнэ. Мөн усанд хийгээд хонуулсан хиймэл шүднүүд байна. Охид хүүхнүүдийн нүүрний  будаг шунхны хувьд тэрэнгүйгээр хаалгаараа ч цухуйхгүй. Их багын хэмжээ, чанар нь өөр өөр болохоос цөмөөрөө “кошлаак” дүүрэн юм чихэж авна даа. Тэгээд халууны адуу ялаархах аятай цаг мөч тутам үс гэзэгтэйгээ ноцолдон мөнхийн толгой хаялаастай. Өөр юу мартчихав. 

Жолооны ба ажлын үнэмлэх, банкны, дэлгүүрийн хөнгөлөлтийн, оюутны тэтгэлгийн, автобусанд үнэгүй суудаг картууд үзэг дэвтэр хутга бахинаас илүү байнга хэрэг болно. Уруул, чих, хуруу, бугуй, хүзүү тус бүрт заавал байх ёстой гангараа, түүнийг өдөр тутам сольж тохируулах хуваарь гэж бий. Бөгж ээмэг, цагны аль нэгийг нь мартаад олны дунд орчихвол турсикгүй яваа мэт эвгүй оргино. За тэгээд нас ялимгүй өгсөх тусам даралтны, чихрийн шижингийн, тархи толгойны өвчин намдаах эмнүүдээ базаах хэрэг гарна. Цаашилбал тамхичид, интернэтийн үнэнч гишүүд гээд явбал хэрэгсэл улам нэмэгдэнэ.

Өнөөдөр хэнбугай ч нийгмээс хамааралгүйгээр хээрийн чоно шиг дүүлж чадахаа больсныг дээрх “зэвсэг”-нүүд илтгэнэ. Ийнхүү бүрэн зэвсэглэж байж нэгэн өдрийн ажил амьдрал өрнөж байна даа. 

Ж.ГАНГАА

Categories
булангууд мэдээ томилолт

Гурван улсын хил дээрх Эрээнцавын эвдэрхий вокзал

Эрээнцавын өртөөн дээ­рээс галт тэрэг Баянтүмэнгийн өртөө буюу Дорнод аймгийн төв рүү  хөдлөх гэж  байхад очлоо. Галт тэрэгний зүтгүүрийн араас суудлын хоёр, ачааны нэг вагон залгажээ. Аймгийн төв орох гэж байгаа сумын иргэд ачаа бараагаа барьсаар зүүн Эрээнцавын өртөөн дээр ирцгээж байв. Галт тэрэгний үйлчлэгч эмэгтэй “Та нар бараг л гэрээ нүүлгэчих юм. Хүн суулгадаг болохоос ачаа тээвэрлэдэг юм уу” гээд л загнах юм. Вагон руу ачаа бараагаа зөөж байгаа иргэд түүний хэлж байгааг тоож байгаа шинж ер алга.
Хайрцаг, шуудай, цүнхтэй, аймгийн төвд амьдардаг хүүхдэдээ гэрийн тавилга гэх мэт зүйлс оруулсаар байв. Төмөр замын дэр модыг солих ажил хийсэн болохоор галт тэрэг арав гаруй хоног яваагүй гэнэ. Үүнээс болж аймаг явах гэсэн иргэд олон болж өртөөний тэр хавийн хөл хөдөлгөөн ихэсчээ. Эрээн­цаваас аймгийн төв ороход 4500 төгрөгөөр билет авдаг байна. 13:00 цагт хөдлөөд 270 гаруй километр газрыг есөн цаг туулаад очдог ажээ. Харин машинаар явахад хо­рин мянган төгрөгийн замын зардал төлөөд долоон цаг орчим явна. Зам гэж авах юм байхгүй. Дэржигнэсэн замаар 40 километр цагийн хурдтай явж байсан. Оросууд Эрээнцаваас аймгийн төв рүү явах­даа “Согтуу монголчуудын гар­гасан мурилзсан зам” хэмээн шоолж ярьдаг гэнэ.  Чойбалсан орох зорчигчид дунд ачаа багатай хоёр эмэг­тэй зогсож байв. Тэд уйлал­даад л байх юм. Орос руу урд хөршийн бараа зөөдөг гэнэ. Тэгсэн Оросын хилийн боомтынхон гадаад паспорт дээр нь хар тамга дараад явуулчихаж. Хар тамга дарах болсон шалтгаан нь жил гаруйн өмнө Боорз хотод машинтай явж байгаад хурд хэтрүүлсэн гэх шалтгаанаар торгуулж байсан гэнэ. Үүнээс болоод  хар тамга дарчихжээ. Ойрын хэдэн жилдээ хойд хөрш рүү зүглэхгүй болж хил давуулан хувцас худалдаалах бизнес нь талаар өнгөрчээ. Аймгийн төв орж гурав хоноод эргээд хил гарах гэж байсан аж.

