Б.Магсаржав: Дуурь бичнэ, хөгжмийн томоохон зохиолууд руу орно DNN.mn

Монгол Улсын Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, хөгжмийн зохиолч Бадарчийн Магсаржавтай ярилцлаа.

-Хөгжмийн зохиолчид шүлэг, яруу найргийг ихэд мэдэрдэг хүмүүс юм шиг ээ. “Энэ дуу болох шүлэг байна, энэ аялгуутай мөр байна” гээд мэдрэгдэнэ биз?

-Хариулахад гоё байна аа. Зайлшгүй шүлэг мэдэрдэг байж байж тэр аялгуу бичигдэх ёстой. Хүчээр хийж болдоггүй. Зарим шүлэг аятай байдаг юм. Гэхдээ тэр их ховор. Аятай шүлэг гэдэг нь нэг, хоёр, гурав, дөрвөн мөр дотор ямар нэгэн хөгжмийн хэсгийг хөглөсөн хэсэг байдаг байхгүй юу. Тэр дөрвөн мөр дөрвүүлээ тийм байх албагүй. Жишээ нь, Бавуугийн Лхагвасүрэн гуайн “Зүүдэн бороо” шүлгийн,

…Харж л суух минь хэзээ л юм бол доо…гэдэг мөрийн “хэзээ л” гэдэг чинь аятай байхгүй юу.

“Насны намар” дээр ярихад,

…Насны намар гадаа ирэхэд гэдэг мөрийн “гадаа” гэдэг үг чинь аятай.

…Гадаа ирэхэд…(Дуулав.сурв) Тэгэхээр шүлэг дотор нэг л судас байдаг юм. Тэрийг нь хөгжмийн зохиолч нь зөв барьж чадах юм бол ард түмний хайртай дуу болчихож байгаа юм. Аятай шүлэг гэж хэлээд байгаа чинь тэр.

-Дууны дээр үеийн, хуучны хэдэн номнуудыг эргүүлж үзлээ л дээ. Тантай хамтарч дуу бүтээсэн яруу найрагч, зохиолчдын нэрсийг харахад Л.Дагвадорж л гэнэ, Бавуугийн Лхагвасүрэн л гэнэ, Дөнгөтийн Цоодол, Цэвэг-мидийн Гайтав, Дамбийн Дашдондов. Үүнээс харахад, дууг бүтээхэд, дуу бүтэхэд яруу найрагч, хөгжмийн зохиолч хоёрын нөхөрлөл явах ёстой юм байна?

-Зайлшгүй явах ёстой. Бие биетэйгээ дотоод сэтгэлээрээ ойлголцох ёстой. Сайн, муу юманд хамт явж хутгалдах ёстой. Би Лхагваа ахтайгаа (Бавуугийн Лхагвасүрэн гуайг хэлэв.сурв) Дэнжийн мянгын гэр хороололд, хашаанд амьдардаг байхад нь ус, түлээнд нь хамт явж хөглөж явсан түүх зөндөө бий. Ц.Гайтав гуайгийнхаа архинд ч гүйж байх шиг. Тэгж байж бие биенээ мэдэж, тэгж байж бие биенээ хөглөж, асаж, дүрэлзэж ингэж байж л дуу бичигддэг л дээ. Шаравын Сүрэнжав гуай намайг тэнээд явж байхад гэртээ аваачаад ус цасанд оруулж, хоёр хоног амрааж байх жишээтэй. Тэгж байж “Тэсийн голын унага”-ыг бичиж байх жишээний. Ингэж дотно найзалж, нөхөрлөж байж бичсэн тэр аялгуунууд л дотно юм даа. Монголын ард түмэнд тийм дотно бүтээлүүд хүрэх юм даа. Уран бүтээлчид сайн муу бүх юмаа хуваалцаж байж л бүтээлээ хийх хэрэгтэй.

-Таны сүүлийн үед хийсэн дуунуудаас “Айсуй” гэж дууг онцолмоор байна. Бөхийн өргөөнд болсон тоглолт дээр Б.Сарантуяа гавьяат дуулахыг анх удаа сонссон л доо.

-Бөхийн өргөөнд болсон “Айсуй” тоглолт юм.

-Өөр өгөгдөлтэй дуу байна лээ дээ?

