Category: булангууд

Categories
булангууд мэдээ нэг-ангийнхан

Соёлын довтолгооны үеийн нэгдүгээр ангийнхан тавин жилийн дараа цуглав

1а ангийнхан

Ангийн дарга Г.Чулуун “1а”-гийнхны дараа “1б”-гийнхэн жагсаад зогсч байгаарай. Дараагийн анги томоотой байна шүү” гэж захиргаадна. Жараад настай “хүүхдүүд” ангийн даргынхаа үгээр нэг эгнээгээр зогсох зуураа нэгийгээ нудран нуг нуг инээх нь өхөөрдмөөр ч юм шиг. Гурав, дөрвөөрөө бөөгнөрч зогсоод, хөгтэй явдлаа ярьж байгаа бололтой тасхийтэл инээлдэнэ, хэсэг дүрсгүй нөхдүүд гэрэл зургийг албаны байдал­тай даруулах ажил үймүүлэх янзтай. “Хүүе, энэ багын л тосны өт шиг нөхөр байсан юм. Яг хэвээрээ”, “Захиа өг­дөг байсан охиныхоо дэргэд зогсоноо, яадаг юм” “Алив тэр ангиас төрсөн хосууд зэргэцээд зогсоодох” гэх мэтээр инээд цалгисан шуугиан эцэс, төгсгөлгүй мэт үргэлжилнэ. 

Увс аймгийн Малчин сумын сургуульд 1946 онд нэгдүгээр ангид орсон ангийнхан 50 жилийн дараа уулзаж байгаа нь энэ. Тэд өнгөрсөн долоо хоногийн баасан гаригийн өглөө эртлэн цуглаж, Төрийн ордонд зочилжээ. Тэнд охидууд инээлдэж, үймүүлээд ёс ал­дсаныг хөвгүүд нь ховлох янзтай. Хариуд нь охидууд “Та нар тэгж л бай. Амралтад очоод яаж хөглөхийг чинь харна аа” гэж даажигнана.  Төрийн хүндэтгэлийн есөн хөлт цагаан тугны өм­нө нутгийнхаа гишүүн Ц.Нямдор­жийг дундаа зогсоож бай­гаад дурсгалын зургаа татуул­чихаад, Чингэсийн талбайд очиж мөн л бөөнөөрөө инээж байгаад гэрэл зургаа авахуулжээ. Тэндээсээ зоо­гийн газарт зочлоод байхад нь “Нэг ангийнхан” буландаа урихаар очлоо. Биднийг очи­ход танхим дүүрэн инээд цалгиж байлаа. Тавин жилийн тэртээх ангид ийм л дуу шуу байсан байх гэмээр. Аргагүй, нэг ангийнхан цуглахаараа хүүхэд насандаа очдог юм байна гэж төсөөлөхөөр юм. Тэд маань ч “Хүүхэд насанд хүргэж өгдөг галт тэргэндээ аялж байгаа мэт санагдаж байна. Ангийнхныгаа үнэхээр их санажээ. Өглөө уул­за­хад заримд нь нэр өгч ча­дахгүй будилж байсан. Одоо бол жинхэнэ дундаа ороод байна шүү дээ. Багш нар маань чимээнд жаахан ядарч байгаа байх. Гэхдээ бидний шуугиан залуу насыг нь дуурсгаж байгаа гэдэгт итгэлтэй байна” гэцгээлээ. Бид ч тэдний хүүхэд насны галт тэргэнд сууснаа хүргэж байна.

Соёлын довтолгоогоор цугласан ангийнхан жилийн дараа хүргэнтэй болчихов

1960-аад онд соёлын довтолгоон улс орон даяар өрнөсөн үе. Үүнээс 20 жилийн өмнө кирилл үсэгт суурилсан шинэ үсэгт шилжиж, үүний дараа хүн бүрийг бичиг үсэгтэй болгох аян эхэлсэн юм. 1970 он хүртэл 8-12 насны бүх хүүхдийг анхан шатны боловсролтой бол­гох, хот аймгийн төвийн хүүх­дүүдийг долоон жилээс илүү хугацаагаар сургах зорилт дэвшүүлээд байсан үе. Яг тэр үед буюу 1964 оны намар Малчин сумын бага сургуулийн нэгдүгээр ангийг дөрвөн бүлэг болгож, найман настангуудаас гадна сургууль завсардсан 15 хүртэлх нас­ны хүүхдүүдийг сургуульд хамруулахаар болжээ.

Захир­гаа, эмнэлэг, сургуулийн ажилт­нууд хөдөөгийн айл бүрээр орж сургууль зав­сардсан нөхдүүдийг бүртгэж цуглуулахад 160 сурагч нэг­дүгээр ангид орсон нь өдгөө “Нэг ангийнхан” булангийн маань баатрууд. Тухайн үед багшийн сургууль дөнгөж төгссөн Ч.Батцэнгэл багш  30 сурагчтай “1а” ангийг авч байж. Шинэхэн багш сурагчдаа жагсааж ангидаа ороод “За, хүүхдүүд ээ ширээн дээрээ сууцгаа” гэхэд олонхи нь ширээн дээрээ үсэрч гараад суучихсан гэдэг. Сургууль завсардсан нөхдүүд гэхэд хурдан уншиж сурсан, дөрөвдүгээр анги төгстөлөө тэргүүний ангиар шалгарсан гэдгийг Ч.Батцэнгэл багш дурсана билээ. Түүнээс гадна Д.Бадамгарав, Г.Буянтогтох багш сурагчдынхаа тавин жилийн дараахь уулзалтад иржээ. Тэд хүүхдүүдээсээ сайхан энерги авч байгаагаа хэлж, бүгдэд нь “Хайртай шүү” гэж дамжуулсан юм. 

1б ангийнхан

Малчдын голдуу хүүхдүүдэд анх сургуулийн сурагч болоод ирэхэд сумын төв сүрдмээр том хот мэт санагдаж байсан гэнэ. Дурсамжийг нь сонсоход хичээлийн эхний долоо хоногт сургуулиа өөрөө олж очсон нь цөөн бололтой. Сургуулиа оллоо гэхэд ангиасаа төөрч уйлаад зогсч байсан нь олон гэсэн. Эхний хэдэн өдөр хамаатныхаараа байж байгаад бүгд шахам дотуур байранд оржээ, нэгийнхэн. Нэгдүгээр анги төгстөлөө нэгэнтэйгээ сайн танилцаж амжаагүй гэдэг. Бичиг үсэг сурах их ажлын хажуугаар хөдөө байгаа гэр, ээжийн боорцог, мал хуй нь нүдэнд харагдаад найзалж, нөхөрлөх завгүй явсан юмдаг уу даа. Ингээд хоёрдугаар ангидаа ирэхэд нэг охин нь айлын бэр болоод явчихсан байсан гэдэг. “Хоёрдугаар ангидаа айлын бэр болчихсон гэхээр сонин юм, “яриач” гэхээр “Хүүхдийн нэр хэлж ичээгээд яахав дээ. 15 настай охин байсан юм. Тэгээд л хадамд гарчихгүй юу. Айлын бэр болсон ч соёлын довтолгооны үед сургууль завсардаж болохгүй учраас ангидаа ирсэн хэрэг” гэцгээлээ. 

Дотуур байрны хөгтэй явдал буюу Зооёо ирсэн өдөр

Тэдний ангийнхан ангиараа шахам дотуур байранд өсчээ. Тиймээс ч дурсамжууд нь дотуур байртай холбогдоод байх янзтай. Байрныхны гол ажил нь хичээл хийх гэхээсээ илүү ноцолдож, тоглох. Хөвгүүд нь барилдана. “Улсын заан Ө.Тулгаа агсанаас эхлээд олон бөх бидэн дундаас төрсөн дөө” гэж дурсана. Бас өвлийн хүйтэнд адууны хөлдүү хомоолоор гахай тоглоно. Энэ тоглоомыг “Одоогийнхоор бол бэйсбол юм шүү дээ. Гахай тоглоход Ш.Бат-Очир, Н.Ширэндэв нар сургуульдаа “од” явлаа. Тэр хоёрыг авах гэж багууд үнэ хаялцана. Манай ангийнхан ер нь их спортлог хамт олон байж.  Хөлбөмбөгийн оронд хөлдүү хомоол өшиглөн гүйлдэнэ. Одон бөмбөг тоглохын тулд сумын клубийн галлагааны модыг өдөржин хөрөөдөж, хагална. Өвлийн улиралд бол алхана гэж байхгүй. Бүгд цаначин болчихно. Хөвгүүд зогсоогоороо, араас нь охид нь бариад л олон чиргүүл болоод гулгачихна. Тийм учраас Малчныхан цанын спортод амжилттай явдаг” гэж дурссан. 

1в ангийнхан

Дотуур байрны сурагчдад хааяа гэрээс нь ууттай боорцог, ааруул, чанасан мах ирнэ. Ийм илгээмжийг тэд “зооёо” гэж нэрлэдэг байж. Гэрээс нь “зооёо” ирсэн хүүхэд тэр өдөртөө л байрны хаан шиг байж, бусдадаа тааллаараа хишиг хүртээнэ. Уг нь бага ангийнхан шал шүүрдэж угаах, том ангийнхны гутал тослож, хувцсыг нь угаах үүрэгтэй. “Зооёо” ирсэн өдөр бол энэ бүх ажлаас чөлөөлөгдөнө гэсэн үг. Дотуур байрны тогоочийг Иш гэдэг аж. Хүүхдүүд малгайгаа сольж өмсөөд хоол нэмүүлэх гэж байгаад Иш гуайд баригдана. Олонхи нь айлаас бууз хулгайлдаг байснаа нуулгүй ярив. Арай олон бууз хулгайлдаг байсан болохоор Бааяа гэдэг хөвгүүнийг “Бууз Бааяа” гээд хочилчихсон одоо ч хэвээрээ. Тэдний ангид бас “Оргодол Тогтох” гэдэг хочтой хүү байжээ. Сав л хийвэл гэр рүүгээ оргочихно. Багш нь олж ирэх үүрэг хүлээнэ. Оргодол Тогтохоос гадна тэдний ангийнхан оргохдоо гаргуун. Д.Буян, Т.Бат-Очир хоёр мөс хайлж байх үед гэр рүүгээ оргож. Голын хөндий шар усны үерт автаад морьтой хүн ч гарч чадахгүй байсан цаг. Мань хоёр гутлаа шидэж, голын нөгөө талд гаргачихаад араас нь ус руу харайгаад орчихож. Сэлсээр байгаад гарсан тухайгаа “Одоо бодоход юун сэлэх, шидэгдээд гарсан шиг байгаа юм” гээд инээлдэнэ. Үхэхээс наагуур гэртээ очихдоо “Багш чөлөө өгөөд” гэж худлаа хэлээд ангийнхаа багшийг “Үер устай үеэр хүүхдэд чөлөө өглөө” гэж донгодуулаад авсан гэдэг. Дараа нь худлаа хэлсэн нь баригдаж ааваасаа алганы амт амсч байжээ. 