Манжуураар арав гаруй сая төгрөгийн хувцас транзит тээврээр ирж байжээ. Тэгсэн хар тамга даруулаад хүнд байдалтай буцаж байгаа нь энэ аж. Ийн 13:00 цаг болох гэж байхад галт тэрэг дуут дохиогоо хангинуулаад хөдөллөө. Өртөөн дээр үлд­­сэн хүмүүс тал тал тий­шээгээ таран одов. Зүүн Эрээнцавын тэр хавиар нам гүм, хаа нэгтээ морьтой, мотоцикльтой хүн явахаас өөр хөл хөдөлгөөн байхгүй. Сумын төв дээрээс хилийн цаадах тосгоны иргэдийн чангаар дуулах, хоорондоо ярих, тахиа донгодох нь тод сонсогдох ажээ. Монголын зүүн хойд хязгаар Монгол, Орос, Хятад улсын хилийн заагт орших  Дорнод аймгийн Чулуунхороот сумаас бэлтгэ­сэн сурвалжлагаа дээрх үйл явдлаас эхэлж байна. Томилолтын сурвалжлагаа эндээс эхэлсэн нь сумын хөл хөдөлгөөн болдог ганц газар нь болохоор тэр. Эрээнцавын өртөө гэх хаягтай жижигхэн цагаан байшин бий. Гадна талыг нь цагаанаар шохойдоод хэрэндээ л өөд нь татдаг бололтой юм. Гэвч цагийн эрхээр хуучирч мууджээ. Вокзалын ажилчдын амь­дардаг байшингууд ч эхнээсээ нурж эхэлсэн байна.
Энэ сумыг Чулуунхороот гэхээсээ илүүтэй Эрээнцав гэж хүмүүс нэршээд сурчих­сан. Бусад сумдаас ялга­рах онцлог нь гурван улсын хилийн заагт, торгон хил дээр байдаг. Оросын хилийн торноос ердөө 300 метрийн зайтай байдаг юм. Харин урд хөршийн  хилээс 70 орчим километрийн зайтай. Эрээнцав өртөөний төмөр  80 гаруй километр яваад л Боорз гэх 35 мянган хүн амтай хотод очино. Боорз хотод Хятад, Оросыг холбосон төмөр зам бий. Өөрөөр хэлбэл Зүүн Азийг Дорнод Сибирь цаашлаад Европ тивтэй хол­босон төмөр зам Монголын хилээс 80 километрийн цаана байна гэсэн үг. Боорз хотоос  өмнөд зүг рүү явах төмөр зам урд хөршийн хилээр гарч Хайлаар, Харбин, Манжуур зэрэг хотуудаар дайрч явсаар хоёр салаалдаг байна. Нэг нь Хятад улсын урд хэсэг рүү. Нөгөөх нь хойд Солонгосын хил рүү буюу Пхеньян хоттой холбогдоно. Төмөр замын төгсгөлд томоохон хэд хэ­дэн усан боомт бий. Усан боомтоор хоёр Солонгос улс төдийгүй Япон улс ачаа бараагаар зорчдог байна. Эрээнцавын өртөөнөөс Зүүн Азийн орнууд руу ингэж холбогдох гарц харагдах ажээ. Харин Боорз хотоос баруун хойшоо явсан төмөр зам сая гаруй хүн амтай Чита муж,  Улаан-Үд, Москва, тэндээсээ цаашаа Европын орнууд руу холбогддог. Эрээн­цавын сангийн аж ахуй байх үед улсын фондын өвсийг эндээс бэлтгэдэг байжээ. Хадсан өвсөө баруун аймгийн малчдад хүргэх гэж  газраар явах гэхээр цаг хугацаа алддаг. Унаа тэрэг, бензин тосноос авахуулаад  асуудал олон байсан гэнэ. Харин Чойбалсан хотоос хөдөлсөн галт тэрэг Эрээнцаваас өвс ачаад хил гарч Чита муж ороод тэндээсээ Улаан-Үд хүрээд Алтанбулагийн боомтоор эргэн улсынхаа хилээр орж ирэн баруун айм­гууд руу өвсөө тараадаг байжээ. Ийм л Ази, Европыг холбосон төмөр замын зангилаан дээр Эрээнцавын өртөө оршин байна.
Эрээнцав өртөө гэж ёотон  шиг дөрвөлжин цагаан байшинд төмөр замын хэдэн ажилчид сууж байна. Эндээс  ачаа тээврийн хувьд маш хямд зардлаар аймгийн төв рүү явдаг байна. Нэг вагонд 60 гаруй тонныг ачдаг байна. 60 тонн ачааг 300 мянган төгрөгөөр ачиж аймгийн төв оруулдаг гэдгийг Эрээнцав өртөөний ажилчид хэлж байна лээ. Хилээр ачаа тээвэрлэх боломжтой гэсэн. Гэхдээ Монголоос Орос руу ачаа гаргадаг хүн байхгүй аж. Харин Оросоос энэ боомтоор зүүн гурван аймгийн хэрэгцээг хангах шатахуун орж ирдэг байна. Үүнээс өөр хөл хөдөлгөөн огт байхгүй гэсэн. Төмөр замын ажилчид вагон явчих юм бол хийх ажилгүй шахам суудаг. 1930-1990 он хүртэл Эрээнцав боомт хөл хөдөлгөөнд дарагдсан газар байжээ. Оросууд энэ төмөр замыг бидэнд барьж өгсөн түүхтэй. Соловьевск-Эрээнцав-Баянтүмэний өр­гөн царигийн 238 километр төмөр замыг барьж байсан түүх нь Халх голын дайнтай шууд холбоотой юм. Түүхэнд зарлаагүй дайн нэрээр үлдсэн Халх голын дайнд Японы цэргийн 50 гаруй мянган хүн, Монгол, Зөвлөлтийн 18,5 мянган хүн амь насаа алдсан ширүүн тулаан болсон хэмээн тэмдэглэгдэн үлдсэн байдаг. Тулааны үед хэрэглэгдсэн бүх буу, зэвсэг, техникүүдийг энэ замаар зөөсөн аж. Анх Японы түрэмгийлэгчдийн эсрэг хүчээ зузаатгахын тулд яаралтай ачаа тээвэрлэхэд эхний ээлжинд гурван мянга гаруй танк, пулемёт гэх зэрэг техник, мянга гаруй автоцистерн хэрэгтэй гэх мэт тооцоог гаргаж цэргийн анги, дивизийн өдөр тутмын хэрэглээг тасралт­гүй хан­гах ачаа тээвэр, анги сал­­барын ажилтнууд, байл­дагчдыг тээвэрлэхийн тулд энэхүү төмөр замыг 1939 оны арваннэгдүгээр сард ашиглалтад оруулж байжээ. Буу зэвсэг, тоног төхөөрөмж цэрэг, хоол хүнс гээд хойд хөршөөс ирсэн бүх зүйлс энэ боомтоор дамжин төмөр замаар ирдэг байсан талаар нутгийн иргэд ярих юм. Халхголын дайн дууссанаас хойш Эрээнцавын сангийн аж ахуй байгуулагдаж атар газрыг хагалж тариа тарих ажил энд өрнөсөн байдаг. Газар тариалангийн бүх тех­­никүүд энэ боомтоор ирж байжээ. Эрээнцавын боомтоор Оросоос нарийн ноост хонийг олон мянгаар оруулж ирж байжээ.
Энэ мэтээр төмөр замыг ашигладаг байж. Харин 1990 оноос хойш долоо хоногт хоёр удаа галт тэрэг явахаас өөр хөдөлгөөнгүй байна.
Эрээнцаваас явсан төмөр зам Чойбалсан хот хүрээд л төгсөнө. Аймгийн төв хүр­тэлх мухар замтай гэсэн үг. Энэ мухар төмөр замыг цааш үргэлжлүүлж Улаанбаатар хотын төмөр замтай холбочих юм бол Зүүн өмнөд Азийн зах зээлийг холбосон төмөр зам энд байна. Хэрэв энэ зам ашиглалтад орчих юм бол Япон, Солонгос зэрэг 200-300 гаруй сая хүн амтай Зүүн хойд Азийн орнуудын зах зээлийн үүд хаалга манай оронд цэлий­­тэл  нээгдэж байна гэсэн үг юм. Монголоос уул уурхайн бүх л баялгийг Хятадын зах зээлээс хамааралгүй дэлхийн зах зээлд нийлүүлэх боломж энд харагдаж байна. Мөн Зүүн Азийн орнуудаас машин, техник, тоног төхөөрөмжөөс авахуулаад нефть гээд бүх зүйлсийг маш хямд үнээр оруулж ирэх боломж бай­на. Үүнийг манайхан огт анзаа­рахгүй байсаар өдий олон жилийн нүүрийг үзэж байна. Монгол Улсыг хөгжилд авчрах гарц бүхий төмөр зам хэзээ ашиглах нь тодорхойгүй олон жилийн нүүрийг үзжээ. Уг нь энэ төмөр замыг ашиглах талаар нэлээд ажил өрнөсөн боловч одоо таг зогсчээ. Сайншанд-Чойбалсанг хол­босон төмөр зам барих ажил 2011 онд эхэлсэн. Нэг км өргөн царигтай төмөр зам барихад ойролцоогоор 2.2-2.5 сая ам.доллар зарцуулах шаардлагатай гэсэн тооцоог гаргасан байдаг. Хэдийгээр их хэмжээний хөрөнгө оруулалт хэрэгтэй ч энэ замыг барьснаар манай улс олон улсын зах зээлд өрсөлдөх чадамж, нэмүү өртөгтэй бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх боломж нээгдэх талаар холбогдох хүмүүс ярьж байсан. Манай улс жилд 60 сая тонн уул уурхайн бүтээгдэхүүн экспортлох тоо­цоо гаргаад байгаа. Үүнийг машины тэвшээр зөөгөөд байх нь хэцүү. Тиймээс төмөр зам зайлшгүй хэрэгтэй. Тэгэхээр энэ төмөр зам ашиглалтад орвол 60 сая тонн уул уурхайн бүтээгдэхүүний ихэнх хувийг тээвэрлэх нь гарцаагүй. Дорнын тал нутаг өрнийг холбо­сон хамгийн дөт төмөр замыг холбох ажил баригдах эсэх нь одоогоор эргэлзээтэй байна.
Энэ талаар Чулуунхороот сумын Засаг дарга З.Гэрэлт-Од “Хэдийгээр манай сум хөгжил муу ч гэсэн хүнд хэцүү үеэ даван туулсан гэхэд бол­но. 1990 оноос хойш сумын иргэдийн амьдрал хүнд байсан нь үнэн. Тэр байдлаасаа бид гарч эхэлж байна. Харин одоо Чулуунхороот сум хэрхэн хөгжих вэ гэсэн асуудал байгаа юм. Чулуунхороот сумыг Монгол Улсын хөгжлийн цэг дээр оршин байгаа сум гэж ойлгодог. Сайншандыг Дорнод аймгийн төвтэй холбох төмөр зам барих ажил уг нь эхэлж байсан юм. Гэтэл ажил нь зогсоод байгаа гэж сонссон. Бид хурдхан шиг л ашиглалтад ороод манай боомтоор галт тэрэг гардаг болоосой гэж хүсэх юм. Хэрэв төмөр зам холбогдоод ачаа тээврийн галт тэрэг яваад эхэлбэл манай сумынхныг амьдрал ч дагаад хөгжинө. Эндээс 80 хүрэхгүй километрийн цаана хоёр улсыг холбосон төмөр зам байна. Тэр замаар уул уурхайн олборлосон нүүрс зэргээ гаргаж болно. Мөн эргүүлээд Япон, Солонгос зэрэг улсаас автомашин болон бусад зүйлсийг тээвэрлэж болно. Аймгийн төвтэй хатуу хучилттай замаар холбочих юм бол мөн л хоёр улсыг холбосон хурдны зам энүүхэн хойно хилийн цаана байна. Автомашины тээврээр биш галт тэрэгний тээврээр уул уурхайн бүтээгдэхүүнээ гаргаж чадвал бид дэлхийн зах зээлд өрсөлдөж чадна” хэмээн ярьж байна лээ.    

Үргэлжлэл бий
Э.ХҮРЭЛБААТАР
 

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ

Нууц гэж байхаа больжээ

Барьж байгаа утаснаас эхлээд энэ дэлхий дээрх юм бүхэн ухаалаг болж байна. Мэдээж амьдарч буй нийгэм, эдэлж хэрэглэж байгаа эд юмс хүртэл  ухаалаг болоод байвал  сайхан. Гэвч сайны хажуугаар саар байдаг хүний хорвоо хойно. Ямар нэгэн дутагдал ямагт дагадаг жамтай аж. Яагаад гэвэл нийгэм, эд юмс ухаажих тусам нууц юм гэж байхаа больдог юм уу даа.
Саяхан нэг бүсгүй ярьж байна. Фейсбүүкийнхээ хаягийг хичнээн өөрчлөвч хартай найз залуу нь хэзээд хакердаад олчихдог гэнэ. Шальтай хардахаар зүйл байхгүй ч харааж, зүхээд амар заяаг нь үзүүлдэггүй болсон байна. Гэх мэтчилэн интернэт ертөнцтэй холбоотой хачирхалтай зүйлүүд энэ нийгэмд дүүрэн байна. Ер нь тэгээд бусдын фейсбүүк, твиттер, мессенжерт нэвтэрдэг нууц код гэдэг чинь цагдаа, хүчнийхэнд битгий хэл энгийн иргэдэд юу ч биш болсон цаг бололтой.  Нөхөртэй нь учир ургуулсан эмэгтэйн фейсбүүкийн нууц кодыг хакердаж, бусадтай юу бичилцсэнийг нь олж аваад твиттерээр тарааж, нүүрийг нь ч “шарж” байх шиг. Эхнэртэйгээ муудалцвал тэр даруй интернэтэд хэрүүлээ  бичээд тавьчихаж ч байх шиг.  Ингээд бодохоор энэ ертөнцөд нууц гэж зүйл байхаа больжээ.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

