Author: БААСАНЖАВЫН ЭНХЗАЯА

Сэтгүүлч Ж.Баттуултай ярилцлаа.

-Үндсэн хуулийн цэцэд Эрүүгийн хуулийн 13.14 дэх буюу гүтгэх доромжлохтой холбоотой заалтын талаар гомдол гаргасан байна. Гомдолдоо юуг онцлосныг тодруулж өгөөч?

-Би сүүлийн хэдэн жил эрэн сурвалжлах чиглэлээр дагнаж, хуулийн хулгай, төсвийн хулгай, тендер гэх мэт татвар төлөгчдийн мөнгийг төрийн өндөр албан тушаалтнууд хэрхэн яаж зувчуулж байгаа талаар маш олон удаа сурвалжилга, мэдээлэл бэлтгэсэн. Мэдээж энэ бол сэтгүүлчийн үүрэг. Иргэдийг мэдэх эрхээр хангаж байгаа явдал. Бидний төлсөн татварын мөнгө ийм буруу замаар ороод байна гэдгийг мэдээлсэн. Нэг ёсондоо би Үндсэн хуулиар олгогдсон хэвлэн нийтлэх эрхээ эдэлсэн

Дээрээс нь би үг хэлэх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх иргэний эрхээ эдэлсэн. Гэтэл ажлаа хийсэн сэтгүүлч, Үндсэн хуулиар олгогдсон эрхээ эдэлсэн нэг иргэн өнөөдөр Эрүүгийн хуулийн 13.14 гэдэг зүйл заалтаар дөрвөн хэрэгт яллагдагчаар татагдаад, дээрээс нь нэмээд 3-4 хэрэгт шалгагдаж байна.

Ажлаа хийсэн сэтгүүлчийг яагаад цагдаа шүүхээр дарамталдаг болов гээд бодохоор нэг талд төрийн өндөр албан тушаалтан буюу Эрүүгийн хуульд томъёолсноор улс төрд нөлөө бүхий этгээд, нөгөө талд Монгол Улсын жирийн нэг иргэн, жирийн нэг сэтгүүлч л байгаа юм. Харамсалтай нь өөрийнх нь хулгай луйврыг ил гаргаж ирж тавьсан хүнийг өндөр албан тушаалтан “Миний нэр төрд халдлаа, энэ худал мэдээлэл тараалаа” гээд цагдаад гомдол гаргачихсан. Цагдаа нь шалгасан болоод яллагдагчаар татчихсан.

-Цагдаа нар үүнийг тодорхой тайлбарладаг уу?

-Би асуусан. Би яагаад эрхээ эдэлснийхөө төлөө яллагдагчаар татагдаж байгаа юм бэ гэж. Тодорхой тайлбарладаггүй. Сүүлийн гурван хэрэгт надаас мэдүүлэг ч авахгүйгээр Улсын мөрдөн байцаах газар дээр дуудаад танилцуулаад нууцын баталгаан дээр гарын үсэг зуруулаад, яллагдагчаар татчихаж байна. Энэ бол процессын маш том алдаа болсон. Нэг ёсондоо Үндсэн хуулийг маш ноцтойгоор зөрчиж байгааг ойлгосон. Тиймээс мэргэжлийн том хуульчидтай зөвлөлдөж Үндсэн хуулийн цэцэд өнгөрсөн хавар гомдол гаргасан. Та санаж байгаа бол, Цэцийн гадна бага хэмжээний акц зохион байгуулж, гомдлоо өгсөн. Өнөөдөр нийгэмд ганцхан би биш, үнэнийг хэлэхэд хэвлэлийн бүх редакцид 1-2 надтай адилхан кейс бий шүү. Бүгд Эрүүгийн хуулийн 13.14-тэй. Ер нь энэ зүйл ангиар шалгагдаагүй сэтгүүлч, шүгэл үлээгч иргэн байхгүй боллоо. За, шалгуулж болно. Хуулийн өмнө бүгд тэгш эрхтэй. Харамсалтай нь, цагдаа байнга дуудна, залхаана. Заримдаа шантрах маягтай. “За, түвэгтэй юм бэ” гэж бодоход хүрнэ. Ингэж хүсэл зоригийг мохоодог юм байна.

-Цэцээс ямар хариу өгөв?

-Өнгөрсөн наймдугаар сарын 1-нд маргаан үүсгэх тогтоол гарсан байна. УИХ-ын Тамгын газрын даргаар ажиллаж байсан, одоо Цэцийн гишүүн Өлзийсайхан маргаан үүсгэсэн байна. Хуулиараа 30 хоногийн хугацаанд дунд суудлын хуралдаан зарлах ёстой. УИХ руу “Итгэмжлэгдсэн төлөөлөгч томилооч, тайлбар өгөөч” гэсэн бичиг явуулсан юм байна. УИХ-аас Хууль зүй, дотоод хэргийн сайдаар ажиллаж байсан Б.Энхбаяр гишүүнийг томилсон байна. Миний дуулснаар Б.Энхбаяр гишүүн нэмэлт 30 хоногийн хугацаагаар сунгаж өгөөч гэж хүссэн бололтой. Тиймээс энэ сарын сүүлчээр юм уу, аравдугаар сарын эхээр Цэц дээр дунд суудлын хуралдаан болох нь.