1г ангийнхан

Нэр хочны тухай яриулаад байвал бүгд хочтой болж таарав. Ц.Оюун ангийнхаа хөвгүүнээс хайрын захиаг “Шифр” үнэртэй устай хамт авсан тухайгаа “Хүнд битгий хэлээрэй” гээд найздаа ярьчихсан нь тарж “Шифр Оюун” болсон гэдэг. 

Хайрын захиа буюу ангиас төрсөн хосууд

Тэдний ангийнхан бичиг үсэг сурсан даруйдаа хайрын захиа шидэлцсэн нь өнөөх л 13, 14 настайдаа сургуульд орсон нөхдүүдийн явдал. Ш.Бат-Очир урлагийн үзлэгээр 

“Борхын голын ус нь хө

Боргио хаялан урсах шиг

Борхон зүрхний цохилтоор

Болзоот чамайгаа мөрөөднө” гэж дуулаад Бадамгарав багшаараа “Хайр дурлалын дуу дууллаа” гэж загнуулж байсан гэдэг. Тэдний ангийнхнаас хайрын захиаг гайгүй сайн биччихдэг нь Д.Буян. Үеийнхэн нь “Чиний бичсэн захиа өвөрмөц, бас зөвшөөрсөн хариу авдаг” гэж онгирооно. “Бусад нь “Уулын цэцэг олон боловч улаан цэцэг ховор шүү…” гээд захиагаа эхэлдэг бол минийх “Аав, ээж тань чамайг охиноо гэж хайрлана. Ах эгч чинь чамайг дүүгээ гэж бодно. Анд найз нар чинь чамайг нөхрөө гэж хүндэлнэ. Амрагаа гэж боддог нь би ганцаараа шүү…” гэх маягаар эхэлдэг болохоор өвөрмөц байсан байгаа биз” гэж хошигнох юм. Иймэрхүү захиа бичээд мань хүн гурав, таван төгрөгийн цалин авчихдаг байжээ. Багш нар нь өөрсдөөс нь ердөө тав, зургаа эгч учраас хөвгүүд нь дурлачих гээд байдаг байж. Ямар сайндаа ангийн дарга Г.Чулууны хувийн хэрэгт багш нь “Сурлагадаа сайн. Даанч хүн ширтээд байдаг муу талтай” гэж бичиж үлдээсэн гэдэг. Ангийн дарга энэ талаар “Тэр үед багш хөөрхөн харагдаад харц салгаж чаддаггүй байлаа” гэж ярина. 

Ч.Батцэнгэл багшай 1-р анги

Тэдний ангийнхнаас Н.Батдэлгэр Д.Чулуухай, Ц.Бат-Эрдэнэ Б.Долгор, Н.Ширэндэв Ц.Загир нарын хосууд төрж, одоо өнөр гэр бүл болцгоожээ.   

Дурсгалын дэвтэрт үлдсэн мөртүүд

Тэр үеийн хүүхдүүд дурсгалын дэвтэр аялуулдаг байсныг уншигчид маань санаж байгаа буй за. Одоо ч 96 хуудастай бор, ногоон дэвтрээ гэрэл зургийн цомог мэт нандигнадаг хүн олон. Манай зочин болсон нэг ангийнхан ч ийм дэвтэр аялуулдаг байснаа дурссан. “Тэр үед найзуудын минь бичиж үлдээсэн гэгээлэг, инээдтэй гэмээр мөрөөдлүүдийг одоо уншаад суухад сайхан байдаг юм” гэнэ. Дурсамжийн дэвтэрт үлдсэн мөртүүдээс сорчлоход “Сур, сур бас дахин сур”, “Ганц мод гал болдоггүй юм”, “Үнэнч дурлал үхэхээс буцахгүй” гэж эхлээд алдарт эх, гавьяат тамирчин, МАХН-ын дарга болохыг ерөөснөөр үргэлжлэх жишээтэй. Тухайлбал, Н.Цэндхүүгийн дурсамжийн дэвтэрт Ц.Пагам-Орлом найз нь “Энэ дэвтрийнхээ өнцөг буланд нэрийг минь багтаасанд баярлаж, элсэн суралцах есдүгээр ангидаа амжилт гаргахыг ерөөв. Найз минь Улсын драмын театрын тайзан дээр үргэлж өнгийн цэцэг шиг найгаж, нахилзаж байхыг хүсэн ерөөв. 

5а ангийнхан. 1968 он

Н.Цэндхүү найздаа сургаал болгон хэлэхэд “Бүтэлгүй амраг бүх амьдралын дайсан”, “Сурагч хүнд эхнэр, нөхөр аль нь ч хэрэггүй, сурлагын дайсан мөн”, “Эрэгтэй хүүхдийг үс гэзгэндээ хүргэж болохгүй ж… болчихно”, “Дурлал гэдэг бол мөнгө биш, дурлана гэдэг бол өнгө биш”-ийг санаж яваарай” гэж бичиж үлдээжээ. Энэ мэт эргүүлээд байхад дуртай мэргэжлээ сонгоорой, сайн яваарай гэсэн утга бүхий шүлгүүд үргэлжлэх янзтай. 

Илгээлтийн эзэд аварга малчин хүртэл

1971 оны өвөл МАХН-ын бүгд хурлаар Мал аж ахуйг ойрын таван жилд хурдацтай хөгжүүлэх зорилт тавьж дунд сургуулиудаас 70 мянган сурагчийг мал дээр гаргах шийдвэр гаргажээ. Энэ талаар сурталчилгаа орон даяар мандаж долоо, наймдугаар ангиасаа илгээлтээр мал дээр гарвал эчнээгээр аравдугаар ангиа төгсөх, улмаар их, дээд сургуульд конкурсгүйгээр элсүүлэх яриа гарсан гэдэг. Тухайн үед манай зочид долдугаар ангид байж. Ингээд бүгд илгээлтээр гарахаар болж МХЗЭ-ийн илгээлтийн эзний тэмдэг, үнэмлэх, 300 төгрөгийн хамт аваад мордоцгоожээ. Тухайн үед “7а” ангийнхныг төлөөлж Л.Цамба үг хэлэхдээ “Бид БНМАУ-ын аварга малчин болно” гэсэн бол Д.Буян “7б” ангиа төлөөлж үг хэлэхдээ “Хөдөлмөрийн баатар болцгооно” гэж амлаж байсан гэдэг. 

Өдгөө тэдний төгсөлтөөс мянгат малчин 17, Монгол Улсын аварга малчин 14, салбарын аварга ес, Засгийн газрын жуух бичиг найм, сум байгууллагын хөдөлмөрийн аварга 13 бий. Мөн МХЗЭ-ийн шагналтан 15, МҮЭ-ийн таван жилийн гавшгайч 16, онц тээвэрчин, осолгүй манлай жолооч 11 байдаг юм байна. 

Эзэмшсэн мэргэжлээрээ ажиллаж, салбарынхаа тэргүүлэгчдээр тодорсон олноос жишээ болговол Улсын заан Ө.Тулгаа, Улаанбаатар хотын цанын аварга А.Цэвээнжав, Засгийн газрын хэрэг эрхлэх газрын ахлах шинжээч Ц.Шарав, СЭЗДС-ийн багш Б.Буян, “Рааш булаг” ХХК-ийн захирал, Худалдаа үйлдвэрийн тэргүүний ажилтан С.Сэржмаа, “Шилдэг эмэгтэй” өргөмжлөлт П.Жанчив, Дархан хотын “Залуучууд” театрын орлогч захирал Ш.Бат-Очир, Увс аймгийн “Цас тогтох” компанийн захирал Ц.Мөнхнасан нарыг ангийнхан нь жишээ болгосон.

6-р ангийн төгсөлт. 1969 он

Ангиараа сумынхаа 30 жилийн ойгоор цугласнаас хойш нэгнийдээ зочлох, нутагтаа аялах зуураа хэд, хэдэн удаа уулзаад авчээ. Харин албан ёсоор бүгд цугласан нь 50 жилийн дараах энэ уулзалт. Гурван хоног “Баянбуурал” амралтад амраад буцахдаа нэг ангийн нөхөд ирэх жил сумынхаа ойгоор баяртай уулзахын ерөөл тавиад салцгаасан билээ. 

Ц.ӨРНӨХ

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ

Хоцрогдсон оюутан

Зах зээлийн нийгэм & капитализм.
Бүхнийг мөнгөөр шийднэ. Энэ
нь ч шударга. Төлбөртэй
эрүүл мэнд, боловсролд шаардлага
өндөр, чанар яаж муу
байхав. Энүүнд суртал ухуулга
орохгүй мөн амар болох
нь ээ. Эхний жилүүдэд
ийм л гаргалгаа харагдаад
байсан .

Харамсалтай
нь зөв таасангүй. Хөдөлмөрлөж,
суралгүйгээр өөрөө ороод ирдэг
сул олз зах зээлийн
замаар дүүрэн хөглөрөөд дуусч
өгөхгүй юм. 18, одоо 16-тай
хүүхдүүд хайран мөнгө гэх
зовлон үзээгүй болохоор дээд
боловсролд шаардагдах сая сая төгрөгийн
үнэ цэнийн мэдрэмжгүй. Хэрэв
ар гэр нь уг
гувчуурыг “өөр газраас” цавчиж
барагдуулдаг бол сургалт улам
л үнэгүйднэ. Зарим
түгээмэл тархацтай  ангийн,
алтны зэрэг  хулгай
луйварт ч “Хүүхдийн төлбөр”
гэсэн ариухан шалтаг явдаг.Төр, нийтийн төлөө
сурч  байгаа
аятай улсаас сар бүр
70 мянгаар угждаг ямар сайхан
ааштай капитализм бидэнтэй тааралдчихваа. Орилж бахиран аргадуулж
баймааж хүүхдүүдийн багыг нь цэцэрлэгт,
томыг нь зах зээл
рүү хөтөлж явах шив
дээ.