Categories
булангууд мэдээ танайд-өнжье цаг-үе

“УРБАНЕК”-ийн захирлынх гэр бүлээрээ математикчид ажээ

-“УРБАНЕК”-ААС УРЛАГ РУУ ХӨЛ ТАВИВ-

Монголчуудыг Польшийн “Урбанек” салаттай танил­цуулж, амтанд нь оруулсан эрхэм бол Баатаржавын Лхаг­важав хэмээх сүйхээтэй эр. Сүүлийн үед тэрбээр ком­панийнхаа ажлыг дүү нар­таа даатган өөрөө урлагт ханцуй шамлан ороод бай­гаа билээ. Б.Лхагважав захир­лын “Урбанек” компани дээрх урлангаар нь зочиллоо. Ур­лан­гийнхаа хаалгыг цэ¬лий­тэл нээх тэр агшинд өөрийнх нь суудаг ширээний ард Монголын урчуудын эвлэлийн шагналт зураач О.Дарамбазарын “Аялгуут солир” хэмээх бүтээл шууд нүдэнд тусав. “За манай урланд тавтай морил. Би гэдэг хүн сүүлийн үед ийм л зүйл хийж байна даа” гэсээр ханандаа өлгөсөн зургуудыг заалаа. Тэрээр шинэхэн бүтээлтэйгээ “байлдаж” байхад нь иржээ. Түүнийг гартаа томоо гэгчийн бийр атгачихсан байсныг сая л нэг анзаарах сөхөө гарав. Ханан дахь будаг нь хатаж амжаагүй эдгээр бүтээлүүд нь саяхан Blue Mon галарейн хойморт заларч дэлхийн суут хөгжмийн зохиолч Фредерик Шопений бүтээлүүдийн хамт бийр бэхсээр амь оруулсан уран зургууд “эгшиглэжээ”. Үүн дээр уянга нэмж Соёлын гавьяат зүтгэлтэн яруу найрагч Ц.Хулангийн 

“Арванесдүгээр зуун, аравдугаар он гуравдугаар сар, нэгний өдөр

Аялгуут нэгэн солир огторгуйгаас харважээ

Дэлхийн тойрог замыг тэрбээр гэрэлтүүлсээр

Дэргэдүүр шатаж өнгө¬рө¬хөд нь аялгуу эгшиг дуурсчээ

Сэрэмгүй харвасан тэр од сэтгэлийн сонор мялаасан

Аялгуут тэр солирыг хү¬мүүс Фридерик Шопен гэж нэрлэжээ” хэмээх тэр­гүүт шүлгүүд нь зураач О.Дарам¬базарын шинэхэн бүтээлүүд мөн үзэсгэлэнгийн тайзнаа хамт гарч урлаг сонир­хогч¬доор дүнгээ тавиулжээ. Уг үзэсгэлэнгийн гол зорил­го урлагийг урлагаар илэр­хийлэхийг зорьжээ. Урлагийг урлагаар нь илэрхийлэх нь орчин үеийн урлагийн гол асуудал болоод байгаа. Тэгвэл яруу тансаг аялгууг зургаар, зургаа яруу найргаар илэрхийлсэн байна. 

Б.Лхагважавын суудаг ширээний цаадах тасалгааны цэцэг цонхон зүг наранд тэмүүлж буй аятай сүртэйхэн ч ургасан харагдана. Түүний ширээгээр дүүрэн уран зураг, хөгжмийн онолын номнууд байх. Ширээнийх нь эсрэг талд бийр багс, тосон будагнууд замбараагүй өрөгджээ. Үнэхээр л уран бүтээлчийн уур амьсгалыг тэндээс л мэдэрч болох. Түүний хувьд багаасаа л урлагт ойр явсан бөгөөд энэ хүслээ биелүүлж байгаа нь тэр юм байна. Энэ үед хаалга тогшин орж ирсэн бүсгүй кофегоор дайлахын зэрэгцээ мань хүн Ф.Шопены “Хувьсгал” этюдийг сонсгов. Нам гүмхэн өрөө нэг л түргэн эр зоригийн хэмнэлд автаж, ямар нэгэн зүйлд уриалан дуудах мэтэд цонхоор тусах нарны гэрэлд саяхан тэмүүлж байсан цэцгэн дээр үүлэн сүүдэр тусарч харагдав. Энэ л агшин бас л нэгэн урлагийн бүтээл юмсан уу даа гэх бодол тархинд эргэлдэж байсан юм аа. Бидний урлагийн тухай яриа эндээс эх авч хэсэгтээ л хөвөрлөө. Мөн уртын дуунуудаар ном гаргаснаа танилцуулж, үүнд л монгол философи яваад байгаа юм шүү дээ гээд чин сэтгэлээсээ уртын дууны шүлгүүдийг уншиж өглөө. “Энэ сайхан бүтээлүүдээ бүгдийг нь урлагийн бурхадаараа дуулуулж чадаагүй нь даанч харамсалтай байна даа” гээд номын хавтсыг алгаараа арчих маягтай болоод дээр тавилаа. “Та чинь Урбанекаасаа илүү урлагт цаг гаргаад байна уу даа” гэхэд “Урлаг хүнийг гайхалтай болгодог. Чин сэтгэлийг нээдэг. Гоо зүйн таашаалыг өгдөг” гэсэн юм. Урлангийнх нь өрөөний сонирхол татах нэг зүйл хананд өлгөөтэй байсан нь чонын арьс байлаа. 10 гаруй жилийн өмнө найз нөхөдтэйгээ явж байхдаа гөрөөлсөн чонын арьс гэдгийг өнгөрөгч оны арваннэгдүгээр сард ярилцлага авахаар очиход хэлж байсан билээ. Тэрбээр Ф.Шопений нэрэмжит төгөлдөр хуурчдын конкурсыг зохион байгуулдаг уламжлалтай тэгвэл саяхан болсон конкурсээ олон улсын хэмжээнд зохион байгуулсан байна. “Нэг томоохон конкурстай байх нь манай орны нэр хүндийн асуудал. Ф.Шопений нэрэмжит конкурсыг зохион байгуулах орон зай нь Монголд байна. Эрхүү, Свердловск, Сибирь, Хятадын хойд хэсгийн мужийнхан оролцох боломжтой” гэлээ. Тиймдээ ч цар хүрээ нь өргөжиж Шанхай хотын Хөгжмийн консерватурын 15 настай хүү ахлах насанд тэргүүн байрт шалгарсан гэнэ.  

“БҮХ ЗҮЙЛД УРЛАГ ХЭРЭГТЭЙ”

Хүн бүхэнд бурханаас өгсөн урлагийн өгөгдөхүүн байдаг. Тодорхой нэг агшинд түүнийгээ хэн илэрхийлж чадаж байгаа нь уран бүтээлч болдог тухай ярилаа. Хүн бүр хоббитой байх ёстой. Тэр нь юу байх нь тухайн хүний өөрийн асуудал юм. Хүн хоббигоо дагаж төгс хөгждөг гэлээ. Польш залуучууд гэхэд хөгжмийн урлагийг гаргууд эзэмшсэн байдаг ажээ. Хүн бүр ноот хараад уншчихдаг гэнэ. Түүний хувьд өөрт таалагдсан нэг уран зургийг зураачаас нь авч болох ч тэгж боддоггүй бололтой. Ганцхан уран зураг худалдан авахын оронд тухайн уран бүтээлчийн гайхалтай олон уран бүтээл гараас гаргах тав тухтай орчныг бүрдүүлж өгөхийг эрмэлздэг ажээ. “Манай бизнесийнхэн мөнгөтэй байгаа бол уран бүтээлчдээ дэмжиж байгаасай гэж хэлмээр байна. Энэ бол эх орондоо оруулж буй том хөрөнгө оруулалт. Монголын баялаг болно. Оюу толгой Өмнөговьд байгаа бол оюуны толгойнууд Монголоор дүүрэн байгаа” гээд зургаа үргэлжлүүлэн зурахаар суув. 

“Ер нь тэгээд бүх зүйлд урлаг хэрэгтэй” гэсээр бидний яриа үргэлжилсэн юм. Өнөөгийн нийгэмд аливаа юмс үзэгдлийг хийж буй хүмүүс урлаг талаас нь харалгүй, өөр өнцөг барьж байгаагаас буруу замаар будаа тээх эхлэл тавигдаж байгааг нуусангүй. Түүний хувьд улс төрийн замаар нэлээд хэдэн жил явж байгаа нэгэн. Гэсэн ч манайхан улс төрийг “урлаг” болгож чадахгүй байна даа хэмээн харамсан өгүүлэв. Ийн ярилцсаар бид урлангаас нь гарч тэдний гэрийн зүг хөдлөх боллоо. “Урбанек” компанийн урд талд УБТЗ-ын Зүтгүүрийн депо бий. Монголд анх орж ирсэн зүтгүүрээс эхлээд бүхий л зүтгүүрүүд тус компанийн замын эсрэг талд байх. “Энэ бүх зүтгүүрүүд өөр өөрийн гэсэн өвөрмөц түүхтэй юм билээ. Сэтгүүлч та нар сурвалжилбал сонин зүйлс гарна даа” гэсээр машиндаа суугаад Нарны зам дагуух ачаалал ихтэй замын хөдөлгөөнд нэгдлээ. Тэгснээ “Миний найз бид гурав ажил дээрээс хөдөлж байна шүү” хэмээн эхнэр рүүгээ утас цохив. Энхтайваны гүүр давлаа. “Манайх энүүхэнд ойрхоон эргээд л орчихно” гээд машинд эгшиглэж байсан сонгодог аялгууг үл мэдэг суллав. Лифтээр явсаар 10 давхарт гарч ирлээ. “Манай хүн хаалгаа цэлийтэл нээчихсэн байх чинь” гэсээр гэр рүүгээ яваад орлоо. Өрхийн тэргүүн “Бид ирчихлээ” гээд цаашаа хэл өгөв. “Та гурав ирээ юу. Дээшээ сууцгаа” гэсээр гэрийн эзэгтэй уриалгахнаар инээмсэглэн зочдын өрөөндөө урив. Өрөөний голд тавьсан буйданг эзэгнэнхэн сууж Б.Лхагважавын гэргий Б.Ариунтуяагийн аягалж өгсөн цайг оочингоо ширээн дээрх номнуудыг эргүүлж суулаа. Гэргий нь төгссөн сургуулийг минь асууж, яагаад манай гэр бүлийг “Танайд өнжье” буландаа оруулахаар сонгов гэх мэтчилэн асуултуудаар “буудаж” эхлэв. Хүнээс асуулт асууж хариулт авдаг мань мэтэд сонин санагдаж байсныг нуух юун. Энэ хооронд Б.Лхагважав хөөргөө барьсаар гар зөрүүлэв. Эртний энэ хөөрөг нэлээд хэдэн үе дамжсан чамин эд. Өвөөгөөс нь аавд нь ааваас нь өдгөө өөрт нь өвлөгдөж ирээд байгаа нь энэ. Төд удалгүй гэрийн эзэгтэй хоолны ширээнд урьж польш хоол болох бигосоор дайлав. 