Гол агуулга нь иргэд өөрийнхөө сошиал сувагт төрийн өндөр албан тушаалтай нөхдийг “хулгай хийчихсэн байна, татвар төлөгчдийн мөнгөнөөс авчихсан байна ш дээ” гэж бичиж болохоо больчихсон. Бичвэл нөгөө дарга нь гомдоод цагдаад өгдөг, ингээд яллагдагчаар татагдчихдаг. Олон улсад хэвлэн нийтлэх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрх чөлөөг яаж авч үздэг юм бэ гэдэгт нэлээн судалгаа хийлээ. Маш сонирхолтой жишээ оллоо. “Салливаны хэрэг” гэж 1964 онд АНУ-ын дээд шүүхээр шийдэгдсэн дуулиантай хэрэг байдаг юм байна. Тэрхүү шийдвэр нь дэлхийн олон улс орны хууль эрхзүйн салбарт жишиг болж явдаг. Тэр дээд шүүхийн дүгнэлтэд “Үндсэн хуульд зааснаар иргэд болон хэвлэл нь төрийн үйл ажиллагааг ямар ч болзолгүйгээр шүүмжлэх эрхтэй. Иргэн бүр өөрийн үзэл санаа бодлыг, сонин хэвлэл нь олон нийтийн анхаарал татсан асуудлаар байр сууриа илэрхийлэх эрхтэй. Засгийн газар иргэн болон хэвлэлийн бичсэн, илэрхийлсэн зүйлийг ухаалаг бус, шударга бус, худал хуурамч, хор хохиролтой гэсэн үндэслэлээр хэвлэн нийтлэхийг хориглож огт болохгүй. Ардчилсан нийгэмд гүйцэтгэх засаглал, хууль тогтоох, шүүх эрх мэдлийн үйл ажиллагаанд иргэд өөрсдийн шүүмжлэл санал бодлоо илэрхийлэх эрхтэй. Үүнийг гүтгэлэг худал мэдээлэл гэж хаан, таслан зогсоох ёсгүй” гэсэн байгаа юм. Энэ шийдвэрийг дэлхийн маш олон улс Үндсэн хууль мэтээр дагаж мөрддөг юм байна.

-Гүтгэх доромжлохтой холбоотой заалт Эрүүгийн хуульд тусгагдах нь сэтгүүлчийг цагдах, залхаан цээрлүүлэх гол үндэслэл болдог. Улстөрчид, төрийн өндөр албан тушаалтанд том хаалт болдгийг шүүмжилж ярьж байсан ч 2020 онд Эрүүгийн хуульд тусгачихсан шүү дээ?

-Өнөөдөр Монгол Улс хүний эрхийг дээдэлсэн Үндсэн хуультай. Энэ хуулийн хамгийн гол амин сүнс нь иргэд үгээ хэлэх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, хэвлэн нийтлэн эрхтэй гэж заасан. Харамсалтай нь шууд хэлье, МАН-ынхан 2020 онд Эрүүгийн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулаад одоогийн үгээ хэлсэн иргэд, ажлаа хийсэн сэтгүүлчдийг янаглан хорлоод байгаа заалтыг оруулсан. Би үүнийг зохион байгуулалттайгаар, бодлогоор оруулсан гэж хардаг. Эд нар цаанаа “Өөрсдийнхөө хулгайг энэ зүйл заалтаар дарж авъя, дуугарсны амыг үүгээр барья” гэдэг маш том бодлого хэрэгжүүлсэн. Нэг олзуурхууштай нь, Б.Энхбаяр сайд энэ өөрчлөлт орж байхад 13.14-ийг эсэргүүцэж байсан. “Олон улсын практикт, эрхзүйт төртэй улсад ингэж хэрхэвч болохгүй” гэдгийг хэлж байсныг санаж байна.

Нөгөө талаар улс төрийн өндөр албан тушаалтнууд, нэмээд төрийн байгууллагууд хэзээ ч иргэндээ гомдож болдоггүй. Жишээ нь, цагдаа иргэний эсрэг гомдол гаргахдаа цагдаад л өгнө. Цагдаа цагдаагаа яаж шалгах вэ. Системийн том алдаа нь энэ. Тиймээс олон нийтэд хандаж хэлэхэд энэ зөвхөн хэвлэлийнхний асуудал биш. Энэ бол үгээ хэлж, үзэл бодлоо илэрхийлж байгаа бүх иргэдийн асуудал. Улаанбаатар хотод бродюрын асуудал дэгдээд байгаа. Хотын дарга Х.Нямбаатар өөрийг нь шүүмжилсэн иргэдийг цагдаад өгч шалгуулж байна гэсэн. МАН-ынхан ингэж галзуурч байна. Ер нь нэг нам дангаараа олон жил засаглахаар бяртай болдог юм байна, эсрэгээрээ хэт их эмзэг болдог юм байна. Шүүмжлүүлж чаддаггүй, хулгайг нь ярихаар цагдаагаар дарамтуулдаг зүйл тогтол бий болоод байна.

Ямартаа ч Б.Энхбаяр гишүүнийг үүн дээр наанатай цаанатай хандах байх гэж итгэж байна. УИХ-ын чуулганы индэр дээрээс “Үндсэн хуулийн зарчим” гэж их ярьдаг. Тиймээс Үндсэн хуулийнхаа амин сүнс болсон үг хэлэх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, хэвлэн нийтлэх эрхийг хамгаалаад гараарай. Энэ УИХ чинь Үндсэн хуулийг улаан цайм зөрччихсөн хуулийг 2020 онд баталчихсан. Хэрэв Цэц энэ нь Үндсэн хууль зөрчөөгүй гэдэг шийдвэр гаргах юм бол цаашдаа Монгол Улс Үндсэн хуулин дээрх хүний эрхийн том бүлгийг авч хаях хэрэгтэй.

ОХУ-ын ерөнхийлөгч В.Путин манай улсад айлчлал хийсэнтэй холбогдуулан “No war” хөдөлгөөнийхөн өчигдөр эсэргүүцлийн жагсаалыг зохион байгуулсан юм. Энэ үеэр тус хөдөлгөөний зургаан хүнийг саатуулан Сүхбаатар дүүргийн Цагдаагийн нэгдүгээр хэлтэст аваачжээ. Энэ үеэр “No war” хөдөлгөөний гишүүн Б.Цацралтай холбогдож дараах тодрууллаа.

-Цагдаа нар та бүхнийг саатуулан хэлтэс дээр аваачсан гэх мэдээлэл байна. Тодруулахгүй юу?