Одоо гадуур сургуулиа төгссөн
гэх утасны нурчихсан батарей
шиг хоосон толгойнууд  хаалга үүд онголзуулан
цувдаг үе эхэллээ. Хэрэв
тэднээс ажилд авах дээрээ
тулбал дахиж жинхэнээс нь
сургаж эхэлдэг.

 

 Ж.ГАНГАА

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ

Төр гэдэг хэдэн улстөрчийг хэлдэггүй

Манай төр болохгүй байна, энэ муусайн улстөрчид  дэндүү  байна  гээд л амтай болгон шүүмжлэх юм. Шүүмжилж болно. Шүүмжилмээр зүйл ч байна.  Гэлээ гээд арван хэдтэй жаахан хүүхэд хүртэл  ирээдүйн тухай гэгээн мөрөөдөлд умбахын оронд улс төр ярьж шүүмжлэх юм. За тэр ч яахав. Нөгөө хэдэн улстөрчид нь ч болдоггүй л байх. Гэхдээ Монголын төр гэдэг чинь энэ хэдэн улстөрч гэж шууд ойлгож боломгүй.  Хэдэн улстөрчдийн болохгүй бүтэхгүйг ярих гээд  Монголын төрийг нураачих юм шиг аашилцгаах  аж. Улстөрчид  үүрд монгол төрд ажиллахгүй.  Хэдэн жил болоод  хэн нэгэнд ээлжээ өгөх нь тодорхой.  Тэд бол  төрд ажиллаж байгаа хүмүүс. Харин Монголын төрд хэн ч ажиллаж байлаа,   хэн ч явлаа гэсэн байдгаараа л байх ёстой. Ахмад хүмүүс “Төрийн минь сүлд өршөө, төр минь төвшин, түмэн олон амгалан байг” гэж хэлдэг болохоос улстөрчид минь мөнх байг гэдэггүй. Дэлхийн олон оронд төр лүүгээ дайрч төрийн эргэлт хийсэн улс орнууд мөхөж байгааг бид өдөр бүр л сонсдог. Угтаа бол болохгүй  нөхдийг сонгохгүй байх эрх нь бидэнд бий.  Тэднийг сонгуулиар сольчихно.  Харин улсаараа тоглож, төрөөрөө наадаж болдоггүйг төр нь хямарч, улс нь сүйдэж байгаа улс орнууд бэлхэнээ  харуулж байгаа.

Д.МӨНГӨНДАЛАЙ

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ

Хоносон хоолыг халаагаад идчихдэг

Хоносон хоолыг халаагаад идчихдэг бол хоносон сонинг шатаагаад түлэхээс өөр далд оруулах арга байхгүй.  “Өдрийн сонин” бол урсаж буй мэдээллийн агуу том мөрөн юм. Энэ сонины хувьд зог тусан авах эзнээ хүлээхийн завдалгүй дараагийнхдаа шахагдчихдаг.

Сонины улирлын захиалгаас хоцорч хаширсан хүн үгээ хэлж байна билээ. Өглөө болгон эрт босч хэвлэлийн мухлаган дээрээс өрсөж “Өдрийн сонин”-г авахгүй бол 10 цаг жаахан өнгөрлөө бол хаанаас ч олдохгүй зарагдаад дуусчихсан. Бусад сонин сэтгүүлүүд бол өөрийгөө рекламдсан шигээ үдэш болтол бүр маргааш нь ч байж л…

Хэдхэн жилийн өмнө хэв­лэл борлуулагчдын цөөнгүй нь айхтар улс төржсөн наймаачид байж билээ. Энэ муу “ӨС” нам засгийг минь шүүмжилж, энхрий хайрт Энхбаяр даргыг минь хүртэл элдвээр бичдэг болохоор нь зарахаас ч дургүй хүрдэг гэж үү. Хожим сонсохнээ өөр зорилготой тусгай даалгавартай хүмүүс ажилладаг байсан юм шиг байна лээ.

Одоо тийм юм байхгүй ч аанай ховор зэвэр байдгийн шалтгаан нь манай мэргэжил нэгтнүүд маань ( PM, сайт, сонин, бүр телевизийнхэн) эртээ нисч ирээд бидний хөлөө цуцтал явж тархиа гашилтал боловсруулсан бүтээлээр хооллон өдөржин жиргэж гарна даа. Буян болог зайлуул. Бид нэг удаа амрахад зурагт унтарч байсан тал бий шүү. Тэгэхлээр сониноо шуудангаар захиалчихсан нь аль алиндаа амар байдаг юм шүү хө.

Ж.ГАНГАА

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ

Мухар сүсэг

Урваж ирсэн шар нохойг учиргүй хүндэлж “аав аа, өвөө” гэж авгайлан,
дээдэлдэг айл Улаанбаатарт байна. Үйл явдал хэрхэн эхэлснийг гэрийн эзэд нууж хаалгүй
хуучилна.

Тэднийг нэг өглөө сэртэл хашаанд нь золбин шар нохой ирсэн байжээ.
Хичнээн хөөж туугаад явсангүй гэнэ. Хааяа нэг хоолны шавхруу мэтийг илүүчилсээр
овоо хэдэн сар болсны хойно гэрийн эзэгтэй гандан эргэж, гороо хийсэн байна. Ингэж
явахдаа сайн танил лам дээрээ очиж “Манай гэрийн хаяанаас золбин шар нохой салахгүй
байна. Ямар учиртайг бурхан тэнгэрээс асууж өгөөч” гэж. Гэтэл мөнөөх лам “Олон жилийн
өмнө бурхны оронд одсон аавын чинь сүнс тэнэж явна. Сайн хооллож, буян бол” гэснээс
хойш тэр шар нохой тэдний шүтээн болон хувирчээ. Арай томчууд нь түүнийг “аав аа”
хэмээн авгайлдаг бол багачууд нь “өвөө” гэж дуудна. Өглөө оройд хоол, цайныхаа дээжийг
барина. Эгээтэй л хоймортоо гаргаж, өвөртөлж унтах нь холгүй.

Шашинд шүтэж бишрэх нь хувь хүний хэрэг ч мухар сүсэг хэрээс хэтэрвэл
эргээд аюултай. Хүмүүсийн сүсэг бишрэлийг далимдуулан итгэхэд ч бэрх номлол, таавар
гаргах нь том нүгэл болох болов уу. Хүн төрөлхтний түүхэнд хэрээс хэтэрсэн мухар
сүсэг нь зөрчил маргаан, уй гашууг л авчирч байсан билээ.

 Л.МӨНХТӨР

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ ярилцлага

А.Энхтайван: “Алтаргана” нэг сумын наадмаас ч дор болох нь

“Алтаргана” наадмын ерөнхий найруулагч А.Энхтайвантай ярилцлаа.

-“Алтаргана” наадамд Хэнтийн Дадалд болно. Энэ жил ямар хөтөлбөртэй байх вэ?

-“Алтаргана” бол ОХУ, ӨМӨЗО, Монгол гэсэн гурван улсад амьдарч буй буриад ард түмний их наадам. Ирэх сарын 20-нд Хэнтий аймагт болох юм. Олон улсын чанартай наадмыг өндөр түвшинд, маш сайхан зохион байгуулах зорилготой сэтгэл өөдрөг байлаа. Ерөнхий сайдын зөвлөл болон Соёл, спорт, аялал жуулчлалын яамны төрийн нарийн бичгийн даргаар ахлуулсан комисс байгуулагдсан. Комиссоос намайг нээлт, хаалтын арга хэмжээг зохион байгуулах ерөнхий найруулагч болгоод давхар урлаг соёлын дэд холбоог даргалах үүрэг өгсөн. Хийх ажлаа хүлээж авсныхаа дараа Дадал сум руу гурван ч удаа явж төлөвлөгөө боловсруулсан. Нээлт, хаалт ямар болох вэ гэдгийг зохион байгуулж буй хүний хувьд мянган хүүхдээр нээлтийн үед ёохор хатируулахаар болоод байв. Бас хаалт дээрээ буриад үндэсний хувцастай таван мянган хүнээр ёохор хатируулж Гиннесийн номонд бүртгүүлэхээр төлөвлөөд байсан. Гэтэл одоо уг наадмыг зохион байгуулах ямар ч хөрөнгөгүй болчихлоо. Эдийн засгийн хямрал гээд хаа, хаанаа мөнгөгүй байгааг ойлгож байна. Гэхдээ улсын баяр наадамд 2.2 тэрбум төгрөг зарцуулахаар төлөвлөчихөөд байгаа биз дээ. Гэтэл олон улсын чанартай уг наадам оролцооч гэж олон улсад зараа тарааж мэдүүлгийг нь авсан хойноо нураах гэж байна. Хөрөнгө мөнгөгүй болохоор яаж ч хичээгээд сайхан зохион байгуулж болохгүй байна шүү дээ. Нэг сумын наадмаас ч долоон дор болох нь.

-Хэдэн төгрөг төсөвлөчихөөд байгаа юм бэ. Зохион байгуулалтад нэг ч төгрөг өгөхгүй гээд байгаа юм уу?

-Өнгөрсөн жил Алтаргана наадамд 1.8 тэрбум төсөвлөж байсан. Энэ жил 200 сая төгрөг төсөвлөчихөөд байна. Спорт, бөх, сурын харваанд 140 саяыг нь зарцуулаад үлдсэн 60 саяыг урлаг, соёлын арга хэмжээнд зориул гэж үүрэг өгсөн.

-Тэр мөнгөөр нь хүргэж болохгүй байгаа юм уу?

