Author: БААСАНЖАВЫН ЭНХЗАЯА

Сүүлийн үед хүүхэд багачуудын эрүүл мэнд, тэр дундаа хоол боловсруулах эрхтний өвчлөл нэмэгдсээр байгаа талаар эмч нар анхааруулах болсон. Буруу хооллолтоос үүдэж цөс, нойр булчирхай насанд хүрсэн хүнийхтэй адилхан өвчилж, бүр хүндэрч байгаа тохиолдлууд гарсаар байгаа юм. Үүний шалтгаан нөхцөл юу болох, эцэг эхчүүд эрүүл мэндийн ямар боловсролтой байх талаар Анагаахын шинжлэх ухааны үндэсний их сургуулийн Хүүхдийн анагаахын тэнхимийн багш, анагаах ухааны доктор, ахлах зэрэгтэй хүүхдийн эмч Ц.Алтантуяатай ярилцлаа.

---

-Хүүхдийн цөс, нойр булчирхай өвдчихлөө, шалтгаангүй таргалаад байна, хүүхэд хоолондоо дургүй болчихлоо гэсэн зовиурийг сүүлийн үед эцэг эхчүүд их ярьдаг болсон. Энэ нь хүүхдийг төрөх үеэс нь зөв хооллохтой холбоотой гэж эмч нар онцолдог. Тиймээс хүүхэд төрөх үеэс эхлээд хоолонд яаж анхаарах тухай эхнээс цэгцтэй ойлголт өгөхгүй юү?

-Хүүхэд эхийн хэвлийгээс гараад анхны амьсгал авахад амьсгалын эрхтэн тогтолцоо ажиллаж эхэлдэг.

Үүнтэй ижил хүүхэд ангир уургаа амласнаар хүүхдийн хоол боловсруулах зам бэлтгэгдэж, ажилаж эхэлнэ. Хүүхдийг зөв хооллох, эрүүл өсгөх, чийрэг хүн болгох үндэс нь нярайг эрт амлуулж, зургаан сар хүртэл дагнан хөхний сүүгээр хооллох, цаашид хоёр нас хүртэл үргэлжлүүлэн хөхүүлэх явдал юм. Эхийн хөхний сүү бол зөвхөн тухайн хүүхдэд зориулагдсан, байнга шинэ, халдварын эрсдэлгүй, хүүхдэд хоол боловсруулах замаар хамгийн сайн шимэгддэг шим тэжээлүүдийг агуулсан хоол. Зөвхөн эхийн хөхний сүүнд хүний дархлааны шүүрлийн иммуноглобулин агуулагддаг. Мөн эхийн өвдсөн өвчнүүдийн эсрэг биеийг агуулдаг тул нэг үгээр хэлбэл, олон өвчний эсрэг вакцин гэж ойлгож болох юм. Тиймээс хөхний сүүгээр хооллож өссөн хүүхэд, бусад сүүн тэжээл хэрэглэсэн хүүхдийн өвчин даах чадвар эрс өөр байдаг.

-Зарим ээжүүд хөхний сүү багатай байгаад хүүхдээ цатгаж чаддагүй шүү дээ. Ийм үед яах вэ?

-Ямар ч эх амьтан үр төлөө хөхний сүүгээр хооллох чадвартай л даа. Хөхний сүү татрахад хүргэдэг хамгийн гол зүйл бол эхийн сэтгэл санаа таагүй байх. Тиймээс төрөхийн өмнө болон дараа сэтгэл санааг тайван, аль болох өөдрөг байх, би хүүхдээ цатгаж чадна, миний хөхний сүү хангалттай сайн гэж бодох л чухал. Мөн ус, бор цай гэх мэт шингэн хангалттай уух, хүүхдээ унтсан үед дагаж унтаж амрах, шим тэжээллэг хоол идэх хэрэгтэй. Мөн эхчүүд үлдэгдэл сүүг, эсвэл нөгөө талын хөхөө дараа хөхүүлнэ гэж хадгалах нь буруу юм. Хүүхэд хөхсөний дараа хөхийг сулартал саах нь дараагийн сүүний боловсруулалтыг нэмэгдүүлнэ. Эхний зургаан сар хөхний сүү шаардлагатай бүхий л шингэн ба шимт тэжээлээр хангана. Иймд ус, бусад шингэн өгөх шаардлагагүй.

-Нярай хүүхдийн гэдэс дүүрэх, оройн цагаар уйлах зовуурь их болжээ. Үүнд та юуг зөвлөдөг вэ?

-Ийм зовуурь ихэнхдээ хоёр шалтгаантай байдаг. Нэг бол хүүхэд эхийн хэвлийд байхдаа бүтэлттэй байсан. Энэ нь эх булчингийн чангарал их тонустай байсан. Байнга машин жолооддог, ажлын ачаалал их, өндөр стресстэй байсан зэргээс шалтгаална. Мөн эх цус багадалттай, үрэвсэлт өвчнүүдээр өвдөх, хамар байнга битүү байх, агаар салхинд гарахгүй байх зэргээс болно. Эсвэл хүй дор байрласан байх, хүй ихсийн захад, хальсан дээр бэхлэгдсэн байх, хүй хүзүүгээ ороосон байх, ургийн буруу байрлал зэрэг ч орж болдог. Мөн төрөх үеийн бүтэлтийн улмаас тархи болон бусад эрхтэнд цусан хангамж, хүчилтөрөгч дутагддаг.

Хоёр дахь шалтгаан хүүхдийг буруу хооллох. Нярайг хэт их хооллох, амлуулахаас өмнө сүүн тэжээл өгөх, сүүн тэжээлийг халуун өгөх нь гэдэс дүүрэх, гэдэс хатгаж өвдөхөд хүргэдэг.

-Тэгвэл жирэмсэн үедээ стресс бага байх, тонус өгөхгүй байх тал дээр сайн анхаарах ёстой гэж ойлголоо. Зөв үү?

-Гэр бүл жирэмслэлтээ төлөвлөж, шүд, бусад эрхтнийг эрүүл байлгаж жирэмслэлтэд бэлдэх нь нэн чухал санагддаг. Мөн жирэмсэн үедээ машин жолоодохгүй байх, ажлын ачааллыг тохируулах, сэтгэл санааг тайван байлгах, эрт унтаж амрах, агаарт алхах нь зөв юм.

Нярай төрсний дараа шүлс нь гоожиж, хөхөө хайх үеийг алдалгүй амлуулах, цаашид зөвхөн хөхний сүүгээр хооллох нь л чухал. Нярайг цагийн зайтай хооллох, хэрэв хөх чинэрсэн бол эхний хэсэг сүүг саасны дараа хөхүүлэх, хооллосны дараа хагас босоо тэвэрч хэхрүүлэх, дараагийн хооллолтын өмнө доош харуулах, хэвлийд нар зөв тойргоор зөөлөн иллэг хийх, хүүхдийг зөвхөн хөхний сүүгээр хооллох нь сэргийлэх гол арга нь.

-Хүүхдийг зургаан сартайгаас нэмэгдэл хоолонд оруулахыг зөвлөдөг. Энэ үед ээж аавуудын анхаарах гол зүйл юу бол?