-Яагаад тийм юм бэ гэвэл байна шүү дээ. 2020 оноос хойш миний сэтгэл зүй өөрчлөгдсөн. Би тэс өөр хүн болчихгүй юу. Миний амьдрал ч тийм болчихлоо. Тэрийгээ дагаж уран бүтээл минь ч өөрчлөгдсөн. Энэ дууны шүлгийг Ганаа минь (Гэргий, яруу найрагч Ж.Ганчимэгийг хэлэв.сурв) маш гоё бичсэн. Ардын сэдэвтэй, этник зохиол байхгүй юу. Би өөрөө өөрчлөгдсөн юм чинь Сарааг жаахан “эвдмээр” санагдаад. Энэ дуу их дээшээ гардаг. Сараа дээшээ гаргаж чадна. Сараа бяртай дуучин учраас гаргаж байгаа юм. Энэ дууг хэрийн аавын охин шүүрээд дуулдаг ч дуу биш. Нэлээд мэргэжил орно. Нэлээд үндэсний үзэл орно. Нэг болохоор буриад дуу ч юм шиг, нэг болохоор халимаг дуу ч юм шиг. Тийм сонин, Монголын бүхий л угсаатнуудын аялгуунууд орж гараад байгаа юм. Үүнийг чинь “Хамаг Монгол” гэж яриад байгаа юм.

-Танд зөнгөөрөө дууны ая орж ирнэ гэж байдаг уу. Дууны хөгжим нь эхэлж бүтээгдээд араас нь шүлгээ нэхсэн тохиолдол танд байна уу?

-Байдаггүй юм. Миний нэг онцлог байдаг юм. Надад мянга орчим дуу бий гэж бодъё л доо. Бүгдийнх нь шүлгийг цээжилчихдэг. Давуу тал юм уу, гажуу чанар юм уу. Би ойлгодоггүй юм, үүнийг. Бүгдийг нь цээжээр уншчихдаг. Хүн шүлэг өгвөл цээжилчихдэг. Тэгээд орхичихдог юм. Тэгж байтал өнөө цээжилсэн дөрвөн мөрт тархин дотор явж байгаад авьяастай холилдоод, шүлэг нь намайг хөглөөд тэгээд дуу гаргаж ирдэг. Тэгж хийсэн дуунууд амьтай. Тэгж л бичдэг. Түүнээс биш маргааш ирээд аваарай гээд төгөлдөр хуур дээр тавиад бичдэггүй. Хийсвэр болчих гээд байдаг.

-Та мэргэжлийн хөгжмийн зохиолчоор бэлтгэгдсэн, бүр зориудаар бэлтгэсэн хүн шүү дээ. Танаас мэргэжлийн томоохон бүтээл гарахыг магадгүй зарим хүмүүс хүлээж байгаа байх?

-Мэргэшсэн гэхээрээ дуу тал руугаа чиглэчихсэн. Дуунаас дуурь хүрэх зам гэж байдаг. Би бичнэ. Жаран насны босго даваад бичнэ гэсэн багш нартаа хэлсэн ам байдаг. Одоо 60 насны босгоо давж байна. Хүндэтгэлийн тоглолтын дараа зарлана. Дуурь бичнэ, хөгжмийн томоохон зохиолууд руу орно. Тийм нөхцөл надад бүрдэж байгаа байхгүй юу. Ард түмэн ч шахаж шаардаж байна. Тэгэхээр нөгөө жаран дээрээ бичих гээд байна шүү дээ (инээв.)

Энэ жарандаа дуугаараа танигдчихлаа. Дуугаа бичнэ. Гэвч хэлбэр нь өөрчлөгдөж, том юмаа бичиж, нөгөө гайхалтай юмыг хийх ёстой. Яагаад вэ гэвэл 1950 хэдэн онд Хятад, Монгол найрамдчихсан байх үед Дорно дахины хөгжмийн их сургуульд Билэгийн Дамдинсүрэн очиж сурч төгсөж ирээд алдартай симфониудаа бичсэн. Хорин хэдэн жилийн дараа тэр сургуульд би очоод төгсөж ирсэн. Тэр сургуулийг төгсөхдөө “Алдартай “Учиртай гурав”-ыг бичсэн хүний хийгээгүй юмыг хийе ээ” гээд тангараг өргөөд ирж байсан юм. Тэгж хийж эхлэх нас нь хэзээ вэ гэхээр, 60 наснаас эхлэх байхгүй юу.

-Таны амьдралын тодорхой хэсгийг алдагдсан, буруудсан, бүр хатуу хэлбэл буруу зам руу орсон ч гэж ярьдаг хүмүүс бий. Гэвч үүнтэй санал нийлэхгүй байна. Авьяастай хүн, тэр тусмаа төрмөл авьяастай хүн тэрбугай замыг туулж л байдаг. Шулуун, дардан замыг амьдарсан гэхгүй л байх?