-Яг одоо Сүхбаатар дүүргийн Цагдаагийн нэгдүгээр хэлтсийн дөрөвдүгээр давхарт хүйтэн шалан дээр зургуулаа сууж байна. Биднийг өнөөдөр /өчигдөр/ 12:00 цагт төв талбай дээрээс баривчилж энд авчирсан. Эрх чөлөөний хөдөлгөөний залуус бид 116 дахь удаагийн жагсаалаа зохион байгуулж байсан нь энэ. Энэ удаа бид “В.Путиныг баривчил” гэж шаардсан. В.Путин бол Олон улсын эрүүгийн шүүхийн шийдвэрээр дайны гэмт хэрэгтэн. Түүнийг Монгол Улсад урьж байгаа үйл явдлыг дэлхий нийтээрээ харж байна. Дайны гэмт хэрэгтнийг Монгол Улсад төрийн айлчлал хийлгэж байгаа нь эх орноосоо урвасан хэрэг гэж үзэж байгаа. Бид дэлхийн хөгжил, хүний эрх, эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын талаар ярьдаг хэрнээ дайны гэмт хэрэгтнийг эх орондоо урьсан нь дэлхий нийтэд дайны гэмт хэрэгтний нэг холбоотон гэдгээ харуулж, зарлаж байгаагаас өөрцгүй явдал. Эрх чөлөөний хөдөлгөөн гурав дахь жилдээ Монгол Улс дайны талаарх байр сууриа тодорхой илэрхийлэх ёстой. Украинд хүмүүнлэгийн тусламж үзүүлэх ёстой байтал төвийг сахих бодлого нэрийн дор иргэдээ хагалган бутаргаж байгаад харамсч байгааг ярьж, шүүмжилж ирсэн. Энэ удаа ч үүнийг бид хэлж шаардаж жагссан.

-Цагдаагийн байгууллагаас мэдээлж буйгаар хамгаалалтын нэг, хоёрдугаар бүс гэж тогтоосон байсан. Иргэд хоёрдугаар бүсэд үзэл бодлоо илэрхийлж болно гэж зөвшөөрсөн ч та бүхнийг хамгаалалтын нэгдүгээр бүсэд нэвтрэхийг оролдсон. Үүнээс үүдэж шалгаж эхэлсэн гэж мэдээлж байна. Энэ үнэн үү?

-Цагдаа нар бидэнд үзэл бодлоо илэрхийлэхийг завдах битгий хэл ямар ч нөхцөл боломж олгоогүй. Биднийг төв талбай руу ирэх үеэс эхэлж хүмүүс дагасан. Бид төв талбайн хажууд ирээд зогссон. Дотогш ороогүй. Хашаа хаалтыг давах гээгүй. Зөвхөн гарцаар гарах үйлдэл хийхэд биднийг хууль бусаар баривчлаад аваад явсан. Гэтэл тэнд энгийн иргэд нэрийн дор ОХУ-ын туг далбааг барьсан хүмүүс бидэн рүү дайрсан. Цагдаа нар ямар нэгэн эмх замбараагүй үйлдэл гаргахад, иргэдээ хамгаалахаар хамгаалалтанд гардаг. Гэвч бидэнд ямар нэгэн тусламж ч үзүүлээгүй. Зүгээр хараад л зогсдог юм.

Энд нэг том зөрчилтэй зүйл байна. Монгол Улсад нэг, хоёрдугаар үзэл бодол гэж байхгүй. Хүн үзэл бодолтой байх, түүнийгээ илэрхийлэх эрх нь Үндсэн хуулиар хамгаалагдсан эрх чөлөө. Монголд нэг, хоёрдугаар зэргийн үзэл бодол, амь нас гэж байх ёсгүй. Гэтэл ийм зүйл байдгийг Цагдаагийн байгууллага өнөөдөр (өчигдөр) мэдэгдлээ. Цаашид ч энэ дарангуйлал үргэлжлэх юм байна. Дайны гэмт хэрэгтэн В.Путинд сайхан харагдахын тулд үзэл бодлоо илэрхийлсэн иргэдийг төв талбайд оруулахгүй байх ямар ч хууль эрхзүйн үндэсгүй.

-Цагдаагийн албан хаагчид та бүхнийг юунд буруутгаж байгаа талаар тодорхой мэдээлэл өгсөн үү?

-Тодорхой мэдээлэл өгөөгүй. Нэг зүйлийг хэлэхэд биднийг баригдах үед ОХУ-ын туг далбаа барьсан иргэд төв талбайн хажуугаар чөлөөтэй үзэл бодлоо илэрхийлж жагсаж байсан. Гэтэл бид энд эрүүдэн шүүгдэж хууль бусаар баривчлагдаад дөрвөн цагийн турш цагдаагийн хэлтэс дээр сууж байна. Яг энэ цаг үед ч Жуковын хөшөөний дэргэд ОХУ-ыг дэмжигчдийн жагсаал болж байгаа мэдээлэл байна. Энэ үйл явдал Монгол Улсыг олон улсын хоригт орох үндэслэл болно. Бид нэг зүйлийг хатуу ойлгох ёстой. Өнгөрсөн хугацаанд манай улс ОХУ-аас эрчим хүч, түлш шатахуун авдаг ч үргэлж дутуу, гэрээ хэлэлцээгээ зөвшөөрдөггүй, давуу эрх эдэлдэг нөхцөлд явж ирсэн нь үнэн. Бид тусгаар тогтносон, эрх чөлөөтэй улс юм бол өөрийн газар нутаг дээрээ ямар төсөл хэрэгжүүлэх, эрчим хүч, шатахууны хязгаарлалтыг багасгах талаар аль улстай хамтрах нь манай дотоодын асуудал. Үүнд гадны аль нэг улс нөлөөлж болохгүй гэв.

Дугаар шилжих мөчид: No war хөдөлгөөний зургаан гишүүнийг сулласны дараа тэд төв талбай руу гарчээ. Гэвч тэр даруй дахин саатуулж цагдаагийн хэлтэст авчирсан болохыг мэдээллээ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөс санал оруулж УИХ-аар томилдог хуулийн гол байгууллагын удирдлагууд гэж бий. Үүний нэг бол Улсын ерөнхий прокурор.