-Хүүхдийг зургаан сар хүртэл хөхний сүүгээр хооллоод нэмэгдэл хоолонд оруулна. Үр тариа, жимсний нухаш, ногооны зутан, тараг гэх мэтийг 1-2 халбагаар дасгаж өгнө. Хооллох бүрд хүүхдэд зориулан хоолыг шинээр бэлтгэнэ. Өнөөдөр нэг халбага, маргааш хоёр халбага, нөгөөдөр дөрөв гэх мэт бага багаар дасгана.

Нэг төрлийн хоолонд 7-14 хоногт дассаны дараа дараагийн нэр төрлийн хоолыг өгч эхэлнэ. Мөн л бага багаар хэмжээг нэмж дасгана. Нэмэгдэл хоол өгч эхлэх цагаас хүүхдэд ус, цай зэрэг шингэнийг мөн өгнө. Хамгийн гол нь гэртээ бүх хоол, зутан, нухшийг шинээр бэлдэж өгөх нь л зүйтэй. Худалдааны бэлэн хадгалах хугацаатай хүнс аль болох бүү хэрэглээсэй гэж боддог.

-Хүүхдийн дархлааг дэмжих тухай хүн бүр ярьдаг. Амьдрал дээр хамгийн элбэг зүйл нэмэлт витамин гэж л мэдэх юм. Гэтэл сүүлийн үед дархлааг гаднаас дэмжих ямар ч боломжгүй гэж тайлбарлаж байна. Таныхаар хүүхдийн дархлааг дэмжихэд юуг зөвлөх вэ?

-Хүүхдийг эрүүл чийрэг өсгөхөд хамгийн чухал нь мэдээж эхийн сүүгээр хооллох тухай дээр ярилаа шүү дээ. Мөн эрт, чанартай унтуулах. 22:00 цагаас эрт унтуулна, ингэхдээ өрөөнд гэрэлтүүлэг дуу чимээ багатай, агааржуулалт сайн байх нь чухал. Унтахын өмнө амттан идүүлэх, шингэн хэтрүүлж уулгах, сэтгэл санаа түгшээх кино бичлэг үзүүлэх, зэмлэн буруушаах нь хүүхдийн нойрны чанарт сөргөөр нөлөөлдөг.

Мөн усыг тохируулан уух ёстой. Өглөө боссон цагаас эхлэн орой 17-18 цаг хүртэл цаг тутамд тохирсон аягаар нэг аяга буцалсан бүлээн усыг бага багаар балгалж уулгана. Мөн Д амин дэмийг урьдчилан сэргийлэх тунгаар өглөөний цагаар тогтмол уух хэрэгтэй. Хүүхдийг хэт цатгахгүй, хэт өлсгөхгүй багаар гурван орчим цагийн зайтай шим тэжээллэг хоолоор хооллох, шүд болон амны хөндийг эрүүл байлгах зэрэг нь дархлаа сайтай, эрүүл чийрэг байхын үндэс болно.

-Танай эмнэлэг дээр үзүүлж байгаа хүүхдүүдийн дунд хоол боловсруулах эрхтний өвчин хэр элбэг байна вэ?

-Анагаахын шинжлэх ухааны үндэсний их сургуулийн Төв эмнэлэгт хүүхдэд эрүүл мэндийн даатгалаар амбулаторийн тусламж үйлчилгээ үзүүлдэг. Манай эмнэлэгт үйлчлүүлж байгаа хүүхдүүдийн өвчлөлийн бүтцийг харахад нэгдүгээрт амьсгалын замын өвчин, хоёрдугаарт харшлын өвчнүүд, гуравдугаарт хоол боловсруулах эрхтний эмгэгүүд орж байна.

-Ханиад, хатгаа бол хамгийн элбэг байдаг байх л даа. Хоол боловсруулах эрхтний өвчин элбэг байсан уу. Одоо ихсээд байна уу?

-Би 2011 оноос хойш хүүхдийн хүүхдийн эмчээр ажиллаж байна. Тухайн үед багш нарын маань энэ ховор тохиолддог өвчин шүү гээд үзүүлж, зааж, зөвлөдөг байсан өвчин эмгэг одоо ховор биш, элбэг болж байна. Ялангуяа хүүхдүүд хеликобактерийн халдвар, ходоодны үрэвсэл, нойр булчирхайн үрэвслээр олноор оношлогдож байна.

-Энэ өвчнүүдээр хүүхдийг өвдсөнийг эцэг эх мэдэх боломжтой юу?

-Хүүхэд өлөн үед ходоод өвдөх, аюулхай бүсэлхийгээр өвдөх, цээж хорсох, гэдэс дүүрэх, хоолны шингэц муудах, хоолонд дургүй болох. Гүйлгэж суулгах, өтгөн хатах, ам гашуу оргих, амархан ядрах, хамарны нүхнээс зэрэг цус гарах, илчлэгээ хасаагүй байхад жин буурах зэрэг хоол боловсруулах замын эмгэгүүдийн үед илэрдэг зовууриас илэрвэл эмчид хандах хэрэгтэй. Мөн гэр бүлийн гишүүд дотор хеликобактерийн халдвартай хүн байгаа бол хүүхдүүдээ шинжилгээнд хамруулах шаардлагатай. Үүний тулд эхлээд хүүхдийн эмчид үзүүлж, лаборатори болон багажийн шинжилгээ хийлгэж, оношилгоо хийлгэсэн нь зүйтэй болов уу. Шаардлагатай бол хүүхдийн эмч дараагийн шатлалд илгээж болно.

-Хүүхэд хеликобакте-рийн халдвартай байх нь элбэг боллоо гэж та ярилаа. Яаж сэргийлэх вэ?

-Гэр бүлийн гишүүд аяга таваг, халбага сэрээг тус тусдаа хэрэглэх, аль болох бэлэн, хагас боловсруулсан хүнснээс татгалзах, хэрэв гадуур хооллох бол өөрийн халбага, сэрээг авч явж хэрэглэж хэвшмээр байгаа юм. Мөн шүдийг эрүүл байлгах нь нэн чухал. Шүдний сойзыг тогтмол солих, ганцхан өөрөө хэрэглэдэг нүүр гарын алчууртай байх, аяга таваг угаахдаа аль болох нэг удаагийн алчуур, угаагч хэрэглэх, гарын ариун цэвэр сахих нь энэ бактерийн халдвар авахаас сэргийлэхэд тус болно.

Нялх балчир хүүхдийг амнаас хооллохгүй, хоолыг нь үлээж хөргөхгүй, хүүхдийн хоолыг бэлтгэхийн өмнө гарыг сайтар угаах нь зүйтэй.

-Нярайн хооллолтын талаар та ярилаа. Одоо бага насны хүүхдийн хооллолтын тухай дэлгэрүүлмээр байна. Хамгийн тохиромжтой хүнс, бас ямар хоол хүнс муу нөлөөтэй юм бэ?

-Бид бүгдээрээ л мэднэ шүү дээ. Хэрэгжүүлэх нь л янз бүр байх. Хүүхдийн насанд тохирсон, шим тэжээллэг, усанд буцалгасан эсвэл ууранд жигнэсэн хоол тохиромжтой. Мөн аль болох гэртээ бэлтгэж, болгосон хоол бол аюулгүй. Хүүхдийн өсөлт хөгжилд уураг, нүүрс ус мөн өөх тос хэрэгтэй. Уургийг дөрөв ба хоёр хөлтэй амьтан, мөн хөлгүй амьтны махнаас авч байгаа.