-Бүхэл бүтэн 12 номинацитай наадам шүү дээ. Ийм том наадмын 80-90 хувь нь дандаа урлаг соёлын арга хэмжээ. Сайн дураараа ирээд дуулах дуучин олдохгүй. ССАЖЯ-наас 60 саядаа багтаа гээд байгаа. Намайг нээлт, хаалтыг найруулаач гэж дуудсан хэрнээ одоо болохоор таны хэрэг байхгүй гэж байна. Би Хэнтийн хүн. Төрсөн нутагт минь болж байгаа энэ том наадмыг сайхан зохион байгуулчихъя гэж зүтгэсэн. Гэтэл эцэстээ нуралтын байдалд орчихлоо. Ний нуугүй хэлэхэд Улаан Үүдэд байтугай Агийн буриадад болж байгаа наадмын нэг номинацийн шагнал доод тал нь гурван сая төгрөг. Гэтэл манайд дээд тал нь 500 мянган төгрөг байвал их юм боллоо. Өнөөдөр ССАЖЯ-ны харьяанд байдаг урлагийн хэдэн байгууллагадаа албан шахалт үзүүллээ гэхэд уран бүтээлчдээс хэд нь явж чадах вэ. Бүгд зуныхаа ажлыг төлөвлөчихсөн байгаа. Жуулчдад зориулсан тоглолтоо хийх учиртай. Би үндэсний их найрал хөгжмийн тоглуулах, байг гэхэд мянган хүүхдийг гучин минутын турш таван янзын ёохор хатируулах гэж байсан. Бас нэг ч гэсэн өвийг дэлхийн дээд амжилтад бүртгүүлье гэж бодож байлаа. Бидэнд дараа гэж байхгүй шүү дээ. 2016 онд “Алтаргана” болно. Түүнийг зохион байгуулах оросууд, эсвэл Өмнөд Монголынхон өөрсдийнхөө нэр дээр бүртгүүлчихнэ. Бид нар цөөхүүлээ ч гэлээ маш олон жилийн түүх, баялагтай. Тэрний салшгүй нэг хэсэг нь буриадын өв соёл.

-Одоо ямар арга хэмжээ авбал наадамд сайхан болох гээд байна вэ?

-Ингэ тэг гэх ч юу байх вэ дээ. Хөрөнгө мөнгөгүй байна л гээд байгаа юм. 12 номинацитай гэж дээр хэлсэн. Номинацийн дарга нараа би томилсон юм. Тэд маань ч гэсэн больдог юмуу гэсэн бодолтой, урамгүй болчихлоо. Миний бодлоор “Алтаргана”-ыг хэний ч өмнө нүүр улайхааргүй сайхан зохион байгуулж болно. Одоо ч оройтоогүй байгаа. Засгийн газар хөрөнгө мөнгөө шийдэж чадахгүй юм бол буриадаар овоглодог хүмүүс Монголд зөндөө байгаа. Тэдэндээ хандахад хандив өгөхөөр, энэ зэргийн наадмыг сайхан зохион байгуулахад сэтгэл зүтгэл гаргахаар хүн бий. Засгийн газар, яам мөнгөгүй байгаа юм бол иймэрхүү маягаар хөрөнгө цуглуулъя гэхээр хориг тавиад байх юм.

С.АЛТАН

Д.ДОРЖДЭРЭМ


Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ

Мэдмээр юм байна

Хүн бүр хуульч байх шаардлагагүй. Харин хуулийн наад захын мэдлэгтэй болмоор юм байна. “Таван сая фунт хожлоо” гэсэн захидал хүлээж авсан залуу 50 сая төгрөгөөрөө хохирсон талаар “Өдрийн сонин”-д ярилцлага өгсөн. Цаад нөхөр нь үнэмшил төрүүлэхүйц баримт харуулчихаад л татвар болох арван хувь, банкны данс нээх мянган фунт, банкны шимтгэл 12 мянган фунт явуул гэх мэтээр захидал илгээж мөнгө аваад байсан гэдэг. Хохирогч орлогоос нь татвар, шимтгэлийг суутгаад авдгийг мэдсэн бол юу гэж 50 сая төгрөгөө алдах билээ. Манай хуульд ч ингээд заачихсан байдаг. Дэлгүүрийн азтанаар шалгараад хожсон мөнгөө авахад арван хувийг нь татварт суутгаад авчихсан байдаг шүү дээ. Байгууллагаасаа 300 мянган төгрөгөөр шагнуулсан бол 270 мянга нь гар дээр нь ирдэг. Ийм энгийн зүйлийг анзаардаггүй, мэддэггүйгээсээ бусдад олз болж байна. Бас цаадах нөхдүүд “Шаардсан мөнгийг хугацаанд нь шилжүүлэхгүй бол Олон улсын шүүхэд хандана” гэж айлгадаг. Эх орондоо байгаа хүнийг гадаадын хуулийн байгууллага шалгах, байцаах бол эхлээд тухайн улсын хуулийн байгууллагаас албан ёсоор зөвшөөрөл авдаг. Өөрөөр хэлбэл, эхлээд манай улсын хуулийн байгууллага иргэнээ дуудаж асуудлыг тодруулдаг. Энэ мэт энгийн зүйлсийг мэдмээр юм байна шүү. 

Б.ЦЭЦЭГДЭЛГЭР

Categories
булангууд мэдээ нэг-ангийнхан цаг-үе

Онгоцны 42 зорчигчийн амийг аварсан гавьяатай анги

Нэг. Байлдааны анги байгуулагдсан түүх


Хилийн цэргийнхэн болон гадаадад үүрэг гүйцэтгэхээр явж буй дайчдын тухай л биз гэж бодож байна уу. Үгүй юм аа. Хүмүүс тэр болгон мэдээд байдаггүй, өөрсдөө ч бид хилээ манаж байгаа гэж цээж дэлдээд явдаггүй, гэхдээ эх орны өгсөн тушаалыг биелүүлэн цэнхэр тэнгэрээ нүд цавчилгүй харуулдаж “байлдсаар” байгаа цэргийн анги байдаг юм. Бүр 50 жил байлдааны үүрэг гүйцэтгэсээр байгаа гээч. Түүх сөхвөл 1960-аад оны эхээр олон улсын байдал их хурцадсан тухай ахмад үеийнхэн мэднэ байх. Манай өмнөд хөршид соёлын хувьсгал гарсан жил л дээ. Улаан хамгаалагчид улс орноо шинэчилнэ хэмээн бужигнуулж, бас манай улсын дархан хилийг удаа дараа зөрчихийн зэрэгцээ дотооддоо ч үймээн самуунтай байсан цаг. Төр засгийнхаа өндөр албан тушаалтнуудаас эхлээд албан байгууллагын дарга эрхлэгч нарыг хүртэл, цаашлаад их дээд сургуулийн багш, профессорууд, үндсэндээ сэхээтнүүдээ бараг толгой дараалан баривчилж, хөнөөхийг нь хөнөөн шоронд хорихыг нь хориод ёстой л нөгөө хөл толгойгоо алдаж байсан эгзэгтэй, эмгэнэлтэй мөч. Батлан хамгаалахын сайд байсан Пэн Ди Хуа гэж генералаа хүртэл зодож нүдээд хөлийг нь хугалан, улаан нялга болгочихсон гудамжаар чирээд явж байсан гээд бодохоор ямар аймшигтай явдал болсон нь төсөөлөгдөж байгаа биз. Энэ үймээн самуун манай улсын аюулгүй байдалд аюул занал учруулах хэмжээнд нөлөөлсөн нь мэдээж. Ямар ч гэсэн өмнөд хил дагуу Хятадын олон мян­ган цэрэг байрлаж өдөөн хатгалт тасрахаа больсон гэдэг. Тэр ч бүү хэл зарим өдөөн хатгагчид “Хятадын цэргүүд хил давж орж ирээд хөвөнтэй өмднүүдээ тайлаад шидэхэд Монголыг бүхэлд нь дарж хүрэлцэнэ” гэх бор шувуу нисгэж байсныг санаж байна.

Түрүүчийн шуугиан ид өрнөж байхтай зэрэгцээд Карибын тэнгисийн эрэг орчим мөн л дайны сүүдэр хүүшилсэн сураг гарлаа. Куба Америктай дайтахдаа тулсан түүхийг хэлж байна. Дэлхий нийтээрээ түгшиж байхад манай улс яаж зүгээр суухав. Цэрэг армиа бэхжүүлэх шаардлага гарч. Тэр үед манай улс ардын армиа татан буулгаад ганц хоёрхон барилгын батальон үлдээж, Батлан хамгаалахын сайд Ж.Лхагвасүрэн генералыг Биеийн тамир спортын Улсын Хорооны даргаар томилсон, их л тайван байсан цаг шүү дээ.

Цэрэг армиа цэгцэлж амжаагүй шахам байтал хойноос орос (ЗХУ-ын) цэргүүд зэвсэг, техникээ агсаад хил дээр бөөгнөчихлөө. Хоёр улсын гэрээ хэлэлцээр ёсоор манай улсын өмнөд хилийг хамгаалах гэж тэр. Монгол цэргүүдийг орчин үеийн байлдааны зэвсэг техникт сургах мэргэжилтнүүд нь ирчихсэн байдаг. Барилгын ганц хоёр ангиасаа аравдугаар анги төгссөн цэрэг цуглуулсан чинь арав хориос хэтэрсэнгүй. АИХ-ын тэргүүлэгчид яаралтай хуралдан тогтоол гаргаж, их дээд сургуулийн оюутнуудыг цэрэгт татахаар болов. Ийнхүү 1964 оны долоогоос аравдугаар сарын хооронд голдуу оюутан залуучуудаас бүрдсэн Ардын Армийн 065, 028 дугаар ангиуд байгуулагдсан түүхтэй. 065 гэдэг нь радио локаторын, 028 нь пуужингийн анги. Эхний нэг жил манай хоёр анги Улиастайд нэг дороо байсан юм. Нэг гал тогоонд ээлжээр хооллож, нэг клубт үзвэр үзэж, нэг хашаанд байрлах боловч дарга нар нь тус тусдаа байлаа. Үе үе өөр зуураа хөөрхөн тэмцэлдэнээ.

Ялангуяа нэг анги хоол­лож дуусаад нөгөө анги хоо­лондоо орох үед аяга хал­багаа булаацалдахаас эхлээд хоолоо ч шидэлцэх нь байх. Өлссөндөө биш л дээ. Залуучуудын дунд байдаг л нэг гэм хоргүй өрсөлдөөн юм даа. Оюутан цэргүүдийг голдуу барилгын ангиас ирсэн харьцангуй хуучин цэргүүд даргалдаг байлаа. Бага дарга нар гэсэн үг. Салааны дарга нар хүртэл Цэргийн Ерөнхий сургуулийн төгсөх ангиасаа шууд томилогдож ирсэн, халимагаа ч ургуулж амжаагүй залуухан бага дэслэгчүүд.

