Бат-Үүлийн Чулуудай: Би Монголын сонгодог зохиолч Сэнгийн Эрдэнийн өвөр дээр эрхэлж өссөн хүү

“Удам судар” булангийн энэ удаагийн зочноор Бат-Үүлийн Чулуудай уригдлаа.

-Өөрийг тань Монголын утга зохиолын ноён оргилуудын нэг Сэнгийн Эрдэнийн ач хүү гэдгийг хүмүүс мэднэ байх. Өнөө жил Эрдэнэ баавайн 85 насны ой тохиож байна. Эрдэнэ гуайг ард түмэн зохиол бүтээлээр нь мэднэ. Харин өвөө, ач хүү хоёрын хооронд ямархан харилцаа байв гэдэг нь хүмүүст сонин байх болов уу?

-Өвөө намайг дэндүү их эрхлүүлдэг байсан. Авна гэсэн болгоныг минь авч өгдөг, бусад ач нараасаа надад л аминчилж үгээ хэлдэг байлаа. Юм л болбол гэртээ дуудна. Гарынхаа буузыг хийж дайлна. Гурилыг нь нимгэхэн элдчихсэн, жижиг хэмжээтэй өвөөгийн гарын буузны амттайг яана. “Өвөө нь буузаа хийчихлээ. Миний хүү хүрээд ир” гэнэ. Хичээлдээ явахаасаа өмнө өвөөгийнхөөр дайрч цай унд уугаад явдаг байжээ. Тэгэхээр би гэдэг хүн Монголын сонгодог зохиолч Сэнгийн Эрдэнийн өвөр дээр эрхэлж өссөн азтай хүү юм. Та хэллээ, Эрдэнэ гуайг зохиол бүтээлээр нь ард түмэн мэднэ гэж. Үнэхээр өвөөгийн минь үргэлжилсэн үгийн тансаг бүтээлүүдийг уншаагүй хүмүүс ховор байх шүү. Дунд сургуулийн сурагч наснаасаа л “Өвгөн шувуу”, “Наран тогоруу”, “Оготнын нүхэн дэх сувд”, “Малын хөлийн тоос”, “Хулан бид хоёр” гээд зохиолч судлаачдын сонгомол хэмээн үздэг бүтээлүүдийг уншсан. Хүмүүсийн сэтгэлд ойр байдаг өгүүллэгүүдээс гадна кино зохиолууд гэж гайхмаар юм байна. “Алтан өргөө”, “Эх бүрдийн домог” гээд л. Сүүлд “Сэрүүн дуганын мөхөл” киногоо бичсэн.

-“Би бол Монголын сонгодог зохиолч Сэнгийн Эрдэнийн өвөр дээр эрхэлж өссөн хүү юм” гэлээ. Өвөр дээр нь эрхэлж өссөн хүүд өөр сонин сайхан дурсамжууд зөндөө бий дээ?

-Өвөө минь намайг сургуулийн босго анх алхуулсан. Наян долоон онд нэгдүгээр сургуульд хөтөлж аваачаад л, захиралд нь тушааж байсан. “Энэ миний ач хүү байгаа юм. Танай сургуульд сургая” гэж захиж билээ. Өвөөтэйгээ хөдөө их явдаг байжээ. Одоо бодох нь ээ, говийн бүх аймгуудаар явж газар усны сайхныг үзсэн байна. Эрдэнэ өвөөгийн зохиолууд, тэмдэглэл нийтлэлүүд нь яагаад тийм уран тансаг, үг хэллэгийн хувьд гайхамшигтай, өнгө зураглал нь зүгээр л байгалийн зураг тэр чигээрээ харагддаг нь амьдралынхаа турш аяны замд явсантай нь холбоотой болов уу. Уул усны сайхныг жинхэнэ утгаар нь мэдэрч, байгаль дэлхийтэйгээ сэтгэл зүрхээрээ холбогдон сэрэл мэдрэмжээрээ бүтээлээ туурвидаг байсан болов уу. Их л багад юм даг, бас л өвөөгөөсөө зүүгдээд баруун Алтайг зорьсноо мартдаггүй. Ээж хайрханд, элсэн дундуур давхиж хатаж үхэхээ алдан очиж байсан сан. “Өвөө минь ам цангаад байна” гэнэ. Тэгэхэд “Миний хүү үүнийг идчих” гээд чихэр өгнө. Өнөө чихэр чинь амны цангаа арилгах биш бүр ам завааруулаад улам дордуулах нь мэдээж шүү дээ. Энэ мэт өвөөтэйгээ явсан аян замуудыг хэлж яаж барахав.

