Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн дэд сайд Б.Уянгатай ярилцлаа.
-Таны хувьд шинэ оны босгон дээр УУХҮ-ийн дэд сайдаар томилогдсон. Өмнө нь сайдын зөвлөх хийж байсан учраас хийж хэрэгжүүлэхээр төлөвлөсөн олон ажил байгаа байх. Яг одоогоор ямар ажил дээр төвлөрч байна вэ?
-Эрдэс баялгийн салбартаа би 2020 оноос эхлэн удирдлагын түвшинд ажиллаж байна. Харин нэгдүгээр сарын 3-ны өдөр дэд сайдаар томилогдсон. Дотроо ажиллаж байгаад томилогдсон болохоор юу хийх ёстой вэ гэдгээ сайн мэдэж байгаа.
Дэд сайд болсноосоо хойш Ашигт малтмалын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төслөө өргөн барьчих юмсан гээд төлөвлөн ажиллаж байна. Ер нь бол тус хуулийн төслийг манай яамнаас 2021 оноос хойш боловсруулж, хэд хэдэн удаагийн хэлэлцүүлэг хийсэн байгаа. Энэ хууль батлагдаад сайн хэрэгжсэнээрээ манай уул уурхайн салбараас улсын эдийн засагт ордог үр өгөөж нь илүү нэмэгдэж, бидний одоо ярьж байгаа Баялгийн сангийн тухай хууль бүрэн утгаараа хэрэгжих нөхцөл бүрдэх учиртай юм. Хоёрдугаарт, эрдэс баялгийн салбар өнгөрсөн хугацаанд орон нутагт “хөлгүй” явж ирсэн. Тийм болохоор 2021 онд хөөцөлдөж байж Монгол Улсаа зургаан бүс болгон хуваан нэгж байгуулсан.
Энэхүү нэгжүүдээрээ дамжуулан иргэн, аж ахуйн нэгжүүдтэй дамжин харилцах нь илүү хурдан шуурхай, үр дүнтэй байна гэж үзсэн. Харин энэхүү нэгжид ажиллаж байгаа боловсон хүчнээ чадавхжуулах тал дээр анхаарч байна.
-Орон нутгийн нэгжүүдийг хаана, хаана байгуулсан бэ?
-Нэгжүүдээ байгуулахдаа бид тухайн нутаг дэвсгэрт хэчнээн тооны хайгуулын болон тусгай зөвшөөрөл байна. Яг олборлож байгаа орд нь хэд байна гэдгийг авч үзээд бүлэглэсэн. Баруун бүс буюу Говь-Алтай, Ховд, Увс, Завхан, Баян-Өлгийг хамруулан нэгжийг нь Ховд аймагт байгуулсан. Харин төвийн бүсийн нэгж нь Өвөрхангайд, говийн бүсийнх Өмнөговьд, Зүүн бүсийнх Дорнод аймагт байрлаж байна. Үүн дээр Улаанбаатар хот нэмэгдэнэ. Төрийн үйл ажиллагааг хурдан, нээлттэй хүргэхийн тулд эдгээр нэгж чухал үүрэг гүйцэтгэнэ.
-Уул уурхай гэхээр л хоёр хуваагддаг. Нэг хэсэг нь дэмждэг бол зарим нь эсэргүүцдэг. Тэгэхээр энэ байгуулсан нэгжүүдээрээ дамжуулан салбарынхаа зөв, бодит мэдээллийг өгнө гэж ойлгож болох уу?