Нөгөө барилгын цэргээс ирэгсэд маань бас ч гэж цэргийн карантинд 45 хоног нухлуулсан болохоор юм үзэж нүд тайлсан, нэг ёсондоо цэрэг хэрхэн дэглэдэг талаар анхны мэдэгдэхүүнтэй. Тэд л асуудлыг өдөөлгүй яахав. Яриад байвал сонин сонин хууч зөндөө дөө зөндөө. Ямар ч байсан бид Халх голын дайны домогт жанжин Лхагвасүрэн, Б.Цог нарын удирдлагад цэргийн алба хааснаараа бахархаж явдаг. Бас их дээд сургууль, техникумаас цэрэгт татагдсан анд нөхдөө хэзээ ч мартдаггүй. Арга ч үгүй биз бүтэн гурван жил нэг казарма (цэргүүдийн байрыг ингэж нэрлэдэг)-д амьдарч нэг тогооноос хооллож, хөл нийлүүлэн жагссан юм чинь. “Ээжийн бор аяга”-ын Нанзадын Чулуунхүү бид хоёр давхар орон дээр зэрэгцэн унтдаг байлаа. Чулуунхүү, Ядамсүрэн, Равдан бид хэд ойролцоохон офицер болцгоосон юм. Манай Чулуунхүү тэр үед ингэж сайн дуулдаггүй байж билээ. Хүүхэд байхдаа уртын дуу дуулдаг байсан гэсэн. 1970 онд байх бүх ард түмний урлагийн үзлэгийн нэгдүгээр шат эхэлж, цэргийн анги бүр концерт бэлтгэдэг юм. Тэр уралдаанд манай ангийн концерт армидаа тэргүүн байр эзэлж иж бүрэн хөгжмөөр шагнууллаа. Манай хөгжмийн салааны ахлагч Жогоогийн Төмөрбаатар, улс төрийн ажилтан Дамбын Мятав бид гурав цирк дээр очиж, тэдний хөгжмүүдийг иж бүрнээр нь хүлээж авсан юм даг. Манай концертонд Цэвээнравдан (яагаав нөгөө ангийн байцаагч) “ гэрийн гадаа пид пад…” гээд л шүлэг уншина. Өөр нэг цэрэг ард нь зогсож суган доогуур нь гараа оруулаад хөдөлгөөн хийнэ. Харин найруулагч Доржсамбуу хөдөөгийн салбарт байсан болохоор оролцож амжаагүй. Цэргийн ансанбелиас манай ангид хоёр сайн бүжигчин холбоочин болохоор ирсэн үе ч таарсан. Долгор, Баярсайхан гэж. Манай ангийн бүжиг их сайн байсан нь энэ хоёртой холбоотой. Манай Мятав, Төмөрбаатар хоёр баян хуур хөгжим сайхан тоглоно. Готовын Нямаа (цэргийн ансамбельд дуучин байгаад хойшоо сургуульд явж зохиолч болсон), Барамбай (цэргийн ансамбелийн 60 харын нэг шүү дээ), Хашчулуун, Батмөнх (Дарханы чуулгын дуучин болсон МУСТА), Цэндсүрэн, Дуламсүрэн гээд мундаг авьяастай залуусыг нэрлэж болно. Хөдөөгийн салбаруудад олон авьяаслаг залуус байсан л даа. Тэр болгоныг татаад авчрах боломж хомс. Яагаад гэхээр тэд маань байлдааны үүрэг гүйцэтгэж байсан болохоор тэр. Баавгайн Цэрэндорж гэж гоё дуулдаг байлдагч байлаа. Хожим нэртэй дипломатч болсон. Барамбай Мятав бид дөрөв гитардаж байгаад л орос дуунууд дуулдагсан. Үүнээс гадна манай анги Монголдоо анх удаа КВН буюу АСК-ийг телевизээр явуулсан түүхтэй. Архивт байдаг эсэхийг мэдэхгүй юм. Эвлэлийн төв хороо (тэр үеийн нэрээр)-ны байранд урьдчилж бичээд тэр жилийн наадмаар гарсан юм. Өрсөлдөгч баг маань 028 дугаар ангийн баг. Манай Чулуунхүү ангийн уран сайханд бүжиглэдэг байсан чинь хожмоо гитар тоглож сураад, улмаар дуучин, ая зохиогч, гавьяат болчихдог байгаа. Миний доод талын орон дээр Гаваадайн Гомбожав гэж Налайхын хүү байрлах. Одоо ч бид найз нөхөд хэвээр. Тэр маань ахмад уурхайчин, бас бэлтгэл офицер, хошууч байх. Цаашаа үргэлжлүүлээд Үлэмжийн Чангаа (хүний их эмч), Ален (их эмч), Жумай (эм зүйч), Шархүү (эрүүл ахуйч эмч), Эрдэнэбаатар, Батнасан (гэмтлийн алдарт эмч болсон), гээд л Нэргүй, Буджав (сайн боксчид болсон), Санжжав гээд л цуварна даа. Манай ротынхон ихэнх нь хожмоо цэргийн том том дарга нар болсон доо. Ядамсүрэн бригад, дивиз командлагч хурандаа, Налжир хурандаа Ерөнхийлөгчийн зөвлөх, ОХУ-д цэргийн атташе байсан, Чулуунхүү хурандаа, Дашзэвэг хурандаа Армийн улс төрийн Газрын дэд дарга асан, Тунтуу хурандаа Армийн эвлэлийн ажлын Хэлтсийн дарга асан, Даваасамбуу хурандаа ПВО-ийн дарга асан, Доржпалам хурандаа химийн цэргийн командлагч асан, Наранбаатар, Батцэнгэл, Үрстэмийн Хусаан, Дуламын Бямбаа, Цэрэнтогоочийн Бямбаа, Дамбын Мятав, Маднет гээд хурандаа, дэд хурандаанууд.

Хоёр. Эх орноо хамгаалан “байлдах” тушаал авсан нь

Дээр дурдсан хоёр ангийн дайчид бид нэг жил Зөвлөлт (тэр үеийн нэрээр)-ийн мэргэжилтэн офицеруудаар цэргийн эрдэм заалгасныхаа дараа буюу 1965 оны зургаан сард шиг билээ, АИХ-ын тэргүүлэгчдийн зарлиг, Батлан хамгаалахын сайдын тушаалаар байлдааны үүрэг гүйцэтгэх даалгавар авч Дорнод, Хэнтий, Дорноговь, Өмнөговь, Өвөрхангай, Говь-Алтай аймгийн нутагт анхны салбаруудаа нээснээс хойш өнөөдрийг хүртэл 50 жил улсынхаа агаарын хилийг хамгаалах байлдааны үүргийг гүйцэтгэсээр байдаг. Манай салбар тэр жил Өвөрхангай аймгийн төвөөс урагш тав зургаан км зайд Дайрганы голын хөвөө орчим байрласан юм. Бид 45-уул байсан юм. Анхны дарга нар маань Цэрэнтогоочийн Бямбаа, Чадгаа, өндөр Бадам, Кавкай, эмч Санги, ахлагч Таяийн Дэмбэрэл, Батчулуун, Жаграй гэж сайхан залуус байлаа. Тэр өвөлдөө байр баригдаж дуусаагүй тул дан майханд өвөлжиж билээ. Өвлийн хүйтэнд гадаа хооллох л их хэцүү санагддагсан. Тэр үед голдуу л шар будаатай хярамцагтай шөл иднэ. Амандаа хийж амжаагүй шахам байхад л царцана. Зарим шөнө цас шуураад, салхинд майхан маань хийсчихнэ. Босохоосоо түвэгшээгээд тэр чигтээ л хөнжилдөө шургаад, нэхий дээлээрээ хучаад, цасанд даруулаад хоночихно доо. Залуу насны аагаар л даарч хөрөхийг тоолгүй л өвлийг давсан байх. Увсын Авгаан гэж бүдүүн бор цэрэг тогооч хийнэ. Дарга нар маань ч гэсэн дээ, дан бүрээстэй гэрт л даарч хөрөн өвөлжсөн дөө. Салбар маань идэшний хэдэн хоньтой. Сант сумын нутагт нэг цэрэг хариулдаг. Дараа жил нь манай ангийн хоньтой саахалт Лоохууз гэж малчных буулаа. Сураг сонсвол нам төрийн эсрэг хуйвалдсан эсэргүү, нутаг заагдаж ирсэн нь тэр гэх. Хониндоо явахдаа хурганы уутанд дүүрэн ном хийж аваад явдаг гэж хоньчин цэрэг хуучлах. Хожмоо цагаадаж, АИХ-ын орлогч дарга хүртэл болсон алдарт Лоохууз гуай шүү дээ. Бид ээлжээр станц дээр жижүүрлэнэ. Локаторын цэргүүд болохоор станц бүхий машиндаа тухтайхан сууна. Харин морзчин цэрэг дан бүрээстэй гэрт станцынхаа өмнө сууна даа. Ээлжинд гарахдаа хоёр хөнжил авч гарна. Нэгээр нь толгойгоо, нөгөөгөөр нь хөлөө ороож аваад суудагсан. Хоёр цаг болоод нэг мэдээ дамжуулна. Долоо хоногийн бямба гаригт нэг жаргана. Дарга нар маань дагуулаад аймгийн төв орж халуун усанд мулз угааж аваад, дараа нь бүжгэнд ор­но, заримдаа бөхийн ба­рилдаан үзнэ. Манай салбараас гурав дөрвөн цэрэг барилданаа. Баянхонгорын Дуламын Бадарч гэж залуу сайн барилдаж дараа жил нь аймгийн начин болсон юм даг.

Нутгийнхан биднийг ни­сэхийн цэргийн анги л гэдэг байлаа. Анх 1965 оны тэр нэг өдөр хотоос үүр шөнийн заагаар л түргэн авч машин машиндаа суугаад гурван тийш гарсансан. Улиастайгаас Говь-Алтай аймгийн Гуу­лингийн талд байрлах ангитай хамт урт цуваа болж гараад бид замдаа үлдсэн юм. Тэр дороо л том нуувч ухаад машин техникээ далдалж, өөрсдөө майхан, палаткаа барин тухалчихав. Бямбаа дарга аймаг давхиад айраг, хэдэн шуудай өргөст хэмх олж ирээд дэргэд тавьж байгаад өдөр шөнийн дотор л машин техникээ далдалж билээ. Хожим нутгийнхан гайхдагсан. Нэг өглөө харсан зөндөө олон машин техник зогсож байсан маргааш нь алга болоод хэдэн ногоон дов болчихсон байсан гэж. Тэгээд л байлдааны үүрэг гүйцэтгэхэд бэлэн болсноо төвд дамжуулснаар “байлдаж” эхэлсэн гэсэн үг. Салбарын дарга маань Цэрэнтогоочийн Бямбаа цэргийн хүн ийм л байдаг гэж хэн ч бодохоор, гялалзсан дэслэгч залуу байлаа. Баянхонгор нутгийн уугуул. Зөвлөхөөр нь Бабаев гэж дээд урууландаа сахалтай, ахмад очлоо. Хотод би энэ ахмад, бас Яремчук гэж хоёр метр гаруй өндөр түрүүч хоёрын орчуулагч хийдэг байсан болохоор Бабаев ахмад намайг энд дагуулж очсон хэрэг. Бабаев ахмад радио техникийн, Яремчук түрүүч морзын хичээл заана.