Үндсэн хуулийн тавинзургадугаар зүйлийн 56.2-т “Улсын ерөнхий прокурор, түүний орлогч нарыг Улсын Их Хуралтай зөвшилцөн Ерөнхийлөгч зургаан жилийн хугацаагаар томилно” гэж заасан. Үүний дагуу 2019 оны дөрөвдүгээр сарын 5-нд тухайн үеийн Ерөнхийлөгч Х.Баттулгын санал болгосноор Б.Жаргалсайханыг ерөнхий прокуророор томилох шийдвэрийг УИХ-ын чуулганаар хэлэлцэж, гишүүдийн 94.6 хувийн саналаар дэмжин томилж байлаа. Ерөнхий прокурор Б.Жаргалсайхан үүрэгт хугацааныхаа ихэнхийг үдээд байна. Үндсэн хуулийн заалт ёсоор түүний ажиллах хугацаа 2025 оны дөрөвдүгээр сард дуусна. Өнгөрсөн хугацаанд түүнийг чөлөөлөх тухай улс төрийн болон хуулийнхны хүрээнд хэд хэдэн удаа хүчтэй яригдаж байгаад намжсан. 2021 онд нийслэлийн Сүхбаатар дүүргийн ерөнхий прокурор “сахал” гэгддэг Э.Амарбатыг томилохоор болсон талаар дуулдаж байлаа. Гэвч томилгоо өөрчлөгдөөгүй. Тэгвэл энэ удаа ерөнхий прокурорын үүрэгт ажил дуусгавар болох хугацаа ойртсон учир прокурорын байгууллагыг толгойлох сонирхолтой ганц, хоёр хүн Ерөнхийлөгчийн эргэн тойронд үзэгдэх болсон гэнэ.

Ерөнхий прокурорын үүрэгт хугацаатай яг ижилхэн албаа өгөх дараагийн албан тушаалтан бол Авлигатай тэмцэх газрын дарга юм. Одоогийн дарга З.Дашдавааг мөн Х.Баттулга Ерөнхийлөгчийн саналаар 2019 оны тавдугаар сарын 2-нд УИХ-аар хэлэлцэн томилж байв. Авлигын тухай хуульд “Авлигатай тэмцэх газрын даргыг Ерөнхий сайдын санал болгосноор Улсын Их Хурал томилгооны сонсгол хийж зургаан жилийн хугацаагаар томилно” гэж заасан билээ. Үүний дагуу АТГ-ын дарга З.Дашдаваагийн бүрэн эрхийн хугацаа ирэх оны тавдугаар сарын 02-ны өдөр дуусгавар болох учиртай. Мөн л З.Дашдаваа даргын оронд томилогдох сонирхолтой хүмүүс хуулийн салбарын дундаас аль хэдийнэ нэр нь тодорсон сурагтай.

ЦЕГ-ын Урьдчилан сэргийлэх газрын Гэр бүлийн хүчирхийлэл, хүүхдийн эсрэг гэмт хэрэг, зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх хэлтсийн дарга, цагдаагийн хурандаа П.Болормаатай ярилцлаа.

-Хичээлийн шинэ жил эхлэх гэж байна. Цэцэрлэгийн насныхан, сургуулийнхан эрсдэлд орох тохиолдол нэмэгддэг гэж үздэг. Цагдаагийн байгууллага үүн дээр хэрхэн анхаардаг юм бол?

-Жил бүр хичээлийн шинэ жил эхлэхтэй холбоотой хүүхдийн эсрэг үйлдэж буй гэмт хэрэг зөрчлийн тоо хэмжээ тодорхой хувиар өсдөг.

Өнгөрсөн жил гэхэд хүүхдийн эсрэг үйлдэгдсэн гэмт хэрэг 1.8 хувиар, с ургуулийн орчинд үйлдэгдсэн гэмт хэрэг, зөрчил 30 орчим хувиар өссөн үзүүлэлттэй байна. Энэ төрлийн гэмт хэрэг голдуу сургуулийн орчинд болон нийтийн гудамж талбай, олон нийтийн газар, гэр орон сууцад гэх мэт орчинд үйлдэгддэг.

Хүний хөдөлгөөн ихсэх тусам зам, авто тээврийн хэрэгслийн хөдөлгөөн мөн адил нэмэгддэг шүү дээ. Үүнтэй холбоотойгоор хүүхдүүд зам тээврийн осолд явганаар болон авто тээврээр зорчиж байх үедээ хохирох тохиолдол дагаад өсчихдөг.

Мөн тоглоомын талбай, спорт заал, номын сан, хичээлийн танхимд эд зүйлсээ алддаг явдал гарна. Дийлэнх нь халаасны хулгай, тэр дундаа гар утсаа халаас, цүнхнээсээ алддаг. Эцэг эхчүүд хүүхдэдээ үнэтэй, ухаалаг гар утас авч өгдөг болсон. Ялангуяа оюутан залуус, ЕБС-ийн ахлах ангийн сурагчид үнэтэй утсаа хулгайд алдах тохиолдол их. Цагдаагийн байгууллага хүн ам ихээр төвлөрсөн газруудад хяналтын камер болон цагдаагийн алба хаагчид эргүүлээр хяналт тавьж ажиллаж байгаа. Гэвч энэ төрлийн гэмт хэрэг үйлдэгдсээр байна. Хариуцлагын хувьд гар утас хулгайлсан нь нотолгоогүй бол цагдан хорих, саатуулах үндэслэлгүй. Олон удаагийн давтамжтай үйлдэлд прокурор, шүүгчийн шийдвэрээр баривчлах тохиолдол бий.

-Сургуулийн орчинд үйлдэгддэг гэмт хэргийн тухай та дурдлаа. Үе тэнгийнхний дээрэлхэлт, ахлах дунд ангийнхан бусдад уруу татагдах, хорт зуршилтай болох эрсдэл байдаг. Энэ эрсдэлийг бууруулах гол зүйл юу байдаг вэ?