Өрхийн тэргүүн Б.Лхагважав 1969 онд Завхан аймгийн Улиастай хотод төрсөн юм байна. Аав Базарсадын Баатаржав нь ЗХУ-ын Москвагийн Радио технологийн дээд сургуулийг төгсөөд Завханы холбооны ерөнхий инженерээр ажиллахаар болох үед ээж Алтанхуягийн Дондовсамбуу нь УБДС-ийг Хими-биологийн багш мэргэжлээр төгсч таарсан байна. Залуу боловсон хүчнүүд нутагтаа ажиллаж байхад нь Б.Лхагважав мэндэлсэн ажээ. Аав нь Холбооны дээд сургуульд 20 гаруй жил багшлахдаа энэ салбарын бүхий л сэхээтнүүдийг бэлдэж өгсөн ачтан юм байна. Холбооны АТС технологийн аналоги системийн хамгийн том мэргэжилтэн нь аав минь байсан, 10 гаруй жилийн өмнө бурхан болсон доо гэлээ. Харин ээж нь Зоос гоёлд 10 гаруй жил ажиллаж байгаад сүүлд өөд болтлоо урт цагааны гоёл чимэглэлийн газар мастераар ажиллаж байжээ. Ижий минь дуу сайхан дуулдаг, хүний хайлан байлаа даа гэхэд нүдний аяганд аяндаа нулимс дүүрээд ирэв. Ээж минь “Цомбон туурайтай хүрэн”-г хэнээс ч илүү дуулна. Манайх чинь таван хүүтэй дээр нь аав, өвөө нэмэгдээд долоон эрэгтэй хүнтэй амьдардаг байлаа шүү дээ гэсэн юм. Лхагважавын уртын дуу судлах болсон шалтгаан нь өвөө, ээж хоёроос нь улбаатай юм билээ. Өвөө нь мөнгөн хэрэглэлийг маш сайхан эдэлж хэрэглэдэг тул Алтанхуяг гэдэг нэр нь Мөнгөнхуягаар солигдох хэмжээнд алдаршсан байна. Нутаг усандаа алдартай уртын дууч, уяач, бөх байсан аж. Өвөө нь 1914 онд төрснөөсөө хойш хэд хэдэн төрийн нүүр үзэж “Жаргалтайн дэлгэр”-ээ дуулсаар 2000 он хүртэл сайхан амьдарсандаа гээд бахтай нь аргагүй ярих. Бид тав эмээ, өвөө дээрээ өссөн нэг бодлын азтай хүүхдүүд. Хөгшчүүлийн гар дээр өссөн хүүхдүүдийг харахад амьдралдаа тэр бүр алдсан хүн байдаггүй юм билээ гэв. 

ААВЫНХАА МЭРГЭЖЛИЙГ ӨВЛӨСӨН ГЭР БҮЛИЙНХЭН

Лхагважав аав ээжээс тавуулаа юм байна. Тэр дундаа таван эрэгтэй хүүхэд гэнэ. 

Түүний ах Энхбат нь аавынхаа мэргэжлийг өвлөн тухайн үеийн ЗХУ-ын Тбилис хотод холбооны мэргэжил эзэмшээд дараа нь АНУ-д магистрын зэрэг хамгаалж мэргэжлийнхээ чиглэлээр Өмнөд Техасын их сургуульд таван жил багшилжээ. Монгол хүн АНУ-ын томоохон сургуульд багшилна гэдэг мэдлэг чадвартай л хүний хийх ажил. Харин отгон дүү Энх-Амгалан нь АНУ-д өнгөрөгч онд мөн информатикийн чиглэлээр докторын зэрэг хамгаалж, одоо сургуульдаа багшилж байна. Дүү Эрдэнэбат, Энхтөр хоёр нь “Урбанек” компанидаа ажилладаг бөгөөд Лхагважавын арын албанд тохоон томилогдсон юм байна. Одоохондоо хоёр дүү маань ч гэсэн хилийн чанадад байгаа гэсэн юм. Дүү Энхтөр нь уулын спортоор хичээллэдэг бөгөөд 2013 онд Франц улсад байдаг 4810 м өндөр Монблан ууланд гарсан бол өнгөрөгч баасан гаригт ОХУ-ын Кавказын уулс дунд оршдог Эльбрусийн оргил 5642 метрт гарсан байх ёстой гэсэн юм. Дүүгээ уулын спортод хөтөлсөн хүн нь Лхагважав өөрөө гэнэ. Түүний хувьд долоо хоног бүрийн бямба гаригт Богд ууланд аялал хийдэг уламжлал тогтоод таван жил болсон юм байна. Тухайн үед дүү нь дагаж ууланд гардаг байсан ч нэг л мэдэхэд мэргэжлийн уулчдын эгнээнд шилжин дэлхийн дээвэр оргилуудад гарах их хүсэл тээж явах болжээ. Лхагваа захирал Хан Богд уулаа аавыгаа гэж сэтгэлдээ сүсэглэж явдаг тул уул усандаа ойр байх гэж Богд ууланд гардаг юм билээ. Түүн шиг завгүй хүнд ууланд гарах шиг жаргал байдаггүй бололтой. Хэдхэн жилийн өмнө уулын багш Батболдынхоо хамт ууланд гарахад 40 гаруй хүн л явдаг байсны 10 гаруй нь монголчууд бусад нь гадныхан байдаг байлаа гэв. Таван жилийн өмнө нийслэлийн нэг сая гаруй иргэн өглөө ингэж унтаж байхаар цэвэр агаарт гараасай гэж боддог байжээ. Одоо өдөрт 1000 орчим хүн цэвэр агаарт гарахын далимд Богд ууланд гарах болсон нь сайн талтай ч байгаль орчныг бохирдуулах сөрөг үр дагаврыг ч нэмэгдүүлсэн хэмээн харамсангуй өгүүлэв. Ууланд гарахдаа буухдаа хог түүсээр байгаад таардаг болжээ. Хуучин байгалиа хайрлаж ууланд явдаг байсан бол одоо албан байгууллагууд албадлагын шинжээр ууланд явж байгаа нь байгаль орчноо сүйтгэх гэм болж байгааг хэлэв. Гоё зүйл рүү хэт орчихоор саар тал нь давамгайлчих гээд жаахан хэцүү шүү гээд эхнэрийнхээ аягалж өгсөн ногоон цайнаас оочлоо. 

Тэрбээр Хатан Туул голоо ижийгээ гэж боддог ажээ. Өвөлдөө харзны усанд орчихдог юм. Ижийнхээ өвөрт сэрэх шиг л сайхан шүү дээ гээд гурван ес тачигнаж байх үеийн харзны ус сайхан даа гээд хөхиүн инээв. Харзны ус гэдэг байгалиас бидэнд заяасан гайхамшиг. Нэг метр гаруй зузаан мөс байхад хэсэгхэн газар харзалж байгааг нь хараад усанд ямар нэгэн зүйл бий гэж боддог гэнэ. Харзны усанд ороод гарахад бие сэргээд хачин сайхан гээд бахархангуй өгүүлэв. Харзны усыг тусад нь судлах хэрэгтэй гэдгийг нэмж хэллээ. Б.Лхагважав Хан Богд уул, Хатан Туул ээждээ долоо хоногт нэг очоод золгочихдог юм. Сэтгэл санаа гэж хачин сайхан сэргээд ирнэ шүү гээд хөөргөө даалинд нь хийгээд эргүүлэн тавилаа. Биднийг ийн ярилцаж байх зуур гэргий Б.Алтантуяа нь Японы Элчин сайдын яам руу очиж визээ авчихаад удахгүй ирье гээд гэрээс гарлаа. “Урбанек”-ийн Лхагважавыг зөвхөн бизнесмэн, сонгодог урлагийг дэмжигч, уран бүтээлч, улс төрч гэж бодож байсан нь үгүй юм билээ. Гимнастикийн холбооны дэд ерөнхийлөгч, гимнастикийн спортын хоёрдугаар зэрэгтэй аж. Түүний хувьд 1988 онд Польшт оюутан болж очсон байна. Тухайн үед нийгэм, эдийн засгийн өөрчлөлтүүд түүнийг оюутан байхад ид өрнөж байжээ. Монголд болох нийгмийн өөрчлөлтийг тэнд харсан болохоор Польшийн үндсэн хуулийг орчуулах санаа төрж, эх хэл дээрээ хөрвүүлж байснаа дурсав. Манай монголчууд АНУ-ын үндсэн хууль, Францын хүний эрхийн тунхаг, Францын хардын бичиг, Бельги, Норвеги, Япон улсын үндсэн хуулиудыг орчуулсан байдаг тул агуу ихийн өмнө даруухан байх гэж өвөг дээдсээсээ ичиж орчуулж байсан тухайгаа дурссан юм. Тэрбээр 1995 онд сургуулиа төгсөн эх орондоо иржээ. Чөлөөт нийгмийн зах зээлд ажиллаж эхэлсэн тэрбээр эдийн засаг санхүүгийн эрх чөлөөг бий болсноороо эдийн засгийн гайхамшгийг бүтээнэ гэдэгт итгэлтэй байдаг. Өнөөгийн хүндрэлээс санхүүгийн эрх зүйн орчныг бүрдүүлж, өршөөлийн хууль гаргах нь чухал. Одоо харин манайхан хуулиа төгс хийж чадахгүй байгаа тул аль ч нам засаг барьсан ийм байдалд хүрэх байсан гэлээ.   