Өвөрхангайд үлдсэн хоёр жилийн албаа хаасан манай салбар одоогийн 103 дугаар салбар болсон аж. Бид бол энэ салбарын анхны цэргүүд гэсэн үг. Уг нь бүх цэргүүдээ овог нэр, нутаг усаар нь мэддэг байж билээ. Одоо нилээдийг нь мартчихсан байх юм. Лав л Отгивийн, Оригийн, Бадиагийн, Надмидын гээд дөрвөн Батсүхтэй байсныг мартаагүй. За тэгээд Хорлоогийн Сумьяа, Санж-осорын Пүрвээ (хожим хурандаа болсон), Намжилын Лхагвасүрэн, Үрстээмийн Хусаан, Аятбайн Аманбай, Жүжингийн Үрчээн, Дүүдэйн Сорогжоо, Жалцангийн Найдан, Жүгдэрийн Даваахүү, Өжөөгийн Нямаа, Жахирхааны Казбек, Нямбуу, Дашийн Бямбаа (хожим Дундговь аймгийн Дэлгэрхангай сумын ИТХ-ын дарга асан),Нурдаан, Хүрэлчулуун, Жамьянгийн Чулуун, Цэрэнпилийн Бааяа, Пүрэвдорж, Хусмаан, Аманбай, Нурдаан, Чулай, Сумьяа гээд санаанд орж ирж л байна. Үрстээмийн Хусаан, Намжилын Лхагвасүрэн, Цэрэндоржийн Өлзийбат бид гурав Анагаах ухааны дээд сургуулиас хамт цэрэгт татагдаж очсон нөхөд. Өлзийбат бид хоёр бүр арван жилээ хамт төгссөн гээч. Нэр нь бичигдээгүй үлдсэн дайчин андууд минь битгий гомдоорой. Мартаагүй шүү. Тэр үед зургийн аппарат ховор байсан болохоор эргэн дурсахаар зураг хөрөг ховорхон үлдэж.

1965 онд Аймгийн наадмаар анх удаа цэргийн парад алхсан нь бид хэд. Дарга нар урд талд нь араас нь АК (тэр үед дөнгөж ирж байсан автомат буу) буу элгэндээ авсан бидний дөчин цэрэг, алхаад л… Бүгд нэг дороо болохоор жижүүрт гарах ч амар. Орноосоо нойрмог босоод станцынхаа ард суучихна. Нойр хүрээд байвал цэргүүд унтаж байгаа байранд ороод нөхдийгөө шоглоно доо. Өглөө босоход бүгд л сахалтай, урт сормостой алиалагч шиг л эрээн алаг болчихсон, бөөн инээд наадам болно. Шоглуулсан нөхөд дараа нь хариугаа янз бүрийн хэлбэрээр авна даа.

Гурав. Олон зорчигчийн амь насыг аварсан манай даргын гавьяа

Манай анги их сайхан, өвөрмөц анги байлаа. Манай салбарынхан нэг гавьяа байгуулсан юм байна. Манайхан иргэний агаарын тээврийн бүх онгоцыг маршрутаар дагуулан бичиж, том самбар дээр зураад тэр дагуу төвд мэдээлдэг байлаа. Яг үүнтэй зэрэгцээд пуужингийн ангиуд хяналтанд орж, пуужингууд онгоцны чигийг даган онилдог байсан гэсэн үг л дээ. Дайсны онгоц байвал шууд устгахад бэлэн байдаг гэж ойлгож болно. Тэгсэн иргэний тээврийн онгоц Өвөрхангайд дөхөж ирээд төвтэйгөө холбоо тасарч бөөн сандрал үүсэхгүй юу. Тэгсэн манай локаторынхон явж буй маршрутыг нь мэдэж байсан болохоор холбоо тогтоож, шатахуун нь дуусан, бас дугуй нь буухаа больсон онгоцыг аймгийн төвөөс урагш 30 гаруй км зайд байх, говийн элсэн дунд элгээрээ гулсаж буух боломж олгосон юм. ИЛ-18 онгоц байсан биз, одоо санавал 42 зорчигч байсан нь эсэн мэнд газардаж, нэг ёсондоо онгоц болон тэдгээр 40 гаруй иргэний амь насыг аварсан гэсэн үг л дээ. Бид яахав үүргээ л гүйцэтгэсэн цэргийн албан хаагчид болохоор ямар нэг гавьяа байгууллаа гэж төсөөлөө ч үгүй л өнгөрсөн юм даг. Гэхдээ мэдээж арай ч зүгээр биш ээ. Нисэхийн зүгээс талархал илэрхийлж баяр хүргэсэн л дээ. Бас яамнаас, төр засгийн зүгээс манай зарим дайчдыг шагнаж урамшуулсан байх. Харин гол үүрэг гүйцэтгэсэн манай салбарын дарга дэслэгч (одоо бол бэлтгэл хурандаа) Бямбаа маань зүгээр л магтуулаад өнгөрсөн шиг билээ. Магад ч үгүй тухайн ослыг (одоогоор бол осолд тооцогдох байлгүй) нэг их дэлгээд зарлаад байхыг хүсээгүй л болов уу. Улсын нэр хүндийн асуудал гэж үздэг байсан цаг шүү дээ. Уг онгоцонд голдуу л Өвөрхангай, Баянхонгор аймгийн иргэд зорчиж явсан гэдэг. Сураг сонсвоос зарим нэг зорчигч нутагтаа энх тунх амьдарч байгаа гэх юм билээ. Манай Бямбаа дарга ч жинхэнэ эр хүн тэр тусмаа цэргийн хүн байсан. Одоо ч тэр л хэвээрээ тэв тав хийгээд л гялалзаж яваа шүү. Бэлтгэл хурандаа. Тэтгэвэрт гарсан хойноо ч гэсэн хилийн цэргийн Зэлтэрийн заставт сайн дураараа очиж хэдэн жил гэрээт үүрэг гүйцэтгээд ирсэн гэж байгаа.

Дөрөв. 50 дахь жилдээ “байлдсаар” байгаа ангийн алдар үл мартагдмуу

Монголын мянга мянган хөвгүүд Зэвсэгт хүчний 065 дугаар ангид цэргийн албаа нэр төртэй хааж, байлдааны үүрэг гүйцэтгэсэн гэхэд болно. Харин тэдгээр дайчдын гавьяа зүтгэлийг төр засгийн зүгээс анзааран үнэлж байсан нь ховор талдаа. Буудалцаагүй болохоор анзаардаггүй биз ээ. Хилийн цэргийнхэн халагдахдаа “Онц хилчин” тэмдгээ зүүгээд буцна. Гадаадад тэр дотроо Ирак, Афганистанд, Чад гээд улс орнуудад алба хаасан дайчид бараг бүгд эх орноо хамгаалсан гэх тодотголтой төрийн одон медаль шагнуулна. Харин 065-ынхан өргөсөн тангарагтаа үнэнчээр “байлдсаар” л, халагдсаар л.

Одоо бол манай анги 103 дугаар салбар гэдэг нэртэй, Баянхонгор аймгийн Баянлиг суманд үүргээ гүйцэтгэж байна. Хугацаат цэргүүд алба хашихаа больж гэрээт дайчидтай болсон гэсэн.

Ангийнхаа тухай бичээд байвал бүхэл бүтэн хэдэн боть ном ч багадах байлгүй. Харин тавин жил байлдааны үүрэг гүйцэтгэсэн энэ алдартай ангийг яам, төр хэрхэн анхаарахыг мэдэхгүй юм. Халх голын дайнд оролцсон дайчдад ”Цагаан морь” гэх дурсгалын тэмдэг өгөөд хожим нь гучин жилийн дараа төрийн одон болгох зарлиг гаргасан байдаг. Тэгвэл 065, 028 дугаар ангид алба хаасан дайчдад байлдааны үүрэг гүйцэтгэснийх нь хувьд дурсгал болон үлдэх төрийн одон үгүй юм гэхэд нэг сайхан дурсгалтай “тэмдэг” үлдээх талаар Батлан хамгаалахынхан санаачилга гаргаасай гэж бодох юм. Лав л манай Чулуунхүү нэг сайхан дуу хийх байлгүй. Яруу найрагч СГЗ Б.Хүрэлбаатар үгийг нь бичих байх. Яагаав нөгөө “Цэцэгт нуурын хөвөөнөөс цэргийн албанд мордлоо доо .. “ гээд бичдэг. Ийм л түүхтэй, алдартай анги. Эх орноо хамгаалан 50 жил байлдсан, одоо ч байлдсаар байгаа дайчид шүү дээ.

Олхонууд ШААБАР

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ

Жинхэнэ аз жаргал

Буддын ухаанд “Эсрэг тэсрэг мэдрэмж хэзээ ч зэрэг төрдөггүй” гэсэн философи бий. Уурлаж бухимдсан хүнд хэзээ ч энэрэл төрдөггүй,  хайр энэрэл сэтгэлийн гүнээс ундарсан агшинд уур цухалд орон зай байдаггүй гэсэн санаа л даа. Нэг ийм домог бий. Ад чөтгөрүүд бурхан багшийг хөнөөхөөр нум харваж л дээ. “Чөтгөрүүдийн харвасан сум бүр бурханы  биед хүрэлгүй цэцэг болон хувирч дэлбээлсэн гэдэг. Учир нь тэр үед Будда энэрэн нигүүлсэхүйн сэтгэлийг бясалгасан юмсанжээ” гэж домогт өгүүлдэг.  Энгийнээр ухвал ямар ч хүчтэй сөрөг зүйлийг эерэгт урвуулах онцгой шид хайранд бийг үлгэрлэсэн хэрэг. Бидэнд ч ийм хүч бий. Сэтгэлээ хайраар дүүргэж, зүрхний гүнээсээ хайр оргилуулж чадвал уур, бухимдал, атаа, зэвүүцэл ер хатуу хөтүү юунд ч үл ажрах хүчийг олно. Сэтгэлд нь нар гийсэн хүн  хэнд ч хатуу үг хэлэхгүй. Хэн рүү ч муухай харахгүй, дэргэдээ байгаа хүмүүст элдэв муу зан гаргахгүй. Ийм хүн рүү бас хэн ч муухай харахгүй. Эерэг сэдэл эерэг хандлагыг төрүүлнэ гэж үүнийг л хэлээд байгаа юм. Хүнийг бухимдуулахгүй, өөрөө ч бухимдахгүй амьдрах л жинхэнэ аз жаргал. 