Хүнсний бүх төрлийн ногоонд сайн нүүрс ус агуулагддаг. Тэр дундаа ногоон навчит ногоо, ногоон алим, ногоон лийр зэрэг нь хүнсний эслэгээр баялаг тул хоолны сонголтод заавал байх хэрэгтэй. Сургуулийн насны хүүхдэд өдөрт 1-2 удаа махан хоол өгч, бусад үед зууш, салат, жимс жимсгэнэ, ааруул, ээзгий, баяслаг зэрэг сүүн бүтээгдэхүүн өгч хэвшвэл хүүхэд өөрт хэрэгтэй бүхий л амин дэмийг авч чадна. Худалдаанд байгаа бүх бүтээгдэхүүнд давс байгааг тооцож, гэрийн хоол цайг давс султай хийх нь зүйтэй.

-Хүүхдүүдийн дунд нойр булчирхайн үрэвсэл ихэссэн талаар сүүлийн үед ихээр яригдаж байгаа. Танай эмнэлэгт ийм тохиолдол гардаг уу?

-Хүүхдийн өглөөний цайнд шарсан хуурсан зүйл идүүлэх, хагас боловсруулсан, давсалсан бүтээгдэхүүн өгөх нь буруу юм. Эхлээд бүлээн ус уулгаж, хэсэг хугацааны дараа усанд буцалгасан, эсвэл ууранд жигнэсэн хоол хүнс өгөх нь зүйтэй.

Манай эмнэлэгт нойр булчирхайн үрэвсэл оношлогдож байгаа хүүхдүүдийн аав ээжээс асуухад өглөө бүр хиам өндөг шарж идүүлдэг, өглөө бүр каш чанаж өгдөг, хоол идсэний дараа амттан, зайрмаг, чипс, ундаа уудаг гэсэн өгүүлэмжтэй байна. Мөн хүүхэд өглөөний цай уухгүй яваад 11:00 цагийн үед өлсөөд гаднаас тосонд шарсан хуушуур, пирошки, хавчуургатай талх, бэлэн гоймон, чихэр амттан зэргийг иддэг гэж хариулж байна. Ер нь аав ээж юу идэж байна хүүхэд түүнийг дуурайна. Аав ээж хөргөгчинд юу авч ирж хийсэн байна, түүнийг л иднэ. Сургуулийн орчинд худалдаалж байгаа зүйл, гэрийн хөргөгчинд байгаа зүйлсэд л хянамгай хандмаар санагддаг.

Би зуны улиралд өглөө Үндэсний цэцэрлэгт хүрээлэнд алхдаг юм. Орох хэсэгт байгаа жижиг худалдааны цэгүүд цонхон дээрээ бэлэн гоймонг төрөл төрөл, өнгө өнгөөр нь өрсөн харагддаг. Бас чихэр амттан, хийжүүлсэн ундаа, жүүс, зайрмаг гэх мэт. Би дотроо Үндэсний цэцэрлэгт хүрээлэн үндэстнийг хордуулах хүрээлэн болчих бий гэж боддог. Өглөө оройн цагаар нялх биетэй эхчүүд, хүүхдүүд очиж салхилдаг газар тийм зүйл худалдаалж байгаа нь маш харамсалтай.

-Хүүхдийн хоол тэжээлийн талаар ярилцсан болохоор, хүүхдийн таргалалтын талаар асуумаар санагдлаа. Хүүхдийн таргалалт гэж юуг хэлээд байна вэ. Ямар үед эцэг эхчүүд эмнэлэгт хандах ёстой вэ?

-Эхлээд хүүхэд жингээ нэмэхэд мярайтай, эгдүүтэй хөөрхөн харагддаг. Хэсэг хугацааны дараа аав ээжүүд хэтэрхий таргаллаа гээд хожимдож эмчид хандах нь олон байх юм. Арьсан дээр язрал үүсээд, хүзүү суга харлаж халтартаад ирвэл оройтож байгаагийн шинж. Тиймээс хоол зүйч болон хүүхдийн эмчид аль болох эрт хандах нь зүйтэй.

Хүүхэд таргалж байгаа гол шалтгаан бол илчлэгийн илүүдэл, хөдөлгөөн бага байх. Ялангуяа муу нүүрс ус. Гликемийн индекс өндөр, нөгөө алаг эрээн нүд тусам цаастай амттангууд, хийжүүлсэн ундаа, түргэн хоолнууд. Ийм муу нүүрс усыг идэх тусам улам өлсөж, улам ам цангана. Цусан дахь сахарыг өсгөж, үүнийг багасгах гэж инсулин ихээр ялгарах болно. Ингээд идээд байхад өлсөх, уугаад байхад цангаж, улмаар хүзүү суга харлаж халтарддаг. Мөн арьс язарна. Жингийн илүүдэл нь хүүхдүүдийн бүх эрхтэнд маш сөрөг нөлөөтэй. Хичээл сурлага, бүтээмжинд ч муугаар нөлөөлнө. Цаашид сахарын өвчний суурь болох эрсдэлтэй. Ховор тохиолдолд хүүхдийн таргалалт нь ууж байгаа эмийн шалтгаантай, зарим өвчний улмаас байж болно.

-Өвчний улмаас таргалж байгааг аав ээжүүд ялгаж, мэдэж болох уу?

-Дааврын эм бэлдмэл хэрэглэж байгаа үед, мөн дотоод шүүрлийн булчирхайн эмгэгүүдийн үед хүүхэд хоолноос хамааралгүй таргална. Өглөө босоход толгой өвдөх, өвдөлт эмэнд намдахгүй байх, булчин сулрах, нүдний хараа муудах, зураг давхардаж харагдах, бүдэг харагдах, гэнэт гэрэл гялбах, бөөлжих зэрэг шалтгаантай байж болно.

-Хүүхэд жингээ нэмж эхлэх үеэс юуг анхаарах вэ?

-Хэрэв хүүхэд жингээ нэмж эхэлбэл юун түрүүнд өдрийн тэмдэглэл хөтлөөд хүүхдийн эмч, хоол зүйчид үзүүлж зөвлөгөө авах хэрэгтэй. Жин нэмж байна гээд хүүхдийн хоолны нүүрс ус хорих нь аюултай. Эрчимтэй өсөж байгаа хүүхдэд сайн нүүрс ус хэрэгтэй. Эмч өдрийн тэмдэглэлийг хараад буруу зүйлсийг хэрхэн зөв болгох талаар зөвлөнө. Мууг сайнаар, болохгүйг болох хүнсээр сольж өгнө гэсэн үг. Мөн шаардлагатай бол цусны сахар, инсулин, өөх тос, элэгний үйл ажиллагаа, цас, нойр булчирхай, өнчин тархи гэх мэт эрхтний эмгэг бий эсэхийг шинжилгээ хийж шалгадаг. Хэрэв үгүй бол зөвхөн хүүхдийг бус гэр бүлийн хооллолт, хэв маягийг өөрчлөх нь үр дүнтэй.

Б.ЭНХЗАЯА

 

“Мөнгө угаах гэмт хэргийг хянан шийдвэрлэх ажиллагаа: Тулгамдсан асуудал, шийдвэрлэх арга зам” сэдэвт олон улсын эрдэм шинжилгээний хурал өчигдөр болов. Энэ үеэр Улсын ерөнхий прокурорын орлогч М.Чинбаттай ярилцлаа.