МАТЕМАТИКИЙН ГЭР БҮЛИЙНХЭН

Гэрийн хаалга дуугарч гэргий нь охиноо дагуулан орж ирсэн юм. Эл гэр бүлийн гэрэл гэгээ нь бага охин нь ажээ. “Шинэ эрин” сургуульд сурдаг гэнэ. 

Эхнэр нь “Нөхрийнхөө зурсан зургийг эхлээд харахад сонирхолтой санагддаг ч удалгүй дасчихдаг ш дээ” хэмээн нөхрийнхөө зүг харан инээмсэглэв. Байгалийн тансаг байдал хийгээд гэр хорооллын багширсан дүр зураг хананд нь өлгөөтэй байна. Энэ мэтчилэн өөрийнхөө зурсан олон зургуудыг ханандаа өлгөжээ. Гэргий Ариунтуяа нөхрийнхөө хэдэн зургийг өөрийн өмч болгоод авсан байна. Тэрбээр ханийнхаа зургуудыг өрөөнүүдийнхээ дунд талд байрлуулжээ. Зургуудын доохно талд гэрийнхээ гал голомт болсон тулгыг байрлуулсан нь донжтой харагдана. Энэ тулга ч мөн өөрийн гэсэн түүхийг тээж ирсэн гэнэ. 2001 оны наадмын өмнөхөн явж байтал Өвөрхангайгаас ирсэн гээд хэдэн дархчууд дөрөө, тулга хийснээ үзэсгэлэнд тавиад буцах гэж байжээ. Тэгээд л мань хүнийг “Нутаг явах гэсэн юм аа. Ядаж зардлаа хийх гэсэн юм. Тулга авах уу” гэхэд нь машид таалагдсан тул худалдаж авчээ. Бага охин Уянга нь ноднин анхныхаа зургийг зурсан бол сүүлд нь зуслангийнхаа байшинг хэвлүүхэн зуржээ. Хүүхдүүдийнхээ өрөөг байгалийн шинжлэх ухааны номуудаар дүүргэсэн гэхэд болно. Охин Уянга нь балетын хөдөлгөөн хийж байгаа харагдав. Учрыг лавлахад балетаар хичээллэдэг гэлээ. Тэднийх Польшоос нүүж ирээд хориннэгдүгээр хороололд гал голомтоо бадрааснаас хойш тавдугаар хороололд гурван өрөө байранд амьдарч байгаад өдгөө төвхнөөд буй цэлийсэн гурван өрөө байрандаа нүүж ирээд есөн жил болж байгаа нь энэ аж. 

Гэргий Ариунтуяа нь боксын дасгалжуулагч, ардын багш, гавьяат дасгалжуулагч Д.Банди багшийн охин билээ. Банди багш гэргий Цэцэгдэлгэрийн хамт математикийн анги дүүргэсэн юм билээ. Тэдний том хүү Энхжаргал нь АНУ-ын Мичиганы их сургуульд эдийн засаг, математикийн чиглэлээр гуравдугаар курст сурдаг аж. Явахаасаа өмнө математикийн улсын олимпиадаас мөнгө, хүрэл медалиудыг нэлээдгүй авч байсан нь медалиудаас нь харж болохоор байлаа. 50 гаруй медаль гэрийнх нь хойморт байх агаад бүгд математикийн олимпиадынх гэсэн юм. Казахстанд болсон олон улсын математикийн олимпиадад оролцож байжээ. Өрхийн тэргүүний хувьд математикийн олимпиадын хэд хэдэн медальтай юм билээ. Тухайн үед улсын олимпиадын эхний зургаан байрт шалгарсан хүүхдүүдийг олон улсын олимпиадад явуулдаг байсан үе. Лхагваа тухайн үед долдугаар байрт шалгаран нөөц хүүхдийн тоонд багтан бэлтгэгдэж байсан аж. Куба улсыг Гавана хот руу зургаан найз нь тэгээд явжээ. Харин хүү минь аавынхаа явж чадаагүй олимпиадаас тусгай байрын шагнал авсан гээд сэтгэл өег суулаа. Удаах охин Нармандах нь химийн чиглэлээр сурч байгаад АНУ-ын Массачусетсийн их сургуулийн биотехнологийн чиглэлээр сурахаар яваад хэдхэн хонож байгаа аж. Саяхан математикийн докторын зэрэг хамгаалсан Т.Баяртөгс нь Лхагваа захирлын багын нэг ангийн сурагч бөгөөд гэргий Ариунтуяатай хамт Их сургуулийг дүүргэжээ. Б.Ариунтуяа “Нэг мэдсэн чинь гэр бүлээрээ тоо бодох дуртай болчихсон байна” гээд инээмсэглэв. Тэрбээр өдгөө “Урбанек” компанийнхаа санхүүг хариуцан ажиллаж байгаа гэсэн. Б.Лхагважав, Б.Ариунтуяа нар МУИС-ийн математикийн ангид хамт сурч байжээ. Гэргий нь ханьдаа сэтгэл хангалуун байдгаа илэрхийлж, халамжтай хүн шүү дээ хэмээн магтав. Өглөө эрт хүүхдүүдээ хичээлд нь хүргэж өгөөд ажилдаа явдаг тухайгаа өрхийн тэргүүн хэлсэн юм. Тэрбээр Польшт сурч байхдаа гэргийдээ бичиж байсан чамин захидлууд, гэргий нь өөрт нь хариу болгон бичиж байсан хайрын захидлуудаа хадгалжээ. 100 орчим хайрын захидлаа гарган ирж сонирхуулсан юм. 

2008 оны Бээжингийн олимпийг гэр бүлээрээ үзэж аавынхаа дасгалжуулсан тамирчдыг дэмжсэн байна. “Маргааш Бадар-Ууган Кубын тамирчныг яаж зодохыг хараарай” гэж аваргын алтан медалийн төлөөх тоглолтын урьд өдөр нь хэлж байжээ. Үнэхээр ч хэлснээр нь болох тэр мөчид мэргэжлээ дэлхийн хэмжээнд эзэмшсэн хүн гэж аавыг л хэлнэ дээ хэмээн Лхагважав хадам ааваараа бахархаж суусан байна. Тэрбээр нэг төрийн далбаа авчирсан нь 2008 оны олимпийн алт, мөнгөн медаль хүртэхэд Бээжингийн тэнгэр дор намирсан далбаа байлаа. Олимп үзсэн хүмүүсийн гарын үсэг, сэтгэлийн үгсийг бичсэн тэрхүү далбааг харахад сайхан санагдаж байв. Монголын улс төрчид эдгээр тамирчдад асар их өртэй. Тэдний сонгуулийн луйврын дараагаар манайд эмх замбараагүй байдал бий болоход тэднийг тамирчид нэгтгэж чадсан гэдгийг хэллээ. Лхагважавынх гэдэг айл үнэт номын сангаас гадна гадаад орнуудаас дурсгал болгон авч ирсэн сувинерүүд өрөөтэй байсан юм. Зурагтныхаа хажууд цагаан вааранд тогосны өд шигтгэсэн нь тунчиг сайхан харагдана. 

ХУРГАНЫ АРЬСАН ДЭЭЛНЭЭС “УРБАНЕК” КОМПАНИ ХҮРТЭЛХ 21 ЖИЛ

Б.Лхагважав Польшт оюутан байхдаа Монголоос хурганы арьсан дээл хийж аваачиж зардаг байжээ. Тэрбээр Монголоос анх зургаан доллартай хилийн дээс алхаж хичээл эхлэхэд 12 хоног дутуу байсан тул зах дээр гарч бараг л Польшоор мэндэлж сурахаасаа өмнө оймс, цагаан бээлий аваачсанаа борлуулж байжээ. “Зах зээлд Польшоор захаар дамжин орж байлаа шүү дээ” хэмээн анхны бизнесийнхээ тухай дурслаа. Польшт уламжлалт хэд хэдэн үйлдвэрүүд байсан ба манайхан тэндээс нь даршилсан ногоо зөөдөг байсан үе гэнэ. 1990-ээд оны эхэн үед Венера гээд шар тагтай цуу, Болгараас дунайский салат наадмын үеэр ирдэг байсан. 1991 онд Венера цууны үйлдвэрт очиж хоол амтлагч оруулж эхэлсэн бөгөөд 1993 онд “Урбанек” компани дээр очиж гэрээ байгуулан Монгол руу оруулж эхэлсэн байна. Түүнээс өмнө Польшт байгаа монголчууд ихэнх нь тус компаниас “Урбанек” салатыг монгол руу зөөдөг байжээ. Сүүлдээ тэндээс авсан үнээсээ хямдхан шахуу зарж эхлэх хүртэл өрсөлдөөн бий болж байсан гэнэ. Тиймээс нэг гарт бариулах шаардлагатай болсон тул компани байгуулсан юм даа гэв. Түүнийг анх бизнес хийж эхлэхэд аав нь “Миний хүү контейнерээр наймаа хийхгүй бол наадах шиг чинь наймаа гэж юу байхав дээ” гэж хэлсэн нь ой тойнд нь нэгийг бодогдуулсан хэрэг. Тиймээс л ганзагаас контейнерт шилжин өнөөдрийн өндөрлөг өөд мацаж эхэлсэн байна. Аав минь өөд болтлоо миний хамгийн том хамтрагч байсан. Аливаа нэг системийн онолыг бүрэн эзэмшсэн мэргэжилтэн бол ямар ч зүйлийг томоор харж чаддаг гэдгийг хэллээ. Энэ 21 жилийн хугацаанд чанараараа л бүтээгдэхүүнүүд хэрэглэгчдийн итгэлийг хүлээснийг ярьсан юм. 

