Есөн сарын
нэгэн болж, эрдмийн эрэлд жолоо сунгасан аавын хүү, ээжийн охид хичээлдээ орлоо.
Жил бүрийн энэ л үеэр сэтгэл өөрийн эрхгүй догдолж
“Ардын сургуулийн
алтан босгыг
Алхаж орсон
анхны өдрөөс
Арвин эрдмийн
шимийг хүртсээр
Арван жилийг
ардаа орхилоо
Хүслийн жигүүр
ургуулж өгсөн
Хүрэх ирээдүйг
угтуулж заасан
Арван жилийн
сургуулиа дурсаж
Ачит багш
нараа санаж явна аа” гэсэн сайхан дуу чихэнд сонсогдох шиг болно. Ай даа, сурагч
ахуйн гэгээн үе минь.
“Хэдхэн чихрээ
таллан хувааж
Хэцүү хичээлээ
хамтран давтсан
Сурагчийн
хувцсаар ижилдэн гоёсон
Сургуулийн
жилүүдэд дэндүү дасчээ” гэж дүрлэн хонгор тэр минь дүүрэн гунигтай гитардан дуулах
шиг санагдана.
Төрийн соёрхолт
хөгжмийн зохиолч Цэдэн-Ишийн Чинзориг өмнөх зууны далаад онд Багшийн сургуулиа төгсчихөөд
багшилж байхдаа эл сайхан дууныхаа аялгууг биччихээд Бавуугийн Лхагвасүрэнд шүлэг
захиалахад мөнөөх нь хүүхдийн зохиолч Д.Содномдоржид хэлснээр нэгэн сайхан дуу төрсөн
гэдэг. “Учран золгохын ерөөл” хэмээх энэ сайхан дуу хөгжмийн зохиолчийнхоо сурч
асан Булган аймгийн ерөнхий боловсролын хоёрдугаар сургуулийн талбайд удахгүй хөшөө
болон сүндэрлэх гэж байна.
Дуун хөшөөг
Ц.Чинзориг агсны нагац ах Шагдарын үр сад мөнхөлж байгаа гэхээр сэтгэлд нэг л гэгээтэй
сонстоно. Булган хотод зочлогсод энэ л дуун хөшөөг түшин
“Ажил амьдралын
замыг дагаад
Арван зүгтээ
замнан одоод
Уудам нутагтаа
таран суусан ч
Учран золгохын
ерөөл байна аа” гэж сэтгэлийн хадаг намируулан зогсох цаг ойрхон л байна даа.
Л.БАТЦЭНгЭЛ
Сүүлийн 10 жилд Монголд 650 гаруй мянган хүүхэд шинээр мэндэлжээ. Ер нь төрөлт 2006 оноос эрчимтэй өссөөр байгаа бөгөөд өнгөрсөн жил гэхэд 80 гаруй мянган үрс шинээр өлгийдөн авсан байна. Энэ эрчээрээ Монгол Улс дорхноо 10 саяулаа болох юм байна. Гэтэл төрийн бодлого нь төрөлтөө гүйцэхээ больжээ.