-Хүний эрүүл мэндийн халдашгүй байдлын эсрэг гэмт хэрэг гэж байдаг. Сургууль орохоор сурагчид бөөнөөрөө бүлэг үүсгэж, хорт зуршил буюу тамхи, архи согтууруулах ундаа гэх мэтийг хэрэглэдэг. Энэ нь хүүхдийн бие махбодын онцлог, нас, сэтгэхүйн хувьд хэрхэвч болохгүй зүйл. Архидан согтуурсны улмаас гэмт хэргийн хохирогч, холбогдогч болдог. Зан аашид ихээхэн хурц өөрчлөлт орж бусад хүүхдүүдтэй зодолддог, маргалддаг үл ойлголцол гаргадаг. Өнгөрсөн жилүүдэд зодолдоод нэгнийгээ хутгалсан, зааланд тоглож байхдаа нэгнийгээ хутгалж хүнд гэмтэл учруулсан, гудамжинд явж байгаад … дугаар сургуулийн хүүхдүүд цүнхэндээ байсан цаасны хутга, хайчаар бусдын биеийг гэмтээсэн зэрэг ноцтой гэмт хэрэг цагдаагийн байгууллагад бүртгэгдсэн.

Иймд эцэг эхчүүд, сургуулийн багш, сурган хүмүүжүүлэгч нар маш сайн хүүхэдтэйгээ ярилцах, зөвлөх, анхаарал хандуулах хэрэгтэй. Хараа хяналт тавь гэдэг нь хичээл хэдэн цагт орсон, хэдэн цагт тарсан, хаана хэнтэй нөхөрлөж байна, ер нь зүй бус харилцаа гэж юу вэ, үүнээс учрах хор хохирол, эрсдэл нь ямар байдаг талаар, тухайлбал, хүүхдийг хохироолоо гэхэд тухайн хүүхэд насан туршдаа хөгжлийн бэрхшээлтэй болох эрсдэлийг хүртэл дагуулдаг гэдгийг ойлгуулах л чухал.

-Бас ээж аав нь зэрэг ажиллаад эхлэхээр хүүхдүүд хараа хяналтгүй гэртээ үлдэх болдог. Үүнээс болж маш аюултай эрсдэлүүд бий болдог байх аа?

-Анхаарах ёстой бас нэг эрсдэл бол яалт ч үгүй энэ асуудал. Эцэг эхчүүд хүүхдүүдээ гэртээ цоожтой орхидог. Хаалт хамгаалалтгүй цонхоор хүүхэд унаж бэртэх эсвэл ухсан нүх шуудуу, жорлон, муу усны нүхэнд унаад живсэн тохиолдлууд гардаг. Томчуудаас шалтгаалах зүйлс нь нэгдүгээрт, бага насны хүүхдүүдэд гэр бүлийн орчин, гадна орчны аюулгүй байдлыг бүрдүүлж өгсөн байх шаардлагатай. Хоёрдугаарт, өсвөр насны хүүхдүүдийг зан харилцаа, хаана явж байгаа, хэнтэй нөхөрлөж байгаа, гарах хор хохирлыг сайн ойлгуулж өгөх хэрэгтэй. Гэмт хэрэг үйлдвэл насан туршид нь ямар хар толбо үлдэх вэ, зөрчлөөс шалтгаалаад ял оногдуулах асуудал хүртэл яригдана.

Монгол Улсын Эрүүгийн хуульд 14 наснаас гэмт хэргийн субьект болох заалт байдаг. Хүүхдүүд 18 нас хүрээгүй юм чинь ял оногдуулахгүй гэж буруу ойлгодог. Мэдээж захиргааны зөрчил хүртэл оногдуулна. Олон нийтийн газар танхайрах, бусадтай зүй бус харьцах гэх мэт асуудлуудад хуулийн хариуцлага заавал бий.

-Хүүхдийн эрхийн тухай хууль ирэх сараас хэрэгжиж эхэлнэ. Өнөөдрийн сэдэвтэй холбоотойгоор хуулийн гол өөрчлөлт юу байгааг тодруулж өгөхгүй юү?

-Хүүхдийн эрхийн тухай хуульд үе тэнгийн дээрэлхэлт, бусдыг ялгаварлан гадуурхсан, үл тоомсорлосон, яс үндэс, царай зүс, бие хаагаар ялгаварласан бол хариуцлага оногдуулахаар заасан. Тухайн хүүхдийг эцэг эхтэй нь хамт ёс зүйн сургалтад хамруулж байгаа. Тэгэхээр эцэг, эх хүртэл хариуцлага хүлээнэ. Нийгэмд яригддаг зүйл бол цахим орчны гадуурхал, сөрөг нөлөөлөл, бусдыг доромжлох гэх мэт асуудал байна. Цахим орчинд бусдын талаар зүй бус агуулга тавьсан хүүхдийн эцэг, эх хуулиар хариуцлага хүлээнэ. Үе тэнгийн дээрэлхэлт сүүлийн үед өргөнөөр яригдаж байна. Хүн бүр өөрийн гэсэн ялгаатай, онцлогтой байдаг гэдгийг эцэг, эх нь ойлгуулж өгөөгүйгээс болоод хүүхэд мэдэхгүйгээр бусдыг доромжилж, дээрэлхэж байна. Үе тэнгийн дээрэлхэлтээс болоод хүүхэд сэтгэл зүйн дарамтад орох, амиа хорлох тохиолдлууд хүртэл байдаг. Дарамтад өртсөнөөсөө болоод нөгөө хүүхдээ зодож цохиод эргээд гэмт хэргийн холбогдогчоор татагдаж болдог.