Гэр бүлийн хоёр ганцхан математикт сонирхолтой байсангүй гимнастикийн хоббитой юм байна. Тэрбээр 1986 оны гимнастикийн улсын аваргын мөнгө, 1987 оны Бүх ард түмний спартакиадын мөнгөн медаль хүртэж байсан дурсамжаа хуваалцан медалиа үзүүллээ. Гимнастикийн холбооны дэд тэргүүний хувьд Монголд гимнастикийн спорт хөгжсөнөөс хойш 50 жилийн дараа залуучуудын олимпоос Г.Эрдэнэболд алтан медаль хүртсэнд талархаж явдаг нь илтэд мэдрэгдэв. Лхагваа захирал мөн 2005 оноос хойш монгол бичгийг хичээнгүйлэн суралцаж хэнээс ч илүү уншиж, бичиж, архивын материалыг кирилл бичигт буулгадаг болжээ. Учир нь түүнийг сурагч байх үед монгол бичгийг заадаггүй хаалттай байж. Уртын дуунуудад монгол ухаан явааг өөрийн эмхлэн гаргасан номон дээрээсээ жишээ татан ярьсан юм. Адам Смитийн “Үндэсний баялаг” тэргүүт бүтээлүүдийг номын сангаасаа гаргаж ирээд номын утга тэнгэр мэт агуу гэдгийг батлах. Мөн бурхан багшийн холбогдолтой олон шилмэл бүтээлүүдийг уншиж байгаагаа ч хэлж байв. Сүүлийн хэдэн жил эрхзүйн чиглэлийн маш олон номон дээр хамтарсан байдлаар ажиллаж байгаа гэнэ. Хэвлэгдээд гарсан 10 орчим номоо дэлгэн үзүүлэв. Тэдний гэр бүлийнхэн бүгд номын мөр хөөх болсон шалтгаан нь аавтай нь холбоотой байсан гэнэ. Дээхнэ үед шалгалтын материал задарлаа гээд нэг хэсэг шуугьдаг байсан. Тэгвэл шалгалтын материал задарсан гээд хүүхдүүд тэдний онцоор дүүрэн цуглачихсан маргаашийнхаа шалгалтын тоог бодуулах гээд үүдэнд нь хонох шахам болж өнждөг байжээ. Аав нь сургууль соёлын мөр хөөж эрдэм боловсролтой болохыг чухалчлан захьдаг байсан тул үр хүүхдүүд нь аавынхаа захиасыг өнөөдрийг хүртэл биелүүлж үр хүүхдүүдээ аавынхаа захиасаар хүмүүжүүлж байгаа аж. Энэ мэт туулсан зам, хийсэн ажилтай Баатаржавын Лхагважавынд өнжихөд ийм байлаа. Монгол Улсын Ерөнхий сайд асан Сүхбаатарын Батболдын зөвлөхөөс эхлэн ажилласан гээд яривал түүний улс төр хийгээд эдийн засаг санхүү, бизнес, урлаг, эрхзүй, иргэний нийгмийн тухай гүнзгийрүүлэн ярихад өөр “симфони” тоглогдох нь гарцаагүй билээ. 

Э.ЭНХБОЛД

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ

Өвөг дээдсийнхээ алдааг засах боломж бидэнд л байгаа

Хүн төрөлхтөн хэдэн мянганы турш олон ч зүйлийг нээн хөгжүүлсээр иржээ. Өнөөгийн өндөр барилгуудаас эхлээд тог цахилгаан, өдөр тутмын хүнс гээд хэрэглээ бүхэн байгалиас хүний нийгэм рүү шилжсэн бүтээлүүд. Гэхдээ шинэ санаа, шинэ бүтээл бүхэн төгс байсангүй. Зохион бүтээгчид нь хүртэл харамсч, амиа егүүтгэсэн бүтээлүүд ч цөөнгүй байдаг.
Автомат буу, атомын бөмбөг гээд бүтээгдээгүй бол энэ дэлхий дээр илүү сайхан байх тохиолдлуудыг нэрлэвэл цөөнгүй юм. Энэ жагсаалтад мэдээж архи орно. Архийг хүн төрөлхтөн чулуун зэвсгийн үеэс төмөр, хүрэл зэвсгийн шатанд ахисан даруйдаа нээн илрүүлсэн гэдэг. Бараг хоолоо олигтойхон болгоод идчих чадамжгүй нөхдүүд улаан буудайг нэрж сархад үйлдвэрлэн согтуурч “солиордог” байсан байгаа юм. Нэг ёсондоо гурил идэхийн тулд бус согтуурахын тулд улаан буудайг тариалдаг байж, бидний дээд өвөг. Архи гэдэг ундаа араасаа хар барааныг дагуулдаг гэдгийг олж нээсэн хүмүүс нь тухайн үедээ мэдээгүй байж таарна. Тэгэхээр архи, архины хэрэглээ хүнтэй хамт төрөөгүй, төрмөл биш учраас таслан зогсоож болох тал бас байна. Үүнийг хувь хүний ухамсраар шийдэх боломжтойг олон ч эрдэмтэн хэлдгийг л хэрэгжүүлчих хэрэгтэй байгаа юм. Хүн бүр үүнийг ухамсарлаж ойлговол улмаар бидний хэрэглээний жагсаалтаас хасагдах боломж байгааг ч олж харах хэрэгтэй. Нэг ёсондоо өвөг дээдсийнхээ алдааг засч хүний нийгэмд ямар ч хэрэггүй атомын бөмбөг, автомат буу, архи, тамхинаас татгалзах боломж зөвхөн бидэнд л байгаа. 

Л.Мөнхтөр

Categories
булангууд мэдээ нэг-ангийнхан цаг-үе

Газрын зураг зурдаг оюутнууд насны найзууд болсон нь

Барилгын техни­ку­мын зураг зүйн анхны ангийнхныг “Нэг ангийнхан” буландаа урилаа. Монголд газ­рын зураг зурдаг дунд мэргэжлийн тавь орчим хүмүүс байдгийн тал нь эдний ангийнхан. Ба­рилгын техникум зураг зүйн гэсэн ангиар ердөө хоёрхон удаа элсэлт ав­сан юм билээ. 16 настай охид, хөвгүүд нэг ангид цугласнаас хойш 30 жил өнгөрсөн ч өнөөдрийг хүртэл  дотно найзууд хэвээрээ үлджээ.