Хоёр жил гаруйн өмнө батлагдаад хэрэгжилтийг нь нэг хэсэгтээ их л ширүүн мөрөөдөөд байсан “Тамхины хяналтын тухай хууль” өнөөдөр бараг л мартагдаж хэнийг ч цочроохоо больжээ. Үнэмшихгүй байна уу. Нийтийн тээврийн зогсоол дээр зогсоод тав, зургаан автобус өнгөрөөгөөд үзээрэй. Аль нэгнийх нь жолооч “…нийтийн тээврийн хэрэгсэл дотор утаат тамхи татахыг хориглоно” зааврыг зөрчөөд цонхоороо “баагиулж” л байх вий. Лангуун дор нуугдах тамхи ил байхаасаа илүү үнэ хүрдэг тул бүхий л жижиг мухлагууд хайрцагтай болон ширхгийн тамхийг айх зүйлгүй зардаг болж. Одоо хичээлийн шинэ жил эхлэх гэж байна. Сургууль, цэцэрлэг зэргийн ойролцоо татаж болохгүй гэдгийг мөн ч олон хүн мартсан байгаа даа. Гэтэл тамхитай тэмцэнэ гэдэг төрөөс асар их хариуцлага шаарддаг, хуулийн хэрэгжилтээ тогтмол шалгаж, “эрэг шургийг нь” байнга чангалж байдаг өвөрмөц тэмцэл гэж байна шүү. Шинэ Зеландын Засгийн газар 2025 он гэхэд тамхи татдаггүй улс болно гэж таван жилийн өмнө зарлаад тэмцэж эхэлсэн гэнэ лээ. Манайхтай төстэй хууль баталсан, бас ганц нэг өөр санаанууд байх. Жишээ нь жил бүр тамхины татварыг 10 хувиар нэмдэг, дараа жилээс эхлээд бүх тамхийг нь нэг савлагаатай, брэндийн шошгогүй худалдаалдаг болно гэж тэнд амьдардаг нэгэн ярилаа. Хайрцаг тамхи нэг өдрийн хүнсний өртгийн талтай тэнцээд ирэхээр хүссэн ч, эс хүссэн ч тамхийг хаядаг юм билээ гэж тэр бас ярьсан. Тамхины талаар хуулиа эргэж нэг санаад шалгадаг, торгодог арга хэмжээгээ ажиллуулаач. Тэртээ тэргүй түгжрэлд “мөлхөж” яваа жолоочийг бүсээ зүүсэнгүй, аюулгүй байдлыг хангаж байна гээд төр торгоод болж байгаа юм чинь ил татаж байгааг торгох бүр ч амархан баймаар даа. 
Цэрэгт байсан анд маань тааралдаж жаал хууч хөөрөв. Тэрээр
УИХ-ын гишүүн Ц.Оюунгэрэл саяхан сэтгүүлч хүүхнүүдийн хүсэлтээр ном бүтээх арга барилынхаа талаар лекц уншсан юм. Борлуулалт сайтай номын зохиогч тэрбээр Миний ажлын “ноу хау”-гаа хамгийн их зарагддаг, өөрт нь ашиг орлого авчирдаг ном хэмээн тодорхойлсон. “Ноу хау” гэдгээ тэр ажлын дөр хэмээх монгол үгтэй дүйцүүлдэг. Хэрэв өмнөх үе нь ажлын туршлага, алдаа оноогоо дараа үеийнхэнтэйгээ хуваалцдаггүй “Миний зовж байж олж авсан юмыг чи ч бас зовж байж мэдэр” хэмээн аминчхан үзлээр хандвал нийгмийн хөгжилд сөргөөр нөлөөлдөг гэнэ. Учир нь өмнөх гашуун туршлагыг хойч үеийнхэн нь бас туулж цаг алдах вий. Хэрэв салбар бүрийн ахмадууд “ноу хау”-гаа харамгүй дэлгэдэг бол залуус ангал дээгүүр харайж гарах арга замаа түвэггүй олох юм. Миний ажлын “ноу хау” сайн борлогддог нь хэн нэгний ажлын туршлага нөгөөд нь хэрэгтэй байна гэсэн үг. Тийм учраас дээхнэ үед сайн малчны туршлагыг орон даяар сурталчилдаг байсан шиг л ажил мэргэжлийн сайчуул туршлагаа дэлгэх нь үр дүнтэй. Хэрэв та салбартаа хүлээн зөвшөөрөгдсөн бол таны ажлын “ноу хау” зах зээлд үнэлэгдэнэ гэсэн үг. Энэ утгаараа сайн малчны тэргүүн туршлага, Дарьгангын дархчуудын нууц жор, тогоочийн гарын амт, үйлчний уран увидас гэх мэтээр бүх л ажил мэргэжлийнхэнд ноу хаугаа дэлгэх орон зай хангалттай байна. Таны ярианы чадвар бичихээс илүү бол урилгаар лекц уншиж багшлах боломжтой. Амжилтад хүрсэн зарим хүн тэтгэвэрт гарсан ч “Насан туршийн боловсрол” төвд хандаж, багшлах арга ухаан заалгаад, арвин туршлагаа хэрэгцээтэй хүмүүст зааж сургадаг юм билээ. Таны ажлын ноу хау ч хэн нэгэнд хэрэгтэй юм бил үү.
