Categories
булангууд мэдээ нэг-ангийнхан цаг-үе

Танилцсаны 40 жил буюу 16 насандаа очсон нь

Архангай. Энэ нэрийг сон­сохоор цагцаахай бага насны минь гэгээн дүр тодорч, цаг хугацааны үнэнд гүйцэгдэж яваа үеийн хэдэн анд минь төсөөлөгдөнө. Бид “хархан” залуу насандаа энэ нутагт ирж дээ. Алс баруун хязгаараас Авданы охин, Самбуудорж гэж урианхай хүүтэй ирсэн. Байтаг богдын их уулсаас  Идэшийн Батсуурь, Зэргийн жижиг жижиг элсэн манхны өврөөс Дамдины хөвгүүн, Идэшийн охин хоёр хөтлөлцөөд л ирж байлаа. Тэртээх Увс нутаг хоёр охиноо илгээсэн. Түргэнээс алаг нүдэн Оюуныг, Тэсээс идэр жавхлан Минсэлийг би¬дэн­тэй нөхөрлө дөө гээд явуулсан байлаа. Их Монголын элсний баруун хаяанаас энэхүү дурсамжийг тэрлэж суугаа миний бие. Завханы Алдархаанаас Батсүхийн том охин хөх цэмбэн дээлтэйгээ, жавар хүйтэн хургасан Их-Уулаас Базар захирлын хүү, Улиастайгаас  чимээгүй  инээсэн  охин ирсэн нь  Нямсүрэнгийн Эрдэнэсувд гэх… Хөвсгөлөөс Завханы уугуул Жигжидсүрэнгийн нүд хөмсөг болсон охин ир¬лээ… Загийн голоос манай Алимаа хэзээний намба зааж зал­бирсаар, Шинэжинстээс цବ¬хил­сан зээр шиг цагаан охин ирсэн нь Доржийн Сарангэрэл бай­сан. Өвөрхангайн Хайрхан¬дулаанаас нэг мазаалайн зулзага шиг нөхөр ирсэн. 

Нэрий нь асуувал  Бурам гэж арааны шүлс гоожууллаа. Тэгснээ  би чинь бас  ганцаараа ч Өврийн сайхан хангайгаас ирээгүй шүү… Бат-Өлзийн ширэнгэнээс хоёр согоотой ирсэн гэсэн нь Энхтуяа Жигмэдмаа хоёр байлаа.  Говийн би  согоо үзсэн биш. Согоо гэдэг нь ийм л юм байдаг байх даа гэж бодлоо.  Булганыхан Могодоосоо хоёр охин илгээсэн нь  тэмээ ямаа шиг юм.  Уранцэцэг гэж ургаж байгаа ногоо шиг булцайсан  улаан хацарт,  Долгор гэж  иссэн айраг шиг  тэвхгэр цагаан охин.  Бид Архангайд ирж Архангайгаас бидний сүрэгт нийлсэн нь  нүдний шил зүүж жимбийсэн цагаан охин. Нуруу намхан сэтгэл өндөр.  Алдар асуувал Оюунцэцэг л гэнэ. Хөвсгөлөөс  гаралтай  гэх…Алиман улаан хацартай  Амарбаатарыг Жаргалантаас, автын жолооч Дашнамжил гуай ганц охиноо,  алдарт Цагаан давааны араас гүйж ирсэн нь Нямжав байлаа… За тэгээд  та нарт нэг “эгчмэдхэн” хэрэгтэй гэх шиг  нуруу туруу, бие хаа дүүрэн Шагдаржавын охиныг бас энэ нутгаас  бидэнтэй танилцуулсан. Дошин дээрээ  атаман гэдэг шиг Арын сайхан хангайхан  манай ангид хамгийн олон нь…Бас ч эргээд дурсахад манай ангийнхны уулзах бүртээ дурсан ярьдаг Дарьхүү маань Ховдоос ирсэн юм. Дарьхүү бол манай ангид ирсэн нэг том “үзэгдэл” байлаа. Балчирхан бидэндээ олон зүйлийг ухааруулсан.  Сайхан дуулна.  Үйтэн хуаран дээлийг анх л бидэнд  өмсөж үзүүлсэн. Цагаан гутлыг хараар будаж болдгийг хүртэл зааж өгсөн …”Болно болно, болохгүй юм байхгүй” гэж агуу их  дуун хөрвүүлэгч  зохиолч Мишигийн Цэдэндоржийн шүлэглэсэнчлэн Дарьхүү маань бидэнд   болохгүй юм байхгүй гэдгийг олон талаас нь зааж өгсөн ч олхиогүй бид хэд тэгтлээ суралгүй  Архангайдаа, багшийн сургуульдаа шигдсээр дөрвөн жил болсон.  Дарьхүү маань  сайхан сэтгэлтэй сайхан эжий болсон сураг дуулдсан. Тэр хичээл тасалж болдог, гадуур явж болдог, сургуулиа орхиж, амьдрал хөөгөөд  одож болдог гэдгийг ийнхүү заасан билээ… Дарьхүүгээ дурсахын учир нь  эргээд уулзахын түмэн хүслэнтэй явдаг шүү гэж ангийнхан чинь урьж байгаа урилга юм шүү… Өөр нэг үзэгдэл бол манай ангийн цөөнхийг  нэмж ирсэн Батдоржийн Баттогоо байлаа. Цэргээс ирсэн ах  орос хром жийнэ.  Яриа хэлээ нь цэгцтэй, өвөртөө намын батлахтай өнгөлөг “хар” нөхөр. Түүнийг манай хэдэн хөвгүүд  нэг их удалгүй  “унаашруулж”, өөрсдийнхөө зэргэмжид аваачсан. Төгсөхдөө адилхан л  хөвгүүн болсон байлаа. Ингэж бид түүнийг  гурван насаар залуужуулж гудиггүй марзан  нөхөр болгосон ачтай.  

Манай анги бусад ангиа бодвол тогтвор суурьшил сайтай байсан. Нэг охин замаасаа  хадуурч өөр зам сонгосныг эс тооцвол, нэг хөвгүүн  хот шилжиж зүг буруулсныг авч хэлэлцэхгүй бол, нэг залуу ирж бүл нэмснийг суурьшилгүй  гэхгүй бол өөр ийш тийш болсон зүйлгүй. Бүгдээрээ л ангидаа бужигнасаар өвөл хавартаа шалгалтын “хөөрхөн” дарамттай, намартаа баян  цуг­лаж, зундаа нутаг гүйж амарсан дөрвөн жилийг үдэж угтсан.  

Энэ дөрвөн жил бидэнд  алдаа оноо ажил амьдрал  бүхнийг зааж өгсөн.  Цэцэрлэг хотын орон сууцнуудын гаднах амбаар дээр амьдрал сайжирсан айлуудын илүүдэл болж “гадаалсан”  төмөр орыг  үүрч дүүрсэн,  Булган гуанз, хоёрдугаар гуанзанд  арван хоёр мөнгөний  нимгэн дэвтэр хувааж өрийн данс нээсэн өдөр хоногуудтай  түүхийн  шарласан хуудсанд үнэгчлэн байгаа.  

 Энэ дөрвөн жилийн явдал суудал орон сууцны  халаасны  өрөө, оюутны дотуур байр,  хөлсний шавар байшин  тохилог орон сууцны тансаг амьдрал гээд янз бүрээр үүц болон үлдсэн. Энэ дөрвөн жилийн түүх Ихтамирын ногоо бригад, алдарт цагаан байшин, мэргэн Богд-Уултайгаа, Цэцэрлэг сум Хануйн голын хөвөөнд шохойн бааюутай, тэнгэрийн дуу,  Алимаагийн залбираастай, Аюуш тогоочийн адууны махан цуйвантайгаа,  могойноос айдаг  багштайгаа, Ингэттолгойн САА, Сэлэнгэ мөрний хөвөөнд  дэрвэлзсэн хөх майхантайгаа,  дэгж дэрвэсээр үлдсэн. 

Энэ дөрвөн жилийн түүх  Хоолтын давааг  засаж,  анхны сонгууль өгч, сонгуулийн баярын бөхийн барилдаанд   хэдүүлээ аманд гарч,  Батсуурь маань хоёр давж өмдөө урсан түүхтэй  үлдсэн. 

Энэ дөрвөн жилийн түүх  Архангайн Цэцэрлэгээс,  Жаргалантын Хоолтын даваанаас хөвгүүдээ цэрэгт мордуулж, Сосорбурамыгаа мэлхий толгойгоос нэг удаа  цэргээс авч үлдсэн он жилийн түүх, хөвгүүн болсны түүх болон үлдсэн.  

Энэ дөрвөн жилийн түүх  Энхээ Чука хоёрын гитарын гоцлолтойгоо, Алтаа Тоогоо хоёрын цангисан дуутайгаа,  үдэшлэг наадмын танхимд  үлдсэн.  

Энэ дөрвөн жилийн түүх үсээ машиндуулсан “лам”  хөвгүүдийнхээ өмднийхөө шуумгийг жимбийтэл хассан дүртэйгээ, сийрсэн малгай, цэнхэр хилэн өмдөөр жигдэрсэн  охидынхоо зуны ажлын гоёлтойгоо үлдсэн.  

Энэ дөрвөн жилийн түүх  ангиасаа ханиа сонгосон азтай Соокогийн, сургуулиасаа  ханиа олсон Урнаа, Чука, Алтаа, Сувдаа, Мөнхөөгийн амьдралын алтан шар зам болж үлдсэн.  Бид ингэж  нэг ангийн халуун бүлээ  Маагаа,  Баатар, Дорж, Дашка, Ариука нараар  сэлбэсэн  түүхтэй… Бид ингэж гучуулаа болсон. 

Энэ дөрвөн жилийн түүхийн алтан хуудсыг ангийн багш Мангалжав маань ямар сайхан эмх цэгцтэй бичүүлснийг хэлж яаж барна.  Халзан  Мангаагийн хэдэн хүүхэд, халзан Мөнхөөгийн хэдэн анд  ийнхүү  Архангайд наргиж даргиж,  наадаж цэнгэж, дуулж хуурдаж,  инээж хөхөрч,  илч илчиндээ дэм дэмэндээ явцгаасан.  Бидэнд эрдэм ном заасан  олон сайхан  эрдэмт  багш нар маань одоо ч сэтгэлийн өмнө  дүр дүрээрээ, ааш аашаараа, зан зангаараа  тодрон байдаг. Бид тэднийгээ энэхэн зайд дурсах учиртай. 

Ангийн багш маань физик  гэдэг хичээлийг  ёстой нүдэнд харагдаж,  гарт баригдтал заана. Дээр нь бидэндээ фото зургийн сонгон хичээллүүлнэ. Батхүү бид хоёр сүрхий сайн зурагчин болох дөхлөө. Халтар хултар хар цагаан зураг мөн ч их угаасан даа… Одоо ч саран доторх шиг тэр зургууд  бүгдийн минь зургийн цомогт  түүх гэрчлэн дурайсаар л байгаа даа. Манай ангид нэг том  ширээ байх. Бодвол физикийн лабораторийн л ширээ гэж тийм юм байсан байлгүй. Багш маань ширээнийхээ ард арын өрөөнөөсөө гарч ирээд л зогсоно. Нэг удаа Батхүүг ширээн доогуур голын хөндийд нь оруулчихсан байсан  гарч чадалгүй багш ирээд зогсчихсон хөгөө тарьж л байлаа. Сүүлийн хоёр жил анги маань хойд  хүрэн  дүнзэн байшингийн   зүүн мухарт орсон. Хүйтэн лаврин байсан даа. Цонхоор нь цас шуурчихсан ч байх шиг. Тэр бүхнийг залуу халуун насаараа л туулж байсан.  Ангийн багшийн эхнэрийг Цагаан гэнэ. Хэдэн шар хүүхэдтэй.  Манай ангийн Тунгаатай ах дүүгийн хамаатай.  Цэцэрлэг сум нутаг нь. Нутагтаа биднийг дагуулан очиж зуны ажил хийж байлаа… Яриад байвал ам мурийхааргүй олон сайхан дурсамж байна даа.  

Бүх багш нараа нэг бүрчлэн дурсвал цаг хугацаа их орох учир бурханы хутгийг олсон хэдэн буурал багшаа цухасхан дурсъя.

Сэнгэжав багш. Бидний сэтгэлийн орон зайд хамгийн тодоор үлдсэн хүний нэг.  Монгол хэлний хичээл заана.  Шингэн шингэн дуугараад нүдээрээ зальжин нээж  бид хэдийгээ  ч  “явуулж” өгнө дөө.  Тэр Алимаа гэж нэг тэмээний сүүл… Энэ  хэн гэж нэг  махан боодог… хэлэхгүй шоолохгүй  хүн түүнд байгаагүй. Тэгсэн хирнээ хамгийн хүн чанартай сайхан  багш минь байсан даа. Архангайдаа атаман нэгэн. Цагдаагийн мөрдэс хүртэл хуу татсан гэмтэй. Жилэн  дээрээ багш нь болдоггүй юм гээд инээж суусан дүр нь тодхон.  Хөглөж  явсан паянгаа инээд алдан ярьдаг сан. Сэнгэжав багштайгаа хожим  олон  уулзсан. Нэг удаа давхиад иртэл Тамирын голын хөвөөнд хэдэн малтай хэзээний хөдөөний өвгөн болсон байлаа.  Би ч сурвалжлагын  хураагуураа нээж байгаад задгай сайхан хуучилсан. Багш надад хүүхэд явуулсан юм гээд  виски задалсан. Радиодоо харьж ирээд “Цахирын задгай цагаан” гэж нэг хөрөг найруулал бичсэн дээ…Сүүлд  сураглахад  сонссон л гэж дуулдсан. 