-Манай салбарыг дөрвөн зорилготой гэж үзвэл хоёр томынх нь ерөнхий агууллага таны асуусан асуулт юм. Манай яамнаас хайгуулын болон ашиглалтын гэсэн хоёр төрлийн тусгай зөвшөөрлийг олгодог. Ашигт малтмалын тухай хууль 1997 онд шинэчлэн найруулагдаад хэрэгжиж эхлэхдээ хайгуулын тусгай зөвшөөрлийг олгож эхэлсэн байдаг. Харин үүнээс хойш одоог хүртэл олгосон хайгуулын зөвшөөрлийн хэд нь ашиглалт руу шилжсэн бэ гээд харахаар 100-д нэг нь л орд болж гардаг. Ийм байтал манайхан тусгай зөвшөөрлийг хайгуул, ашиглалт гэдгийг нь ялгаж ойлголгүйгээр шууд л эсэргүүцдэг. Ганцхан хувийн боломжтой зүйл рүү хувийн хэвшил нь эрсдэлээ үүрээд орж ирэхэд нь шууд л эсэргүүцээд байж болохгүй. Хаана ямар орд газар байдаг вэ, ашиглах болох уу, үгүй юу гэдгээ төр нь мэдэж байх хэрэгтэй. Төр засаг өөрөө хайгуул хийх мөнгө байхгүй учраас л хувийн хэвшлийнхэнд тусгай зөвшөөрлийг нь олгож хийлгэж байгаа хэрэг. Үүнээс нэг нь орд болох юм бол цаашаа хөгжүүлэх эсэх дээр төрийн оролцоог яриад явах боломжтой. Гэтэл яг энэ дундын хайгуулын хэсгийг нь байхгүй болгочихоор дараа дараагийн ордын бэлтгэл орж ирэхгүй. Тийм болохоор иргэд, олон нийтдээ энэ талын мэдлэгийг зөв олгох юмсан гэж зорьж байгаа.
-Ер нь яагаад ингэж эсэргүүцээд байдаг юм бэ?
-Олон нийт зүгээр байж байгаад л эсэргүүцдэг гэж би бас боддоггүй. “Овоо босгоогүй бол шаазгай юун дээр суух вэ” гэдэг шиг өмнө нь хэн нэгэн хариуцлагагүй хандсан, нөхөн сэргээлтээ хийгээгүй байж таарна. Үүнтэй холбоотойгоор бүхэл бүтэн энэ том салбарын нэр хүнд нийтээрээ унаад байгаа нь хамгийн харамсалтай. Тэгэхээр энэ алдаагаа манай салбарынхан сүүлийн жилүүдэд нэлээд ухамсарлаж байгаа гэж хардаг. Ер нь иргэдийн эсэргүүцэл байх нь эрүүл зүйл. Дээрээс нь өмнө жилүүдэд мэдээлэл хангалтгүй байсантай ч холбоотой байх. Уул уурхайн салбар 2023 оны нийт экспортын 92 хувийг эзэлсэн. Шууд утгаараа улсын төсвийн бүрдүүлэлтийн 25 хувь, дам нөлөөгөөрөө үүнээс ч өндөр гарна.
-Уул уурхай бол олон салбартай хамааралтай байдаг гэж ойлгодог. Танай яамны зүгээс тэгэхээр салбар хоорондын уялдааг хангах тал дээр ямар бодлого барьж байна вэ. Ер нь уялдаа холбоо хэр вэ?
-Хайгуул хийгээд ямар нэгэн орд илрүүлээд үйлдвэр барихаар болоход ус, тог цахилгаан хэрэг болно. Олборлоод гаргахад дэд бүтэц их чухал гэх зэргээр үнэхээр олон салбартай уялддаг. Харин дэд сайд болсноос хойш салбарын маань ахмадууд их ирж уулзаж байна. Тэд маань ирэхээрээ олон зүйлийг хэлнэ, захина. Түүнээс нь өдөр бүр л суралцаж байгаа. Ахмадуудын маань хэлж байгаа зүйлс дотор давхардаж байгаа ганц зүйл нь салбар хоорондын уялдаа холбоо өмнөхөөсөө үнэхээр сайжирсан гэдэг зүйл. Үнэхээр ч сүүлийн жилүүдэд манай улсын салбарын уялдаа үнэхээр сайжирсан гэж боддог. Ноднин жил “Уул уурхайн долоо хоног-2023” болсон. Түүн дээр тавигдсан үндсэн төрийн илтгэлүүдээс харахад салбар хоорондын уялдаа үнэхээр сайжирсныг харж болохоор байсан. Өмнө нь салбарууд тус тусдаа төлөвлөгөөгөө гаргадаг. Түүнд нь уялддаг, хол зөрдөг зүйлс ч байсан юм билээ. Ер нь удахгүй ашиглалтад орох гэж байгаа ордуудыг манайх мэднэ. Эдгээр ордод хэрэгтэй эрчим хүч, зам тээвэр, нөхөн сэргээлт, аюулгүй ажиллагаа гээд үнэхээр олон салбар оролцдог цогц зүйл бол уул уурхай байдаг.