Ц.БААСАНСҮРЭН

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ ярилцлага

Дандар гуай “Дайн гэдэг хүсмээр зүйл биш. Харин тулаад ирвэл буцмаар ч юм биш” гэдэг сэн


Монгол Улсын гарамгай баатар Лодонгийн Дандарын 100 жилийн ой өнөө жил тохиож байгаа юм. Уг ойг тохиолдуулан Дандар баа­тар­тай хамгийн ойр явсан хүмүүсийн нэг ардын уран зохиолч Пунцагийн Бадарч­тай ярилцсанаа хүргэж байна.

-“Домогт Дандарын морин жолооч явлаа, би” гэсэн таны дурсамж тэмдэглэл байдаг. Он жил улирах тусам түүх домог мэт хэлцэгдсэн тэр хүнтэй ойр дотно явсан дурсамж дурдатгалаасаа хуваалцана уу?

-Өнөө жил Дандар гуайн минь 100 насны ой тохиож байна. Сэрүүн тунгалагтаа “Би чинь Бал даргаас хоёр насаар ах юм шүү дээ” гэж хэлдэг байж билээ. Миний бие Монголын нэр цуутай баатруудтай ойр дотно явжээ. Дүүдээ, Жам­баа, Данзанваанчиг, Дам­пил,Төмөрбаатар гээд олон хүнийг нэрлэж болно. Гэхдээ тэр бүгдээс Дандар гуайтайгаа л их ойр байж. Ямар сайндаа л “морин жолооч нь явлаа” гэхэв. Дандар бол гарамгай баатар гэдэг нэрэндээ дүйсэн, жинхэнэ монгол эр хүний хэмжүүр байсан юм шүү. Баатар гэж ийм л хүн байдаг байхдаа гэх бодол төрнө. Тэрээр юмыг чин үнэнээр нь л хэлнэ. Хүнийг худлаа магтаад байхгүй, аливаад тэгтлээ хөөрч дэврэх юм уу, мань мэт шиг нь нялганах, нялцганах зүйл даан ч үгүй дээ. Гэхдээ дотоод сэтгэлдээ бол асар их гуниг зовлон хадгалсан хүн байсан шиг санагдана. Архи уусан ч, шатар тавьсан ч, аян замд дөрөө нийлэхэд ч баатар машид бодлогоширч явдаг сан. Сэтгэлд нь гуниг их хурсны илрэл болов уу.

Намайг хүмүүс Дандар баатар­тай ойр дотно явж, агуу их Лууяа(Дагвын Лувсаншараваа рхэлж байна)-тай уран бүтээ­лийн анд нөхөд явсан гэхээр амьтан хүн үнэмшихгүй байх. 

-Яалаа гэж, та ч өөрөө яруу найргийн домог болсон хүмүүсийн нэг дээ. Дандар баатартай хэрхэн танилцсан тухайд чинь сонирхмоор байна?    

-Бүргэдийн даль шиг нөмрөгөө дэрвүүлсэн, алаг морьтой залуухан Дандарыг Халхын гол, Хамар даваа, Хайлааст манханд өгөр самуурайнуудыг цээж толгой хоёрын нь дундуур сэлмээрээ тоолж явахад, би гэгч арьсан өлгийд сүүл хөхсөн улаан цурав үрчийн хэвтсэн минь ёстой түүхэн үнэн л дээ. Гэвч надад тэр хүний “морин жолооч” явах хувь эртээ тохиосон юм. Тавин нэгэн оны зун аав ээжтэйгээ, ээжийн эгч гэж хөгшинтэй Жанчивлангийн рашаан хүртэхээр нутгаасаа гарч, замдаа Төв аймгийн Баян сум одоогийн Төмөр замын өртөөний наадамтай таарч билээ. Уг наадмын гол сонин өнөөгийнхний хэлдгээр сенсаци нь Дандар баатар байв. Мань хүн улсын начин Хөхөөгийн хамт тухайн баярт барилдахаар ирсэн дуулддаг юм. Арванхоёр настай жаалхан надад өнөөх домогт Дандарыг харах хүсэл гозолзож байсан нь мэдээж. Тэгтэл наадмын хоёр дахь өдөр Дандар баатрыг хажуунаас нь морьтой залуус дайрч хөлийг нь бэртээсэн яриа гараадахав.  Ингээд Дандар барилдах эрхгүй болж, Хөхөө начин түрүүлэх нь тодорхой болсон хэрэг. Энэ бүхнийг би яаж мэдэх билээ. Ааваасаа л сонч байгаа ухаантай. Наадмын сүүлчийн өдрийн орой бид олны хөлөөс зайдуу буугаад, гэрийнхээ хонины гэдэс чанаад  байж байтал морин туурай тачигнан, дөрөө харших чимээ гарч, яах ийхийн зуургуй өнөө миний хүсэн хүлээсэн Дандар баатар чинь Хөхөө начинтайгаа хамт ороод ирдэг байна шүү. Миний айж байна гэж юүхэв. Айх хэд хэдэн шалтгаан байсан. “Сэлэм гялс,толгой бөндгөс”  гэдэг домогт баатар үдэш оройн цаагаар гэрийн хаалгаар багтаж ядан орж ирэхэд над шиг жулдрай нь байтугай, хэн хүнгүйл айна, бэргэнэ. Мөн тухайн үед Дандар гуай шоронгоос дөнгөж гараад Төв аймгийн хэдэн сумдаар баахан төрхгүйтэж, янз бүрийн л яриа хөөрөө дуулддаг байсан цаг. Айлын уяан дээрээс эмээлтэй морийг нь, авдар дээрээс мөнгөн аягыг нь  өвөртлөөд мордож гэнээ гэж яригддаг сан. 

-Тэр үдэш ирээд чухам юу ярьж байсныг та санадаг уу?

-Санахаар барах уу. Дандар гуайг анх харсан тэр үдэш санаа сэтгэлээс гардаггүй юм. Аавтай наадам найр, нутаг усны тухай ярьж байтал тогоон дээрх гэдэс боллоо. Хөхөө начин тэр хоёр гэдэснээс огтолж, гогцоо цус хэд хэд явуулчихаад хойш суулаа. Удаа ч аав нэг архи гаргадаг юм. Одоо бодох нь ээ, манайхыг хүн амьтнаас сураглдаж ярилцаад авдрандаа ганц “юм”-тай байж магадгүй хэмээн өнөө хоёр ирсэн байж ч болох юм. Ганц нэг тагү юм тогтоосны дараа Дандар гуайн яриа хөөрөө ч задгайраад, миний айдас хүйдсийн ч хүлээс алдуураад сайхан болоодов. Тэгтэл Дандар манай ээжийн эгч хөгшнийг заагаад “Би яг ийм ээжтэй байсан хүн. Дандаа л байлдаж, дайтаж муу ижийнхээ амар заяаг үзүүлээгүй дээ” гээд өнөө баатар чинь уйлдаг юм байнаа.

-Өө за…Та чинь алаг морьт Дандартай анх уулзаад л нулимсыг нь үзсэн байх нь ээ?  

-Сүүлд бодож байх нь ээ, би гэдэг хүн Дандар гуайнхаа уйлахыг хэд хэдэн удаа үзсээн. Тийм хүн одоо Монголд надаас өөр байхгүй л болов уу гэж  санах юм. Хөхөө начин, Дандар баатар хоёр аавтай баахан ярилцаад явах боллоо. Аав минь жаалхан намайг хөтлөөд “Хүү минь, хоёулаа Дандар баатрыгаа мордуулж өгье” гэдэг юм. Ингээд аавтайгаа хамт гартал Дандар цагаан бор мориныхоо хааг алгадан хэвтүүлж мордоод шөнийн гүн харанхуйд морин туурайн чимээ нь  тачигнан алсраад одож билээ. Баатрыг анх харсан сэтгэгдэл энэ. Харин дотносож нөхөрлөсөгн минь сүүл л дээ. Миний бие 1976-1993 он хүртэл Бүх цэргийн дуу, бүжгийн чуулгад утга зохиолын эрхлэгч гэдэг алба хашсан ухаан­тай. Тэр үед “Батлан хам­гаа­лахыг сурталчлах сарын ажил” гэж сүртэй дуулиантай юм болдог байв. Энэ ажлаар Архангай, Өвөрхангай, Говь-Алтай, Баянхонгор, Дундговь, Увс, Завхан аймгуудад Дандар гуайтай хамт, дээрх аймгуудын хичнээн ч сумаар явсан юм бэ дээ. Улаанбаатарт хотод ч  цэргийн ангиудад уулзалтад очиж, сүүлдээ гэр орноор нь ч орж гардаг дотно нөхөд болсон юм. Хөдөө явахдаа Дандар гуайг халамжилж энгэр дүүрэн олон одон тэмдэгтэй, бараг л сум нэвтлэхийн аргагүй жигтэйхэн хүнд хүрмийг нь өмсгөх тайлах, “маллаж” явах үүрэг надад ирнэ дээ. Хаана ч очсон Дандар гуай надтай хамт нэг өрөөнд л орно. “Намайг Бадарчтай оруулна шүү” л гэнэ. Тэр нь сайндаа ч биш. Нийлж ганц нэг “юм”-ны бөглөө мулталдаг л байхгүй юу. Далаад оны төгсгөлөөс наяаад оны сүүл үе хүртэл Халх голын ахмад дайчид олонх нь сэрүүн тунгалаг байж. Сум болгон дээр Дандарын цэргүүд архайн баатартай ирж үнсүүлж, идээ ундаа болон хууч хөөр болдог сон. Манай хүн бусдын өгсөн бэлэг сэлт энээ тэрээг шууд л над руу явуулж, “манай морин жолоочид өг” гэнэ. Дандар гуайгаар морин жолооч гэж өөрийгөө хэлүүлэх дуртай. Дайны үед шадар туслахыг нь “морин жолооч” гэдэг байсан юм даг уу даа. 