“Сувдан сондор” гээд түүх, өв соёлын дурсгалт газруудаар олонтаа явсан аялал бий. Эл бүгдээс харахад өвөө маань зөвхөн зохиолч, үгийн мастер төдийгүй Монголын томоохон зүтгэлтэн байсан. Занабазарын тухай роман бичиж, өв соёлыг нь хадгалахын төлөө олон зүйл хийснийг хүмүүс мэднэ. Мөн Мэгжиджанрайсиг шүтээнийг босгоход Соёлын сангийн тэргүүлэгчийн хувьд маш их үүрэг гүйцэтгэсэн дээ. Сүүлд тэмдэглэл нийтлэлүүдийг уншиж байхад олон зүйл бодогдож байлаа. Хүний амьдралын ахархан хугацаанд ямар их зүйл амжуулж, үндэсний утга соёлын сан хөмрөгт үлэмж хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийгээ вэ гэж эрхгүй бодогддог.

-Эрдэнэ баавай юуг аминчилж хэлдэг байсан бол?

-Намайг Лондонд оюутан байхад өвөө минь захидал явуулдаг байлаа. Би ч өвөөдөө хариу захидал их бичнэ. “Өвөөгийн хайрт хүү Чугу минь сайн уу” гэх халуун сэтгэлийн үгтэй захидлууд хадгалаастай бий. Саяхан бид өвөөгийн зохиолуудыг хорин боть болгож гаргалаа шүү дээ. Тэдгээр ботиудын нэг нь буюу “Миний эх орон-мини тоонот”-д нэг захидлыг нь оруулсан. Гадаад хэл, ялангуяа англи хэл сайн сурахыг аминчилж захидаг байлаа. Тэрхүү захидалдаа өөрөө хэл сурч, мянга хүртэлх тоо тоолчихоор болж буйгаа бичсэн байж билээ. “Чи бол Монголдоо нэр нүүртэй өвөө, аавын хүү шүү. Бага залуугаасаа амьдралын зорилготой явна шүү” гэдгийг мөн сануулдаг байсан. Энд сонин болгож хэлэхэд, өвөө минь надад гурван зүйл үлдээсэн. Нэг нь Батноров хийцийн хуучны эмээл. Миний бие тэрхүү эмээлийг ажлынхаа өрөөнд тохоостой байлгадаг. Харах бүртээ өвөөгөө санадаг. Хэт хутга, зэс аяга нь гэрт байдаг. Эр хүнд байх ёстой гэж эмээл, хутга, аяга үлдээсэн байлгүй.

Өвөө хаая хааяахан балгана. Тэр үед нь эмээ, аав хэн нь ч хэлээд нэг их үг авахгүй. Харин миний үгийг авна. Түүнийг нь эмээ мэдэх учир намайг гэртээ дуудаж өвөөд үг хэлүүлнэ дээ. “Та юундаа уугаад байдгийн, наад бие хаагаа бодооч” гэж загнана. Тийн хэлэхэд өвөө чимээгүй сууж байна. Миний өөдөөс нэг ч үг хэлж эсэргүүцэхгүй. Нэг удаа уучихсаных нь маргааш очоод өвөөд зэм хүртээлээ. Чимээгүй л хэвтээд байна. Тэгснээ “Миний хүү өвөөгийнхөө хөлийг бариадах даа” гэдэг юм. Би хөлийг нь барьж өгөнгөө бас л загналаа. Тэгтэл харин өөдөөс “өвөөдөө хоёр пиво авчирч өгөх боломж байна уу” гэдэг юм. Би эмээ рүү хартал, илт дургүй байна аа. Тэгэхээр нь “чадахгүй ээ” гэчихсэн. Дараа нь “хоёр пиво аваад өгчихдөг ч байж дээ” гэж бодоод өвөөгөө өрөвдөж билээ. Өөрөө зөөлөн сэтгэлтэй, уяхан хүн байсан. Гучин долоон оны буриадуудыг хоморголон хэлмэгдүүлж, ид дунд насны залуухан бүсгүйчүүд нялх хүүхдүүдээ тэврээд хоцорсныг өвөө минь нүдэндээ нулимстай дурсдаг байсан. Тиймдээ “хар нялхаасаа би бүсгүйчүүдийг өмөөрөх сэтгэлтэй болсон” гэж хэлдэг байж билээ.