Бадам гэж атан тэмээ шиг том ёнхигор хөгшин байлаа. “Алаг гарт” Бадам гэж алдартай. Түүхийн хичээл заана.  Хэн нэг маань хичээл дундуур бие засах хүсэлт гаргаж, Бадам багш хичээлээ заагаад л чимээгүй. Хариугүй завсарлах дөхөж байтал багш нэг эргэж харснаа  чамайг би аль түрүүн л  бие зас гэсэн шүү дээ.  Тэгтэл багш самбар дээр хичээл заах хоорондоо  самбарын нэг буланд  хоёр тэг зурчихсан юмсанж.  Түүнийг мань мэт нь яаж ухаарах вэ…Ингэж хүртэл мадлуулж л байлаа. Сайхан багш. Архангайдаа залуудаа нэртэй л явсан хүний нэг дээ. 

Чулуун багш гэж нэг үс болсон хүн. Орос хэлний багш. Оросоор ярьдаг хүн л ийм их үстэй байдаг юм байх даа гэж гарынх нь шууг хараад санагддаг байж билээ. Алтай нутгийн хүн л дээ. Хичээл сайхан заана. Манай ангийн  Камесхан, Оюунцэцэг хоёр орос хэлэнд биднээсээ илүүрхэнэ. Тэгж байтал Баттогоо гээд  бидэндээ бол “цул” орос нөхөр орж ирээд л…Түүх болж дээ. Сургууль төгсөөд  Баттогоо маань аргагүй л  Орос хэлний багш болсон. Сүүлдээ  англи хэл заадаг болсон гэсэн. Хэлний авьяас  аа гэж… 

АШМО / Анхан шатны математикийн онол/-гийн багш  анх очиход захирал байсан  буриад эрийг Алексей багш гэнэ. Ёжтой гэж жигтэйхэн.  Шуудайны амыг  цэцэг зангидаад боочихсон юм шиг л гэх… Нүдээ зураас таттал инээгээд л сүрхий сүрхий… Одон бөмбөг сүрхий нударч тоглоно. Нэг иймэрхүү.  

Дэмбэрэл багш маань цаг баримтлахын амьд жишээ байлаа. Геометрийн хичээл заана. Гоё ч заана гэж жигтэйхэн.  Хичээл дундуур  хэн нэгэн  хорь гучин секунд уулзан цагаас нь хороовол хонх цохиход “За жаахан  үлдлээ. Дараагийн хичээлийн эхэнд  заая.” гээд л гардаг сан. Тэгээд дараагийн хичээлийн эхэнд   хорь гучин секундэд  үлдсэнээ хэлээд шинэ хичээлдээ ордог байж билээ. Бас  биднийг Ихтамир суманд намрын  ажилд авч явахдаа  хөвгүүдтэйгээ хамт охидын үүдний өрөөнд унтдаг. Өглөө эртлэн босоод хувцсаа өмсөж,  гараад гар нүүрээ угаагаад,  сахлын баадуутай машинаараа сахлаа авч дуусаад биднийг сэрээдэг байлаа. Бид ч багшийн сахлын машины дуу гараад дуусахаар аяндаа сэрээд босдог болсон байлаа…Ийм л цагийн толь явлаа даа. Дэмбээ багш маань…

Гарам-Очир багш. Солгой гараараа зурна ч гэж сийлнэ дээ. Зургийн багш маань байлаа. Сүүлдээ Цэдэндагва  багш залгасан.  Би бас солгой  зурах гэж оролдоно. Дөч шахам жилийн өмнөх ангийхныхаа дурсамжийн дэвтэр нээвэл миний зурах ч гэж дээ гэж инээд хүрэх шиг санагдсан шүү… Гэхдээ л нэг шүхэр доор алхаж яваа хос хоёрын зураг их зуржээ… Бас Алтайгаа, цэцэг энэ тэр сүрхий зурсан байх нь зурах сонирхолтой л байсных юм байлгүй. Ангийнхаа Баасанжавыг гүйцэж зурахгүй л дээ. Гармаа багш маань бид­нийг зураач болгоогүй ч, зураг ойлгодог, зургийн хи¬чээл хүүхдүүдэд заах дад­лага чадвартай болгоод л төгсгөсөн. 

Дамба-Очир багш.  Чөрчгөр  туранхай энэ нөхөр их хатуу… Сургуулийн коридорт бидэнд биеийн  тамирын хичээл заана.  Нэг удаа  манай хөвгүүд өлгүүрийн хүүхэн  Отгонд   ахмад хөвгүүнийхээ  хайрын захиаг атгуулах гэж хөглөж билээ. Арай овсгоотойгоор нь Сосорбурамыгаа урдаа бариад сүрэг турлиах шиг юм  өлгүүрийн цонхон дээр очиж билээ. “Май” гээд авахгүй болохоор нь  өлгүүртийн цонхоор захиагаа шидчихсэн. Тэгтэл  Дамба-Очир багш маань аль хэдийн гарч ирээд охидыг жагсаасан байна. Бид ч гүйж ирээд жагсаалд ортол Дамба-Очир багшийн хөлд өнөөх захиа маань араас нисэн ирж уналаа. Ингээд ахмад хөвгүүнийхээ хайрын захиаг багшид олзлуулсан  сонин түүх өнөөдөр гэгээн дурсамж болон үлджээ. 

Халтарын Билэгжаргал. Хөгжмийн зохиолч  төрийн шагналт энэ сайхан авьяастны залуу нас Архангайд бидний дунд  нэг хэсэг нь үлдсэн. Бид шинэ,  багш шинэ.  Очсон намраа  Батхүү бид хоёр Билгээ багшийг  хичээл заах гээд ороод ирэхэд  хамгийн арын ширээнд суучихсан байлаа. Та хоёр  урагшаа суу.  Яагаад хойгуур суугаад байгаа юм гэхэд нь “айгаад” гэдэг үгийг  амнаасаа санамсаргүй унагасан нь санаатай мэт болж, анхны хичээл дээрээсээ  журналын хүснэгт тоолон улирлын дүн гарах тэр цонхонд хоёр гэдэг тоог томоор тавиулан  эхний хичээл дээр “муу” гэдэг дүн тавиулж  л байлаа.  Багш шинэ, бид  шинэ…Тэр ёсоор болоогүй л дээ… Билгээ багш маань  хорин дөрвийн чихэр халааснаасаа салгахгүй… Хоёр гараа үрчээд л… хөгжилтэй. Сургуулийн үүдэнд байх муурын байшин шиг цагаан байшинд байна. Төгөлдөр хуурын дуу шөнө дөл болтол  хангинуулсан. Одоо бодоход онгод гээч нь л тэгэхэд ид оргилж байж дээ… Гэрт нь орвол  төгөлдөр хуурынхаа дээр  Самбын Гончигсумлаа гэдэг алдарт хөгжмийн зохиолчийн зургийг тахьчихсан…. За товчдоо  нэг иймэрхүү.

Ванчигсүрэн багш гэж байлаа.  Цэгцтэй, шинжлэх ухаанч тун ч сүрдэн айдаг багшийн нэг. Хичээл сайхан заана. Орос хэл, сэтгэл сурган заана. Пулькин гэдгийг анх бидэнд  нээж өгсөн. Орос хэлний дөртэй болох ухаанд хөтөлж,  үг цээжлэх энэ тэрийг жинхэнэ шахаанд оруулсан багш байлаа. 

Арын сайхан хангайд  Баян-Өлгий, Ховд, Увс, Говь-Алтай,  Завхан,  Баянхонгор, Хөвсгөл, Өвөрхангай, Булган, Архангай аймгаас хуран цугласан тэр  намар 40 жилээр алсарчээ….Цаг хугацааны хүлэг морин  дөчин жил довтолгожээ.  Алиахан хүүхэд насаараа  гар барин золгож, анги танхимдаа  инээд хөөр болон орсон тэр намар  сэтгэлийн гэгээн толинд  тэр л янзаараа.  Цовоо цолгин бага насыг минь  өлгийдөн авсан Арын сайхан хангай,   зул бадамласан Булган уул, багшийн сургуулийн  цагаан байшин, дотуур байр,  жижүүрийн дэлгүүр гээд хуруу даран тоолох олон зүйл бидний сэтгэлд одоо  улам ч тодорч байна. Нэг л мэдэхэд дөчин жил өнгөрч.  Үр хүүхэд ач зээгээ дагуулсан өвгөн шувууд болж…Арын сайхан хангайгаас өд сөдөө дэвэн дэвсээр нутаг нутгийн зүг ниссэн хорин таван шувуу өнөөдөр өнөржин сэтгэлийн цэнхэр нуурынхаа мандал юуг дүүргэжээ… Энэ нуур амгалан цэлийж алс энгээрээ давлан давлан байхын ерөөл өргөе. 

Бид энэ дөчин жилд  таван бэр арван найман хүргэнтэй болж, Монгол Улсын  голомтонд  хорин дөрвөн өрх нэмжээ.  Нэмсэн өрх бүхэн нь аз жар­галаар дүүрэн байж, үр ачаа тойруулсан өнөр өтгөн өрх айлууд болжээ. 

Бид энэ 40  жилд  хүн амынхаа  тоог  46 хүү 44 .охиноор  нэмж, өөрсдөө 29 хүргэн 28 бэртэй болон салбарлаж 44 ач 44 зээтэй болон өргөжжээ.  Ингээд бодохоор  бид  салаа зандан мод шиг салбарлаж,  сайхан модны жимс шиг үржжээ. Эхнэр нөхрөө тооцоод үзвэл  40 жилд бид 259 болсон тоон үзүүлэлт бэлхнээ гарч байх юм.

Бид энэ дөчин жилд ард түмний алдрай жаахан 20 гаруй мянган үрсэд эрдэм номын хөтөч А  заасан байна.  Эх орны дөрвөн зүг найман зовхист ангаахай жаахан шавь нар нь ажиллаж хөдөлмөрлөж, алдар гавьяагаа дуудуулж нэр төртэй аж төрж байна. Багш хүн шавиараа бахархахын сайхныг эдэлж яваа андууд минь та нар болжээ. 

Бид энэ дөчин жилд хийж бүтээснийхээ төлөө алдар гавьяаны эзэд болцгоосон. Ардын боловсролын тэргүүний багш цол тэмдгийн эзэн 19, тэргүүлэх зэрэгтэй багш 20, ахлах багш 22, Алтангадас одонтой 6, Хөдөлмөрийн хүндэт медальтай 7, доктор цолтой 2, Ардын хувьсгалын ойн медалиудтай 24, салбарын  болон бусад яамны хүндэт жуух бичигтэй 24 аймаг дүүргийн аварга цолтой 24 сум, сургуулийн аварга 24, боловсролын салбарын ойн медальтан 20, бусад салбарын тэргүүн 7 тус тус төржээ. Энэ бол бидний хүн явсны, хэн явсаны баталгаа нотолгоо буюу…

Бид  энэ дөчин жилд халуун дулаан   эгнээнээсээ ангийнхаа анд  сайн багш  Бадрайн Нямжаваа тэнгэрийн оронд үдсэн харуусал бас байна.  Даржаагийн  Энхтуяа,  Мэндийн Амарбаатар, Маналын Долгор, Идэшийн Туяа дөрөв  маань хайрт ханиа алдсан харамсал бас байна. Энэ бүхний төлөө бүгдээрээ гүн хүндэтгэл үзүүлж, андуудаа орлоод үлдсэн  хүүхдүүд  ач зээ нар нь байгаа шүү гэж хорвоогийн жамыг ухаарахыг  захиж байна.  

Бид энэ дөчин жилд  ийм л сайхан багш нар болж, ардын үр хүүхдийн эрдмийн аяны хөтөч болцгоожээ. Одоо  алдар гавьяаныхаа амралтанд түрүүчлээд гарцгааж байна.  Аз жаргалтай амьдрал  хүлээж байна. Алс ирээдүй гэрэлтэй байна. Төрүүлж өсгөсөн үр хүүхдийнхээ сайн сайхнаар амьдрах цаг хугацаа хүлээж байна. Хийж сурсан ажил  сургаж хүмүүжүүлсэн шавь нарынхаа  амжилтаар бахархах он жилүүд эхэлж байна. 

Өнөөдөр бид дөчин жилийн өмнөх шигээ бага залуу насандаа эргэн  аялахаар энэхүү дурсамжийг хөглөж байна.  Хэн нь хэн болсноо сонирхон хөгжиж,   хууч дэлгэн баясахаар хуран цуглаж байна. Алиахан багын зангаа гээгээгүй алтанхан үеэ цуглуулж баярлахаар цуглаж байна.  Хожим эргээд  дурсахад  хөтөч болох гэрчийн судар  баринтаглаж байна. Хурай  хурай хурай… 

МЗЭ-ийн шагналт, яруу найрагч, сэтгүүлч Хэлбичгийн ухааны доктор, ангийн дарга  Бэсүд овогт Лханаагийн  МӨНХТӨР

Categories
булангууд мэдээ томилолт цаг-үе

Буриад Монголын нийслэл Улаан-Үдийн зун (томилолт)

Сонины цэгт очлоо. “Буриад үнэн” сонин худалдан авлаа. Тэгтэл тэргүүн нүүрт нь “Буха ноёной эха тайлган” гэх нийтлэл гарчээ. Уг нийтлэлд “Түнхэнэй Далайхан hуурин хэдэн зуун жэлэйнгээ туухэ соо нимэ олон айлшдые угтан абаагүй байгаа. Хэды тиигэбэшье, эндэхи ажаhуугшад “Буха ноёной ехэ тайлган” гэhэн регион хоорондын хуралдаанда хабаадагшадые үндэр хэмжээндэ угтан абаа” гэжээ. 