Төгсөлтийнхөө хо­рин жилийн ойгоор  уулз­санаас хойш амьд­ралынхаа баярлах, гуних онцгой агшин бүрээ ху­ваалц­даг болж. Хотод амьдардаг хэд нь сав л хийвэл уулздаг гэж байгаа. Арванхоёрдугаар сарын 31-нд төрсөн  нэгэн­дээ баяр хүргэх гэж сандарч яваад таксинд шинэ оноо гаргасан түүх ч эдний ангийнханд бий аж. Барилгын техни­кумын зураг зүйн анхны ангийнхнаас Дагвадорж, Ичин­хорлоо, Баянжаргал, Баяр­жаргал нартай уул­заж дурсамж сөхлөө.
Зураг зүйн анхны ангид нийслэл хот, хөдөөгийн сумдаас  найман хүү, 17 охин цуглажээ. Барилгын коллеж хэрнээ барилгатай огт хамаагүй тэс хөндлөн мэргэжлээр төгсөцгөөсөн нэг ангийнхан гэдгээрээ тэд сургуулийнхнаасаа онцгойрдог. Тэгсэн мөрт­лөө зуны ажлаараа барилгын ажилд дайч­лагддаг байж. Тэд газ­рын зураг, атлас хийх чиглэлээр суралцсан гэсэн. Газрын зураг дээр хараа муутай хүнд бол бараг уншигдахааргүй  жижигхэн үсгээр гол мөрөн, аймаг, сумын нэрийг бичсэн байдаг даа. Тэр үед одоогийнх шиг компьютер гэж байх биш, Говь-Алтай аймгийн нэрийг гэхэд л үсэг үсгээр нь нямбайлан өрнө. Өнөө жижигхэн үсгүүдээ тусгай чимхүүрээр нэг бүрчлэн чимхэж ирээд  наана гэдэг амаргүй ажил байсан бололтой.
Тэр үед хэвлэх үйлд­вэр өнгөтөөр биш хар цагаанаар хэвлэдэг уч­раас газрын зургаа өнгөөр ялгаж будах ажлыг хүртэл газрын зургийн зураачид хийдэг байж. Орос усан будгаар чанартай ватум цаасан дээр бийрээ амандаа хүлхэж байгаад л ус мөрнийг цэнхрээр, аймгуудыг өнгөөр  ялган зурж өгдөг байж. Элстэй газрыг гэхэд л элснийх нь ширхэг нэг бүрийг цэглэн зурж хийдэг байсан гэнэ. Зураг зүйнхэн дипломын ажлаа томоо гэгчийн  газрын зургууд хийж хамгаалжээ. Ичинхорлоо гэхэд Африк тивийн газрын зураг хийж дип­ломоо хамгаалж байж.
Оюутан охидын төрсөн өдрийн бэлэг нь 45-ын хүүхэлдэй
Эдний ангийнхан нэг нэгнийхээ төрсөн өдрийг алгасалгүй тэмдэглэдэг байснаа ам уралдуулан ярив. Стипенд буусан үед хэн нэгнийх нь төрсөн өдөр болбол хүүхдийн зуугийн хажуугийн “Солонго” ресторанд орж тэмдэглэдэг байж. Ер нь ихэнхдээ л ангидаа цуглаад төрсөн өдрийн эзэнд бэлэг өгч, дараа нь патиараа татуулдаг байжээ. Оюутан охидын бэлэг нь ямар ч сонголтгүй. 45 төгрөгөөр зардаг орос кукла. Хэвтүүлэхээр унтдаг, босгохоор дуга­риг цэнхэр нүдээ нээдэг хүүхэлдэйнээс өөр гоё бэлэг байгаагүй гэнэ. Охид бэлгэнд авсан хүү­хэлдэйгээ орон дээ­рээ сувинер маягаар тавь­чихаад элдэв өнгийн хувц­саар гоёдог байснаа дурсав. Баяржаргал төр­сөн өдрийнхөө зур­гийг аваад ирчихэж. Хүү­хэлдэйгээ тэвэрч бай­гаад найзуудтайгаа ава­хуулсан зургаа нандигнаж явдаг гэнэ.
Зураг зүйн ангийн охид метрийн эрээн даавуу авч складтай юбка хийгээд өмс­чих­дөг байсан гэж байгаа. Тэр дундаа Ичинхорлоо, Баян­жаргал, Баяржаргал, Ган­хуяг нар  янз бүрийн өнгө, загвараар урлан гоёдог байж. Стипенд буухаар хувцас авахдаа мөн л ижил загвартайг авчихдаг байсан гэнэ. Ичинхорлоо ”Сонголт байхгүй болохоор аль гоё харагдсаныг нь гээд сонгохоор бүгдээрээ нэг заг­варын хувцас авчихна. Ямар сайндаа нэг удаа Бүргэд багшийн хичээл дээр хоцорч орж ирсэн Баяржаргал, Баянжаргал, Жавзандулам гурав цугаараа улаан трико өмсчихсөн байж билээ. Бүргэд багш их хатуу, бас их шооч хүн байсан юм. Өнөө гурвыг чинь нухацтай гэгч нь харж мушилзаад самбарын өмнө хичээл завсарлах хүртэл зогсоочихож билээ” гэж хэлээд тас тас хөхрөв. Тэр үед их завсарлагаа 45 минут үргэлжилдэг байжээ. Ангиа төлөөлж ирсэн дөрөв Гандангийн дэл­гүүрийн хажуугийн цай­ны газрын хямдхан амттай хоол авч идэх гэж завсарлагаанаараа гүйлддэг байснаа ярив. Хичээлээс хоцрох ихэнх шалтгаан нь Гандангийн гуанз байжээ.
Эдний ангийн багшийг Сэнгээ гэдэг юм байна. Бүгдээрээ л багшдаа ам сайтай юм. Багшийн хэлсэн үг ангийнханд нь хууль байсан гэнэ. “Тэнгис” кино театрын эсрэг талын өндөр цэнхэр байр, нэгдүгээр хорооллын гурван өндрийг бариулсан зөвлөх инженер хүн аж. Наанаа хатуу ч гэсэн буулт нь зөөлөн, ангийнхныхаа төлөө сэтгэлээсээ зүтгэж чад­даг байсан багштайгаа тэд өнөөдөр ч холбоотой байдаг гэсэн. Тэр үед дотуур бай­ранд орно гэдэг амаргүй даваа байж. Ичинхорлоо гэхэд л ангийнхаа багшийнд амьдардаг байжээ. Хүүхдийг нь цэцэрлэгээс авах, хоол хийх л ажилтай, бусад үед хичээлээ хийгээд л суудаг оюутан байж. Дагвадорж  нутгийнхаа ахынхаас хичээлдээ явдаг байснаа дурсав.

Гуравдугаар курсээ төгсөөд цэрэгт мордсон дөрөв

Зураг зүйн ангийн дөрвөн хүү ангийнхантайгаа хамт төгсөөгүй, зураг зүйгээсээ огт өөр мэргэжлээр сургуулиа дүүргэжээ. Гуравдугаар курсээ төгсөх үеэр нь Дагвадорж, Энхбаатар, Гантулга, Гэрэл­чулуун дөрөвт цэргийн зарлан ирж. Хорооллын дөч­дүгээр сургууль дээр очоод шалгуулангуутаа л тэнцчихэж. Зураг зүйн ангийн гуравдугаар курс гэж хэчнээн тайлбарлаад ч тусыг олоогүй гэнэ. Цэрэгт татлагынхан нэг ангийн хөвгүүдэд “Та нарыг ирэхэд анги чинь байж л байна. Эргэж ирээд орохгүй юу. За одоо гараад ойр дотнын хүмүүстэйгээ уулз. 15 минутын хугацаа л байгаа шүү” гэжээ. Ингээд л ангийнхантайгаа Гандангийн хажууд зогсч байсан авто­бусны наана зургаа авхуу­лаад цэрэгт морджээ. Ангийн хөвгүүдээ цэрэгт үдсэн өнөө хэд нь шөнөдөө такси хөлсөлж өглөө нь хуушуур, чихэр, жигнэмэгтэй эргэж байж. Гэнэт л цэрэгт ачигд­сан оюутан цэргүүд гурван жилийн дараа халагдаж ирээд зураг зүйн ангидаа үргэлжлүүлэн сурах гэтэл анги нь татан буугдчихсан байсан аж. Дагвадорж гэхэд л  геодезийн дөрөвдүгээр курст элсч  шинэ мэргэжлийнхээ учрыг  олохгүй байсаар төгсчээ. Зарим нь бүр геофизик гээд огт өөр мэргэжил эзэмшсэн байна. Халагдсан цэргүүд хэд­хэн сар суралцаад л шинэ мэргэжлээр төгссөн гэж байгаа.

Орос хувцсанд зардаг сарын стипенд
Зураг зүйн ангийн оюут­нууд сардаа 180 төгрөгийн цалинтай. Цалингаа буун­гуут байранд байдаг хэд нь багахан хэсгийг нь ний­лүүлж хүнсээ базаагаад гоё хувцасны эрэлд гардаг байснаа ярьцгаав. Охид Шар хадны орос дэлгүүрээс гутал их авдаг байжээ. Сансарын орос дэлгүүрт тусгай эрх­тэй хүмүүс ордог ч тэр дэлгүү­рийн барааг дамлаж зардаг эмэгтэйгээс ахиу үнээр хувцас авчихдаг байж. Эдний ангийн Дагвадорж бүр дамаар авсан хувцсаа дамлаж зардаг байс­наа ярьсан чинь охид нь гайхаад жигтэйхэн. Баян­жаргал “Чи тийм айхтар дам­чин байсан юм уу” гээд том харж байна. “Тэгэлгүй яадаг юм, би гайгүй наймаачин байсан шүү. Оросын “Кузбак” гэдэг куртикийг 120 төгрөгөөр аваад 250 төгрөгөөр зардаг байсан. Олддоггүй ховрын бараа болохоор хүмүүс тэр дор нь авна. 20 төгрөгийн пүүзийг 60 төгрөгөөр зардаг байлаа. Нэг удаа их дэлгүүр дээр гурван куртик авч очоод хоёрыг нь зарчихаад зогсч байтал энгийн хувцастай ах хүрээд ирдэг юм байна. Ах нь наадахыг чинь авъя наашаа ороод ир гээд нэг өрөө рүү дагуулаад орчихлоо. Гэтэл нөгөө хүн чинь эдийн засгийн байцаагч болж таарсан. Халаасанд байсан 850 төгрөгөө куртиктэйгээ хураалгачихдаг байгаа. Таньдаг хүнээрээ дамжуулан  50 төгрөгийн  авлига өгүүлж байж хураалгасан юмнуудаа буцааж авсан шүү” гэж хэлээд хөгжилтэй  инээлээ. Мань эр үл хөдлөх хөрөнгийн наймаа ч хийж явжээ. 1000 төгрөгөөр хашаа байшин худалдаж аваад 1050 төгрөгөөр зарж байснаа ярихад охид нь мөн л өөд өөдөөсөө гайхангуй харж инээцгээв.

Улаан хамгаалагч хөвгүүд
Говь-Алтайн Чандмань суманд  зуны ажлаар очсон  охид нэг нууцыг бүр хожим нь мэджээ. Хөдөө, гадаа хаана ч очсон шүгэлдэж, чулуу шидээд амраадаггүй сумын залуусын ааш авирын талаар дээд ангийн эгч нараасаа сонссон  охид “Хөөх энэ Говь-Алтайн залуус чинь ямар соёлтой дажгүй юм бэ” гэж өөр зуураа ярьцгаадаг байсан гэнэ. Яг үнэндээ хотын охидтой уулзана гээд хүрээд ирдэг залуустай ангийнх нь хөвгүүд нүүр тулдаг байж. Уулзуулахгүй гэж үзэлцэж, заримдаа бүр зодоон цохиондоо тулж байж явуулдаг байснаа бүр хожим нь охиддоо хэлжээ. Ямар сайндаа л Дагвадорж “Бид чинь ангийнхаа охидыг дөрөв төгстөл нь хүнтэй суулгаагүй. Манай ангийн Бат-Өлзий геодезийн ангийн цэргээс халагдаж ирсэн залуутай үерхэж эхэлдэг юм байна. Анхандаа өнөөхийг нь хавьтуулахгүй, цэргээс ирсэн том залууг хамжиж байгаад нударганы амт үзүүлээд явуулчихдаг байлаа. Тэр хоёр маань өнөөг хүртэл ханилж, сайхан амьдарч байгаа” гэхэв. Эдний ангийн охидоос Уранмандах л тайрмал үстэй бусад нь салаа гэзэгтэй ангидаа цугла­жээ. Харин Говь-Алтайд очих­доо ихэнх нь үсээ тайрчихаж. Хөвгүүд нь “Үсээ тайрсан охинд 100 грамм гучийн чихэр өгнө” гэж хэлээд тайруулсан гэнэ. Тэр үед гучийн, 24-ийн чихэр л хамгийн тансагтаа ордог байжээ. “Чих­рэнд болоод үсээ тайрсан нь үнэн шүү. Тэр үед нархамба, нандин чавга хааяа л үзэгддэг байлаа. Хачин амттай санагдахыг нь яана” гэж Баяржаргал ярив.

