Хуульч, хууль зүйн ухааны доктор Б.Гүнбилэгтэй ярилцлаа.
-Таныг МАН-аас нэр дэвшихгүй болсон гэх юм. Та намаасаа гарчихсан хэрэг үү. Яг юу нөлөөлөв?
-Намаасаа мандат авах гэж бараг нугарах нь холгүй юм боллоо. намын дарга нараасаа добро авах гэж их хичээсэн боловч, одоогийн нөхцөл байдалд дэмжлэг авахгүй юм байна гэдгээ мэдэрлээ. Заримдаа өөрөө өөрөөсөө ичээд юу ч хүлээгээд байгаа юм гэж бодсон. аймгийн намын хурал ч уг нь болоогүй байгаа.
Намын Бага хурал дараа нь болно. ингээд бодсоны эцэст өөртөө үнэнч үлдэхээр шийдлээ. Хүнд хэтэрхий их таалагдах гэж агаа, эгээ гээд байнга бөхөлзөөд байж чадахгүй юм байна. Би чинь өөрөө намын хатуу гишүүнчлэлийг халах тухай их яриад байгаа.
Энэ заваан улс төрөөс салахын тулд иргэдээ хашааны сэтгэлгээнээс гаргах ёстой. Өөрөө ман-аасаа дэвшиж гарчихаад намын хатуу гишүүнчлэлийг байхгүй болгоно гээд хууль санаачлаад ярихаар МАН-ын гишүүд маань хүлээж авах билүү гэж гайхаад. сүүлдээ ерөөсөө өөрөө хашааны сэтгэхүйгээс салаагүй байж, хашаагаа задална гээд ярихаар итгэл үнэмшилгүй юм байна гэж бодож, намаас гарахаар шийдсэн. уг нь өнөөгийн нөхцөл байдалд би хувь хүнийхээ хувьд ман-д байвал надад амар байхаар байгаа юм. булган аймаг бол улаанаараа алдартай газар шүү дээ. Гэлээ ч хамгийн бартаатай замаар явахаар болж байх шиг байна.
-Тэгэхээр та Булган аймагт бие даан нэр дэвшинэ гэсэн үг үү?
-Бие даахгүй. Бие даагаад гарчихлаа гэхэд дараагийн дөрвөн жил юу хийхэв. Ганц нэгээрээ ярьсаар бие даагч гишүүд дөрвөн жил эморно гэдэг билүү, тийм юм болоод өнгөрдөг зохицуулалттай улс шүү дээ. Өөрөөр хэлбэл, бие дааж гараад ажил хийх, санаачилсан хууль нь амжилттай батлагдах боломж үнэндээ бодит байдал дээр тааруу.
Хавчигдаад дуусдаг. Олон бие даагч гарвал бүр тэгээд шуудайнд хийсэн үхрийн эвэр шиг юм болно. Тиймээс намын хатуу гишүүнчлэлийг хална гэж зорьж байгаа нам, эвслээс нэр дэвших бодолтой байна.
-Ямар нам, эвслээс нэр дэвшихээр шийдсэн бэ?
-Зөв хүн эвсэл.
-Энэ удаагийн сонгуулийн тогтолцоо жижиг нам, бие даагчдад ээлгүй гэгддэг. Та намаасаа дэвшвэл илүү боломжтой байсан юм биш үү?
-Мэдээж. Гэхдээ үзэл бодлын, хуулийн талаарх ойлголтын хувьд зөрүү гарчихаад байна. Одоо сонгогчдын боловсролд ээлтэй боломжтой үе гарчихаад байна. нөгөө мөнгө, өнгө харж Үндсэн хуулиар олгогдсон төрийн эрх барих эрхээ иргэд, тэр дундаа булганчууд маань худалдахгүй байх гэж бат итгэж байна.
Хүн ам ойролцоо, хотоос алслагдсан байдал ижил Хэнтий яагаад Булганаас илүү төсөвтэй байгаад байгаа юм бэ. Тэгш байдал, эдийн засгийн эрх чөлөө, хүний эрхийг хангах эдийн засгийн баталгаа яагаад өөр өөрөөр эдлэгдээд байгаа юм бэ гэдгийг Булганчууд ойлгох цаг нь болсон. Монгол хүн бүр тэгш эрхтэй гэдгийг одоо ярих цаг болсон. Улсын тусгаар тогтнол алдагдах гээд байгаа шалтгаан нь бидний өнгөрсөн 20 жилийн иргэдийн сонголтоос болсон шүү гэдгийг нүдээ нээж харах цаг болсон. Нүдээ нээгээч ээ, хашаанаасаа гараачээ гэж хүмүүст тайлбарлана, ярина.