Эндхийн ахмад настай буриадууд бас төрийн албан хаагчид эл сониныг шимтэн уншдаг аж. Шинэхэн дугаарыг нь хүлээн аваад “Хөөе ямар гоё юм бэ, энэ чинь манай ах байна ш дээ. Булган аймагт амьдардаг шүү дээ” хэмээн сонин дээр зураг, нийтлэл нь гарсан хүмүүсийг дотночилон танилцуулна. “Буриад үнэн” сонин дээр гарна гэдэг бол эндхийнхний хувьд том хувь тавилан. Буриадууд Монголын уран бүтээлчид ирж тоглолт зохиохыг хамгийн ихээр хүсдэг гэнэ. Та Монголын ямар дуунд дуртай вэ гэж асуухаар “Ход ход”, бас “Сайхан амттай цай” гэдэг дуунд дуртай гэнэ. Ход ход гэдэг нь 

Ход ход ход ход ход инээгээд

Хоёр гурав гиш­гэлээд 

Хөөр баяр болох юм

Хөлд орж дээ миний хүү буюу “Том болж дээ миний хүү” гэдэг дуу. Ер нь тааралдсан монгол хүн бүр энэ дууг амандаа аялж, үргэлжлүүлэн дуулахыг хүснэ. 

Сайхан амттай цай гэдэг нь дуучин С.Жавхлангийн “Ээжийн чанасан цай” дуу. “Хамаг Монгол” тоглолт ирэхэд буриадууд догдлон тосон авч, бүхэл үдшийн турш баяр хөөртэй байсан гэдгээ илэрхийлж байлаа. Эндхийн буриад залуус “Татар”, “Камертон” хамтлагийн дуунд дуртай юм байна. Аялж сонирхуулна. Бас дуучин Алтанцэцэг, Ариунаа, Сарантуяа гоё дуулдаг гэцгээнэ. Монголд ирээд сүүлийн үед ямар дуу моодонд орж байгааг асуугаад цомгийг нь худалдаж авъя гэхээр хүмүүс сэтгэлд нь хүрсэн дуутай цомог өгдөггүй гэв. “Сүүлийн үед хит болж байгаа дуутай цомог сонсъё гэвэл юу гэж асуувал зүйтэй вэ” гэнэ. “Хит болж байгаа рок, поп дууны цомог байна уу гэж асуу” гэвэл “Аан, за тийм байх. Бид нар асуухаараа эстрад дуу байна уу гэхээр “Ход ход” дуутай цомог өгөөд байдаг юм. Тийм учиртай байж. “Ход ход” дуу чинь хэдэн оны дуу юм бэ” гэж асууцгаана. 

Буриадууд мон­гол уламжлал, ёс занш­лынхаа талаар ярихдаа омогшин догдолдог ч оросуудад их элэгтэй. Улаанбаатарт очиход хүмүүс бухимдалтай, хар яр хийгээд хэцүү. Өлмийн дээр гишгэчихээд уучлал ч гуйдаггүй. Харин оросууд өөр. Тэд боловсон. Энэ зан нь замын хөдөлгөөнд оролцохоос эхэлдэг гэх. Туслах замаас машин орж ирж байхыг алсаас харчихаад ёс юм шиг хүлээж байгаад оруулах нь Улаанбаатарт замын хөдөлгөөнд оролцдог бидэнд бол ядаргаатай мэт санагдана. Явган хүний гарцаар хүн гарч байвал манайхан огцом хурдаа сааруулдаг бол Улаан-Үдийнхэн их тайвуун. Хотын замын хөдөлгөөнд ихэд уужуу тайван оролцдог нь сэтгэлд таатай.

Буриадууд Улаан­баатарт ирээд автобусанд сууж явна. Хүүхдүүдээ суудалд суулгаад өөрсдөө зогсоно. Хөгшин хүмүүс орж ирээд суудал тавьж өгсөнгүй гэж баахан үглээд “Муу сайн хужаанууд” гэж хараахаар нь голдоо ортол гомддогоо нуусангүй. Улаан-Үдэд нийтийн зорчигч тээврээр явахдаа настай хүмүүс гэхээсээ илүүтэй хүүхдүүдэд суудал тавьж өгдөг аж. Яг л тэр аясаараа Монголд автобусанд суугаад доромжлуулснаа дахин дахин ярьцгаах. Буриад хүүхдүүд Монголд байх ахан дүүс хамаатнууддаа зуны гурван сараа өнгөрүүлнэ. Гурван сар болоод ирэхэд хэл нь зүгшрээд яг л монгол хүүхэд шиг болчихдог аж. Тэгээд л буцаад орос орчинд орчихоор монгол хэлээ мартагнана. Улаан-Үдийн дунд сургуулийн нэг ангид 30 хүүхэд байлаа гэхэд 3-4 нь буриад хүүхэд байна. Тийм болохоор гэртээ хичнээн монголоор яриад нэмэргүй, хэл нь орос болчихно. 

Буриадууд Монголд амьдардаг төрөл садан дээрээ ирэх дуртай. Зарим нь “Бид Монголд юу болж байгаа талаар бүгдийг мэднэ. Орой болгон skype-гаар харилцаж, фэйсбүүкээр уулздаг юм чинь” гэнэ. Тэд “Монгол метротой болох гэж байгаа гэл үү. Метро нээлтээ хийнгүүт очиж сууж үзнэ дээ. Бас морин хуур шиг хэлбэртэй том цогцолбор барих гэж байгаа гэлүү” гэж сураглана. 

Буриад залуус наймдугаар сар, бас өвөл, хавар гээд жилд гурван удаа Монголд орж ирнэ. Улаанбаатарт ирээд III, IV хорооллоор явж хувцас хунар цуглуулна. Бас “Нарантуул” зах гарч тосгон дахь өвөө эмээ нартаа юм цуглуулна. 

Харин настайчуул нь Улаанбаатарт ирээд “Түндэмүн” гэх зэрэг хэдэн саунд орж, төв талбайн ойролцоо байрладаг гэх бааранд орж үздэг гэнэ. Бас хүүхдийн паркаар орж тоглоцгооно. “Модерн номадс”-ын салбараар орж хоол иднэ. Улаан-Үдэд хоолны газар ажиллуулах гэж байгаа хүмүүс Улаанбаатарт ирж туршлага судалдаг юм байна. Хуушуурны иж бүрдэл сонирхлыг нь ихэд татдаг аж. Бас хорхогны шөл анхаарлыг нь татдаг ч Улаан-Үдийн оросууд шөлийг нь ууж чаддаггүй, хурц гэдэг аж. Буриадынхны Улаанбаатарт ирээд амтархан зооглож байгаа хоолнуудыг Улаан-Үдэд нутаглуулахыг хүсдэг ч энэ мэт хүндрэл их гардаг гэсэн. 

Д.ГАНСАРУУЛ

Үргэлжлэл бий.

Categories
булангууд мэдээ эрэн-сурвалжлах

ГЕГ-ын дарга О.Ганбатын шинэчлэл нэртэй сэлгээ гэх шоуны үнэн нүүр царай

Гааль гэхээр л идэж дуусдаггүй “хоол”, барж дуусдаггүй “баялаг” шиг санадаг. Ямар ч цаг үед  энэ байгууллагыг дагасан хэл ам гаалийн байцаагч болох үнэ ханш, хүнд суртал, авлига тодорхой хэмжээгээр оршин тогтносоор ирсэн. Улс төрийн тохироо,  хувь хүртэх замаар дарга нар нь хэн байх вэ гэдэг нь тодорхойлогддог болохоор  Гаалийн ерөнхий газрыг ашгийн байгууллага мэт санах хүн цөөнгүй. Импорт, экспортын гол хэрэглээ ГЕГ, салбар нэгжүүдээр нь дамждаг учраас  улстөрчдөд бол хувьдаа мөнгө хийж болох “ашгийн байгууллага” гэж хамгийн түрүүнд харагддаг гэхэд нэг их хилсдэхгүй.  Улсын юм үнэгүй гэсэн хууль жинхэнэ утгаараа энэ байгууллагад хэрэгждэг. Энэ салбар бүхэл бүтэн намыг санхүүжүүлж, төрд гарсан эрх мэдэлтнүүдийн  ах дүү, амраг садан, найз нөхөд тэр бүү хэл нууц амрагийг нь  хүртэл тэжээн тэтгэж ирсэн. Үүнийг нотлох жишээ олон бий. Шинэ даргатай болоод л халаа сэлгээ, шинэчлэл нэрийн дор баахан бужигнадаг. Бужигнаан бүрийн цаана даргынх нь  ашиг сонирхлын зөрчил байсаар ирсэн. Одоо ч энэ байгууллагад   халаа сэлгээ явагдсаар шинээр томилогдсон дарга нарынх нь тухай янз бүрийн яриа гарсаар байна.

 Сүүлийн үеийн мэдээллээр бол гаальд “дөчдөх” гэсэн нэр томъёо гарчээ. 40 гаруй хүнийг нэг өдөр тангараг өргүүлээд л гаалийн байцаагч болгосон нь ийм нэр зүүхэд хүргэсэн аж. Харин энэ байгууллагыг удирдаж буй О.Ганбат саяхан нэг хэвлэлд ярилцлага өгөхдөө ”Хүн байгаа цагт авлига, арын хаалга гэдэг асуудал хэзээ ч устахгүй” гэжээ. Тэгвэл энэ хүн ГЕГ-ын даргаар ажиллаж байх хугацаанд тус салбарт арын хаалга, авлига байсаар байна гэдгийг тунхаглаж буйгаас өөрцгүй юм. Иймд гаалийн салбар дахь хүнд суртал, авлига, ГЕГ-ын дарга О.Ганбатын  хэрээс хэтэрсэн хууль бус үйлдлийг “Эх сурвалжийн мөрөөр үнэнийг хайсан нь” буландаа онцолж, цувралаар хүргэе.

 

О.Ганбатын хэтэвч нэгтэй найз

Эвслийн Засгийн газрын буянаар О.Ганбат гэх хэн ч танихгүй шахам байсан энэ эрхэм  гааль гэх хаялгатай, унацтай их айлыг удирдах аз тохиосон. Гаалийн байгууллага нь газар, хороод гээд салбарласан олон бүтэцтэй тул О.Ганбат энэ боломжийг овжин харж дарга болсон даруйдаа л өөрийн гэсэн хүнээ газар, хороодын даргаар сэмхэн тавьж чадсан нэгэн. Үүний нэг жишээ нь Сэлэнгэ аймгийн гаалийн газрын даргаар өөрийн санхүүгийн хамтрагч Халтарын Наранмандах гэгчийг томилон ажиллуулсан явдал. Гэтэл мань хүн дарга найзынхаа эрх мэдэлд хэт дулдуйдан ашиг сонирхол нь дийлдэхгүй хууль бус зүйл хийж эхэлсэн байдаг. Хэдхэн сар ажиллаад л авлигын хэргээр Авлигатай тэмцэх газарт  шалгагдан арга хэмжээ авахуулсан түүхтэй. 

Сэлэнгийн гаалийн дарга асан Х.Наранмандах нь барилгын инженер мэргэжилтэй, уг албанд томилогдохоосоо өмнө МАХН-ын дарга Н.Энхбаярын “Оргил” рашаан сувиллын арын албыг хариуцан ажилладаг байсан гэдэг. Тэр төрийн албаны тийм чухал салбарыг удирдах чадваргүй нэгэн гэдэг нь батлагдаж, удалгүй ажлаас нь буулгасан юм.  Найз нь түүнд эрх мэдэл өгсөн ч тэр хэтэрхий хууль бус үйлдэл гаргаж, хэл ам татлаад байсан хэрэг. Нэг удаа хоёр удаа хаацайлаад өнгөрсөн ч эцэст нь “АТГ-аас арга хэмжээ ав” гэсэн шаардлагын дагуу хийсэн хэрэгт нь хариуцлага хүлээлгэсэн. Хариуцлага хүлээлгэсэн нэрийн дор, хариуцлагаас мултлан  хэсэг чимээгүй найзтайгаа холбоотой асуудлыг намжааж байгаад албан тушаалд томилжээ.

Хариуцлага тооцуулсан ч гаалийн хорооны дарга болсон анд 

Гэнэт нэг өдөр Сүхбаатар аймгийн Бичигт дэх гаалийн хорооны дарга болсон хэмээн Халтарын Наранмандахыг ороод ирэхээр нь гаальчид эвэртэй туулай үзсэн юм шиг угтсан байна. ГЕГ-ын зарим нэг хүн “Юу болж байна аа. Саяхан арга хэмжээ авахуулсан хүн шүү дээ” гэхэд О.Ганбат “Би энэ байгууллагыг  удирдаад их шинэчлэл хийж байгаа. Түүний нэг нь “Сэлгэн ажиллуулах үйл ажиллагаа” гэж товчхон тайлбарласан аж. Гаальчид хэл ам хийгээд байхаар нь ГЕГ-ын дарга “Нэг газраа удаан ажиллах нь ашиг сонирхлын зөрчилд өртөх эрсдэлтэй. Би авлигыг  таслан зогсоож байна” хэмээжээ. Тухайлбал, 2013 онд 384, 2014 онд 314 гаалийн улсын байцаагчийг тус тус сэлгэн ажиллуулсан байгаа юм. Энэ бол гаалийн салбарын эрүүл авлигад төдийлөн өртөөд байдаггүй хэсэг гэж болох аж. Нэг үгээр хэлбэл, хэн нэгэн даргын  ах дүү хамаатан садан биш хүмүүс нь энэ хөдөлгөөнд олзлогджээ.Түүний шилжилт хөдөлгөөн нэрээр олон байцаагч хөдөө орон нутагт  гэр бүлийнхнээсээ хол амьдрах болсон аж. Шилжилт хөдөлгөөнөөр явсан нэг нь цаг бусаар хорвоог орхисон байна. 

Сэлгээгээр явсан нэгэн байцаагч сэтгэл санааны хүнд дарамтад орж амиа алдсан уу

Үүнийг гаальчид “Сэтгэл санааны хүнд дарамтад орсноос болж амиа алдсан” хэмээн хэлж “Жинхэнэ нэг газраа удсан дархлагдсан хүмүүс бол  гаалийн улсын ахлах байцаагчид. Тэднийгээ сэлгээч” гэсэн асуудлыг тавьжээ. Хариуд нь “Сэлгэн ажиллуулах болно” гэж салбарынхандаа хэлж, хэвлэлийн хурал хийхдээ ч энэ тухай хэлж байжээ. Гэвч тэр өнөөг хүртэл хэлсэн амандаа хүрээгүй бөгөөд харин ч О.Ганбат  гаалийн улсын ахлах байцаагчидтайгаа сэмхэн тохироо хийж, тэднээр дамжуулан мөнгө олж болох арга бүхнийг ашиглаж байна гэж учир мэдэх эх сурвалж хэлж буй юм. 