-Манай улс нэг хэсэг хайгуулын тусгай зөвшөөрөл олгоогүй. Харин сүүлийн үед олгож эхэлсэн. Яагаад өгөхөө больсон юм бэ?
-Анх 1997 оноос манай улс хайгуулын тусгай зөвшөөрлийг олгож эхлэхдээ хувь хүн, аж ахуйн нэгжид өгдөг байсан. Харин 2006 онд Ашигт малтмалын тухай хуулийг шинэчлэн найруулж, хувь хүнд олгохоо больсон. Гэтэл 2010 онд Ерөнхийлөгчийн зарлигаар хайгуулын тусгай зөвшөөрөл олгохыг хориглож, тэр нь 2014 он хүртэл үргэлжилсэн байдаг. Дараа нь төрөөс тогтоосон талбайд өргөдөл, сонгоноор хайгуулын зөвшөөрөл олгож байгаад 2017 оноос өргөдлөөр олгодог байсныг нь болиулчихсан. Хайгуулын тусгай зөвшөөрөл их олгогдож байж дараагийн мэдээлэл бидэнд цуглах ёстой гэдэг концевци дөрвөн жил алдагдсан нь үнэхээр харамсалтай. Манай салбар чинь улирлын чанартай, зөвхөн зун л ажлаа хийдэг. Үүгээр нь тооцвол манай салбарын мэдээллийг зөвхөн дөрөв бус түүнээс ч олон жилээр боомилсон. Харин бид 2022 оны 11 дүгээр сараас хойш уг зөвшөөрлийг цахимаар олгодог болгосон. Ингэхдээ Төрийн худалдан авах ажиллагааны газрын tender.gov.mn платформоор олгож байгаа. Учир нь өөрсдөө дахин ийм платформ хийж, төрийн мөнгийг үрж байхаар бэлэн байгаа зүйлээр нь дамжуулсан нь дээр гэж үзсэн юм.
-Манай эрдэс баялгийн томоохон ордын дийлэнх нь говьд байдаг. Чухам яагаад ийм байдаг юм бэ?
-Би өөрөө Өмнөговь аймгийн Цогтцэций сумын уугуул хүн, өвөө дээрээ өссөн. Тийм болохоор болж л өгвөл нутаг руугаа явчихдаг. Тэгээд очоод ажиглаж байхад их сонирхолтой газар шүү дээ. Дээрээс нь говь, тэр дундаа Өмнөговийн нутаг чинь эрт цагтаа далай байсан, галт уул ихтэй, дороо магнийн үйл ажиллагаа явж байсан газар. Тэгэхээр тэнд зэсийн орд илрэх маш боломжтой, дээр нь хучигдаж тогтсон нүүрстэй байдаг гэж ойлгодог. Манай нутгаас сонирхолтой их олон орд илэрсэн. Цаашид ч манай нутгаас олон илэрнэ гэдэгт итгэлтэй байдаг.
-Та бүхний боловсруулж байгаа Ашигт малтмалын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төсөл өмнөх хуулиасаа юугаараа онцлог давуу болсон бэ. Гол зүйл, заалтууд нь юу вэ?