---

-Мөнгө угаах гэмт хэрэгтэй тэмцэхэд тулгамдаж байгаа асуудлыг холбогдох байгууллагууд ярилцаж байна. Эрдэм шинжилгээний хурлаас ямар үр дүнг хүлээж байна вэ?

-Авлигатай тэмцэх ажлын хүрээнд бидний хийх нэг ажил бол үндэсний хууль тогтоомжийг боловсронгуй болгох, үүн дотроо мөнгө угаах гэмт хэргийг шийдвэрлэх эрх зүйн зохицуулалтыг сайжруулах ёстой. Хууль хэрэглээн дээр шүүмжлэлтэй ч асуудал байна, ололттой ч тал байна. Олон улсын санхүүгийн байгууллага ФАТФ-аас манайд ямар зөвлөмж өгсөн, олон улсын стандарт шаардлага нь ямар байдаг гэдгийг манай эрдэмтэн судлаачид илтгэлдээ дурдаж байна. Олон улсын авлигын эсрэг конвенц, Венийн конвенц зэрэгт мөнгө угаах гэмт хэргийн шаардлагыг зааж өгсөн. Гэхдээ тухайн улс орон өөрсдийнхөө эрх зүйн онцлогтой уялдуулж бий болгоорой гэж хэлж өгснөөс биш ягштал мөрдөхийг шаарддаггүй. Энэ бүхнийг бид уялдуулж, тэнцвэртэй, олон талаас нь шингээсэн байдлаар зохицуулах ёстой юм. Манайх эх газрын эрх зүйн системтэй улс орон шүү дээ.

Манай улсын эрүүгийн нөхцөл байдал, гэмт хэргийн онцлог зэрэгтэй уялдуулж хуульчлах асуудал байгаа юм. УИХ, Засгийн газраас шинээр хэрэгжүүлж эхэлж байгаа эрх зүйн шинэчлэлийн бодлоготой цаг үеийн хувьд тааруулан энэ талаарх нөхцөл байдлаа дүгнэх, гарц шийдлийг хэрэгжүүлэх тухайд чиглэсэн арга хэмжээ гэж үзэж болно.

-Мөнгө угаах гэмт хэрэг гэж яг юуг хэлээд байна вэ?

-Гэмт хэргийн улмаас бий болсон хууль бус орлого, мөнгийг хэлээд байгаа юм. Гэмт хэргийн улмаас олсон орлого, эд хөрөнгийг хууль ёсных юм шиг харагдуулж санхүүгийн системд шилжүүлж дахин ашиг хүртээд байгаа үйл явц. Энэ нь бусад гэмт хэргээ бодоход нийгэмд үзүүлэх хор хөнөөл өндөр байдаг. Санхүүгийн систем дотроо ялгаж танихад бэрхшээлтэй. Ямар гэмт хэрэг дээр суурилах вэ гэхээр маш их хэмжээний хохирол учруулсан хэрэг буюу хулгайлах, залилах, албан тушаалын гэмт хэрэг, хүн худалдаалах, бэлгийн мөлжлөгийн эсрэг гэмт хэрэг, кибер гэмт хэргүүд байна. Сүүлийн үед блокчейн дээр суурилсан криптовалютын хэргүүд бий болсон.

Нэг үеэ бодоход нийгэм энэ төрлийн хэргийн талаар ойлголттой болсон. Мөрдөн шалгах байгууллагуудад ч практик бий болсоор байна.

-Мөнгө угаах гэмт хэргийн нөхцөл байдал манайд ямар байна вэ?

-Эрүүгийн хуулийн 18.6 дугаар зүйл мөнгө угаах гэмт хэрэгт 2021 онд 329, 2022 онд 336, 2023 онд 308 хэрэгт мөрдөн шалгах ажиллагаа явуулсан байна. Хэргийн шийдвэрлэлтийн хувьд 2021 онд 70 хэрэгт, 2022 онд 80, 2023 онд 88 хэрэгт тус тус яллах дүгнэлт үйлдэж шүүхэд шилжүүлсэн байдаг.

2024 оны эхний хагас жилийн байдлаар 226 хэрэгт хяналт тавьж, 34 хэрэгт яллах дүгнэлт үйлдэж шүүхэд шилжүүлээд байна. Энэ төрлийн гэмт хэргийн улмаас 322.1 тэрбум төгрөгийн хохирол учирснаас 13.5 тэрбумын хохирлыг нөхөн төлүүлж, хэрэг бүртгэлт мөрдөн байцаалтын явцад 39.4 тэрбум төгрөгийн үнэ бүхий эд хөрөнгө битүүмжилж, 70.3 тэрбум төгрөгийн эд хөрөнгийг хураан авсан.

-Хэргийн шийдвэрлэлтийн хувьд нэлээд бага хувьтай харагдаж байна. Мөрдөх байгууллагууд дээр авлига албан тушаалын томоохон хэргүүд замхардаг гэдэг хардлага нийгэмд байдаг. Шийдвэрлэлтийн энэ хувиас харахад олон нийтийн шүүмжлэл бодогдож байна л даа?

-Мөнгө угаах гэмт хэргийн цаад суурь гэмт хэрэг нь их хэмжээний хохирол учруулсан, албан тушаалтай холбогдсон, ялангуяа гадаад улс руу хөрөнгө шилжсэн, үүнтэй холбоотойгоор гадаадаас эрх зүйн туслалцаа авах ажиллагаанаас болж хэрэг удаашрах нөхцөл бий болдог. Эрх зүйн туслалцаа авах ажиллагааг прокурорын байгууллага зохион байгуулах үүрэгтэй байдаг. Энэ ажиллагаанд сүүлийн жилүүдэд нэлээд ахиц гарсныг онцлох ёстой.

-Сүүлд томоохон албан тушаалтан Казахстан улс руу мөнгө гаргаад барилга болгочихсон дуулиан дэгдсэн. Мөнгө угаах нь санаатай үйлдэгддэг үү?

-Мөнгө угаах гэмт хэрэг санаатай үйлдэгддэг.

-Энэ төрлийн хэргийн шийдвэрлэлтийг харахаар холбогдсон хүмүүс “Хуулийн дагуу ажилласан. Хэлмэгдүүлчихлээ” гэдэг байр суурь илэрхийлэх нь түгээмэл болсон. Энэ тал дээр та ямар байр суурь илэрхийлэх вэ?

-Ер нь тухайн хүн гэм буруугаа нотлох үүрэг хүлээхгүй. Гэхдээ цугларсан нотлох баримтыг үнэлэх дүгнэлт өгөх хүн нь прокурор, өмгөөлөгч, шүүгч. Мөрдөх байгууллага зөвхөн нотлох баримт цуглуулна. Прокурор түүн дээр үнэлэлт өгч саналаа гаргадаг. Хавтаст хэргийг уншиж судлаад нотлох баримттай танилцаад ирэхээр хууль зүйн дүгнэлт өөр болно. Мэргэжлийн хуульчид л хууль зүйн дүгнэлт өгнө.