Цагдаагийн байгууллага жил бүр, улирал, тухайн цаг үеийн онцлогт тохируулаад арга хэмжээг тогтмол зохион байгуулдаг. Одоо хичээл эхэлж байгаа арга хэмжээнд наймдугаар сарын 26-наас эхлээд зохион байгуулж байна. Энэ жилийн хувьд архи, согтууруулах ундаагаар үйлчилдэг цэгүүд насанд хүрээгүй хүнд худалдан борлуулахад нь хяналт тавьж, шалгалт зохион байгуулна.

-Гэр бүлийн хүчирхийллийн нөхцөл байдал ямар байна вэ. Сургууль цэцэрлэг орчихоор буурах уу?

-Энэ оны эхний долоон сарын байдлаар гэр бүлийн хүчирхийллийн улмаас үйлдэгдсэн гэмт хэрэгт 117 хүүхэд хохирсон байна. Үүнээс 48 хүүхэд гэмтсэн. Энэ гэмт хэрэг нь цаг үеийн нөхцөл байдалтай холбоотой байдаг. Гэр бүлийн хүчирхийлэл тухайн хүний зан үйлтэй холбоотой. Тэгэхдээ нөлөөлөх шалтгаан хүчин зүйлс нь архидан согтуурах, нийгэм эдийн засгийн нөлөөлж байгаа хүчин зүйлүүдээс болоод нэмэгдэх хандлагатай. Эцэг, эх, асран хамгаалагч хүүхдийг хичээл хийлгэхдээ загнаж, зоддог асуудлууд гардаг. Энэ тал дээр ухамсартай байж хүүхдээ гэр бүлийн хүчирхийлэлд өртүүлэхгүй байхад иргэд өөрсдөө өргөн мэдлэгтэй байх шаардлагатай.

Цагдаагийн байгууллага гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдэгчийг регистрийн дугаараар бүртгэдэг болсон. Жолооч зөрчил гаргах болгонд бүртгэж жагсаалт гардаг шиг хүчирхийлэл үйлдсэн бол он сар, хаяг, хэний эсрэг хүчирхийлэл үйлдсэн, ямар хэлбэрээр үйлдсэн байна гээд бүгдийг бүртгэдэг. Тэгэхээр давтамж нэмэгдэх тусам тухайн хүнд хүлээлгэх хуулийн хариуцлага хүндэрнэ гэсэн үг. Давтамжтай үйлдэх юм бол Зөрчлийн тухай хуулиар баривчлах хариуцлага оногдуулж байсан бол давтан үйлдвэл Эрүүгийн хуулиар хоёр жил хүртэл хорих гээд хүндрээд явдаг. Өмнө нь хаягаар эсвэл утсаар бүртгэдэг ч хаяг утсаа солиод ял завшдаг байсан бол одоо боломжгүй. Тиймээс ийм хүмүүс зан үйл, ёс зүйгээ засах хэрэгтэй. Архи уусан үедээ хүчирхийлэл үйлдчихээд “уучлаарай” гэдэг. Архи нөлөөлөх хүчин зүйл болохоос биш шалтгаан нөхцөл биш. Гол шалтгаан нь хүний зан үйл, хүмүүжил төлөвшилтэй холбоотой.

Нөгөө талаар сургууль цэцэрлэгийн орчинд багш, сурган хүмүүжүүлэгч нар хүүхэдтэй зүй бус харьцах, хүүхдийг зодож, цохих, ялгаварлан гадуурхах гэх мэт хандлага гаргадаг. Тухайн сургуулийн нийгмийн ажилтан, захирал нь ёс зүйн хорооны бүртгэлд бүртгээд явдаг. Боловсролын ерөнхий газарт хүүхдийн эрхийн улсын байцаагч, гэр бүл залуучуудын хөгжлийн газар байцаагч ажиллаж байгаа. Энэ чиглэлээр хариуцлага оногдуулаад хариу арга хэмжээ аваад явна. Хүүхдийг гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэхэд хүн бүрийн оролцоо чухал. Байгууллага, аж ахуй нэгж бүрийн оролцоог хуулиар заасан байдаг. Аж ахуй нэгж нь хүүхдэд ээлтэй орчин бүрдүүлэх, оролцоогоор хангасан байх ёстой. Энэ бүхэнд цагдаагийн байгууллагатай хамтарч ажиллахыг уриалж байна.

Нийгмийн эрүүл мэндийн үндэсний төвийн Эрүүл мэндийг дэмжих мэдээллийн албаны дарга С.Гэрэлмаатай ярилцлаа.

-Сошиал орчинд мэргэжлийн бус хүмүүс ямар ч хамаагүй чиглэлээр хүмүүст зөвлөгөө өгдөг, бараа сурталчилдаг болоод удлаа. Ялангуяа эмч эсэх нь тодорхойгүй хүмүүс өвчний талаар иргэдэд зөвлөдөг явдал хавтгайрч байна. Иргэд ч маш ихээр хандах юм. Та бүхэн энэ нөхцөл байдал дээр тандалт хийдэг үү. Ямар байр суурьтай байдаг вэ?

-Сүүлийн жилүүдэд мэдээллийн технологи эрчтэй хөгжиж, монголчууд сошиал сүлжээ ашиглах байдал маш өндөр хувьтай байгаа. Нэг талаасаа ард иргэдэд мэдээ мэдээлэл түргэн хүрч байгаа боловч үүнийг дагаад сөрөг үзэгдлүүд их байна. Жишээлбэл, эрүүл мэндийн талаарх нотлогдоогүй зөвлөгөө мэдээлэл, нэг талыг барьж туйлширсан мэдээллүүд жил ирэх тусам нэмэгдэж байна. Сүүлийн жишээ хэлье л дээ. Улаанбурхан өвчний эсрэг вакцин товлолын дархлаажуулалтад орчихсон, Дархлаажуулалтын хуулиар зохицуулагддаг. 1973 оноос хойш дэлхий нийтээрээ хүүхдэд есөн сартайд, хоёр настайд хийгддэг товлолт вакцин. Энэ сарын эхээр манай улсад улаанбурхан өвчний тохиолдол бүртгэгдсэнтэй холбоотойгоор вакцин хийж эхэлсэн.