Гаалийн улсын ахлах байцаагч гэдэг тухайн өдрийнхөө гаалийн бүхий л хяналт шалгалтыг удирдаж хэнийг, хэзээ, хаана томилж хэнээр ямар бараа тээврийн хэрэгсэл шалгуулахаа сонгох эрх мэдэлтэй нэгэн. Үүнийг гаалийн улсын ахлах байцаагчдын гардан үйлдсэн сүүлийн хэдэн ноцтой хэргийн баримт нотолж байгаа юм. Үүний нэг нь саяхан Буянт-Ухаа дахь гаалийн газрын ахлах байцаагч Д.Батжаргал, П.Нямдорж нар нь гаалийн хяналт шалгалтгүйгээр, хууль бусаар бараа хилээр гаргаж байгаад  авлигын хэргээр баригдан 461 дүгээр ангид хоригдож буй. Буянт-Ухаа дахь гаалийн газрын ахлах байцаагч Д.Батжаргалын үйлдсэн хэрэг камерийн бичлэгт үлдэж, хуулийнханд баригдаагүй байсан бол энэ мэт гаршсан ахлахуудын хууль бус үйлдэлд гаалийн удирдлагууд арга хэмжээ авч чадахгүй гэж хэлэх хүн ч байгаа юм. Учир нь Буянт-Ухаагийн гаалийн газрын Гаалийн улсын ахлах байцаагч Д.Батжаргал нь ГЕГ-ын хүний нөөцийн хэлтсийн дарга Д.Бат-Эрдэнийн төрсөн ах гэнэ. 

 Үргэлжлэл бий 

 Г.ЯЛГУУН

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ

Хархираа боргио анирдан сэрхрээ сэвшээгээр омготлуул

Далайн эргийн элстэй наран шарлагын газартай ач холбогдлоороо барьцдаг газар бол Монголын хангайн хээр юм. Газарзүйн хэллэгээр Хангай хээрийн бүс гэдэг байх аа. Манай уудам орны төв хэсгээр хөндлөн зурваслан тэрлэгээ жавхайтал нь бүсэлсэн мэт ногоон торгон дэнж, долоон сарын зуныг зааж байна.

Наадмаар тав хоног ажиллахгүй нь. Энэний ганц хоёр хоногт нь сайхан биш сайн амраад авъя гэвэл урсгал усны харгиа боргио сонсон өдөр шөнөгүй сэвэлзсэн сэвшээтэй дэнж газар олоод майхнаа барьчих. Амьтас усгүйгээр хоног, агааргүйгээр хором амьд явж чаддаггүй ч  төдий л анзаардаггүй нь элбэг дэлбэгийнх юм даа. Харин ус агаар хоёр байгаль дээр ямарваа цохилтонд өртөн мөнхийн хөдөлгөөнт хүрдэнд эрчлэгдмэгц гойд тунгалагшин дэндүү ариун орчинг үүсгэдэг. Дүн зуны пүн халуунд ялаа шумуулаа хүртэл хийсгэн сэвэлзэж тэнд буй биесүүдэд шүүр мэтээр чөлөөтэй нэвчин сэтгэлийн бачуурлыг хүртэл зад цохидог увидас ундрах нь гайхамшигтай. 

Хүмүүс эрүүл агаарт хөдөө гарч хэд хоног гэж ярьдаг ч яг нарийндаа дээр дурдсанчлан болзлыг хангагч нь говьд, талд, ойд биш эдгээрийн зааг нутгуудад алаг цоог тааралддаг. Жишээ нь Багахангай, Хэнтийн нурууны баруун төгсгөлүүд, Бүрэг хангай, Хөгнө хан, Авзагын ар тал, Хангайн нурууны хойшоо харсан амууд гэх мэтчилэн…Тэнд амрахад нэн уйтгартай ч ямар насаараа бай гэж байгаа биш хоёр хоночихоод ирэхгүй юу.   

Ж.ГАНГАА

Categories
булангууд мэдээ томилолт цаг-үе

Буриад Монголын нийслэл Улаан-Үдийн зун

8Түрүүч нь ¹ 154 (4794) дугаарт8

Улаан-Үдэд ирсэн хүмүүсийн заавал ч үгүй очдог газар нь Ринбүчи багшийн
дацан. Хотын хойморт байрлах уг дацанд буриадууд амралтын өдөр, баяр ёслолын үеэр
байнга ирнэ. Дацан цагаан сараар, шинийн хоёронд олны хөлд дарагдана. Цагаан сараар
хүн бүр тусгайлан зассан газарт хийморийн дарцгаа өлгөнө. Дацангийн баруунтаа дарцаг
уяж байрлуулдаг газар бий. Салхин талдаа болохоор дарцгууд бүтэн жилийн турш намирна.

Эндхийнхэн цагаан сарыг тийм ч өргөн тэмдэглэдэггүй юм байна. Шинийн
нэгний өглөө ахан дүүсээрээ нэгний­дээ цуглана. Айл болгон хүн тус бүрт бэлэг зэхэж,
сүү авчирцгаана. Нэг нэгэндээ сүүгээ барьж, бэлэг сэлт өгнө. Орой болтол ууж дуулж,
сайхан зүйлсээ хэлэлцээд тарцгаана. Түүнээс биш айл айл хэсч хамаатан, садан, танилуудынхаараа
орно гээд яваад байдаггүй гэсэн. Гэхдээ сүүлийн үед Улаан-Үд гэлтгүй Буриадын бусад
аймгуудад монголчууд цагаан сараа өргөн дэлгэр тэмдэглэх хандлагатай болжээ. Түүгээр
ч барахгүй 25-аас дээш насныхан буюу залуу эцэг эхчүүд үр хүүхдэдээ монгол нэр өгөх
болсон гэнэ. Залуус эцэг эхдээ хандан “Надад яагаад монгол хэл заагаагүй юм бэ.
Яагаад та буриад хэл мэддэг мөртлөө буриадаар ярьдаггүй юм бэ” гэж асуух болсон
гэсэн. Буриадууд гэртээ, гэр бүлийнхэнтэйгээ хамт байхдаа аль болох буриадаараа
ярихыг хичээх юм. Гэхдээ хэлж байгаа арван
үгний гурав дөрөвхөн л буриад байх жишээний.

Нэгэн бяцхан охин эмээ­дээ “Эмээ би та нарыг буриа­­даар ярихыг сонсоод
ойлгоод байдаг хэрнээ өөрөө ярихаараа оросоор ярьчихаад байх юм. Миний чих буриад,
хэл орос байх аа” хэмээн гайхжээ. Үүнээс нь үзэхэд буриадуудад монгол хэл, буриад
аялгуу яс маханд нь шингээстэй ч орчин нь орос учир оросоор сэтгэхээс өөр арга ч
үгүй юм уу гэж бодогдох.

Улаан-Үдэд ямарваа нэг байгууллага, тэр дундаа соёл урлаг, шашны
байгууллагууд нь буриад, орос гэсэн хоёр тодотголтой. Буриадын сонгодог урлагийн
театр гэж байхад Оросынх гэсэн тодотголтой том сайхан театр ч байна. Буриадын түүхийн
музей, буриадаар гардаг сонин, хүүхэлдэйн театр гээд буриадуудад зориулсан газрууд
олон байдаг аж.

Пүрэв, баасан гаригуудад хотын төв талбай хүнээр дүүрнэ. Талбайн
баруун талд хосуудыг бүртгэж, гэрлэлтийн баталгаа олгодог газар бай­даг. Батлуулаад
гарч ирсэн хосуудыг найзууд нь угтан сар­найн дэлбээ, задгай зоос шидэж баяр хүргэнэ.
Шинэхэн гэрлэсэн хосууд тагтаа нисгэдэг уламжлалтай. Тагтаа үржүүлж, тагтааны ийм
төрлийн бизнес эрхлэгчид, цэцэг зардаг хөгшид хурим хийж байгаа газрын ойр хавьд
нь зогсоцгооно. Эхний хоёр хос батлуулаад гарч байхад дараагийн хосууд нь машин
дотроо хүлээж сууна.

Төв талбайд хурим болж байхад хүүхдийн хувцасны дэлгүүр гэсэн тодотголтой
байсан том барилгын хойд талбай хүүхдээр дүүрчихнэ. Паркт байдаг эргэлддэг элдэв
төрлийн тоглоомуудад хүүхдүүд сууна. Одой моринд хөлөглөсөн сүйх тэрэг, одой морь
унуулах үйлчилгээ ч байна.

Улаан-Үдийнхэн ихэвчлэн Эрээн болон Улаанбаатараас бараагаа татдаг.
Барааны зах, дэлгүүрээр нь явбал манай “Бөмбөгөр”, “Нарантуул” захаар явж байгаагаас
ер ялгагдахгүй, барааны үнэ нь манайхаас үнэтэй. Улаан-Үдийн буриадууд “Монголд
бараа хямдхан гэдэг үнэн үү. Монголоос дуучид, уран бүтээлчид ирж тоглолт хийж болдоггүй
юм байх даа. Ирвэл бид үзмээр байна. Бас яармаг, худалдаа зохиогоосой. Улаан-Үдэд
монгол дэлгүүр байгуулж болох уу. Далай лам Монголд ирнэ гэнэ үү. Ирнэ гэвэл тосч
золгохсон” гэх мэтээр сураглаж байлаа.

Эндхийн брэнд бараа бол булган шуба, малгай, унты буюу цаа бугын
арьсан гутал.

Зун боллоо гээд шуба, малгай, гуталныхаа үнийг навс буулгачихдаггүй.
Зун ч гэсэн гүйлгээтэй. Наймаачид өдийд гутал их хэмжээгээр худалдан авч дараад
намар гаргаж үнэ хүргэнэ. Тийм болохоор үнийг нь хямдруулахгүй. Саяхан Монголоос
хэсэг наймаачид ирээд гутал бөөндөөд яваад явжээ.

Төв зах дээр нь булган малгай загвар, хийцээсээ хамаарч
5500-13000 рублийн үнэтэй байна. Харин шубанууд 75 мянган рублиэс эхлэх аж. Гэхдээ
улирлаас хамаарч хямдарчихаад байгаа нь энэ гэнэ.

Харин цаа бугын арьсан гутал сувдан чимэглэлтэй бол 11000 рубль,
сувдан чимэглэлгүй, энгийн нь 10000 рублийн үнэтэй байлаа. Өвөл бол ийм гутлуудыг
13-15 мянган рублиэр худалдана. Цаа бугын шилбэний арьсаар гутал хийдэг юм байна.
Эмэгтэй хүний нэг гутланд дөрөв буюу нийт найман шилбэний арьс ордог бол эрэгтэй
хүний гутал хийхэд арав хэрэгтэй.

Арьсыг нь технологийн төвд өгч боловсруулдаг аж. Гут­лын гадар, дотор,
ул, чимэг­лэлийг тус бүрт нь мэр­гэш­сэн оёдолчид оёж шиддэг бөгөөд гутлыг хэвлэж
бэлэн болгоход таван өдөр зарцуулдаг гэсэн. Бор арьстай гутал бол гэрийн тэжээмэл
цааны арьсаар хийсэн нь. Харин цагаан нь уулын зэрлэг цааных. Эдэлгээний хувьд бор
цааны гутал ус, чийг даахдаа сайн, илчээ алддаггүй, бөх юм байна.

Унты зардаг хүмүүс ихэвч­лэн гэр бүлээрээ энэ бизнесийг эрхэлнэ.
Унтыны наймаачид “Бид чинь олон монгол найз­тай. Байнга ирж гутал авдаг найз олон
шүү. Тэд чинь нэг ирэхээрээ бөөндөөд аваад явчихдаг. Улаанбаатартаа цаа бугын арьсан
гутлын дэлгүүр нээчихсэн байдаг гэсэн” гэцгээнэ. Нутгийнхан “Унтытай өвөлжсөн хүн
өөр гутал өмсөх дургүй болчихдог” хэмээн ярих дуртай.

Жимсний худалдагчид “Дол­дугаар сарын эхээр ихэнх жимс боловсорчихдог
юм. Гэхдээ одоо жимснүүд түүхий гэсэн үг биш. Лийр боловсорч гүйцэхээрээ ямар эмзэг
зөөлхөн болдог гэж санана. Тэр үед нь амтархвал дахиж идмээр санагдаад байдаг” гэлээ.
Хүнсний зах нь жимс, ногоогоор элбэг. Зүсэн зүйлийн жимстэй.

Буриад улсын газар нутгийн 90 орчим хувь нь ой модтой учир модны
эх орон гэж хэлж болно. Бүх эд зүйлс нь мод, модтой холбоотой. Модны давирхайнаас
гаргаж авсан бохинд Улаан-Үдийнхэн дуртай. Чанаж, жигнэсэн гээд боловсруулсан аргаасаа
хамаарч бохины өнгө хул шар­галаас кофены бор хүр­тэл өнгөтэй. Эрхийн чинээ хэмжээтэй
бохь 10 рублийн үнэтэй байлаа. Модны давхир­хай амтагдах бөгөөд шүдэнд наалдахгүй.

Эндхийн мал яагаад ч юм айхавтар тарга авдаггүй гэнэ. Монголын малтай
харь­цуул­бал өөхөн давхарга багатай. Буриадууд зуны цагт хааяа нэг ах дүүстэйгээ
нийлж хонь гаргаж, шинэ шөл ууна. Төлгийг 6000-7000 мянган рублиэр авдаг аж. Энд
хонины нэхий, өлөн авдаг ченж гэх хүмүүс байдаггүй болохоор нэхий, шийр, толгой
зэргийг нь хаячихна.