-Сонирхолтой байхгүй юу. Тийм зам руу орж байж, өөр өнцгөөс өнгийж харна шүү дээ. Тэгсэн мөртлөө би хэзээ ч хөгжмөө хаяагүй. Хаягддаггүй юм. Ямар ч айлд хоносон аялгуу нь төрж л байдаг. Дуу зохиож өгөөд айлыг элэг бүтэн болгож өгч л байлаа. Буян хийгээд л яваад байсан. Тэр амьдралыг би өөрөө сонирхсон юм. Зөрж тийм амьдрал руу орсон. Бүр гэр орноо зарж үзсэн. Яадаг юм, зарчихаад хоосон болж үзье. Тэр нь сонирхолтой байхгүй юу. Хүн сольж үзье гээд сольж үзсэн. Өөр характертай хүнтэй амьдарч үзье, алдъя, хаягдъя, хаяж үзье гээд бүгдийг нь үзсэн. Тэр надад сонирхолтой байсан. Намайг хөглөсөн байхгүй юу. Зөв ажигласан байна. Дараа нь хожим нь ярих юмтай шүү дээ (инээв). Тэгсэн, тэгж байсан, үзчихсээн. Үзэх юмсан гэж хожим харамсаж байснаас үзчихсэн сууж байх нь хамгийн жаргалтай.

-Яруу найрагч Ж.Ганчимэг таныг ямар ч болзолгүйгээр хайрласан, өгөөд л, өгөөд л байсан?

-Тийм. “Би баян хүнтэй суучихлаа” гэхээр нь гайхсан ш дээ. Намайг их цочоосон. Надад ямар юм байхав. Хамгийн ядуугийн ядуу болчихсон байсан. Тэгээд бодлоо, би яагаад баян гэж, нээрэн бүтээлч хүн баян байх ёстой. Үнэхээр баян ч юм уу гэж бодсон. Тэгж бодсон нь ч оносон байна билээ. Тэгээд л намайг хайрлачихсан байхгүй юу. Тэр нь надад улам илүү их юм хийх хүсэл төрүүлсэн. Ганаа гохыг нь зөв дарсан. Баяжихын төлөө биш би хийх ёстой юмаа хийх л ёстой юм байна, тэгэхээр би баян юм байна гэж тэр өдрөөс хойш их омогшсон. Баян гэдгээ ч мэдэрсэн.

-Та хоёр 2020 оноос хойш хэчнээн тоглолт хийчихэв?

-Гурав дахь тоглолтоо хийх гэж байна. Хоёр дахь номоо гаргалаа. Богино мөртлөө хүнд жилүүд өнгөрчихлөө.

-Хийх ажлууд тань овоорчихсон байсан юм биш үү?

-Тийм байж дээ. Оньсыг нь мулталсан он жилүүд. Урд нь буглаж байсан юмнуудыг зад тавьсан жилүүд. Тэгэхээр хугацаа богиноддоггүй юм байна.

-Хэн миний төлөө үлдэх вэ, хэн миний дэргэд үлдэх вэ гэдэг сорилт, шалгуурын жилүүдийг түүнээс өмнө туулжээ. Тэгээд хэн таны дэргэд үлдсэн байв?

-Хүмүүсийг таних, мэдэх жилүүд байсан.

-Эргээд харсан чинь хэн таны дэргэд үлдсэн байж вэ?

-Хань л байсан. Ганаа л байсан. Бусад нь бүгд худлаа байсан. Боддог шүү дээ. Дуу яагаад амьдардаггүй вэ. Хуурамч бичдэг байхгүй юу. Яагаад вэ гэвэл аятай шүлгийг нь анзаараагүй байхгүй юу. Тэрэнтэй адилхан. Би Ганаагийнхаа судсыг зөв барьжээ. Ганаа ч миний судсыг зөв барьжээ. Тэгэхээр амьдрал цэцэглэж байна шүү дээ. Цаашид үргэлжлэх өндөр магадлалтай. Залуустаа хэлэхэд, гох гэх юмыг зөв л дараарай. Буруу дараад байх юм. Хийсвэр дараад байвал хохироод байдаг. Зөв л гохдож байх хэрэгтэй. Дууг хүчилж хийдэггүй юм. Сэтгэлийн урсгалаар орж ирдэг аялгуу. Төлөвлөгөө тавьдаггүй юм ш дээ. Өнөөдөр төдөн дууны нормтой гэж болохгүй (инээв). Төлөвлөгөөгөө давуулан биелүүлнэ гээд зүтгэх юм бол таван хийсвэр дуу гарчихаж байгаа юм, ард түмнийг мэхлээд. Тэрийгээ л больчих хэрэгтэй. Гарвал гараг, гарахгүй бол битгий албад.