Ухаантан олон байх тусам улс орон хөгждөг бол манай улс хангалттай Азийн бар болчих байлаа. Сонин, хэвлэл эргүүлээд харахад түүнээс өөр ухаантай хүн байхгүй мэт ярьсан зүйлстэй өдөр бүр таарч байгаа гэдэгт бат итгэлтэй байна. Орой ажил тараад гэртээ хариад телевиз асаана. Үгүй мөн олон ухаантнууд ээлж дараагаараа авч өгнө дөө. Уурлаж байгаа хүнийг мөн хараад байгаарай. Өөрөөс нь илүү ухаантан байхгүй болохоор өөрийг нь тоохгүй байгаа тухай цурхиран ярина. Манайхан интернэт орчинд тэр тусмаа фэйсбүүкийг хамгийн их ашиглах болсон. Хааяа ажлынхаа зав зайгаар орж үзээ л биз дээ, та. За тэгээд улс орны хөгжлөөс эхлээд болж бүтэхгүй байгаа зүйлсийн талаар толгойдоо орсноо “ухаантны үг” хэмээн сэтгэн бурж эхэлнэ. Хамгийн сүүлчийн зөв цэг миний толгойд л байгаа хэмээн андуу бодлоо ташааруулна даа. Жинхэнэ суу билигтнүүдийн цугларалт болсон твиттертэй юу ч ярих вэ. Хаягаа нээгээд орох агшинд л хэдэн зуун хүний ухааны цараа, мэргэн үгийн охийг уншина. Манай улс чинь үнэхээр агуу ухаантнуудын өлгий нутаг юмаа гэж бодохоос өөр аргагүй тийм сэтгэгдэл төрөхөөр цэцэрхэнэ. Хэр баргийн ухаантнаас гарахгүй суут үгсийг манайхны наад захын хүүхэд хэлдэг болсон цаг ирээд байна.
Дүрэлзэж буй галаас дүүгээ аварсан
Гол ус тунгалагшин, хүмүүний сэтгэл ариусан яруусаад намрын хонгор өдрүүд найртайгаа, санаашралтайгаа хаяанд минь ирлээ дээ. Энэ тунгалагхан ахуй цагт үе үеийн найрагчид гэгээн сэтгэлээ гэгэлзүүлэн гэрэлт мөрүүдээ тэрлэн үлдээдэг. Нацагдорж найрагч тэртээх гучаад оны будан хүдэн дундаас эрдэнийн бийрээ сунгаж “Намрын шар нар над дээр, чам дээр тусна. Найган найгах улиралд нь бидэн хоёр найгана” гэж усны намуухан бидрээнд долгиотох навчистай ханьсах мэт цаанаа л нэг гуниглуун бичиглэнэ. Их Урианхай “Галын дөл шиг ганц улаан навч тэнгэр өөд хийсч явна, би уулын бэл рүү уруудаж явахдаа зөрлөө” гэж орчлонт ертөнцийн ирэх-буцах, учрал-хагацлын торгон ирмэг дээрээс уйтайхан учирлана. Аж төрлийн гундал мандал бүхнийг улаахан зүрхээрээ тэмтэрч, уран бүтээлийнхээ төлөө зовол, жаргалаа зориулсан Чойном маань “Намар аа гэж юусан билээ. Найранд барьсан аясан билүү, нахийтал сойсон морьсон билүү” гэж онгод билгээ дуудан дуудан, од хийморио зүлгэн өнгөлнө. Их бичгийн хүмүүн Инжинааш бээр “Намрын салхи цэлмэгэр жихүүн үед найгах өвс хийсэн уярмуй, навчийн улаанд шүлэг бичсэн мэт найрт зузаан хүмүүнээ гомдмуй” гэж сэтгэлийн хөдлөл, гомдлоо нимгэлнэ. Хорин гуравхан насандаа хорвоог орхисон гэгээн шүлэгч Гомбын Сэр-Од
Өдгөөгөөс 7000 жилийн өмнөөс
Хүүхдийг ээжээс нь салгаж, ээжид нь ажил хийх боломж олгох тухай л манай хууль тогтоогчид бодоод байх юм. Хүүхдийг хэн нэгэнд харуулаад цалинжуулахын оронд 0-3 настай хүүхэдтэй ээжүүдэд цалин өгөөд, хүүхдээ өөрөө харах боломж олговол хэн хэндээ амар юм сан. Нялх хүүхэдтэй ээжүүдэд бага ч гэсэн хэмжээний цалин өгдөг бол нийгмийн нэг хэсэг асуудал шийдэгдэнэ дээ.