-МАН УИХ-ын тойрогт хийх судалгаанд багтах гишүүдээсээ 50 сая төгрөг авсан гэх жагсаалт гарчээ. Сонгууль бүрт ийм маягаар судалгаа явуулдаг, мөнгө тушаагаагүй бол судалгаанд хамруулдаггүй гэж зарим гишүүд нь шүүмжилсэн байна лээ. Таны нэр ч тэрхүү судалгаанд багтсан байсан…
-Би МАН-аас албан ёсоор гарчихсан шүү дээ. Лав намайг гишүүн байх хугацаанд МАН надаас 50 сая төгрөг нэхээгүй.
-Угтаа МАН-ын дарга энэ удаагийн сонгуулийг мөнгөгүй хийнэ гэж байгаа. Сөрөг хүчин МАН төсвийн мөнгөнөөс сонгуулийн санхүүжилтээ бүрдүүлчихээд ингэж байна, мөнгөгүй сонгууль хийх боломжгүй гэх байр суурийг илэрхийлж байгаа. Та үүнд юу хэлэх вэ?
-Ер нь сонгууль тодорхой хэмжээний зардалтай болдог нь тодорхой. АН-ынхан 100 сая төгрөг гэсэн гээд шуугиад байгаа. Би нэг юм бодоод байдаг юм. Энэ том намууд ямар мөнгөөрөө сум болгонд байшин бариад, намын хороодоо болон төв намын ажилтнуудаа цалинжуулаад байдаг юм бол. Үүнийгээ гишүүддээ, олон нийтэд дэлгэх ёстой. Тэр 100 саяараа тэдгээрийгээ санхүүжүүлдэг бол одоо яахав дээ. Гэхдээ энэ нь хуулийн дагуу юу гэдэг нь өөр асуудал. Энэ том намууд өөрсдийн генсекүүдээ бүгдийг нь гэмт хэрэгтэн болгоод байдаг юм биш байгаа гэж бас хардаад байдаг юм. Улс төрийн намын санхүүжилтийн тухай хуулийг нарийвчилж гаргах нь маш чухал.МАН-ын тухайд мэдэх юм алга. Би эртээд орсон чинь зарим хүмүүс надаас хальт зугтаад байгаа юм шиг мэдрэмж төрсөн. Бодоод байсан чинь Ц.Нямдорж, Х.Нямбаатар хоёрыг УИХ-д нэр дэвшүүлж болохгүй гэж мэдэгдэл хийж, МАН-ын хяналтын ерөнхий хороонд өгсөнтэй холбоотой юм билээ (инээв).
-Та сонгуулийн санхүүжилтээ бүрдүүлэхийн тулд орон сууцаа зарсан юм уу. Санхүүжилтэд тань хэр нэмэр болно гэж үзэж байгаа вэ?
-Бүр сониноор энийгээ ярих юмуу (инээв). Өнгөрсөн хорин жилд эхнэр бид хоёр зогсоо, зайгүй, зогсолтгүй ажиллалаа. Гадаадад аяга угаалаа, зөөгч хийлээ, будагчин хийлээ, арьсны үйлдвэрт ажиллалаа. Мэргэжлээрээ Монголдоо ч, гадаадад ч ажиллаж үзлээ. Эхнэр бол бүр гадаадад уран зураг зардаг ажил олон жил хийсэн. Монголдоо дандаа олон улсын байгууллагуудад ажиллаж. Үүний хүчинд бид хоёр амьдрах тавлаг орон сууцтай. Зуслантай, унаатай л явна. Бас хашаа байшинтай, найзуудтайгаа нийлж барьсан адууны жүчээтэй. Баяны дэргэд цэх, боломжгүйн дэргэд даруу явж ирлээ. Үнэндээ бид хаа ч амьдарна. Бид хоёр хоёулаа айлын багууд, арван жилийн нэгдүгээр ангиас хойш 32 жил хамт явна. Хоёулаа голомтоо авч явна. Тэгэхээр аав, ээж маань бас тус бүртээ байртай, тус бүртээ зуслантай. Тэгсэн хэрнээ хотоос гараад хадам ээжтэйгээ, хотод аав ээжтэйгээ амьдардаг. Угаасаа цөөн хүүхэдтэй айлын хүүхдүүд ээж, аавтайгаа амьдрахгүй бол нас өндөр болоод ирэхээр болдоггүй юм байна. Би ганц эгчтэй. Манай хүргэнийх маниасаа илүү. Хаалга зардаг юм. Эхнэр маань хувь заяаны эрхээр айлын ганц болчихсон. Бас жижиг ч гэсэн өөрсдөө амьдардаггүй илүү байр байгаад байдаг. Тэгээд би сонгуульд үзэх үү, байх уу, зардал өндөр, Булганд маань МАН-ын дарга нар боломж олгохгүй юм байна гэсэн чинь манай хүн “Одоо үзээч, наад мангарууд чинь энэ улсыг дуусгалаа шүү дээ” гэхгүй юу. За ёстой долоон булчирхайгаа тоочлоо шүү. Эхнээсээ ил тод биз. Тэгээд нэг байраа зарж байгаа юм. Сонгуулийн зардал үнэхээр өндөр юм байна. Бусад хүнийг хандив өгөөч ээ гэхээсээ өмнө өөрөө ядаж хэдэн төгрөг босгоно биз дээ. Хүний их мөнгөөр сонгуульд өрсөлдвөл дараа нь барьцаалагдчихна.