-Дандар гуайтай хөдөөгүүр явахдаа осолд орж, баатрын нэг нүд хараагүй болсон золгүй явдал та хоёрт тохиосон байдаг? 

-Увс аймгийн баруун талын сумдаар явж байгаад машины осолд орсон юм.  Улаан­баатараас Улаангомд онгоцоор буугаад сумдаар “ГАЗ-66” машин хөлөглөж явлаа. Нүүр нүдгүй цасаар шуурч байхад  бид “жаран зургаа”-гаар дайруулж яваад гуу жалган дээгүүр харайлан урд талын цонхны шил хага үсэрч Дандар баатрын зүүн талын нүд, зовхийг нь зүссэн байлаа. Бид гэдэг нь  БХЯ-ны Соёлын хэлтсийн дарга, хурандаа буурал Болд, Увс аймгийн Намын хорооны харийн бичгийн дарга Цэрэннадмид бид хэд л дээ. Арай гэж цусыг нь тогтоогоод, хоёр дарга айл руу гүйлээ. Би Дандар гуайтай хоёул үлдэж цасан шуурганаар гадаа гарч зогслоо. Даарч бай­на гэж юүхэв. “Дандар гуай өвдөж байна уу” гэхэд,  “Өвдөж байна шүү. Би дайны үед нэг японтой ноцолдоод гуя руугаа бууны хутган жадаар хоёр ч дүрүүлсэн, сургагч орос маань золоор ирж шархыг минь боогоод цус алдуулахгүй гэж холбооны кабель утсаар гуяыг минь тасартал хэрж билээ. Тэгэхэд ингэж өвдөөгүй шиг санах юм” гэж яс янгинатал хариулт өгч билээ.

Оройхон хэрд аймгаас эмч нар ирлээ. Одоогийн гавьяат, доктор Цэгээнжав, мөн  Сүрэнжав гэж мөн л доктор нүдний их эмч сайхан бүсгүй ирж байлаа. Ойрх сумдын эмч нар ч ирцгээсэн. Машины зөөдөг гэрэл тавьж байгаад нүдийг нь эмчилж оёдол хагалгаа ч хийв. Болд дарга, баатарт хандан “Төвөөс Ёндон сайд цахилгаан ирүүлжээ. Таныг буцаа, онгоц явуулна гэнэ ээ” гэхэд Дандар гуай “Цэргийн  хүн үүргээ биелүүлээгүй хэзээ буцаж байсан юм. Би цаашаа сумдаар явна. Цаад Ёндон генералдаа намайг ингэж байна гэж хэл” гэдэг байгаа. Тэгээд л бид ёстой үүргээ биелүүлж дөрөв хоног яваад аймаг дайрч хаалтын тоглолт уулзалтаа хийгээд Улаанбаатарт ирж билээ. Түүнээс хойш Дандар гуайн нэг зүүн нүд хараагүй болсон доо, хөөрхий минь.

-Дандар гуай хүмүүстэй уулзахдаа юу ярихав. Дайтаж тулалдаж явснаа ярьдаг байв уу. Гарамгай баатар цолоо хураалгаж шоронд сууж байсан. Тэр тухайгаа дурсах уу?

-Тэр олон уулзалт үдэшлэгт хамт байж, аян замыг туулж явахдаа Дандар гуайг ихэмсэг зан гаргаж байхыг нэг чиг хараагүй. Мань мэт түүний оронд байсан бол яаж онгирч сагсуурч, агсамнаж, галзуурч байх бол доо. Дандар гуай хүний зовлонг, хүний хорвоог таньсан хүн байлаа. Галын шугамд ойртох тусам сайн хүмүүс олширдог гэдэг биз дээ. Аливаа уулзалт дээр цөөхөн хэрнээ жинтэй үг хэлнэ.  Ямар ч уулзалтын төгсгөлд “Дайн гэдэг чинь хүсмээр зүйл биш. Харин тулаад ирвэл бас буцмаар ч юм биш дээ” гэдэг сэн. Дайн байлдааны тухай, япончуудыг алж хядаж явсан тухайгаа, өөрийнхөө эр зоригтойы байснаа ярих их дургуй. Нэг удаа уулзалтаас ирчихээд намайг загнадаг юм. “Ямар олон юм ярьдгийн. Эх орон, тусгаар тогтнол , урлаг утга зохиол гээд баахан юм ярихын. Хэнд хэрэгтэй юм. Шүлэг зохиолоо одоо бага унш” гэж билээ. Эх орон тусгаар тогтнолынхоо төлөө галын шугамд явсан хүний үг юм даа гээд л би дуугуй өнгөрсөн. Дандар гуайн өөдөөс би юу хэлэх билээ. Над руу нэг чиг удаа муухай харж байсангүй. Гэхдээ би түүнээс айдаг байлаа.  Алаг мориных нь тухай хүмүүс их асууна. “Алаг морийг минь, Одсүрэн Хянганы нуруунд ёс төртэй оршуулсан гэж надад захиа бичсэн” гэж нэг удаа хэлж билээ. Одсүрэн гэдэг нь Дандар гуайн найз дайны жилүүдэд хороо, дивиз командалж явсан цуутай хурандаануудын нэг шүү дээ. Алаг морь, Дандар хоёр болл үнэндээ домог л доо. 1939 онд БНМАУ-ын гарамгай баатар цолыг олгосон байдаг.  Гарамгай гэсэн чимгийг нь маршал Х.Чойбалсан өөрөө биечлэн оролцсоноор тусгайлан тодотгосон ч гэдэг. 1945 оны чөлөөлөх дайнд дэд хурандаа цолтойгоор морьт хороо командлан оролцож хятадын цагаан хэрэм тултал тулалдсан. Дайны сүүлээр ЗХУ-ын цэргийн даргатай цэргийн бэлтгэлийн мал булаалдсан хэрэг үүсгэсэн байна. Цэргүүдийнх нь хүнсний үхрийг булаах гэсэн орос цэргийн даргыг буудан хороосон тухай яриа бий. Тэр тухайгаа баатар ярих, би ч асууж байсангүй. Гавьяат Шагдар Булганд явах үеэх зочид буудалд хоёул шатар тавьж суухдаа “Та ЗХУ-ын баатрыг буудаж алсан юм уу” гэж асуутал Дандар, Шагдарыг үсдэж аваад шатрын хөлөг гурав мөргүүлсэн гэдэг юм. Дандар гуай Монголын төрд их гомдсон. Чойлбалсанд ч, Цэдэнбалд ч их гомдсон. Би түүнийг хошой баатар гэж хэлэх дуртай. Яалт ч үгүй Монгол Улсын баатар гэх цолны зарлигийг хоёр удаа сонссон хүн. Далан насных нь ойгоор Бал даргыг хошой баатар өгчих болов уу гэж амихандаа горьдож байлаа. Тэгтэл Сүхбаатарын одон өгсөн юм даг. Дандар баатрыг Монгол Улс олон ч тамласан даа. Шоронд хорьж, Дорнод Улаанбаатар хоёрын хооронд пүүлэн машин бариулсан, япончуудтай Туул голд сал урсгасан, Зэлтэрийн сангийн аж ахуйн ойролцоо аваачиж,  хятадуудын эрлийзүүдтэй үзүүлсэн, за тэгээд баруун хязгаарт хасгийн дээрэмчдийн эсрэг тусгай ажиллагаанд гурван ч удаа явуулсан. Халх голын дайны талбарт тодорёон Дандарыг ингэж л Монгол төр тамласан байдаг.

-Гэр орноор нь очиж байснаа дурсахгүй юу. Үр хүүхэдтэй хэр ойр билээ?

-Үр хүүхдийг нь нэг сайн мэдэхгүй. Зүүнбаянд офицер байсан нэг хүүг нь мэдэхээс цаашгүй. Гэр орноор нь бол очилгүй яахав. “Ард” кинотеатрын тэнд гэр нь байлаа. Батаа генерал тэдний хоёр хөрш зэргэлдээ байсан. Гэрт нь хүрч очиход бусадтай шатар нүүчихсэн л сууж байдаг сан. Дашдооровтой хамт очсон маань санаанд байна. “Сайн байна уу, баатар аа” гээд л би сагсаганана л даа. Дандар гуай “сайн” гэчихээд л сууж байна. Диван орных нь ард байлдааных нь сэлэм өлгөөтэй байж байна. Дооров сахилгагүйтэж “Дандар гуай сэлмийг чинь үзье” гэдэг юм. Тэгтэл  “Яах гээв, толгойгоо авахуулах гээ юу” гэж хэлэхэд манай Дооров хачин царайлж билээ. Цаашлуулж байгаа нь тэр.  Дандар гуайгаа насан эцэслэхийнх нь өмнө Цэргийн госпиталийн гурван давхарт хэвтэж байхад нь буурал Болд­тойгоо хамт очсон. Уйлахгүй гэж бодсон уу, дээшээ хараад хэвтэж байлаа. “Би ганцхан жил л амьд явмаар байх юм” гэж хэлээд нүдээ цавчихад нь гялтгар нулимс чихийг нь дагаад урсаж билээ. “Дандар баатар миний найз” зэрэг хэд хэдэн шүлэг тэрлэсэн ухаантай. Мөн “Матад, Тамсаг, Баянтүмний 

Мартахын аргагүй дурсгалт жилүүд

Маргад эрдэнийн залуу нас минь 

Морин дэл дээр сэлэм шиг явлаа

Миний залуу нас                 

Дайны жилийн цэрэг явлаа

Алдар, үхэл хоёрын дундуур

Ассан гал шиг бадран өнгөрсөн…” гэдэг чинь Дандар гуайдаа зориулсан шүлэг шүү дээ. Монголын домог болсон хүнтэй ийм л ойр дотно явжээ. Сүүлд нь дахиад хэолэхэд, тэр бол хүний зовлон жаргалыг, хүмүүний орчлонгийн мөн чанарыг таньсан нэгэн байлаа даа.

Ярилцсан Н.ГАНТУЛГА