Хүнсний захын махны тасгаар нь оров. Хүмүүс ихээр дугаарлаж зогссон
хэсэг нь дайвар бүтээгдэхүүний тасаг. Үхрийн уушги, гүзээ, сархинаг, цус, адууны
умс, китаа, гахайн шийр, чих зэргийг ангилаад таваглачихаж. Борлуулалт сайтай байдаг
гэсэн.

Захын гадуур цэцэг, урга­­мал, үр зарна. Оросууд цэцгэнд их дуртай.
Ямар ч баяр ёслол, цайллагад оролцсон бай цэцэг барьж очно. Оросуудын хурим найр,
баяр цомхон хүрээнд болж өнгөрдөг бол буриадууд өргөн дэлгэр тэмдэглэнэ. Оросууд
“Танайд хурим хийгээд “шатна” гэж байхгүй шүү. Зарснаасаа илүүг л олно уу гэхээс
биш дутаана гэж байдаггүй байх” гэдэг гэнэ. Буриадууд ямар ч баярт  очсон бүгдээрээ бэлэг бэлдэнэ. Эсвэл бултаараа
нийлээд ядруухан яваа нэгэн­дээ тусламж үзүүлж “Дараа тэднийд тийм юм авч өгнө”
гэж төлөвлөдөг аж. Бие биенээ гэдэг энэ занг нь оросууд ихэд магтдаг гэнэ лээ.

Д.ГАНСАРУУЛ

Үргэлжлэл
бий

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ

Бид ингээд л харилцчихдаг

Хүн бүр гар утсыг хэрэглэдэг. Гар утасгүй бол ажил амжихгүй. Гар
утасгүйгээр амьдралаа төсөөлөхийн аргагүй тийм хурдацтай нийгэмд бид амьдарч байна.

Гэтэл аав, ээжүүд, эмээ өвөө нар ингэж загнана. “Уяатай юм шиг байнга
утсаа оролдохоо боль. Наадхаасаа салаач” гэж. “Дээр үед бид нар бие бие рүүгээ захидал
бичээд л болдог байсан. Одооны хүүхдүүд нээрээ, үнэн бүтэхгүй. Утас, мессеж, интернет,
цахим шуудан гээд маяглах юм. Захидал бичих сайхан” гэж загнана. Үгийг нь дагавал
тийм л дээ. Бидний буруу.

Гэвч нөхцөл байдал өөр. Энэ чинь цахимжсан, асар хурдтай нийгэм.
Захидал гэдэг чинь мессеж. Э-мейл чинь шуудан, цахилгаан.

Хайртай, дурласан залуугаас нь мессеж ирвэл шөнөжингөө догдлонхон
хайрын үгсийг нь дахин дахин гүйлгэн уншиж, уруулдаа мишээл тодруулдаг. Бидэнд захидал
бичээд байх тийм урт, уужим хугацаа байдаг гэж үү. Яагаад гэвэл бид хурдтай нийгэмд
амьдарч байгаа залуу хүмүүс. Бидэнд тэр олон захидал, захианы хэрэг алга. Харьд
байгаа найз минь мессеж бичээд ямар байгаагаа хэлнэ. Юу болж байгааг
www.cnn.com, www.bbc.com-oос уншаарай гэхэд хариуд нь би www.admin.dnn.mn-ээс уншаарай
гэчихдэг. Ерөнхийдөө бид чинь ийм л хурдацтай нийгэмд, амьдарч байгаа залуус. Тийм
болохоор лааны гэрэлд хуудас цаас гаргаад үзэг цаас нийлүүлээд байдаггүй юм. Бид
ийм л хурдан мөртлөө ойлгомжтой орчинд амьдардаг юм.

 Д.ГАНСАРУУЛ

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ

Юм бүхэн сайхан байгаасай

Ажилдаа ирэх зам түгжрэлгүй. Гэртээ харих зам жаргалтай байгаасай. Гэвч эдийн засаг хямраад, юмны үнэ өсөөд, амьдрал доройтоод гэдэг  үгс оюун сэтгэлд нь хадаастай яваа юм уу хүн бүр нэг л бухимдуу болчихож. Харих замд хоёр согтуу хүүхэн үсдэлцэж, аль аль нь амнаасаа хөөс сахруулан биенээ элдвээр хэлэн бахиралдаж байх юм. Ажилдаа ирэх замд түгжрэлд бухимдаж, түнтийтлээ уурссан хүмүүс хараал урсган явах юм. Замаа олохгүй, хөл дээрээ тогтохгүй согтуу нэгэн хатуу цемент дээр ар дагзаараа савж ойчих дүр зургууд гол гогдом байна. Хаа сайгүй ажилгүй залуус бөөгнөрч, ганц шил “юмны” бөглөө мулталж, ардуур урдуур зөрөгсдийг айлгаж ичээх нь даанч гунигтай. Гол харлуулам энэ муухай дүр зургууд цөм амьдралаас зугтаасай. Хаашаа л харна инээд хөөр бялхаж, хүн бүхэн баян тансаг, сэтгэл тэнэгэр, юм бүхэн сайхан байгаасай. 

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ

Ажилгүй хүн завгүй

Бүр цайчихсан залхуу нь юу ч хийхгүй дээшээ харж хэвтэж байгаад аль хэдийнэ өлсөөд үхчихдэг юм болов уу. Бодит амьдрал дээр зүйр үгэнд дурдсан шиг тийм найгүй хөдөлгөөнгүй биеттэй ер тааралдаж байгаагүй юм байна. 

Жинхэнэ ажилгүй шаар чинь ёстой борви бохисхийхгүй тонгочдог гэвэл та итгэх үү. Ажилгүй, чадваргүй хүнийг танихад их амархан. Тэрээр товчхондоо хүний нүдэнд ажилсаг мэт байхыг тун их хичээдэг ч их болхи л доо. Уулзаад зогсох тэрүүхэн хоромд зогсоо зайгүй юм ярингаа гутлаа зүлгээд л, дээл хүрэмнийхээ тоос хялгасыг гүвж үлээн нясалж ч байх шиг. Тэгснээ хумсаа аван, чимхүүр гарган сахлаа нямбай гэгч нь зулгаана. Ухасхийн хаалгаар гарснаа төдхөн буцаад ороод ирнэ. За нэг иймэрхүү маягтай дэмий юм хийгээд л гүйгээд байна. Тэр гуай ер зүгээр суухгүй юмаа. Хөөрхий  зайлуул гэж бодогдтол чинь хөдөлдөг. Бас нэг сонирхолтой шинж тэмдэг нь гэвэл маш эртэч ба шөнө орой унтах ч бий. Энэ нь сайндаа ч биш ажилгүйчүүдийн ихэнх нь хулгайч байдаг байхгүй юу. Бусдыг ажлаа хийгээд ядраад унтаж амарч байх хойгуур юухан хээхэн ч хамаагүй дэл сул зүйлийг нь хусч орхидог.

Бүтээлч, гараас нь юм гардаг хүмүүс бол харин эсрэгээр дотроо элдвийг тунгаан бодсоор хэдэн цагаар ч хамаагүй сууж, хэвтэх тэвчээрийг үзүүлдэг.

Ж.ГÀÍÃÀÀ

Categories
булангууд мэдээ танайд-өнжье цаг-үе

Тэсийн голын хүчтэнүүдийн манлай Дамирангийн БУМБАЯР

Монгол Улсын хүчит заануудын нэг Дамирангийн Бумбаярынд өнжлөө. Урьд­¬чилан тохирч, ярьж зөвлөлдсөний дагуу Бумаа зааныг Төр хурхын аман дахь наадмын бэлтгэлээс нь авчирч, Увс аймаг руу алба ажлаар явах гэж байсан гэргийнх нь нислэгийг түр хойшлуулж юм юм л болоод авсан. Наадам найр дөхсөн энэ өдрүүдэд олны хайр хүндэтгэлийг хүлээсэн хүчтэнийд өнжье гэх бодол төрөх нь дамжиггүй. Тэгээд Бумбаяр зааныхыг бараадъя гээд зүтгэчихсэн нь энэ л дээ. 

“Их Монгол” хороололтой хаяа зэргэлдээ “Crystal town”-ы гэрт нь очлоо. Аавтай нь андуурам өндөр биерхүү охин хаалга тайлж өгөв. Заан бэлтгэлийн хувцастай том өрөөнийхөө  хойморт ханайтал сууж байна. “Аа миний дүү хүрээд ирэв үү. Би чиний өмнөхөн орж ирээд байна” гэв. Энэ сацуу гэргий нь нөгөө өрөөнөөс орж ирлээ. Бумаа зааны гэргий Цогтоогийн Одонтунгалагийг манайхан “Автобус-1” компанийн захирал гэдгээр нь мэднэ. Саяхан даа, автобус баазынх нь жаран жилийн ой болж, ойн нэрэмжит бөхийн барилдааны хүндэт зочдын индэрт тод өнгийн цэнхэр дээлтэй бүсгүй нүдээрээ инээмсэглэн суусан нь Тунгаа захирал. Тэрээр Баянгол дүүргийн Ардчилсан намаас Нийслэлийн иргэдийн төлөөлөгчдийн хуралд төлөөлөгчөөр сонгогдсон нэгэн. Үндсэндээ “Нийслэлийн Засгийн газар”-ын кабинетийн гишүүдийн нэг. Идээ цагаа болох зуур гэрийн эзэнтэй наадмын бэлтгэлийнх нь талаар ярилцаад авлаа. 

Бумаа заан Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх ерөнхий газрын Биеийн тамир, соёлын төвийн даргын албатай учир тус газрын бөхчүүдээ ахалж Төр хурхын аманд бэлтгэлд гараад байгаа аж. “Цолтой бөхчүүд маань бүгд аймаг аймгийнхаа гал руу явчихсан. Хэдэн үрээхэн “морьд”-той л би зууралдаж байх шив дээ” гээд хүд хүд инээж байлаа. Гэрийнх нь хоймрын шүүгээний дээд талд давхарласан судар ном харагдана. Түүний доод талд зааны улаан залаа бүхий хоёр ч малгай нүднээ тусах аж. “Та сүүлд шинэ малгай хийлгэжээ дээ” гэхүйд, “Намайг заан болдог жил аав ээж, ах дүү нар нийлж оройг нь мөнгөөр чимэглэсэн энэ малгайг хийлгэж бэлэглэсэн юм. Барилдахдаа заан цолны дүрс бүхий тэмдэгтэй хуучин малгайгаа өмсдөг. Харин хүндэтгэлийн ёслол юм уу, гангараанд шинэ малгайгаа өмсдөг” гэлээ.  

Зурагтны дээд талын тавиур дээр хоёр буурлынхаа зургийг залсан байна. Нэг нь Тунгаа захирлын аавынх нь хөрөг аж. Нөгөө нь Бумаа зааны өвөөгийн зураг ажээ. “Манай хүн чинь өвөө эмээ дээрээ өссөн шүү дээ” хэмээн гэргий нь тодотгосноо “Өвөөгийнх нь ном эрдмийн хүч байдаг биз ээ. Манай гэр бүл тэгш сайхан явна. Өвөр дээр нь эрхэлж өссөн хүү нь төр түмний хайртай бөх боллоо. Бумаа их шүтлэгтэй. Мэргэн өвөөгөө, Баянаа багшаа, аав ээжээ, ус нутгаа дээдлэн шүтнэ” хэмээн өгүүлэв. Хоймрынх нь шүүгээний өмнүүр эргэлдэн энэ тэрийг сонирхох зуураа гэргийнх нь хэлсэн дээр дөрөөлөөд “Баянаа багшаа шүтнэ гэснээс таныг чинь сумандаа тракторын жолооч байхад “Бөх болох хүү байна” хэмээн Баянмөнх аварга хотод авчирсан гэдэг” гээд асуугаад авлаа. Заан “Өө тийн” гэж айван тайвуухан хэлээд “Энэ түүхийг хүмүүс ер нь мэддэг юм” хэмээн цааш өгүүлсэн нь энэ. “Наян зургаан онд миний бие аравдугаар ангиа төгсөөд илгээлтийн эзэн болж Тэс сумынхаа тэжээлийн аж ахуйд тракторчноор ажиллаж байлаа. Хүүхэд байхын л барилдах дур сонирхолтой. Барилдаан бүгдэд л оролцдог байсан.  Аав ээжийн талд бөхийн удамтай. Аав маань аймгийн заан цолтой, Баруунтуруун суманд долоон удаа түрүүлсэн бөх.  Авга ах Юнрэн мөн аймгийн цолтой, сумын наадамд 19 удаа түрүүлсэн байдаг. Наян найман оны гуравдугаар сард Баянаа аварга Увсад очихдоо Тулгаа заан, Төрмөнх начин нараас “Бөх болчихоор ирээдүйтэй хүү байна уу” гэхэд нь, тэд намайг заагаад өгчихөж. Тухайн үед багш маань Улсын шигшээ багийн ахлах дасгалжуулагчийн ажлаа өгчихсөн, бөхийн шинэ клуб байгуулахаар зорьж явсан юм билээ. Ингээд бага балчраасаа алдар сууг нь дуулж, биширч дээдэлж явсан домогт аваргатай уулзах хувь илгээлтийн эзэн бандид тохиосон доо. Миний гар хөлийг барьж, барилдааныг харж багагүй шинжсэний дараа “Их сайхан хүү байна. Чамайг дуудна шүү” гэчихээд яваад өгсөн. Хоёр сарын дараа “Бумбаярыг хот руу ирүүлнэ үү” гэх захидал Баянаа аваргаас ирж 1988 оны тавдугаар сарын 28-ны өдөр миний бие тракторын тос масло, шороо тоос ханхлуулсан залуу Улаанбаатарт бууж байлаа. Өвөрхангайн чөлөөтийн Баярсайхан, манай Намжилдорж, за тэгээд Сүхбат, Гантогтох биднийг цуглуулж бөхийн “Шонхор” клуб анх байгуулагдаж  байсан түүхтэй. Тэгж л залуучуудын шигшээ баг бүрдэж байлаа. 