Нөгөө талаар мөрдөн шалгах ажиллагааны арга тактик онцлогтой. Бүхнийг ил тавиад өгчихөөр бодит байдлыг тогтоох ажиллагаанд саад учирна. Тиймээс арга тактик ажиллагаа нууцлалтай байдаг. Тиймээс бид мөрдөн шалгах ажиллагаа явуулах нөхцөл боломжийг нь хангаж өгөх ёстой.

Мөнгө угаах гэмт хэрэгтэй тэмцэх ажиллагаанд тулгарч байгаа асуудал ганц манай улсад байгаа юм биш. Олон улсын санхүүгийн систем даяарчлагдчихсан. Шинэ төрлийн санхүүгийн механизм арга хэрэгслүүд бий болсоор байна. Криптовалютын тухай ойлголт манайд 10 жилийн өмнө байсангүй. Нэг ёсондоо шинэ сорилтууд Монгол Улсад төдийгүй олон улсад бий болсоор байгаа. Дэлхий нийтээрээ хэрхэн яаж үр дүнтэй тэмцэх тухай эрэлхийлэл явагдсаар байна. Бид ч олон улсын сайн туршлагаас суралцах, нутагшуулах, таньж мэдэх чиглэлээр олон улсын төсөл хөтөлбөр, байгууллагатай байнга ажиллаж байна. Үүнд үндэсний дархлаа, эрх зүйн хамгаалалт байх ёстой.

Мөнгө угаах гэдэг зөвхөн цагаан захтны ч хэрэг биш. Санхүүгийн мэдлэгтэй хүмүүс хийх боломжтой. Залилангийн гэмт хэрэг гэхэд маш их хэмжээний хохиролтой, улс дамначихсан үйлдэж байна шүү дээ.

-Мөрдөгч, прокурор зэрэг хуулийнхан өөрсдөө энэ төрлийн хэргийг мөрдөхөд нарийн мэдлэг чадвартай байхыг шаарддаг. Энэ тал дээр ямар бодлого баримталж байна вэ?

-Бид хүний нөөцийг бэлтгэх, мэргэшүүлэх, давтан сургах тал дээр байгууллага бүр дотроо зохион байгуулж байна. Бид аль болох нэг ойлголтод хүрэхийн тулд гадаад дотоодын сургалтад мөрдөх байгууллагатайгаа зэрэгцэж сууж байж ойлголтоо авч байгаа юм. Цаашдаа мөнгө угаах гэмт хэргийн мөрдөн шалгах, яллах, таслан шүүх ажиллагаа хууль тогтоомжоо нэг мөр ойлгодог байхын тулд нэг ойлголттой явж байж ажиллагаанд ахиц гарна.

-Саарал жагсаалтад мөнгө угаах, терроризмыг санхүүжүүлэхтэй холбоотой асуудлаар манайх бүдэрч орж байсан удаатай. Ер нь манайд энэ төрлийн эрсдэл үргэлж байдаг гэсэн үг шүү?

-Олон улсын санхүүгийн ФАТФ байгууллага манайхыг эрсдэлтэй орчин гэж үзээд байдаг юм. 2019 онд саарал жагсаалтад оруулаад есөн сарын дараа гаргаж байсан. ФАТФ-аас өгч байгаа зөвлөмжийн дагуу Монгол Улс байнга тайлангаа тавьдаг. Хамгийн сүүлд 2023 онд 40 зөвлөмжийг бүрэн биелүүлсэн Азийн анхны улс гэдэг үнэлгээ авсан. Өнөөдөр Саудын Арабад Ази, Номхон далайн орнуудын байгууллагуудын хурал дээр Монгол Улсыг сайшаасан тухай дуулсан.

Гэхдээ бид тайвшрах борлоогүй. 2029 онд дахин үнэлүүлнэ. Түүнээс өмнө хийх хөтөлбөр төлөвлөгөө байна. Үндэсний хууль тогтоомж, үндэсний системээ дархлаажуулах ажил байгаа юм. Түүнд бэлдэж байгаа нэг ажил бол өнөөдрийн энэхүү арга хэмжээ.

-Хурлын үеэр шүүх байгууллагын зүгээс энэ төрлийн хэрэгтэй тэмцэхэд шүүхийн эрх хэмжээ хязгаарлагдмал гэдгийг онцолж байсан. Тэгвэл прокуроруудад ямар бэрхшээл байна вэ?

-Ерөөсөө мөрдөн шалгах байгууллагууд хуулийг нэг мөр хэрэгжүүлэх ёстой. Хуулийнхаа стандарт шаардлагыг боловсронгуй болгох тухай юм. Мөнгө угаах гэж юуг хэлэх, суурь гэмт хэргээ хэрхэн тодорхойлох ёстой юм гээд явах хэрэгтэй байгаа. Үүнийг тодорхойлохын тулд үндэсний эрсдэлийг тодорхойлох ёстой байдаг. Манайх 2017 онд үндэсний эрсдэлийг тодорхойлсон. Өнөөдөр нөхцөл байдал өөр болсон. Монголд авлига албан тушаалын хэрэгтэй зэрэгцээд үндэсний эрсдэлийг бий болгож байгаа том асуудал цахим орчинд хохирол учруулж байгаа гэмт хэрэг болж байна. Тиймээс энэ чиглэлд түлхүү анхаарах шаардлагатай байна.

Б.ЭНХЗАЯА

Монгол Улсын манлай уяач Т.Галбадрах өөрийн эзэмшлийн “G center” төвийн үүдэнд бусдын биед халдсан хэрэг энэ сарын 20-нд гарсан. Цагдаагийн байгууллагаас уг хэргийг шалгаж эхэлсэн гэгдэж буй. Тухайн өдөр юу болсон талаар хохирогч залуугийн ээж Т.Мөнхтуяатай ярилцлаа.

---

-Манлай уяач Т.Галбадрах хүүгийн тань биед халдаж байгаа бичлэг цахим сүлжээнд тархсан. Төрийн шагнал хүртсэн нэр хүндтэй хүн хүний эрхэд бүдүүлгээр хандсан үйлдэлд олон нийт ихээхэн бухимдаж байна. Тэр өдөр чухам юу болсон талаар дэлгэрүүлж ярихгүй юу?

-Тэр өдөр баасан гариг байсан. Бид гэр бүл, ахан дүүсээрээ тус төвийн ресторанд буяны цайллага хийгээд 14:00 цагийн үед гарч явцгаасан. Хүү маань мопед унаад түрүүлээд явахаар хөдөлсөн юм. Рестораны хашааных нь хаалга автоматаар нээгддэггүй юм билээ. Дотроос нь ресепшн нь нээдэг. Хүү маань гарах гэж нэлээд нааш цааш эргэлдэж байгаад онгойхгүй болохоор нь тойроод гарсан байдаг. Мопед унасан хүн чинь нэг их зай эзлэхгүй шүү дээ. Хаалт хашлаганд нь хүрээгүй. Гэтэл машин гардаг хаалтыг нь дөнгөж тойроод цааш явтал нэг нөхөр араас нь дуудсан байгаа юм. Хүү маань биднийг дуудаж байна гэж эргэсэн гэсэн. Гэтэл танихгүй нөхөр явж ирээд “Чи яаж байгаа юм” гэж хэлээд л хариу хэлэхийн завдалгүй баруун шанаа руу нь цохиод унагаасан байсан.

-Та өөрөө харсан гэв үү?