-“Сэрүүн Галттай нутгаа сэтгэл сэнсэртэл санадаг Сэнгийн Эрдэнэ” гэж Шаравын Сүрэнжав гуай шүлэг шиг хэлдэг. Эрдэнэ баавай үнэхээр л ус нутгаа сэтгэлээ бэтгэртэл санаж, үүнийг настолгия буюу нутаг санахын өвчин хэмээн тодорхойлсон байдаг. Бүх л зохиолын Сэрүүн Галттай, Онон мөрөн харагддаг. Үүнийг өгүүлдгийн учир өвөөгийнхөө нутагт хамт очиж байв уу гэж асуух гээд л?

-Очиж байсан. Өвөөтэйгээ хамт Онон мөрнөөс нь аршаалан хүртэж, шөнийн тэнгэр дор оддыг нь харж явлаа. Ер нь өвөөтэйгээ өвсөн дээр зэрэгцэж хэвтээд шөнийн тэнгэр ширтэх, оддын туяаг харах сайхан. Тийн хэвтэхэд олон зүйлийн талаар хэлдэг сэн. Ус нутагтаа очоод мэлмэртлээ уйлна. Бага байхдаа түүнийг нь сайн ойлгодоггүй байж дээ. Юунд ингэж мэгшин уйлдаг юм бол гэж гайхдаг байж билээ. Сүүлд зохиол бүтээлийг уншиж байхдаа өвөөгөө ус нутгаа тэгтлээ их санадгийг ойлгосон. Цээжин цаана нь зангирсан зүйл яваад байдаг байж дээ. Бага балчиртаа ааваасаа хагацсан, аавыг нь нүдэн дээр нь баривчлаад аваад явсан, ээж дүү нартайгаа бүртийтэл үлдсэнийг нь “Хар хун шувуу” зохиолоос нь уншаад өөрийн эрхгүй уйлж байлаа. Мөн хэлмэгдүүлэлтийн тухай бичсэн “Хойд насандаа учирна” гэж роман байна. Уг зохиолыг миний бие бас л нүдэндээ нулимстай уншиж дуусгасан. “Хойд насандаа учирна” зохиолын талаар төрийн шагналт Д.Сосорбарам, соёлын гавьяат зохиолч Г.Аким, Г.Аюурзана гээд олон хүн бахархаж бичсэн байдаг. Тэр дундаас Баабар нийтлэлчийн бичсэнийг би уншаад өгье. “…Тэрээр илүүтэй хөдөлмөр цаг шаардсан зохиолын ийм төрлөөр урьд нь оролдож байгаагүй. Гэтэл энд түүний төрсөн эцэг болон нутаг нугынхныгаа хядуулсан гашуудал, бага насны гомдол, үнэнийг хайсан урт цөхрөл, олон жил хураасан нулимс, үй олон монголчуудын амьдрал амь насаар тоглосон бузар үзэл сурталд хүрсэн уур хилэн, үнсэн нурман дунд өөрийн хөшөөг босгож чадсан монгол омгорхол багтаж ядан чихэлдэх аж… ” гэж бичсэн байдаг юм. Маш их хөдөлмөрч хүн байсныг нь манай ээж хэлдэг. Ээж өвөөгийнд бэр болж ирээд удаагүй байж л дээ. Би гэдсэнд байсан үе юм уу даа. Өглөө таван цагийн алдад л өвөөгийн бичгийн машин тог тог хийгээд эхэлдэг байсан гэнэ. Тэгээд ээж, хадам аавыгаа босчихоод байхад цайг нь чанаж өгөлгүй хэвтээд байлтай нь биш гээд өвөөтэй хамт л босдог байсан байгаа юм.

-Ер нь өвөөгийнхөө зохиолоос сэтгэлд ойр байдаг нь ямар бүтээлүүд бол?