Наян найман онд ирснийхээ дараа тэр жилийн наадамд зодоглолоо. Хоёр давчихдаг юм байна. Гурвын даваанд хэн авдаг бол гээд сууж байтал, Бат-Эрдэнэ заан авлаа хэмээн дуулдлаа шүү” гэж Бумаа заан Баянаа багшаасаа улбаалаад анх зодоглосон наадмынхаа хуучийг дэлгэх нь тэр ээ.  Амнаас нь гарах үг бүр нь сонин сайхан хийгээд монгол бөхийн домог болсон аваргуудтай холбогдож, энгийн нэг түүх сөхөхдөө хүртэл энгүй хүчтэнүүдийн алдар замналыг хүүрнэх нь бахадмаар. Энэ л үүх түүх, он жилүүд нь Дамирангийн Бумбаяр гэж хүнийг улам тодотгож байлаа. Баянаа аваргын урилгаар хотод ирж, Бат-Эрдэнэ аваргатай төрийн наадамд анх таарч, Сүхбат, Гантогтох нарын идэрхэн хүчтэнүүдтэй ах дүүгийн барилдлагатай явж, “Залуу зургаан заан”-ы түүхийг бичилцэж, Сүхбат, Өсөхбаяр аваргуудын залгамж халаа Сүхбаатарын Мөнхбат залуу хүчтэнүүдийг өөрийнхөө галаас төрүүлсэн гээд Монгол бөхийн хичнээн ч үе Бумбаяр заантай холбогдож байгаа юм бэ дээ, бүү мэд. “Наян найман он бол Бат-Эрдэнэ аваргын түрүүлдэг жил. Үндсэндээ бөхийн дэвжээнд түүний хаанчлал эхэлсэн үе нь. Гэтэл тэрхүү торгон зааг дээр та хүч үзсэн байх юм. Түрүү бөхтэй таарах ямар байв” хэмээн шалгаалаа. Заан нүдэндээ инээмсэглэл тодруулан гоёмсог модон хийц бүхий цагаан цэнхэр буйдангаа налж сууснаа “Түрүү бөхтэй таарсандаа маш их бэлгэшээж билээ. Нэг л сайхан санагдаад явчихсан. Барилдаан яаж өнгөрснийг  бараг мэдээгүй дээ. Их л хурдан өрнөж, их чанга унасан санагддаг юм” гэв. 

Заантай ийн хуучилж суутал бага охин нь зургийн цомгууд авчирч өглөө. Түүнд ээж нь хэлсэн бололтой. Одонтунгалаг эгч нөхрийнхөө хажууд ирээд суучихсан “Ойрд ингэхэд альбом ч үзээгүй юм байна ш дээ” хэмээн бага залуугийнхаа зургуудыг, нөхрийнхөө улсын цолонд дөнгөж хүрч байсан, бие галбир нь ёстой л зурсан, зорсон юм шиг явах үеийн зургуудыг үзэж суулаа. Мань хүн нэг хөлөө нөгөө дээрээ аччихсан таашаалтай нь аргагүй сууж харагдсан. Тэрхүү зузаан гэгч хэд хэдэн цомгийн наян хувь нь Баянаа аваргын зураг байна лээ.  

“Манайхан зургаан залуу зааны үе” гэж ярьдаг. Тэднийг гарч ирэхэд Доржсамбуу, Батзориг та хэдийн нөлөө их байсан даа” гэхүйд “Тэр зургаа биднээс арай түрүүлж заан болсон. 1994-1999 оны хооронд бүгд жил дараалаад заан болчихсон. Ерэн есөн онд Ганбат сүүлд болсон байх. Тэгээд 2000 оноос зургаан заан гэж яригдсан шүү дээ. Гэвч 2001 онд Доржсамбуу, Батзориг, Одгэрэл бид дөрөв заан цолонд хүрсэн. Дараахан нь манай Мягмарсүрэн заан болсон. Хэдий зургаан зааны үе гэж яригддаг ч бид хэд нэмэгдээд арваад зааны үе байсаан. Бид л хоорондоо тунадаг, нэгнээ амладаг байв” гэв. Бумаа ахын наадмуудыг манайхан сайн мэднэ. Хэн хэнээр хэзээ улсын цолонд хүрснийг хэлүүлэлтгүй мэднэ. Харин та хоёрын танилцсан түүх, хайр дурлал сонин байх болов уу гэж би гэдэг хүн палхийтэл асуугаад авлаа. Хоёулаа хэн хэн рүүгээ сүрхий харснаа инээд алдаж байна. “Заяаны хань зам дээр гэдэг үнэн юм билээ. Тэс суманд болох суварганы барилдаанд зодоглохоор Увс аймагт онгоцоор буутал яг зам дээр, өөдөөс тосч буй мэт алаг нүдэн охин ээж аавтайгаа ирсэн нь хань маань байсан даа. Надад анх чацаргана захиж билээ” гээд Бумаа заан гэргий рүүгээ юу гэж хэлэх нь вэ гэсэн янзтай харц шидлэв. Гэргий нь “Бумаа эхлээд одоогийнх шигээ ийм сайхан залуу харагдаагүй. Нүдэнд тусаагүй гэхүү дээ. Өндөр туранхай бор залуу л байсан. Барилддаг юм байна даа гэж анх бодож байлаа.  Ээж аавтайгаа Улаанбаатар орохоор онгоцны буудал дээр иртэл Бумаатай таарсан нь тэр. Харин чацаргана захьсан билүү, Тэс сум руу явна гэхээр тэгсэн байх л даа. Гэхдээ манай хүн чинь нутаг явж ирснийхээ дараа оюутны байранд манай нутгийн залуучуудтай уулзана гээд их ирдэг байсан” гэлээ. Энэ зуурт Бумбаяр заан “Би Бат-Очир болоод бусад хүүхдүүдтэй уулзах гэж очдог байсан нь үнэн. Гэхдээ тэднээр далимдуулж чамайг харах гэж очдог байсан байхгүй юу” хэмээн сая л нэг үнэнээ хэлэв үү гэлтэй инээмсэглэж суусан. 

Ерэн оны намар тийнхүү танилцаж, ерэн хоёр онд том охин нь төрж их сургуулийн оюутны байрнаас Бумбаярынх гэдэг айлын амьдрал эхэлжээ. “Бид хоёр гэр бүл болоод гурав, дөрвөн жил оюутны байраар явсан. Дараа нь түрээсийн байранд амьдарч байлаа” гэж Тунгаа эгч хоол унд болох зуураа хэлэв. Тэрээр залгуулаад ханийнхаа начин болсон жилийн наадмын дурсамжаас хуваалцсан юм. “Манай хүнийг начин болдог жил нь буюу ерэн гурван оны наадмаар Балжаа аваргын гэргий Мягмар эгч ягаан дээл хийж өгсөн. Наадмын бэлтгэл дээр нь очиж оёж өгсөн. Аваргын гэргийгээр хийлгэсэн дээлтэй очиж начин цолны тэмдэг энгэртээ зүүгээд ирж байлаа. Тэгэхэд манайх мөн л оюутны байранд. Хөдөө гадаанаас хүмүүс ирчихсэн, Бумаагийн найзууд гээд бөхчүүд ирчихсэн, оюутны байрны ганц өрөө чинь зай завсаргүй юм болно биз дээ. Манайхны хэлдгээр “Дүлий цагаан” дээрээ (плитка) зогсоо зайгүй цай хоол хийгээд халуун гэж жигтэйхэн, ирсэн зочдын хөлс нь урсаад ярих юм биш. Тэгж л начин цолныхоо найрыг хийсэн түүхтэй”  хэмээн ямар нэгэн хачиргүй дурсамжаасаа хуваалцлаа. “Оюутны байранд олуулаа тэгж бужигнаж байсан үе маань гоё байжээ. Хоёр хүүхэдтэйгээ дөрвүүлээ ганц умгар өрөөндөө багтаж ядаж байхад хөдөөнөөс хоёр гурван оюутан, Бумаагийн дүү нар ирээд байчихна. Одоо эргээд бодоход яаж болж байсан юм гэж санахаар. Гэвч болдог л байсан. Сүүлд бид хоёр хорооллын эцэст зургаан давхар байшин барьж түүндээ аав ээж, ах дүү нараа бүгдийг нь оруулсан даа” гэж гэрийн эзэгтэй өөх мах алагласан хонины хавирга сэлт чанан лавшаа хийх зуураа сонирхуулаад авсан. “Ганц өрөөнд олуулаа багтаж ядаж байсан бол одоо хэдэн өрөө том байранд хоёр, гурвуулахнаа л байж байна” гэснээ “Манай хүн чинь мах чанаж сайхан гэгч ясны шөл гаргаад лавшаа хийх дуртай. Элдэв янзын ногоо цагаа хэрэглэхгүй” хэмээн гал тогоо хавиас дуулгаж байв. 

Бумаа ах хэсэг хугацаанд чимээгүй сууснаа манай аав их мундаг хүн. Намайг бөхийн өндөр цолонд хүрэхэд их нөлөө үзүүлсэн. Миний сэтгэл зүйг их өөрчилж, хат суулгаж өгсөн гээд аавынхаа тухай ийн өгүүлсэн юм. Ерэн гурван онд тэрээр Довчингийн Нэгдэл начингаар гурав, Жамбалын Хайдав арслангаар дөрөв давж, 1963 оноос хойш төрийн наадамд зодоглохдоо тав бүү хэл, долоогийн даваанд цөөн унасан Хорлоогийн Баянмөнх аваргаар тав давж улсын цолонд хүрсэн билээ. Начин авчихаад аав дээрээ иртэл огтоос тоосон шинжгүй “За миний хүү, ус нутгийн минь бахархал болсон домогт бөхчүүдээр цолонд хүрлээ. Чи өөрийнхөө хүчээр начин болсонгүй. Цаашдаа сайн барилдаж энэ хүмүүсийн итгэлийг даах хэрэгтэй” гэжээ. Дараа жил нь Увс аймгийн харьяат улсын начин Нямжавын Мөнхжаргалаар тав давж өсөх идэр чимэг нэмэхэд аав нь мөн л баяр хүргэсэнгүй. Увсын бөхөөр давсан гээд тэр. Харин ерэн найман онд залуу заан Гэлэгжамцын Өсөхбаяраар тав давж гурвантаа шөвгөрөхөд нь машид баярлаж, одоо л миний хүү аавдаа улсын цолтой бөх болсон гэдгээ баталлаа. Гэхдээ чи ханах хэрэггүй, чамд заан цол элбэгхэн байгаа шүү гэж хэлж байсан удаатай гэнэ. 

“Манай Тунгаа миний хор шарыг их малтана аа” гэж гэрийн эзэн хэлээдэхэв. Сүхбат аварга, Гантогтох гарьд хоёр Бумаагийндаа гэр бүлээрээ ирчихсэн бүгд хөзөр тоглоод сууж байжээ. Ер нь үе үе тэр хэдтэйгээ нийлж хөзөр тоглож баахан инээлдэж, хөхрөлдөж байсан үеийнхээ дурсамжийг ярих дуртай юм билээ. Тийн хөзөрдөж байтал Тунгаа эгч “Бумаа чи, Сүхбат, Ганаа хоёроос биеэр хамаагүй том. Хэн ч харсан энэ хоёроос том цолтой бөх гэж бодохоор. Тэгтэл чи начин, энэ хоёр заан байдаг. Чамаас хамаагүй жижиг биетэй хоёр дүү чинь заан болчихоод чи ичдэггүй юм уу” гэх утгатай үг хэлж шарыг нь малтаж байсан гэдэг. “Би чинь өвгөнийгөө үе үе шургуу хийнэ шүү дээ. Тэс сумаас баахан л бөх байна. Арав гаруй начин байна. Энэ дундаас заан болчих магадлалтай хүн чинь чи биз дээ гэнэ. Манай хүн бас зөрүүдэлнээ, би ямар Тэс суманд төрсөн юм уу, Баруунтуруунд төрсөн гэж өөдөөс сөргөнө”. Ийм л яриа хөөрөө өрнүүлсэн шигээ бага охиноор нь чихэр жимс, ундаа жүүс дөхүүлүүлж, уран барилдаант ханагар заандаа ус нутаг, найз нөхдийнх нь дурсгасан эмээл хазаар, морин хуур, өөрийнх нь дүрс бүхий баримал, өөдөө цойлсон цалин цагаан морин цом зэргийг нь сонирхож, зузаан зузаан ботиуд шиг зургийнх нь цомгийг эргүүлсэн шигээ суулаа даа.

Бумбаяр заан эхээс наймуулаа юм билээ. Дүү нарынх нь нэг Монгол Улсын мэргэн Норжмааг манайхан мэднэ. Монгол сурын алтан зурхайд сум тавьж, төрийнхөө наадмын түрүүг хүртэн, төрийн тэргүүнийхээ зарлигаар улсын мэргэн цол хүртсэн нэгэн. Одоогоор улсад нэг түрүүлж, хоёр удаа үзүүр булааж хэд хэд шөвгөрөөд байгаа.  Увс аймгаас тодорсон анхны мэргэн гэдэг. Тэгвэл Норжмаа мэргэний дүү Баатархүү гэж аймгийн алдарт уяач залуу бий гэнэ. Аймаг, сумандаа айраг түрүү хүртэхээс гадна бүсийн даншиг наадамд мөн л түрүү, айраг хүртээд буй нэгэн ажээ. Бумаа ах Баатархүү дүүгээ улсын алдарт уяач болгох зорилго тавиад байгаагаа дуулгасан. Ийнхүү Увсын Баруунтуруун сумын унаган иргэн Дамиран гэж эгэл жирийн айлынхаас Монгол эрийн гурван наадам төрөөд байгаа ажээ. Үндсэндээ Баатархүү улсын алдарт уяач болох юм бол Дамиран гуайн гурван хүүхэд улсын заан, улсын мэргэн, улсын алдарт уяач болох өндөр хувь энүүхэнд байна. 