-Яг тэр үед нөгөө талынх нь хаалгаар машинтай гараад ирж байсан. Хүүг маань цохиж унагаахыг харсан. Тэр даруй ухасхийгээд хүрээд ирэхэд хүү маань газар ухаангүй, хамарнаас нь цус гарч байсан. Маш их айж сандарсан. “Хүүе ээ чи чинь хүүхэд алчихлаа, яаж байгаа юм бэ” гэхэд нөгөө эр “Хохь чинь” гээд хээв нэг алхаад яваад өгсөн.

Хүний биед халдаад тэр хүн нь газарт унаад өгөхөд ядаж зогтусна биз дээ. Тэгэх ч үгүй байна лээ. Тоохгүй яваад өгсөн. Тэр даруй түргэн, цагдаад дуудлага өгсөн.

-Хүү тань хэзээ ухаан оров?

-Нэлээд удсан шүү. Цохиулаад шууд л хатуу цементэн дээр тархиараа уначихсан шүү дээ. Каск өмссөн тулдаа л амь аврагдсан.

-Эмнэлгийн байгууллага юу гэв. Гэмтлийн тухайд?

-Гэмтлийн эмнэлэгт үзүүлсэн. Шүүх эмнэлгийн шинжилгээгээр толгой доргилттой, хавантай байна гэж гарсан. Эцсийн хариу бол гараагүй л байна. Бид хэрэгтэй материалуудыг бүрдүүлээд өгсөн байгаа.

-Цагдаагийн байгууллага мэдүүлэг авсан уу. Шалгаж байгаа юу?

-Дуудлагаар ирсэн цагдаа хүүгээс маань тухайн үед хэдэн зүйл асуугаад явсан. Дараа нь би гэрчээр Сүхбаатар дүүргийн Цагдаагийн нэгдүгээр хэлтэст мэдүүлэг өгсөн. Өөрөөр асууж тодруулсан зүйл одоохондоо алга.

-Хүүд тань халдсан Т.Галбадрахтай уулзсан уу?

-Би тухайн үед хүүгээ анхаараад цагдаа, эмнэлэг дуудаж байх үед дүү маань ресторан руу Т.Галбадрахын өрөөнд явж орсон байсан. “Та яаж байна аа, зүгээр явсан энгийн иргэний биед халдаж болохгүй ш дээ” гэхэд элдэв янзаар доромжилсон байсан. Дүү маань бичлэг хийсэн байсныг харсан байх. Тэр хүн хийсэн үйлдэлдээ гэмшсэн шинж байгаагүй. Ерөөсөө тоох ч үгүй байна лээ. “Хохь нь, шүүх цагдаагаараа яв. Би стресстэй байсан. Би хар мянган хонь тэжээж байна. Та нар шиг хонинуудыг нядлаад, нядлаад хаячихна шүү” гэх зэргээр маш бүдүүлэг харьцана лээ.

Үнэхээр гайхаж байна. Монгол Улсад энгийн иргэн амьд явах баталгаа алга. Ялангуяа мопед, мотоцикл унасан бол хүнд тооцогдохгүй бололтой. Хууль гэдэг мөнгөтэй, эрх мэдэлтэй хүмүүст үйлчилдэггүй болохоор л энэ мэтийн нөхдүүд ийм бүдүүлэг байдаг юм байна гэж ойлголоо. Өмнө нь ч ийм харгис хэрцгий зан араншин бусдад гаргаж байсныг үгүйсгэхгүй.

-Уучлалт гуйх биш эсрэгээрээ сүрдүүлж байна гэж ойлгож болох уу?

-Тэр хүнд уучлалт гуйх ямар ч бодол байхгүй нь харагдсан. Яасан ч яадаг юм гэсэн өнгө аястай. Ядаж л би хүний биед халдчихлаа, унаад өгсөн, үхчих вий гэж хүн зогтусмаар даа. Тийм өчүүхэн ч сэтгэл харагдаагүй. Ерөөсөө л балмад, зэрлэг араншинтай хүн юм билээ. Хууль цагдаа үйлчилдэггүй болохоор л ийм нөхөд дураараа аашилж байгаа болов уу даа.

Энгийн иргэд бид чинь хуулийг дээдэлдэг, хууль цагдаа иргэнээ хамгаалдаг гэж л сүрдэж, итгэж явдаг шүү дээ. Гэтэл үгүй юм байна.

-Монгол Улсын манлай уяач цол хэргэмтэй хүн энгийн иргэнд халдаж, бүдүүлгээр харьцаж байгаа үйлдэл нийгмийг цочирдуулж байна л даа. Танд ч бас хүнд байгаа бололтой?

-Маш хүнд байна. Сэтгэл зүйн шок одоо хүртэл гараагүй байна. Бидэнд ингэж хандаж байгаа хүн өөр бусад хүмүүст ч ингэж ханддагаас зайлшгүй. Тухайн үед ийм мундаг шагнал авсан цол хэргэмтэй гэж мэдээгүй. Уг нь төрийн шагнал урамшуулал авсан олны танил хүмүүс илүү хариуцлагатай, соёлтой, ёс суртахуунтай баймаар юм даа.

-Хүү тань юу гэх юм?

-Хүү маань ч гайхсаар байгаа. Гадаадад сургууль төгссөн соёлтой, боловсролтой хүүхэд. Ном журмаар нь явж, цагдаагийн байгууллагаар шалгуулна. Шударга шийдэж өгөх байх гэж л хүлээж байгаа.

-Саяхан бас эмэгтэй жолооч явган хүний зам дээр явсан хүүг цохисон асуудал үүсээд байна. Хуулиараа хүний биед халдсан хэргээр 100 мянган төгрөгөөр торгуулаад өнгөрч байх шиг байна. Таны кейстэй нэлээд ойролцоо бололтой?

-Хэрэв хүүд минь халдсан асуудлыг ингэж шийдвэрлээд өнгөрвөл маш харамсалтай юм. Ер нь эрүүгийн хэрэг үүссэн ч 450 мянган төгрөгөөр торгуулаад өнгөрдөг бололтой. Ийм хариуцлагыг энэ мэт нөхөд тоохгүй шүү дээ. Тиймээс ядаж л нийгэм ийм хүмүүсийг хараг, мэдэг. Монголын хууль цагдаа нь хариуцлага тооцож чаддаггүй юм бол олон нийт мэдэж, цочроо өгөг гэж л бичлэгийг цахим сүлжээнд тавьсан. Стресстлээ гээд хүний биед халдаад явна гэдэг хууль журамтай ардчилсан улсад байж боломгүй үйлдэл. Үүнийг хүлээн зөвшөөрч болохгүй шүү дээ.

Б.ЭНХЗАЯА

Монголын эрэгтэйчүүдийн гэр бүл хөгжлийн нийгэмлэгийн ерөнхийлөгч, аюулгүй байдлын ухааны доктор Ж.Цогтсугартай ярилцлаа.

---

-Та архины хамааралтай хүмүүстэй олон жил ажиллаж ирсэн хүн. Сүүлийн үед манайд баяр наадам ихсээд зогсохгүй хамт олон, найз нөхөд, анги, төгсөлтийн нийллэг, сумдын ойн баяр гээд нэгдэж болох бүх төрлийн арга хэмжээ бий болсон байна. Тэр болгонд архидалт болдгийг бид мэднэ. Яагаад ийм нөхцөл байдал руу яваад байна вэ?