-За даа, бүх л зохиолоос нь бичгийн хүний өндөр соёл, монгол үгийн давтагдашгүй чанар, уран тансаг өнгө, зураглал, аялгуу эгшиг бүгд л мэдрэгддэг. Тиймдээ л Монголын үргэлжилсэн үгийн зохиолын сонгодог төлөөлөгч гэж хэлэгддэг байх. Миний хувьд бусдын ижил зохиолуудад нь дуртай. “Хайрын нарсан төгөл”, “Өвгөн шувуу”, “Хулан бид хоёр”, “Малын хөлийн тоос” гээд дахин дахин уншаад баймаар зохиолууд нь байна. Хүмүүсийн тухай бичсэн хөрөг нийтлэлүүд мөн л гайхмаар. Өвгөөдэй Дамдинсүрэн гуайн тухай бичсэн “Диваажинд суугаа Өвгөөдэйд” гэх хөргийг уншаад мөн л баахан уйлж билээ. Өвөөгийн “Хөх хулгана жил” анхны туужийг нь ариутган шүүж гаргасан хүн Дамдинсүрэн гуай юм билээ.

Манайхыг Хөвсгөлийн Ринченлхүмбэд байхад өвөө эргэж тойрдог байсан. Тэгэхэд би бага байсан.

-Хэдэн оны үед Дархадын хотгорт байлаа, танайх чинь?

-1982-1985 оны хооронд Ринченлхүмбэд байсан юм. Би гэдэг хүн дархад аялгатай болчихсон хооё гэж хэлээд амьтны инээдийг хүргэдэг байж билээ. Одоо бодох нь ээ өвөө, аав ээж биднийг эргэж очихоос гадна зохиол бүтээлийнхээ санааг л дотроо бодож явжээ. Тэнд байгаа хүмүүсийн ахуй амьдрал, аж төрөлтэй танилцаж явжээ. Өнөө л Монгол нутгийнхаа сайханд уярч явдгийнх нь нэгэн илрэл болов уу. Ринченлхүмбэд аав физик математикийн багш, ээж орос хэлний багшаар ажиллаж байсныг хүмүүс гадарладаг байх. Өвөө “Хүү минь сайн уу” гэж их асуудаг байсан гэдэг. Тэгээд л яваад очно. Ринченлхүмбийн онгоцны буудал дээр аав, ээж, өвөө бид дөрвийн зогсож байгаа нэг зураг байдаг даа. Би уйлчихсан, аавд тэврүүлээд зогсож байдаг, тэр чинь наян гурван он юм. Миний бие гурван нас л хүрч байсан үе. Хөл даараад уйлсан юм билээ. Тийн очихдоо өвөө цаатны тухай тэмдэглэл бичсэн байдаг. “Алдарт Шишгэдийн алаг хөндийд очлоо. Сартай шөнө Цагаан нуурын хөвөөнд очиход сая хадаалж байгаа мөс нь холуур нисч яваа тийрэлтэт онгоц шиг урхиран хүнгэнэнэ. Тэртээ өмнө этгээдэд Дэлгэр хан уулын гурвалжин цагаан оргил цайвалзан, баруунаа цаатны нутгийн их тайга хүглийн харагдана” гээд гайхмаар зурагласан нь бий.

-Эрдэнээ гуай зохиолчийн хувьд аваргаас гадна хүнийхээ хувьд сайхан нэгэн байжээ. Сүрэнжав, Бадарч, Цоодол, Нямаа, Лхагвасүрэн, Галсан, Аким, Догмид, Мэнд-Ооёо, Пүрэв гээд бүгд л өнөөдөр Эрдэнэ баавайгаа дурсч, хамтдаа өнгөрүүлсэн он жилүүдээ санагалзах нь бий. Чимид, Явуу, Гайтаваа ямар гайхалтай бичсэн байдаг билээ. Нөхөрлөлд үнэнч хүн байж дээ?