“Миний хань ижий ааваа машид хүндэтгэж хайрладгийн нэгэн илэрхийлэл бол энэ гэр бүлээс монгол эрийн гурван наадам тодорсон явдал. Норжмаа анх манайд ирээд охиныг минь хардаг байлаа. Адилхан бүсгүйчүүд учир миний бие түүнээс ямар мэргэжилтэй хүн болох вэ гэхэд, нум сум харвадаг харваач болмоор байна гэсэн. Тэгээд тухайн үед багагүй хэдэн төгрөг зарж байж Бумаа бид хоёр Норжмаад нум сум авч өгч байлаа. Одоо Баатархүүгээ улсын алдарт уяач болгоно гээд бас л энд тэндээс хурдан удмын адуу авч өгөөд зүтгэж байна” хэмээн гэргий нь хэлж байна. Сайхан хувь заяа гэхээс өөр юу гэх билээ. Дамиран гуай хөгшнийхөө хамтаар Бумбаяр хүүгийнхээ зургаан давхар байшинд хүүхдүүдийнхээ хамт, ач зээ нарынхаа “ангирын ганганаа” дунд тэнхлүүн аж төрж буй гэнэ. Зааных одоогийн байранд нүүж ирээд жил гаруй болж байгаа аж. 

Анх “Багануур” компаниас байртай болж байснаа гэр бүлийн хоёр баяртайгаар дурссан. Бумаа ах Багануурын уурхайн компанийн бөх болсон түүх нь сонин юм билээ. Тэрээр 1996 онд Увс аймгийн Хяргас сумын Цогт-Очирын Баянмөнхийг дагуулаад Багануур компани дээр, нутгийн ах Хөхөөгийн Балсандорж дээр яваад очиж л дээ. Баянмөнхийгөө тэдний бөх болгох санаатай очсон нь тэр. Баянмөнх нь ерэн таван онд Ховдын Батзоригоор тунаж тав давж начин болоод байсан үе. Балсандорж захирал Бумбаярын хүсэлтийг хүлээж аваад төд хоногийн дараа хариу өгнө, над руу утасдаарай гэжээ. Хэлсэн хугацаанд утасдахаар Баянмөнхөө дагуулан Төв шуудан дээр яваад очжээ. Тэгтэл “Манай хамт олон ярилцаад Баянмөнх начинг биш харин өөрийг чинь компанийнхаа бөх болгохоор боллоо” гэсэн хариу өгөх нь тэр. Хажууд Баянмөнх нь хараад зогсож байдаг. Тэр шийдвэрийг начинд хэлэхэд их хэцүү байлаа гэж Бумаа заан инээвхийлэв.  Түүнээс өмнө Худалдаа аж үйлдвэрийн тэнхимийн менежерээр ажиллаж байсан Түмэнбаяр гэж бөхөд элэгтэй, Бөхийн холбооны цэцдийн зөвлөлийн гишүүн байсан хүн “том” Сүхбат гарьд, Бумбаяр хоёрын улаан фен нь байжээ. Тэгээд өөрийн компанийн бөх болгож, Бумаа зааныг сургууль соёлыг нь төгсгөж, улсын цолонд хүргэсэн ач буяныг мартдаггүй юм билээ. Мөн Дүгэржав гэж нутгийн ах, сүүлд овоглож барилдсан “Увс хүнс”-ийн хамт олноо ч дурсаад авсан.

Тэднийх хоёр охинтой. Том охин Шижиртуяа нь өнөө жил Их сургуулийн хуулийн ангийг төгсч байгаа аж. Саяхан хонхны баяр нь болж төв талбай дээр Бумбаяр заан гэргий, бага охиныхоо хамт очин том охиндоо цэцгийн баглаа барьж баяр хүргэжээ. 

Бага охин Идэрмаа нь мөн Их сургуулийн оюутан аж. 1994 онд аавыгаа өсөх идэр чимэг авахад төрсөн учир Идэрмаа гэж нэр өгснөө ээж нь сонирхуулж байсан. Тунгаа захирал Их сургуулийн хуулийн ангийг төгссөнөөсөө хойш хорь шахам жил өмгөөлөгч, нотариатчиар ажилласан байна. Төрсөн эгч Алимаагаа Тэс сумаас аймгийн Иргэдийн хуралд хоёр ч удаа төлөөлөгчөөр сонгогдоход нь хамт явж, дараа нь 2009 онд үйлчилгээний газраа АН-аас нэр дэвшсэн Ц.Элбэгдоржийн сурталчилгааны байр болгон бусад нөхдийн хамт зүтгэж зүрхнийхээ дуудлагаар улс төрд хөл тавьжээ. Аливаад чин шударга хандаж, хийж бүтээхийн тэмүүлэл, хэлсэн л бол түүндээ хүрнэ гэх чин эрмэлзэл зааны гэргийгээс илхэн харагдаж байлаа. Үнэхээр дайчин эрэмгий бүсгүй юм билээ. “Автобус-1” орон нутгийн өмчит үйлдвэрийн газрынхаа 700 гаруй ажилчдыг түүчээлэн яваа эмэгтэй. “Манай хүний дайчин эрэмгий, хор шартай чанар миний барилдааны амжилтад бас л нөлөөлдөг байсан. Ямар сайндаа л Сүхбат, Гантогтох хоёрын хажууд “Жижигхээн биетэй энэ хоёр заан болчихоод байхад…” гэж миний шарыг малтаж байхав дээ” хэмээн гэрийн эзэн яриан дундаа хэдэнтээ хэлээд авсан юм.  

Бумаа заантай хуучилж суухад гэргийгийнх нь утас зогсоо зайгүй хангинана. Ажлын газрынхан, Иргэдийн хурлынхан, Баянгол дүүргийнх нь сонгогчид, за тэгээд найз нөхөд нутаг усныхан гээд ярих хүн бишгүй бололтой. Харин Баянаа аваргын охин, Сүхбат аваргын хүүхдүүдийн ээж Баясаа ярьж таарсан. Тэрээр нөхөртөө “Баясаа ярьж байна” гэж дуулгаж байлаа. Гантогтохын гэр бүлийнхэнтэй ойр байдгаа дурсаж байв. “Сүхбат залуу эхнэртэй болоод өөр амьдрал зохиочихсон, Намжилдоржийн маань бие жаахан тиймэрхүү байгаа зэргээс ойрд уулзалдсангүй дээ” гэв. Ховдын Мөнхбаатар, Увсын Мөнхжаргал, Говь-Алтайн Баатар гээд начингуудтай гэр бүлийн найзууд ажээ. 

Тунгаа эгч хоёр охиныхоо өрөөнд хэсэг зуур удсанаа гарч ирэн “Ингэхэд эгч нь, Бумааг заан болох жил л төв цэнгэлдэх орсон гээд боддоо” хэмээн урт хар сормуусаа дэрвүүлэн нүдээрээ инээд алдсан юм. 

Хэн ч юм бэ дээ, нэг ахмад цолтой бөх л наадмын дэвжээнд нөхрийгөө дагаж очиж болохгүй, барилдаан гардаггүй гэсэн зүйл хэлчихсэн байгаа юм. Тэгээд л Тунгаа эгч дандаа гэртээ үлддэг, наадмын бэлтгэлээс ирэхэд нь тусдаа унтаж, хол хөндийхөн байдаг байснаа инээдэм наргиан болгож хэлсэн юм. 2001 оны наадмаар нөхөр нь “Миний хань хамт оч л доо. Алдар цолтой бөхчүүдийн гэргий нар хамт очоод болоод л байна”  гээд дагуулаад явсан гэдэг. Тэгээд тэр жилээ долоо давж хүсэн хүлээсэн заан цолондоо хүрчээ. Орой нь гэртээ бөөн баяр хөөр болон ирээд гэргий нь “Би хэдэн жилийн өмнө л хамт явдаг байж. Аль эрт цолонд хүрчихгүй юу. Намайг л хүлээгээд байсан юм биш үү” гэж тоглоом шоглоомын завсарт хэлж байснаа дурслаа. Харин энэ зуурт Бумаа заанаас Гантогтохоор долоо даваад тугийн мандал нулимстай тойрсныг нь асуулаа. 

“Долоогийн даваанд Ганаа намайг амлах нь гарцаагүй байсан. Шаагдаж ам авна гэдэг тэр. Өсөхбаяр, Сумъяабазар, бид гурваас ам сонсч байгаа. Гарахын өмнөхөн Ганаад хэллээ. “Ах нь өнөө жил л заан цолонд хүрэх найдвар байна. Миний дүү нэг юм бодохгүй юу” гэхэд өөдөөс “Бумаа ах аа, та мэдэж байгаа. Манай аав 50, 60 жилийн түүхт ойн түрүү авсан. Далан жилийнхийг Балжаа аварга авсан. Энэ жил би түрүүлэхийн төлөө барилдаж байна” гэдэг юм. Тэгээд л гарлаа. Хоёул үзлээ, би хонгодож дайраад давлаа. Сонин юм шүү. Монгол төрийн наадамд ааваар нь тав давж начин болсон бол хүүгээр нь долоо давж заан болох хувь надад байсан шүү. Яалт ч үгүй уйлчихсан даа. Өөрөө баярлахын зэрэгцээ түмэн олны хүсэл хүлээлтийг биелүүлнэ гэдэг маш том баяр бахдал байдаг юм билээ. Олон хүн баяр хүргэж баярласнаа илэрхийлж байсан”. 

Ийнхүү “Уур хүрмээр олон бөхтэй Увсын Тэс”-ийнхний хүчтэнүүдийн манлай Дамирангийн Бумбаяр заантай өдрийн турш хуучилсаар  үдшийн бүрийтэй золголоо. Өнөө жилийн наадмаар хэнийг харж байна гэхэд, Содномдорж, Гончигдамба хоёр дээшээ барилдана байх. “Увс нуур” галыг манай Гантогтох ахалж байгаа, ноднин би ахалсан. Мөнхбат аварга, Бүрэнтөгс нар түрүү бодож л байгаа. Санжаадамбыг хэлэхгүй өнгөрч болохгүй. Өнгөрөгч жилийн аварга  маань байна. Олон шинэ цолтон төрсөн сайхан наадам болно доо гэсээр хоцорсон юм.  

Н.ГАНТУЛГА    

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ ярилцлага

Д.Ганхуяг: Энэхүү айлчлал Монгол, Хятадын харилцааг бэхжүүлнэ

БНХАУ-ын Гадаад хэргийн сайд Ван И энэ сарын 24-26-ны өдрүүдэд манай улсад айлчлах гэж байна. Уг айлчлалын талаар Гадаад харилцааны дэд сайд Д.Ганхуягтай ярилцлаа.

-БНХАУ-ын Гадаад хэр­гийн сайд Ван И-гийн энэ удаагийн айлчлалын ач холбогдлыг Та хэр­хэн дүгнэж байна вэ. Айлчлалын гол онцлог юунд оршиж байна? 

-Монгол Улсын Гадаад харилцааны сайд Л.Болдын урилгаар БНХАУ-ын Гадаад хэргийн сайд Ван И 2014 оны зургадугаар сарын 24-26-ны өдрүүдэд Монгол Улсад албан ёсны айлчлал хийх гэж байна. БНХАУ-ын Гадаад хэргийн сайдын айлчлал нь Монгол Улсын Гадаад харилцааны сайд Л.Болдын энэ оны нэгдүгээр сард БНХАУ-д хийсэн албан ёсны айлчлалын хариу айлчлал юм. Хятадын Гадаад хэргийн сайдын энэ удаагийн айлчлал нь Монгол Улс, БНХАУ-ын стратегийн түншлэлийн харил­цаа, хамтын ажилла¬гааг бүхий л салбарт өргөжүүлэн хөгжүүлэх, харилцан итгэл­цэл, ойлголцлыг бэхжүүлэх, олон улсын болон бүс нутгийн хүрээн дэх хамтын ажиллагааг идэвхжүүлэхэд түлхэц үзүүлэхэд оршиж байна. Үүгээрээ энэ удаа¬гийн айлчлал чухал ач холбогдолтой болох юм. 

Гадаад харилцааны сайд Л.Болд Хятадын Гадаад хэргийн сайд Ван И-тэй албан ёсны хэлэлцээ хийж, хоёр талын улс төр, эдийн засаг, соёл, хүмүүнлэгийн зэрэг олон салбарын харилцаа, хамтын ажиллагааны өргөн хүрээтэй асуудлуудаар са¬нал солилцоно. Гадаад хэр­гийн яамд хоорондын хам­тын ажиллагааны өнөөгийн байдал, цаашдын төлөвийн талаар хэлэлцэж, олон улс, бүс нутгийн хамтын ажиллагааны асуудлуудаар хоёр талын баримталж буй бодлого, байр суурийн талаар нухацтай ярилцана. Түүнчлэн Хятадын Гадаад хэргийн сайд Ван И Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж, Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг, Шадар сайд Д.Тэрбишдагвад тус тус бараалхаж, хоёр талын өргөн хүрээтэй асуудлаар санал солилцохоор төлөвлөж байна. 

Мөн ойрын хугацаанд хоёр талын хооронд хэрэгжүүлэх өндөр, дээд төвшний айлч¬лалын бэлтгэлийг хангах, Гадаад харилцааны яамд хоорондын хамтын ажил-лагааг гүнзгийрүүлэн хөгжүү¬лэх, хоёр талын харилцааны болон бусад харилцан сонирхсон асуудлаар мэдээ¬лэл, санал солилцож, нэгдсэн ойлголтод хүрэхэд чухал ач холбогдолтой болно. 

-Энэ онд Монгол Улс, БНХАУ-ын хооронд дипломат харилцаа тог­тоосны 65 жилийн ой тохиож байгаа. Хоёр та¬лын харилцааны хэтийн төлөвийг Та хэрхэн харж байна вэ?