-22 жилийн өмнө бид юуг харсан бэ гэхээр гудамжинд архи уудаг хүмүүсийг л архичин гэж нэр өгөөд өөрсдөө энхийн цагаан тагтаа шиг болчихсон байсан. тиймээс би шүгэл үлээж, бид нийгмээ сүйрүүлж байна гэж анх зарлаж байлаа. Өөрийнх нь зиндааны, өөртэй нь адилхан боловсролтой хүмүүс би, бид архичин гээд ярихаар архины хамааралтай нийгэм үзэн ядна биз дээ. Миний эсрэг асар олон нийтлэл бичигдэж, үгүйсгэл явагдсан. Тэр үед архи бол ирээдүйд, нийгэмд маш том аюул занал бий болгоно гэдгийг харж байсан.

Би одоо нэг ном бичиж байна. “Архины дарангуйлалд сэтгэл зүрх оюун тархиа чөлөөлөх смарт есөн чадамж” гэдэг нэртэй ном. Архичин хүн нийгэм, хамт олон төр дотроос төрсөн болохоос тэнгэрээс бууж ирээгүй. Төрүүлсэн хүмүүс нь бид өөрсдөө. Бид өөрсдөө үлгэрлэж засах ёстой. Тэр үед их сонин юм болсон. Боловсрол гэгээрлийн яам гэдэг байсны гэгээрэл гэдэг үгийг авч хаясан. Зөрүүлээд сүм хийд, бөө мөргөлөө гаргаж ирсэн. Өнөөдөр нийтээрээ Юмжирдуламд загнуулж байна шүү дээ. Манай намын дарга сүм хэсээд явж л байлаа. Бид шоолоод л. Ингэж мунхагарсан хүмүүс чинь элдэв төрлийн баяр зохиож байна. Уул ус тахих, суварга босгох гэх зэрэг түмэн юм хийж байна. Архийг идээний дээж гэж ёсчилсон. Мунхрал төөрөгдөлд эзлэгдсэн ард түмэн архийг идээний дээж гэж хүндэлж байна.

Хүүхдийн даахийг үргээхдээ архи задалдаг, сайхан охиноо хадамд гаргахдаа авдар авдраар нь архи тавьж байна. Тэгээд Цагаан сар, төрсөн өдөр, улсын баяр, мартын 8, цэргийн баяр, тендерт ялсны баяр, анги төгсөлтийн баяр, төгсөлтийн ойн баяр гээд л архи уух сэдлүүд болоод байгаа юм. Үүнийг цагаан захтай нөхөд л хийдэг шүү дээ. Дарга нар өөрсдөө ууж байна. Төрийн ордондоо яаж байна. Залуучууд нь хүчин хийгээд л явж байна.

-Хамт олон, нийллэг, баяр нэрээр архи уух нь нийгмийн стресстэй холбоотой. Стрессээ тайлах гэсэн оролдлого гэж сэтгэл зүйчид тайлбарладаг. Та үүнтэй санал нийлэх үү?

-Архи ууж үзээгүй, эр хүн байж үзээгүй жаахан охид архины асуудалтай хүний тухай ярина гэж юу байх вэ дээ. Би 25 жилийн өмнө архи ууж гудамжинд унаад явж байсан нөхөр. 45 жилийн туршлага надад байна. Ардчилал бий болсноор архидалт бий болоогүй. Тэр үед Орост стакан стаканаар архи ууж сурсан ах нар “Сэргэлэн хүүхэд, хоншоортой залуу” гээд л намайг шахдаг байсан.

Үнэндээ архи шахахыг хэрэглэээний хүчирхиийлэл, хүүхдийн дэргэд архи ууж буруу үлгэр дуурайл болж байна гэж олон жил ярьж байж хуулинд өөрчлөлт оруулж чадлаа шүү дээ.

-Өнөөдөр архины хэрэглээ ямар хэмжээнд байна гэж та хардаг вэ?

-Жилд архинаас үүдэж 4000 хүн нас барж байна. Энэ бол үндэсний аюулгүй байдлын хэмжээнд хийгдсэн судалгаа шүү. Халх голын дайнд 2600 хүн нас барж байсан. Үүнээс хоёр дахин их тоо байгаа биз. Нэг ёсондоо чимээгүй дайн. Монголчууд бид өөрөө өөрсдийгөө устгаж байна. Гэр бүл, оюун санаагаа устгаж байна. Мэдлэгийг шүтэхгүй үзэн ядаж байна.

Нөгөө талд нэг бэрхшээл байгаа нь архины хамааралтай хүнийг сэтгэцийн өвчтэй гэдэг нэр томьёолол өгчихсөн. Ингэхээр хүмүүс өөрсдөөсөө ичээд нуугаад байдаг, тусламж үйлчилгээ авч чаддаггүй. Сэтгэл зүйч нь тэнгэрээс харьцдаг. Үнэндээ архичин гэдэг үг ч утгагүй. Гутал хийдэг хүнийг гуталчин, талх барьдаг хүнийг талхчин гэдэг гэхээр архи үйлдвэрлэдэг хүнийг л архичин гэмээр шүү дээ.

-Архины хамааралтай болсон хүний асуудал ганц хүнээр тогтдоггүй, гэр бүлийг хамардаг. Ялангуяа хүүхэд эмэгтэйчүүд хохирч үлддэг?

-Хэтрүүлэн хэрэглээг зогсоох үйлсэд гэр бүлээр ордог. Архи ууна гэдэг Баяраагийн асуудал биш. Гэр бүлийн хүрээг хамраад зогсохгүй нийгмийн хүрээг хамарна. Үүнийг өөгшүүлдэг хүмүүс дарга нар өөрсдөө. Намын сонгуульд орохын баяр, ялсны баяр гэж хийнэ. МАН, АН ялгаагүй хавтгайрч уудаг, нуух юм байхгүй. Намаараа, багаараа, найз нөхдөөрөө ангийнхаа нөхдөөр нийлж бүлэглэн архи уух системийг өөрсдөө дарахгүй бол ямар ч мэргэн цэцэн бодлого, гадаад улс орны ганган сонин хөтөлбөр дарахгүй.

-Архины үйлдвэрлэлийн асуудал хөндөгддөг. Нэг хүнд ногдох архины хэмжээ гээд харахад асар өндөр тоо харагддаг. Тэгэхээр үйлдвэрлэлтэй тэмцэх ёстой биш үү?

-Бидний хувьд үүний эсрэг тэмцээд хүч хүрээгүй. Эцэст нь бид өөрсдөө өөрсдийгөө л өөрчлөх ёстой гэж үзсэн. Хүсээгүй хүнийг эмчилнэ гэдэг хайран санагддаг. Тиймээс хүсээгүй хүн хэзээ ч архинаас гарахгүй. Чин хүсэл дээр суурилдаг.

Архины үйлдвэрлэлийг бид зогсоож чадахгүй. Тэд асар их эрх мэдэлтэй. Төр нийгмийн бүх системд өөрийнхөө хүмүүсийг оруулчихсан, хэмжээлшгүй их мөнгөтэй. Эмч нар хүртэл нөлөөлөлд орчихоод “Зохистой хэрэглээ” гэх хачин юм ярьдаг. Зохистой хэрэглээ гэдэг ойлголт байх ёсгүй. Архи бол зохисгүй хэрэглээ. Сингапурт явж байхад нэг судлаач эмэгтэй “Танай монголчууд хүндэт зочиндоо архи барьдаг соёлтой юм билээ. Манай ард түмэн хүндэт зочиндоо архи барьдаггүй соёлтой” гэж билээ. Дубайд гэхэд 50 жил архи үйлдвэрлээгүй, уугаагүй байна.