-Улсын хилээр манай уул уурхай, эрдэс баялгийн салбарын хил хязгаарлагддаггүй юм. Хөрөнгө оруулагчид тухайн улсад орж ирэхээсээ өмнө эргэн тойрных нь улсуудыг ч гэсэн судалдаг. Ингэхдээ орд нээгдэх боломжоос гадна тухай улсын хууль эрх зүйн орчныг хардаг. ОХУ-д энэ салбарыг зохицуулдаг хоёр, БНХАУ ганц хуультай. Гэхдээ маш тогтвортой, нэмэлт, өөрчлөлт бараг л ороогүй гэж хэлж болно. Харин Казахстан улсын хувьд 1990-ээд оны үед баталсан Газрын хэвлийн тухай хуультай байгаад сая 2017 онд Австралийн хуулийг эш татаж хууль баталаад маш их хөрөнгө оруулалтыг татаж эхэлсэн. Гэтэл манай улс 1988 онд баталсан Газрын хэвлийн тухай хуулиасаа 1994 онд хатуу ашигт малтмалаа салгаад Ашигт малтмалын тухай хуулийг баталсан. Мөн шингэн ашигт малтмалаа салгаж усны, түгээмэл байдаг ашигт малтмал, цацраг идэвхт шинж чанараар нь гээд Цөмийн энергийн тухай хуулийг мөн баталсан байдаг. Тэгэхээр өнгөрсөн хугацаанд бүхий л ашигт малтмалаа шинж чанараар нь тус тусад нь хууль хийж ирсэн. Мэдээж олон тусдаа хууль байгаа нь сайн, муу гэж би хэлэх хүн нь биш. Гэхдээ Хууль зүй, дотоод хэргийн яамнаас манай салбарын хуулиудад давхардал, хийдэл байна уу гээд үзэхэд маш их давхардалтай, асуудалтай гэж гарсан. Дээрээс нь Ашигт малтмалын тухай хуулийг 2006 онд шинэчлэн найруулснаас хойш 300 гаруй удаа нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан байдаг юм билээ. Ингэхээр чинь анх баталсан хуулийн үзэл баримтлал нь огт таарахаа байсан. Тийм болохоор энэ хуулийг яалт ч үгүй шинэчлэн найруулах цаг нь болсон. Уул уурхайн салбар түрүүнд хэлсэн хамаарал бүхий салбар ихтэй, олон тоглогчтой. Мэдээж бүх хүний санаа нийлсэн хууль болохгүй байх. Ямартаа ч бид өргөн барихад бэлэн болсон. Энэ хуулийн гол концевци нь хариуцлагатай уул уурхайг дэмжинэ л гэж байгаа юм.
-Тэгвэл хариуцлагыг хэрхэн, яаж нэмэгдүүлэх вэ?
-Ашигт малтмалын хайгуулын тусгай зөвшөөрөл эзэмшигчийг хайгуулаа хурдан хий. Харин ашиглах гэж байгаа бол хурдан хөрөнгө оруулалтаа татаад ашигла гэж байгаа юм. Харин үүний нэгдүгээр хөшүүрэг нь төлбөрийг нь нэмсэн. Ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрлийн жилийн төлбөр нь өндөр биш байхаар ямар нэгэн үйл ажиллагаа явуулахгүй хойшоо тавиад байх магадлалтай байдаг. Хоёрдугаарт, тусгай зөвшөөрлийг гурван жилээр олгоод цаашид гурван жилээр гурван удаа сунгаж болно. Энэ нь урт мэт санагдаж болох ч улирлын шинж чанартай ажилладаг гэдгээ бодолцох хэрэгтэй. Харин ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл болгохдоо нөөцөө бүгдийг нь бод, ТЭЗҮ-ээ гаргаад ашигтай эсэхээ хар, хайгуулын үеэсээ эхлээд орд гарсан бол түүнийг ашиглаад дуусах хүртэл буюу төслөө хэрхэн хаахаа бод гэж байгаа.