Дипломат цүнхтэй хүүхдүүд
Зураг зүйн ангийнхан бусад оюутнуудаас өөр цүнх барьдаг байж. Тэр үеийн дарга нарын барьдаг  дипломат цүнхээр жигдрээд хотын гудамжаар алхахаар үеийнхэн нь гайхан хардаг байсан гэнэ. Дипломат цүнхэндээ дэвтэр биш бич­гийн цаас, ватум, бийр энэ тэр л байнга хийгээстэй. Хичээ­лээ тарж дипломат цүнхээ бариад цусны төв дээр цөөнгүй удаа очсоноо дурсав. Цусаа өгөхөөр дөчин мянгатын баншны кафед нэг, хоёрдугаар хоол идэх таван төгрөгийн талон, 24-ийн хоёр чихэр өгдөг болохоор тэр үеийн оюутнууд цусаа их өгдөг байжээ.

Марзан Бадраа, солгой Ганхуяг…
Эдний ангийнхны төлөөлөл болж цугласан дөрөв ангийнх­ны­хаа монтажийг харж бай­гаад тэрийгээ оруулахгүй бол гомдоно, энийгээ ч ярих­гүй бол болохгүй гэж ирээд ангийнхнаа баахан ярив. Бад­раа гээд Хөвсгөлөөс ирсэн дархад хүүгийн тухай бүгд л “Зүгээр ярьж байгаа нь хүртэл бөөн инээд шүү” гэж ам нийлүүлцгээнэ. Цагийн зүү арван хоёр дээр гозойж байна гэхийг “цагийн зүү зургаа дээр унжиж байна” гэж ирээд л  үг хэлэх бүртээ ангийнхнаа инээлгэдэг нөхөр гэнэ. Анх ирээд нэг жил дуугүй л яваад байж. Нэгдүгээр кур­сээ төгсөх үедээ хэлэмгий, марзан нь дэндээд ирэхэд ангийнхан нь “Чи яагаад дуугүй яваад байсан юм бэ” гэж асуухад “Анх та нарын яриад байгаа үгний заримыг нь  ойлгодоггүй байсан юм аа. Тэгээд л ярихаасаа санаа зовоод байсан хэрэг. Одоо сур­сан юм чинь ярилгүй яадаг юм” гэж хариулж байжээ. Бадраа төгсөөд л нутагтаа очиж мал хариулсан гэнэ. Малчин эр эхнэртээ байсгээд л “Би  залуу цагтаа ганцхан удаа хотод очиж сураад насны хэдэн найзтай болсондоо баярладаг” гэж олзуурхан ярьдаг гэсэн. Эдний ангийн хотын ганц хүү нь Мөнхбаатар. Хамба хилэн хүрмийг өнгө өнгөөр нь өмсдөг дэгжин хүү байж. “Байнга л судалтай улаан цамц ижилсүүлдэг Цэенхүү, Ганхуяг хоёр энэ байна”, “Баяр­жаргал, Баянжаргал хоёр бас байнга цуг явна, бас л хувцсаа ижилсүүлээд өмсчихдөг байсан юм”, “Энэ манай Пүрэвдорж, охиддоо эрхэлдэг гэж шоолуулдаг ганц хүү, одоо ч эрхэлсэн хэвээрээ” гэж ирээд эдний ангийхны зураг бүрийг хөгжилтэй тайлбартайгаар сонирхлоо. Гантулга солгой гараараа бичнэ, хачин гоё зурна, Энхбаатар бас зурна, элэглэнэ, Занданхүү намбатай, намжиртай, Гэрэлчулуун номонд дуртай гээд ангийнхны тухай дурсамж бараг цаг гаруй үргэлжилсэн.

 Багшийнхаа найзынд тэмдэглэсэн хонхны баяр
Хонхны баярын зургаа сонирхуулав. Тэр үеийн оюутнууд төгсөлтийн баяраа аль гай­гүй гэсэн хувцсаа шилж өмсөөд л сургуулийнхаа биеийн тамирын зааланд  тэмдэглэчихдэг байж. Ангиудаас урлагийн номер сонирхуулна, тараад ундаа ууж, торт идээд л баяр дуусдаг бай­сан гэнэ. Ангидаа тортоо идэх гэтэл сургуулийнх нь захирал зөвшөөрөөгүй учраас багшийнхаа найзын гэрт очиж амттанаа хувааж идэж, өдөржин ярьж хөөрч, тоглож байгаад зүг бүр тийшээ салцгаажээ. Зураг зүйн ангийнхан Геодези зураг зүйн газарт ажиллах ганцхан сонголттой. Эдний ангиас төгсөөд шууд мэргэжлээрээ ажилласан хэд хэдэн хүүхэд бий гэнэ. Уранмандах, Баяр­жаргал хоёр геофизикээр хэсэг ажиллажээ. Бат-Өлзий, Санжмаа, Гэгээнтуяа, Баянжаргал нар геодезид  ажиллаж байхдаа хилийн шинэчилсэн зураглалд явж байжээ. Зарим нь хүсэлтээрээ орон нутаг руугаа буцаж жижиг экспедицэд ажиллах зэргээр нэг хэсэгтээ л мэргэ­жил­дээ үнэнч байцгааж. Зах зээлд шилжсэнээс хойш мэр­гэж­лээрээ ажиллах боломж, нөхцөл алга болж дор бүрнээ амьдралын мөрөө хөөцгөөжээ. Ангийн дарга Ганхуяг барил­гын компанийн захирал, Заяа зургийн мэргэжлээрээ  Ховдод их сургуулийн багш, Баяржаргал Засгийн газрын ордонд зохицуулагч, Гэгээнтуяа төмөр замд нярав, Мөнхбаатар Солонгост гэр бүлээрээ амьдардаг  гээд тус тусдаа сайхан амьдарцгааж яваа аж. Хувиараа бизнес эрхэлж буй хүмүүс олон гэнэ.  Сонирхуулж хэлэхэд зураг зүйн ангийнхан монтажаа өөрсдөө хийсэн юм байна. Хөвгүүд нь дармалаар хачин гоё бичнэ, зурахдаа ч жигд сайн байсан учраас монтажныхаа элдэв чимэглэлийг урлажээ. Багш нь монтажин дээр урил­гын үг, хүүхдүүдийнхээ нэрсийг бичсэн аж. Ирэх сарын 15-нд Зураг зүйн ангийн төгсөлтийн гучин жилийн ой болох юм байна. Тэд сүүлийн жилүүдэд уулзаж амжаагүй Баян-Өлгийн Булган суманд амьдардаг Гэрэлчулуун, Баян-Өлгийн Ногооннуур суманд байгаа Рань, Өвөрхангайн Чимгээ, Багануурын Жавзандулам, Увсын Цэнд-Аюуш, Ховдын Хүдэрбор нарыгаа манай сониноор дамжуулан ойн уулзалтандаа урьсан юм.  

Ц.Баасансүрэн

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ

Энэ их газар нутгаа бид хэзээ ашиглах юм бол

Бид газар нутгаа ашиглаж чадаж байна уу. Улсынхаа нийслэл Улаанбаатар хотод  л чихэлдэж, шахалдан, бухимдаж амьдарч байна. Дөрвөн уулын дундах  давчуухан газар нутаг дээр л хөгжил дэвшлийг бий болгох гэж зүтгэцгээнэ. Өмнөговь зэрэг цөөн хэдэн аймагт уул уурхайн компаниуд газрын баялаг ашиглаж байна. Өөрөөр цэлийсэн их тал нутгаа ашиглаж чадахгүй л байна даа гэх бодол дорнын их талаар явж байхад бодогдов. Үнэхээр л нийслэл хотоос гараад 50 километр хүрэхгүй давхиад цэлийсэн хээр нутаг угтана. Манай орны зүүн хэсэгт  уул, толгод гээд нүдэнд бүртийх ч зүйлгүй өнжмөл шаргал өвс найгасан тал нутаг байх. Мэнэнгийн их тал, Хөх нуур, Эрээнцавын их талд хэдэн малчин усаа бараадаж малаа бэлчээн аж төрцгөөнө. Туулаад барамгүй цэлийсэн их талыг огт ашиглахгүй өдий хүрч байна. Энд хэдэн ч том хот босгож болохоор.  Хэнтийн нуруу, Минжийн хангай, Хөвсгөлийн их тайга нутаг гээд хүний хөл хүрээгүй газар олон. Усанд нь метр гаруй урт тул загас сэлээд, ан амьтад дүүрэн идээшлэх. Морь, онгоцноос өөр зүйл хүрэхгүй ян сарьдаг хөвч, тайга огт эзэнгүй байна. Ядахдаа өгөрч унасан модыг нь ашиглаж болмоор. Тэнд унанги мод дүүрэн байна лээ.  Баруун тал Алтайн нурууны ар, өврөөр говь, хангай хосолсон газар нутаг мөн л эзэнгүй. Баруун аймгийн ихэнх иргэд хот руу нүүгээд ирцгээсэн. Цавчим өндөр уулс бүхий нутаг хэзээд ашиглахад бэлэн байна. Эзэнгүйдсэн энэ газар нутаг дээр дэлхийд гайхагдсан олон хот, тосгодыг босгож болмоор санагдана. Бид энэ их газар, нутгаа хэзээ бүрэн ашиглах юм бол доо.

Э.Хүрэлбаатар