-Өвөөг хаана ч очсон бүгд хүндэтгэнэ. Тэр бүгдтэй дотно сайхан ярилцана. Явуухулан гуай, Гайтав гуай, Чимид гуай нэртэй зохиолчидтой шадар явсныг мэдэх хүмүүс нь сайн мэдэх учир би юу хэлэх билээ. Тэдний нөхөрлөл бол надаас өмнө юм даа. Харин өвөөгийнхөө өвөр дээр эрхэлж байх үед гэрээр нь орж гарч явсан хүмүүсийг мэднэ. Гавьяат барилгачин С.Цэвээн гуай, хөдөлмөрийн баатар, ардын жүжигчин Цэвэгжавын Пүрэвдорж гуай гээд найз нар нь ирнэ. Тэд бол ёстой нөгөө хар багынх нь нөхөд. Хэлмэгдүүлэлт, өнчрөл хагацал гэдгийг яс махаараа мэдэрсэн хүмүүс. Сүүлд өвөө минь тэр хоёр найзтайгаа Сэрүүн дуганыхаа нээлтэд очиж байлаа. Цэвээн гуай хааяа өвөөгийнд ирж, өвөөг уучихсан үед нь энерги эмчилгээ гээд гараараа алсаас илж, өвөө түүнд нь баахан баясдаг сан. Сэрүүн дуганых нь нээлт гэснээс аавын том эгч Байгаль, аавын хоёр дүү болох Батбаяр, Батхүү нарынхаа ах нартай, тэдний үр ач нартай үндсэндээ Сэнгийн Эрдэнэ гэж хүнээс салбарлсан хүүхдүүд нь жилийн жилд өвөөгийнхөө нэрэмжит Биндэрийн сургуулиар очиж, хөшөөнд нь сүслэн мөргөж, Сэрүүн Галттайд нь очиж, буурийг нь эргэдэг.

-Наян таван насных нь ойг тохиолдуулан “UBS” телевизтэй хамтарч “To be or Not to be” театрчилсан шоуг зохион байгуулахаар болсон. Үндсэндээ уг шоуны оролцогчид Сэнгийн Эрдэнийн зохиолуудаар өрсөлдөнө. Үүнд товч тайлбар өгөхгүй юу?

-Өвөөгийнхөө наян таван насных нь ойг үр бүтээлгүй өнгөрөөгөөд яахав гээд олон юм бодсон л доо. Тэгээд “UBS” телевизтэй ярилцаад “To be or Not to be” театрчилсан шоуг Сэнгийн Эрдэнийн зохиол бүтээлээр хүргэвэл ямар вэ гэсэн шийдэлд хүрсэн. Балхаа захирал маш таатай хүлээн авсан. “Эрдэнэ сан” гэж бий шүү дээ. Бид хүнд үлдэцтэй, олонд хүртээмжтэй зүйл хийе гэж бодсоны үндсэн дээр “UBS”-ийнхэнтэй хамтарсан. Уг шоунд сонирхсон хүмүүс бүгд оролцог, Монголын залуу үе Эрдэнэ гэж ямар зохиолч байсныг мэдрэг, ард түмэнд дахин шинээр танилцуулаг. Наадмыг өрсөлдөөнтэй, урлагийг үнэ цэнэтэй болгох үүднээс шагналын санг өндөр болгож байгаа. Үндсэндээ түрүүлсэн оролцогч хоёр өрөө байрны эзэн болно. Авьяасаараа өнөөдөр байр аваг л дээ. Улсын наадамд цол авсан залуудад нутгийн зөвлөл нь шууд л байр, машин өгч байна.

Тэгэхэд урлагийн хэмжүүр ямар түвшинд байгаа билээ. Үүнийг өөрчлөе гэсэн үүднээс зориг гаргаж байр өгч, шагналын санг өндөр болгож байгаа. Гэхдээ бас яриа хөөрөө гарсан байна лээ. Бат-Үүл хотын дарга учир аавынхаа нэрэмжит наадын ялагчид байр өгнө гээд л улстөржүүлсэн байна лээ. Эгэл жирийн аавын хүү авьяасаараа орон байртай болог л дээ. Нэг маань ч орох оронтой болно гэдэг сайхан биз дээ. Магадгүй энэхүү тэмцээнээс дэлхийн хэмжээний од төрөхийг үгүйсгэх аргагүй шүү дээ. Ингэж л бид зорьж байгаа. Цаашдаа Монголын соёл урлаг, утга зохиолд “Эрдэнэ сан” их олон ажил хийхээр бодож байна. Зөвхөн өвөөгийнхөө бүтээлийг мөнхлөөд зогсохгүй Нацагдорж, Явуухулан гээд Монголын сонгодог зохиолчдын бүтээлийг мөнхлөх, олонд сурталчилах ажилд хөрөнгө хүч зарна. Энэ бол Сэнгийн Эрдэнэ өвөөгийнхөө өмнө хүлээсэн бидний үүрэг юм. Тэгж л бодогдож байна даа.

Н.ГАНТУЛГА