-СЕХ-оос нэг нэр дэвшигч сонгуульд 400-750 сая төгрөг зарцуулна гэж мэдэгдсэн. Энэ хэмжээний санхүүжилтийг та өөрөөсөө гаргана гэсэн үг үү?
-Үгүй үгүй. Хамгийн бага мөнгөөр яаж сонгууль хийх вэ гэж бодож байна. Булганд үзэх баячуудтай яаж өрсөлдөх юм бэ. Коронатай үед, бас мөнгөө хэмнэх үүднээс нэг суманд 22 хоногийн турш биш, ердөө 3,4 өдөр л ажиллая гэж манай найзууд яриад байгаа. Сонин, сэтгүүлээ тийм зузаан биш, бүгдийг хоёр дахин бага хуудастай хийе гэж бодож байна.Ер нь коронатай үед сонгууль хийж байгаа бол нэгдсэн журмаар материал тараах боломжийг төр бүрдүүлбэл таарна. Бас найз нөхөд дэмжиж мөнгө өгвөл мөнгөөр чинь ийм юм авлаа шүү найзаа гээд зургийг нь аваад тавиад явъя. Багаараа цуйвандсан ч зургийг нь аваад “Найзаа энэ занзгар цуйванг чиний мөнгөөр идэж байгаа шүү” гээд л. Анхнаасаа бүх зүйл ил тод, амар. Том том баячууд хэдэн зуун ухуулагч аваад, гоё зузаан сонин сэтгүүлээ тараана биз. Хамгийн бага мөнгөөр, ямар нэгэн барьцаанд орохгүйгээр, яаж сонгуульд оролцож болдгийг харуулна гэж бодож байгаа. За ёстой үнэнээсээ хамаг юмаа ярьчихлаа.
-Танд орон сууцаа заран байж улс төрд орох ямар зорилго байна вэ?
-Энэ улс чинь өрийн ангал руугаа унаад, тэр Булган маань хоцрогдлын туйл руугаа живээд дахиад дөрвөн жил болох гэж үү. Надаас нэг өөдгүй зүйл гарахгүй дээ. Айраг их уулаа л гэж магад. Хууль л яриад зөрүүдлээд, ойлгохгүй хүмүүсийн дургүйг хүргээд байж мэднэ. Аав маань амьдралынхаа идэр 20 жилд төрийн өндөр албан тушаал хашсан. Ээж маань бас л улс төрийн тогоонд чанагдаж, МАН-ын төв хорооноос тэтгэвэртээ гарсан. “Гэргий”, “Сэтгэлийн булаг”, “Хан шувуу”, “Талын монгол айл” гээд ард түмний дунд түгсэн дууны шүлгийг бичсэн хуульч, сэтгүүлч хүн. Ямар ч баяны дэргэд миний ээж, аав хоёр дээр түрүүлж ирж хүмүүс гар барьдаг юм. Насны эцэст хөрөнгөтэй нь биш, хүндтэй нь яаж нүүр бардам амьдардгийг би харж байна шүү дээ. Хадам аав маань МОНЭЛ гэдэг зурагтыг анх Монголд угсарсан электроникийн том эрдэмтэн, гавьяат байлаа. Хадам ээж насаараа хүүхдийн эмч хийсэн хүн бий. Эд нар шигээ насыг элээхэд бидэнд юу дутахав, бүх юм бэлэн байна. Улсын тусгаар тогтнолын төлөө одоо биш бол хэзээ ч биш.