-Манай улсад ойрын хугацаанд ашиглалтад орох ямар, ямар орд байгаа вэ?
-Шинээр ашиглалтад орох магадлалтай Баянхонгор аймгийн Шинэжинст суманд байгаа орд бий. Энэ орд одоогоор төлөвлөгөөт хугацаандаа ажлууд нь хийгдээд явж байгаа. Мөн Өмнөговь аймгийн зэсийн ордууд байна. Эдгээр ордууд маань ашиглалтад орчихоосой гэж бодож байна. Яагаад гэхээр судалгаанаас харахад 2026 оноос хойш дэлхий даяар зэсийн эрэлтээ дийлэхээ болино. Тийм болохоор энэ үед шинэ ордуудаа ашиглалтад оруулж чадвал манай улсын эдийн засаг, ирээдүйд л хэрэгтэй.
-Төрөөс өөрийн хөрөнгөөр шинэ ордын хайгуул хийдэг үү?
-УУХҮ-ийн сайдын багцад суурь судалгааны ажлын мөнгө суудаг. Ер нь хайгуулын өмнөх үе шатны мэдээллийг төр нь бэлддэг. Энэ мэдээллийг үндэслэн хайгуулыг хувийн хэвшлийнхэн хийдэг. Учир нь хайгуул их эрсдэлтэй учраас төсвийн мөнгөөр хийх хэцүү.
-Засгийн газраас уран, газрын ховор элемент зэрэгт гаднын улсуудтай хамтарч ажиллахаар боллоо гэж мэдэгдэж байсан. Энэ ажлууд юу болж байгаа вэ. Ер нь ажил хэрэг болох боломжтой юу?
-Боломжтой гэж хардаг. Яагаад гэхээр манай хоёр хөршийн нутагт эдгээр төрлийн ордууд их бий. Жишээлбэл, ӨМӨЗО-ны нутагт төмрийн маш том орд бий. Түүнээс нь дэлхийн газрын ховор элементийн хэрэглээний бараг 50 орчим хувийг дайвраар хангадаг. Мөн ОХУ-ын Тувагийн нутагт ч том, том ордууд байгаа. Тэгэхээр манай улсад геологийн потенциал нь байна уу гэдгийг эдгээрээс нь харчихдаг. Хамгийн гол нь тэдгээрийг нээж олуулахын тулд хайгуулын тусгай зөвшөөрлийг нь олгоод эрсдэлийг нь үүрүүлэх хэрэгтэй. Дээрээс нь хөрөнгө оруулалт хэрэгтэй. Харин хөрөнгө оруулагчид хууль эрх зүйн тогтвортой орчих, дэмжлэг бий эсэхийг хардаг.
-Засгийн газраас Баялгийн сангийн тухай хуулийг өргөн барина гэдгээ мэдэгдлээ. Энэ хуулийг та хэрхэн харж байгаа вэ?
-Баялгийн сангийн хуультай байх нь бол зөв. Харин энэ хууль амжилттай хэрэгжих суурь нь манай салбар учраас манай салбарын хууль нь хариуцлагатай байдлаар голдирлоо олонх нь чухал байна.
-Сүүлийн хэдэн өдөр цахим орчинд шатахуун тасрах нь, зарим шатахуун түгээх станц бензин өгөхгүй байна гэсэн мэдээлэл явлаа. Тэгвэл салбарын дэд сайдын хувьд үүн дээр тодорхой мэдээлэл өгөөч?
-Ямар нэгэн эрсдэл огт байхгүй. Нөөц хангалттай орж ирсэн. Бид агуулахуудаа тогтмол хянадаг. ОХУ-аас тасралтгүй нийлүүлэх бүхий л хэлэлцээрийг Ерөнхий сайдын түвшинд хийсэн. Мөн манай сайд шууд тогтмол тус улсын салбарын сайдтай нь холбогдож байгаа. Тийм болохоор иргэд маань баталгаагүй мэдээлэлд автаж, шуурмааргүй байгаа юм.
Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