Тодруулж хэлэхэд, улаанбурхан өвчний халдварлах чадвар 98 хувь гэж үздэг. Тиймээс зөвхөн вакцинаар сэргийлэх боломжтой гэж дэлхий нийтэд хүлээн зөвшөөрөгдсөн.

Энэ үүднээс манайд улаанбурханы дэгдэлт гарч, вакцин хийх болсон талаар эрүүл мэндийн байгууллагаас хэвлэлийн бага хурал хийсэн шүү дээ. Үүний дараа цахим тандалт хийхэд 10 сэтгэгдлийн ес нь сөрөг байх жишээтэй. “Хугацаа нь дууссан вакцинаа шахах гэлээ”, “Вакцин шаардлагагүй” гэх мэтээр дийлэнх нь сөрөг байв. Вакцин гэдэг өнөөдөр судлагдаад маргааш хийгдэх гэж байгаа зүйл биш юм. Улаанбурханы вакцин гэхэд 1973 оноос хойш 50 гаруй жилийн түүхтэй. Яагаад ард иргэдэд вакцин муу гэх ойлголт их байна вэ гэхээр “анти вакцин групп” (вакцины талаарх буруу ташаа мэдээлэл хүргэдэг хүмүүсийг анагаах ухаанд ингэж нэрлэдэг)-ийнхэн маш их нөлөөлдөг. Ялангуяа “Ковид 19” цар тахлын үеэр хамгийн их мэдрэгдсэн шүү дээ.

-Тэгэхээр вакцин болон халдварт өвчний талаар ойлголтгүй, шинжлэх ухааны нарийн мэдлэггүй хүмүүс ч энэ тухай шүүмжилдэг, эсэргүүцдэг гэж харагдаж байна шүү дээ. Ер нь ийм байдал нийгэмд, нийт иргэдийн эрүүл мэндэд ямар үр дагаврыг үүсгэж болох вэ?

-Нэг талаасаа энэ байдал ард иргэдэд эрүүл мэндийн боловсролын дархлаа тогтоогүйтэй холбоотой. Хүмүүс инфлүүнсэр гэх шинжлэх ухааны нотлогдсон зүйлсийг уншихгүйгээр, зөвхөн лайваар ярьдаг хүмүүсийг сонсоод тэр ч тийм, энэ ч ийм гэж амнаас ам дамжсан ярианд итгэдэг. Энэ нь маш их сөрөг нөлөөллийг бий болгодог. Учир нь манайд инфлүүнсэрүүдэд тооцох хариуцлагын тогтолцоо байхгүй учраас дураараа ярьдаг. Судлаад үзэхээр Зөрчлийн тухай хуульд буруу, ташаа мэдээлэл түгээвэл тэдэн нэгжээр торгоно гэсэн заалт л байдаг юм байна. Харин олон улсад инфлүүнсэр хүмүүс ард иргэдэд худал, хуурмаг мэдээлэл түгээсэн тохиолдолд их хэмжээний торгууль ноогдуулдаг. Жишээлбэл, АНУ-д Хүнсний болон эмийн захиргаа, Холбооны худалдааны комисс гэж байдаг. Энэ нь инфлүүнсэрүүдээ хянадаг байгууллага. Эрүүл мэндийн буруу бүтээгдэхүүн сурталчилсан тохиолдолд 5000-500000 ам.долларын торгуулийг ногдуулдаг юм байна. Гэтэл манай улсад хүнийг буруу эмчилсэн тохиолдолд хуулийн хариуцлага тооцохоос биш буруу мэдээлэл түгээснээс үүдэж эрүүл мэндээрээ хохирсон тохиолдолд гэж бараг байдаггүй. Үүний үр дүнд олонд танигдсан хүн бүр дураараа ярьж эм, эмийн бүтээгдэхүүн сурталчилдаг болчихоод байна. Нэг ёсондоо ард иргэдийн юу ч хийхгүйгээр турах, баяжих хүсэл хэрэгцээ шаардлагат нь тулгуурлаад тухайн байгууллага инфлүүнсэрээр дамжуулаад реклам хийлгэдэг. Гэтэл Австрали, Европын холбооны улсуудад зар сурталчилгааны хязгаарлалт гэж байдаг. Буруу ташаа мэдээлэл олон нийтэд өгвөл олсон орлогыг нь хэд дахин нугалж торгодог, бүтээгдэхүүн худалдаалахыг нь хориглодог гэх мэтээр хариуцлага өндөртэй.

-Шал өөр мэргэжилтэй, түүгээрээ олонд танигдсан хүмүүс эрүүл мэндийн зөвлөгөө өгөх нь их юм. Бас эмч хүн бүх төрлийн өвчнөөр зөвлөгөө өгдөг болсон байна?

-Инфлүүнсэрүүд мэргэжлийн эмч хүмүүс биш шүү дээ. Хүний бие махбодыг судлаагүй хэрнээ дураараа ярьдаг болжээ. Эмийн сөрөг үр дагавар, гаж нөлөө гэж бий. Яагаад гэвэл тэр хүмүүс ашгийн төлөө байдаг. Харин эрүүл мэндийн салбарын эмч нар ашгийн бус учраас энэ эмийг уухдаа ингэж уугаарай, ууж байх хугацаандаа архи согтууруулах ундаа хэрэглэж болохгүй, жолоо барьж болохгүй, гаж нөлөөлөлтэй, хэдэн цагт уух ёстой гэх мэт зүйлсийг тайлбарлаж өгдөг. Харин инфлүүнсэрүүдэд тэр талын мэдлэг байхгүй учраас тайлбарлахгүй орхидог. Энэ нь иргэдэд амар, цаг алдаж олон зүйл сонсохгүй гэдэг хандлагатай болсон.

Тандалт хийж үзлээ л дээ. Сошиалд эрүүл мэндийн чиглэлээр зөвлөгөө өгч байгаа идэвхтэй 10 хүний гурав нь л эмч байна. Тодруулбал, дотрын нэг, уламжлалтын нэг, нөгөө нь нарийн мэргэжил эзэмшээгүй эмч байх жишээтэй. Эдгээрээс бусад нь сайн дурын, өөр мэргэжилтэй, олон нийтэд янз бүрийн аргаар танигдсан хүмүүс байна.