-Монгол, Хятадын хоо­ронд 1949 онд дипломат харилцаа тогтоосноос хойш 65 жил өнгөрч байна. Тэгэхээр энэ он тэмдэглэлт ойн жил бөгөөд хоёр улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 65 жил, Найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааны тухай гэрээг шинэчлэн байгуулсны 20 жилийн ой мөн тохиож байгаа юм. Эдгээр тэмдэглэлт ойг хамтран тэмдэглэн өнгөрүү¬лэх зорилгоор хоёр тал энэ оныг Найрсаг солилцооны жил болгон зарлаж олон ажил арга хэмжээ хамтран зохион явуулахаар тохиролцож шат дараатайгаар хэрэгжүүлж байна. Үүнд, харилцан соёлын өдрүүд зохиох, гэрэл зур­гийн үзэсгэлэн гаргах, урлагийн тоглолт хийх, кино өдрүүд зохиох, хүүхэд, залуучуудын солилцоо хэ¬рэг­жүүлэх зэрэг баялаг ар¬га хэмжээнүүд тусгагдсан байгаа. Эдгээр ажил арга хэмжээний дотор дээд, өндөр төвшний харилцан айлчлал багтаж байна. Хятадын Гадаад хэргийн сайдын айлчлалын дараа БНХАУ-ын даргын хийх төрийн айлчлал, мөн оны сүүлчээр УИХ-ын дарга З.Энхболдын өмнө хөршид хийх айлчлал төлөвлөгдөж байна. 

Сүүлийн жилүүдэд БНХАУ, Монгол Улсын бүх та¬лын харилцаа, хамтын ажиллагаа амжилттай хөгжиж ирлээ. Өдөр, дээд төвшний харилцан айлчлалууд тогт-мол­жиж, худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагаа идэвхтэй үргэлжилж байна. Хоёр тал бүс нутаг, олон улсын хамтын ажиллагааны механизмуудын хүрээнд ам-жилттай хамтран ажиллаж байна. Соёл, боловсрол, шинж¬лэх ухаан, техник, эрүүл мэнд, хүмүүнлэг зэрэг салбарын хамтын ажиллагаа идэвхтэй өрнөж байгаа нь хоёр улсын иргэдийн харилцан ойлголцол, най­рамд¬лыг бэхжүүлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэж байна.Энэ бүхний үндсэн дээр 2014 онд Монгол Улс, БНХАУ-ын харилцаа, хамтын ажиллагаа улам эрчимжин гүнзгийрч, өндөр дээд төвшний харил­цан айлчлал, салбар хоорондын, иргэд, хүүхэд залуучуудын харилцаа, со¬лил­цоо идэвхтэй хэрэгжих сай­хан төлөв бүрэлдээд байна.

Өнөөдөр Монгол, Хята¬дын харилцаа түүхэн дэх хамгийн таатай үедээ явж байна. Хятадын тал ч ингэж дүгнэдэг. Улс хоорондын харилцааны дээд төвшин болох стратегийн түншлэл хэрэгжиж байна. Улс төрийн харилцаанд ямар нэгэн маргаантай асуудал байхгүй, бүс нутаг, олон улсын асуудлаар үзэл бодол, байр сууриа тогтмол солилцож, дэлхий дахин, бүс нутгийн энх тайван, аюулгүй байдлын төлөө идэвхтэй хамтран ажиллаж байна. Газар нутаг, хилийн маргаантай асуудал байхгүй. Монгол, Хятадын хилийн зурвасыг хамтран бүрэн тодотгож тогтоосон. Нэг үгээр хэлбэл энхийн хил болсон. БНХАУ олон жилийн туршид манай худалдааны хамгийн том түнш, хамгийн том гадаад хөрөнгө оруулагч байсаар ирлээ. 

Өнгөрсөн тавдугаар сард Шанхай хотод болсон Азид хамтын ажиллагаа, итгэлц¬лийг бэхжүүлэх бага хурлын дээд төвшний уул­залтын үеэр Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж БНХАУ-ын дарга Си Зиньпинтэй уулзаж хоёр талын харилцаа, хамтын ажиллагааны өргөн хүрээтэй асуудлуудаар са¬нал солилцож ярилцсан. Энэ үеэр БНХАУ-ын дарга Си Зиньпин “БНХАУ нь Монгол Улсын тусгаар тогтнол, нутаг дэвсгэрийн бүрэн бүтэн байдал, Монголын ард түмний сонгосон хөгжлийн замыг хүндэтгэнэ. Хоёр улс харилцан ашигтай харилцаж, хамтран хөгжиж, хамтдаа хожих ёстой” гэсэн БНХАУ-ын албан ёсны байр суурийг дахин нотолсон юм. Түүнчлэн Монгол Улстай хамтран ажиллахдаа “Монголын талд илүү ашигтай байхаар хандана” гэсэн  нь манай улсад хөгжлийн боломж, давуу талыг бий болгох таатай нөхцөлийг бүрдүүлж байна. 

-БНХАУ бүс нутагтаа хамгийн олон хөрштэй орон. Тус улс хөрш орнуудын бодлогоо дахин тодорхойлж, хамт¬даа хөгжье гэдэг үзэл баримтлалыг гаргасан гэсэн. Энэ талаар тодруулж өгнө үү?

-Өнгөрсөн 2013 оны 10 дугаар сард Хятадын төр засаг хөрш зэргэлдээ улс орнууддаа чиглэсэн гадаад бодлогынхоо асууд­лаар хурал хийж, хөрш орнуудтайгаа тогтоосон га¬даад харилцаагаа шинэч­лэн идэвхжүүлэх, онцгой анхаарах талаар тусгай шийдвэр гаргасан. Энэ шийдвэрийн дагуу он гарсаар хэдхэн сарын хугацаанд хөрш орнууддаа чиглэсэн Хятадын гадаад харилцаа ихээхэн эрчимжиж, хэд хэдэн оронтой чөлөөт худалдааны хэлэлцээр, чөлөөт бүсийн хэлэлцээр байгуулж, мөн өнөөгийн харилцааны төвшин¬гээ дээшлүүлэх, шинэ алхам хийх зэргээр идэвхтэй харилцах боллоо. БНХАУ-ын удирдлага хөрш орнууддаа “илүү дотно, илүү чин сэтгэлээсээ, илүү нээлттэй, хүртээлтэйгээр хандаж, хамтын ажиллагаанаас хөрш орнууддаа илүү ашиг тус хүртээх” гэсэн шинэ үзэл санаагаар хандаж буй нь Монгол-Хятадын хоёр талын харилцаа болон бүс нутгийн хамтын ажиллагаанд илүү таатай нөхцөл бүрдүүлж байна гэж Монголын тал үзэж байгаа. Үүнтэй холбогдуулан хэлэхэд Гадаад харилцааны сайд Л.Болдыг энэ оны нэгдүгээр сард Хятадад айлчлах үеэр БНХАУ-ын дэд дарга Ли Юаньчао хүлээн авч уулзан дээрх бодлогоо тайлбарлан танилцуулж, Хятадын хөгжлийн энэ таатай боломжийг хөрш зэргэлдээ улс орнууд онцгойлон анхаарч ашиглаж эхэлснийг дурдаад Монгол Улс ч бас Хятадын хөгжлийн энэ боломжийг алдалгүй ашиглаасай, хамтдаа хөгжье гэж хүсч байгаагаа илэрхийлсэн байдаг. 

-Монгол, Хятадын худал­даа, эдийн засгийн харилцаа, хамтын ажиллагаа хэрхэн өрнөж байна вэ. Тэр дундаа томоохон төслүүдийн хамтын ажиллагаа ямар шатандаа явж байгаа вэ?

-Монгол Улс 2011 онд БНХАУ-тай стратегийн түншлэ¬лийн харилцаа тог­тоо­¬сон. Ерөнхий сайд Н.Алтанхуягийн 2013 онд БНХАУ-д хийсэн албан ёсны айлчлалын үеэр стратегийн түншлэлийг хөгжүүлэх дунд, урт хугацааны хөтөлбөр байгуулсан. Энэ үндсэн дээр хоёр талын улс төр, эдийн засаг, худалдаа, соёл, боловсрол, шинжлэх ухаан, хүмүүнлэгийн зэрэг бүх салбарт харилцаа, хамтын ажиллагаа идэвхтэй өрнөж байна. Ялангуяа сүүлийн жилүүдэд эрчим хүч, уул уурхай, дэд бүтцийн томоохон төслүүд дээр хамтран ажиллаж, түрүүчээс нь зарим тодорхой үр дүнд хүрэх сайхан төлөв бий болж байна. 

Монгол, Хятадын страте¬гийн түншлэлийн харил­цааны гол тулгуур нь худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагаа гэж талууд үздэг. Хоёр талын аж ахуйн нэгжүүд уул уурхай, барилга, зам, тээвэр, ХАА, банк, санхүүгийн салбарт эрчимтэй хамтран ажиллаж байна. БНХАУ нь Монгол Улсын гадаад худалдааны хамгийн том түнш, бас хамгийн том хөрөнгө оруу¬лагч билээ. Манай улсын гадаад худалдаа, хөрөнгө оруулалтад БНХАУ сүүлийн 14 жилийн турш тэргүүлэх байр эзэлж ирснийг дурдах нь зүй.

Энэ удаагийн айлчлалын үеэр Монгол, Хятадын харил­цааны ойрын жилүүдийн явц байдлыг дүгнэж, цаашид улам бүр гүнзгийрүүлэн хөгжүүлэх хоёр талын сонирхлыг нотолж, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх болом­жуудын талаар санал солилцох юм. Өнгөрсөн онд хоёр улсын удирдагчдын хүрсэн чухал тохиролцоонууд болон “Монгол, Хятадын стратегийн түншлэлийн харилцааг хөгжүүлэх дунд, урт хугацааны хөтөлбөр”-ийг хэрэгжүүлэх тодорхой арга хэмжээнүүдийн талаар, тухайлбал эдийн засгийн хамтын ажиллагаа, түүний дотор нүүрс хийжүүлэх,  төмөр замын бүтээн байгуулалт зэрэг томоохон төслүүдийн хамтын ажиллагааны талаар ярилцах болно.

Монгол Улс нийт 5600 км шинэ төмөр зам барихаар төлөвлөсөн бөгөөд 2013 онд эхний ээлжинд баригдах 1800 км төмөр замын бүтээн байгуулалтыг эхлүүлсэн. Шинэ төмөр замын болон түүнтэй уялдаатай хөгжүүлэх аж үйлдвэрийн бусад төслүүдэд Хятадын нэр хүнд бүхий томоохон аж ахуйн нэгжүүд, банк санхүүгийн байгууллагууд зах зээлийн зарчмын дагуу оролцох асуудал нээлттэй.Хамтын ажиллагааг улам идэвхжүүлэх зорилгоор урьд нь ажиллаж байсанМонгол, Хятадын Эрдэс баялаг, эрчим хүчний зөвлөлийг өргөтгөн Эрдэс баялаг, эрчим хүч, дэд бүтцийн хамтын ажиллагааны зөвлөл болгохоор талууд тохиролцоод байна. 

Монгол Улсад нүүрсний уурхайг түшиглэн цахилгаан станц хамтран байгуулж, БНХАУ-д эрчим хүч экспорт¬лох сонирхолтой байдаг. Энэ яриа хэлэлцээг үргэлжлүүлж өндөр, дээд хэмжээний айлчлалын үеэр ахиц гар­гах боломж бий.Нүүрс хийжүүлэх төслийн хамтын ажиллагаа нэлээд ахицтай байгаа бөгөөд ойрын үед бодит үр дүнд хүрэхээр ажиллаж байна. Энэ төсөл нь хоёр талын эдийн засгийн хамтын ажиллагааны түү¬хэнд хамгийн том төсөлд тооцогдох бөгөөд манай эдийн засгийн хөгжилд болон агаарын бохирдлыг буу­руулахад маш чухал ач холбогдолтой юм.  

-Олон нийт Монгол, Хятадын харилцаа, хамтын ажиллагааны талаар ойлголт, мэдээлэл багатай байдаг. Ялангуяа төмөр зам, уул уурхайн хамтын ажиллагааны талаар янз бүрийн сэтгэгдэл, байр суурь илэрхийлэх нь бий. Үүнийг Та юу гэж үздэг вэ? 

-Өнөөдөр дэлхийн улс орнууд маш түргэн хурдацтай хөгжин өөрчлөгдөж байна. Бүс нутгууд эрчимтэй хөгжин даяарчлагдаж, хөгжлийн боломжуудыг алдалгүй ашиг¬ла¬хыг зорьж, хамтын хөгж¬лийн төлөө гадаад харилцаа, аюулгүй байдлын таатай, найдвартай орчныг бүрдүүлэхийн төлөө улам бүр идэвхтэй хамтран ажиллах боллоо. Цаг ямагт өнгөрснийг эргэн харж, түүнтэй жишиж харьцуулах нь урагшлан хөгжихөд төдийлөн эерэг үр нөлөө үзүүлэхгүй байх нь бий. Өнөөдөр бид урагшаа харах, хөгжил цэцэглэлийн боломжийг алдахгүй ашиглах, хамтын аюулгүй байдлын найдвартай орчныг бий болгохыг илүү их анхаарах нь зүйтэй юм.   

Өнөөдөр шинээр тавих төмөр замыг өргөн, нарийн царигаар тавих асуудлаар янз бүрийн хэлэлцүүлэг өрнөж байна. Энэ асуудлыг холбогдох байгууллагууд хамт-ран хэлэлцэж УИХ, Зас¬гийн газарт оруулж шийдүүлнэ. Өөрөөр хэлбэл, монголчууд бид өөрсдөө л шийднэ. Шийдвэр гаргахад улс төрийн аюулгүй байдал, эдийн засгийн бодит үр өгөөж, бусад олон талын нөхцөл байдлыг харгалзан үзэж шийдэх нь мэдээж. Үүнд гадны ямар нэгэн нөлөө байх боломжгүй.                                                                                                           

Ярилцсан А.СҮНДЭР