-Та дуу зохиохгүй удаж байсан үе байдаг уу?

-Хорь хоног тэгж үзсэн. Харанхуй ертөнцөд байгаа юм шиг санагдсан. Өөрийгөө хүчээр тэгж үзсэн юм. Болдоггүй юм билээ. Хэцүү л дээ.

-Таныг нутгаа их санаж байна гэхийг сонслоо?

-Энэ жилийн намар нэг их налайж, өвлийн сар гарсан ч намраараа л байна. Намайг тайвшруулж байгаа, баярлуулж байгаа ч юм шиг. Манай нутагт намар гайхалтай. Хүн бүрд нутаг нь тэгж санагддаг байх. Дан ялангуяа намарт сэтгэл их гэгэлздэг. “Насны намар”-аа намар бичсэн ш дээ. Аравдугаар сарын сүүл, 11 дүгээр сарын эхээр. Сэтгэл гэгэлзсэн үедээ би ХИТ дуунуудаа бичсэн байдаг юм. Тэр үед минь сэтгэлийн утсыг хөндсөн яруу найрагчдадаа баярлаж явдаг юм. Яагаад ч юм тэр үед нь шүлгүүдээ өгч байж. Намар цаг налайсан, тайвшруулсан улирал. Маш их юмыг эргэцүүлэн боддог. Навчис унаж байна, шарлаад л өнгө нь хувирч байна. Би навч цэцэглэхээс унан унатал нь юу хийж вэ гэж боддог ухаарлын сар юм уу даа. Ажлаа дүгнэдэг сар юм уу гэж бодсон. Ийм үед тоглолтоо хийж байна. Эргэцүүлэл маягийн тоглолт юм уу даа. Төрийн хэмжээний концерт ямар хэмжээний сахилга бат, дэг жаяг, хариуцлагатай байдаг билээ, тэр дагуу л хийнэ. Хүн болгон чармайж байна. Өвлийн сар гарсан ч намрыг дурссан өвөл болж байна даа (инээв). Дуусдаггүй намар. Хүн болгон баяртай байна. Сайхан улирал, сайхан налайж байна даа.

Хүн 60 хүрэхээрээ нутгаа их санадаг юм байна. Огцом санаж байна. Залуу насаа бодож байна. Тоглож байсан чулуу, уул усаа эргэцүүлэн боддог юм байна. Аав ээж ч нүдэнд харагддаг юм байна. Тийм учраас Увс аймгийнхаа 100 жилд том бэлэгтэй очих гээд уран бүтээл рүүгээ л төвлөрч байна. Уран бүтээлээ л барьж очно доо.

-Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн болж, цолны мялаалга тоглолтоо хийгээд ард түмэнтэйгээ дуугаар дахин учрахад ямар байсан бэ?

-Бороо орж байгаа юм шиг л байсан. Цаг үе нь ч тэгж таарсан. Ковидын дараахан, хүмүүс тоглолт, дуу хуураасаа холдсон, эмзэг үе ч байсан. Хүмүүсийн хүлээлт ч нөлөөлсөн байх. Үзэгчдийн алга ташилт бороо орж, шаагьж байгаа юм шиг л байсан. Тэрнээс хойш дахиад олон удаа бороо оруулахсан гэсэн хүсэл бадарч эхэлсэн дээ. Одоо хийх тоглолт нэлээд хүч авсан тоглолт. Бярдаж байна гэх үү дээ. Бяртай маягийн тоглолт хийхээр бэлтгэж байна.

-Тоглолтын бүрэлдэ-хүүн нь ч нүсэр бололтой юм?

-400 гаруй хүний бүрэлдэхүүнтэй байхаар байна. Зарим нэгийг нь багцалж байгаа. Найр ч юм шиг.

Арваннэгдүгээр сарын 29-ний баасан гаригт хүмүүс ажлаа цэгцлээд бүтэн нэг долоо хоногийн ажил дуусдаг өдөр. Тоглолтоо үзчихээд маргааш, нөгөөдөр сайхан амраад аялаад тааваараа байг ээ гэж бодсон. Сонирхол татсан, хуучныг бодогдуулсан, бахархууштай, үзүүштэй тоглолт болно гэдэгт сэтгэл зүрхээ зориулан ажиллаж байна даа. Танхим үзэгчдээр дүүрэх нь ойлгомжтой. Дүүрэх, дундуурыг ярихгүй. Их л халуухан концерт болно оо гэж урьж байна, ард түмнээ. Хайртай шүү, Маагаа нь. Шинэ Маагаа шижигнүүлж өгнө өө.

Д.ГАНСАРУУЛ