Эдгээр хүмүүс ашгийн төлөө л бусдад зөвлөгөө өгч, бүтээгдэхүүн сурталчилдаг. Нөгөө талд хүмүүс маш хурдан хугацаанд үр дүн гаргаж асуудлыг шийдэх гээд байдаг. Нэг онцлог нь эмч нар урд өмнөх түүхийг ярьдаггүй. Харин инфлүүнсэрүүд бол “Би энэ өвчнийг ингэж давлаа. Энэ бүтээгдэхүүнийг хэрэглээд ингэж турлаа” гэж яриад хүмүүсийг “Би чадна” гэдэг марафонд гүйлгэчихдэг. Сошиалд ярьж буй хүмүүс хэтэрхий нийтлэг зүйл ярихаар яг өөрт нь таарч, тохирч байгаа юм шиг ойлголтыг өгч, надад тийм шинж байгаа мэтээр хамаатуулаад ярьчихдаг. Яг үнэндээ мэргэжлийн эмч нар инфлүүнсэрүүд шиг олон цагийг хүмүүст зарцуулах боломжгүй, ярих чадвар ч муу байх нь бий. Харин инфлүүнсэрүүд ярих чадвар өндөр, нүүр хагарчихсан хүмүүс. Түүнд нь хүмүүс итгээд “Мэдлэгтэй юм байна” гэж хүлээж авдаг. Уг нь тийм хүмүүсээс эрүүл мэндийн тухай мэдээлэл авчихаад тэр хүнийг даган дуурайж асуудлыг шийдэх бус мэргэжлийн эмчид хандах ёстой.

-Олон улсад олны танил хүмүүс өндөр хариуцлагатай байдаг. Ялангуяа эрүүл мэндийн чиглэлд энэ асуудлыг хатуу баримталдаг гэв үү?

-ДЭМБ, НҮБ-ын Хүүхдийн сан гэх мэт үндэсний хэмжээний байгууллагууд эрүүл мэндийн элч төлөөлөгчийг сонгодог. Жишээ нь, хөлбөмбөгчин Дэвид Бекхэм, дуучин Адель гэх зэрэг хүмүүс нийгмийн хариуцлагын хүрээнд өөрөөсөө мөнгө гаргаж нийгмийн эрүүл мэндийн төлөө нүүр царай болж ажилладаг. Манай байгууллагын хувьд эхийн сүү, вакцины тухай сурталчилгаа хийлгэхээр олны танил хэд, хэдэн хүнтэй холбогдож байсан. Ихэнх нь хэдэн төгрөгөөр гэрээ хийх вэ, надад ямар ашигтай вэ гэж асууж байсан. Зарим нь “Би вакцин ярихгүй. Миний ярих сэдэв биш” гэж татгалзаж байсан удаатай. Харин гурван хүн л төлбөр мөнгөгүйгээр нийгмийн хариуцлагын хүрээнд ажиллаж өгсөн. Тэд бол Rokit Bay, Big Gee, мисс Бадамцэцэг нар. Монгол Улсад НҮБ-ын элчээр дуучин Ариунаа, Хаан банкны гүйцэтгэх захирал Мөнхтуяа нар сонгогдсон байдаг.

Тэгэхээр том зургаар харвал инфлүүнсэр хүмүүс зорилготой байдаг. Бусад улсын хувьд олон нийтэд танигдсаныхаа дараа НҮБ-ын элч болж байна. Манай улсын хувьд бизнесийн байгууллагуудаар түншлэгдээд инфлүүнсэр болдог. Үүнийг бид зохицуулах шаардлагатай. Хэн дуртай нь яриад, олон жил анагаах ухаанаар сурсан хүний хөдөлмөрийг үнэгүйдүүлж байгаа нь шударга бус шүү дээ. Жишээ нь, бүх төрлийн тамхи хортой гээд эрүүл мэндийн салбар мэдээлж байхад сошиалд электрон тамхи хор нөлөөгүй гэж ярьж байх жишээтэй. Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллага никотин агуулсан л бол хүний эрүүл мэндэд хортой гэж үздэг. Сайн, муу тамхи гэж байхгүй, тамхи л бол тамхи.

-Эрүүл мэндийн боловсролын дархлаа сул байгаа энэ үед яах ёстой вэ?

-Бид нар эрүүл мэндийн боловсролын дархлаатай болох ёстой. Эрүүл мэндийн боловсрол, шинжлэх ухаанд итгэдэг хүн бол хүнийг даган дуурайдаггүй. Хэн нэгнийг даган дуурааж, уруу татагдаж сайн гэх болгоныг дагадаггүй. Тиймээс эрүүл мэндийн боловсролыг дээшлүүлье гэвэл хүүхдийг багаас нь мэдлэгтэй болгох ёстой. Энэ л хамгийн сайн арга. Эрүүл мэндийн боловсролгүй хүмүүст эмч эмийн талаар зөвлөхдөө “Та энэ эмийг 11:00 цагт уугаарай” гэхэд мартчихаад маргааш нь давхарлаад уучихдаг. Ингэснээр тухайн эмийн гаж нөлөө илэрч таарна. Тэгэнгүүт “Надад энэ эм таарахгүй байна” гээд больчихно. Ингээд л өвчнөө бүрэн эдгээхгүй.

Өнөөдрийн эрүүл мэндийн боловсролын сөрөг үр дагавар маргааш гарахгүй ч том утгаараа тухайн улс орныг сүйрүүлж, үндэсний аюулгүй байдалд нь нөлөөлж байдаг. Бид энэ асуудлыг хууль, эрх зүй дээрээ тусгах ёстой. Хэн дуртай нь инфлүүнсэр болох биш, бусад улс орон шиг шалгуурыг бий болгох ёстой.