-Тэгэхээр тухайн хүнээс л хамаарах асуудал болжээ дээ?

-Энэ бол үндэсний аюулгүй байдал, удмын сангийн аюулгүй байдалтай холбогдох асуудал. Эцэст нь хүүхнүүдээ хүртэл архинд оруулчихсан шүү дээ. Жилд 4000 хүн нас барна гэдэг юун ковид, юун Украины дайн бэ. Эрүүл мэндийн салбар нь өөрөө зөөлөн дуугараад л, нас баралтын тэргүүлэх шалтгаан халдварт бус өвчин гэж тойруулж яриад л сууж байна шүү дээ. Үүний шалтгаан нь архи. Үүнийг зоригтой хэлж чадахгүй. Тиймээс өөрөө өөртэйгөө л ажиллах ёстой.

Б.ЭНХЗАЯА

 

ЭМҮТ-ийн дэд захирал, анагаах ухааны доктор Н.Алтанзултай амиа хорлолтын талаар ярилцлаа.

---

-Сүүлийн жилүүдэд өсвөр насныхны сэтгэл гутралын асуудал ихээхэн яригдах болсон. Тэдний дунд зонхилж буй сэтгэцийн асуудлын талаар тодруулбал?

-Өсвөр насанд тохиолдож байгаа асуудлууд сүүлийн үед өсөн нэмэгдэх хандлагатай байна. Өсвөр үеийхэнд сэтгэл гутрал, түгшилт, айдсын эмгэг, архи, мансууруулах бодист донтох эмгэг, төрх үйлийн өөрчлөлтүүд элбэг тохиолдож байна. Энэ асуудалд гэр бүлийн хүчин зүйлс, үе тэнгийн харилцааны асуудал ихээхэн нөлөөлж буй юм. СЭМҮТ-ийн 1800-2000 утсанд өсвөр үеийнхний асуудлаас гадна архи болоод бусад донтолттой холбоотой дуудлага их ирж байна.

-Манай улсын хувьд амиа хорлолт хэдээс хэдэн насныхны дунд зонхилох байр суурь эзэлж байгаа вэ?

-Дэлхийд 15-29 нас. Манай улсын судалгаагаар 15-35 насны хүүхэд өсвөр үе, залуучуудын дунд өндөр байдаг. Түүн дотроо эрэгтэйчүүдийн дунд илүүтэй тохиолдож байгаа учраас энэ асуудалд онцгойлон анхаарах шаардлагатай байна.

-Өсвөр насны хүүхдүүдийн амиа хорлолтод нөлөөлж байгаа хүчин зүйлс юу байна вэ?

-Өсвөр насны хүүхдүүдийн амиа хорлолтод маш олон хүчин зүйлс нөлөөлж байна. Нэг талаас гэр бүлийн нөлөө байна. Жишээлбэл, гэр бүл салалт, гэр бүлийн хараа хяналт муу байх, эцэг эх нь ямар нэгэн донтолт, архины хамааралтай байх, эцэг эхтэйгээ хамт амьдардаггүй зэрэг олон нөхцөл байдал нөлөөлж байна. Үүнээс гадна үе тэнгийн харилцааны асуудал, дээрэлхэлт, хайр дурлалын асуу дал, сургуулийн орчин өөрч лөгдөх зэрэг байдал нөлөөлөхөөс гадна нөгөө талаас тухайн хүүхдийн сэтгэл зүйн байдал нөлөөлдөг. Үүнд ганцаардмал, хэт эмзэг, мэдрэг байх, найз нөхөд цөөтэй, өөрийн үзэл бодол санаагаа илэрхийлж, бусдад өөрийгөө ойлгуулж чадахгүй байдал бас нөлөөлж байна. Бидний хэлдгээр бодол санаа, сэтгэл хөдлөлөө илэрхийлж чаддаггүй хүүхдүүд бусадтай харилцах, ярилцах чадвар сул байгаагаас сэтгэцийн эрүүл мэндийн асуудалд орж, тусламж үйлчилгээгээ цаг тухайд нь авч чадахгүй, энэ байдал удаан үргэлжилсний улмаас амиа хорлох сонголт хийхэд хүрч байна. Нөгөө талаас нийгэм орчны нөлөөлөл их. Сүүлийн жилүүдэд хүүхдүүдийн дунд нэгнийгээ даган дуурайж, өөрийгөө гэмтээх зан үйл нэмэгдэж байна. Үе тэнгийнхэн, найз нөхдийн дунд нэгнээ даган дуурайж өөрийн гарыг зүсэх, өөрийгөө гэмтээх тохиолдол ч гарч байгаа.

-Өнгөрөгч долоо хоногт болсон нэгэн уран бүтээлчийн тоглолтын дараа өсвөр насны хүүхэд амиа хорлосон харамсалтай хэрэг гарсан. Тэрээр ойр тойрны найзууддаа энэ тоглолтыг үзэх миний сүүлийн хүсэл байсан гэсэн агуулгатай зүйл ярьсан гэдэг. Хүслээ биелүүлээд амиа хорлоно гэдэг энэ явдлыг мэргэжлийн хүний хувьд хэрхэн тайлбарлах вэ?

-Хамгийн эхэнд тухайн хүүхдэд ямар асуудал тулгарсан гэдгийг мэдэх нь чухал. Гэр бүл, үе тэнгийн дээрэлхэлтийн асуудал байсан эсэх, үүнийг дотны хүмүүс нь анзаарч ярилцаж байсан эсэх нь чухал. Үүнээс гадна тухайн хүүхдэд ямар нэгэн сэтгэцийн эрүүл мэндийн асуудал байсан байж болно. Сэтгэл гутралд өртсөн байсныг эргэн тойрны хүмүүс анзаараагүй байх боломжтой. Хүн гэнэтхэн л амиа хорлодог юм биш. Амиа хорлох гэж байгаа хүний ааш зан, сэтгэл хөдлөл, зан үйл бага багаар өөрчлөгдөж байдаг. Гэр бүл, найзууддаа ч үүнийгээ бага багаар мэдэгддэг ч эргэн тойрны дотны хүмүүс нь анзаардаг нь тун ховор байдаг.

-Өсвөр насны хүүхэдтэй эцэг эхчүүд танай төвд хэр их хандаж байна. Хүүхэдтэйгээ харилцаа тогтоохдоо юун дээр илүү анхаарах хэрэгтэй вэ?

-Өсвөр насанд хүүхдүүд өөрийн мэдрэмжээ найз нөхдөдөө илэрхийлж, илүү их цаг өнгөрөөж, эцэг эхтэйгээ ярилцах нь багасдаг. Энэ бол өсвөр үеийн сэтгэл зүйн хэвийн асуудал боловч ийм хариу үйлдэлтэй үед нь эцэг эхчүүд хүүхдээ буруутгах, шүүмжлэх, тохиолдол их байдаг. Түүний оронд хүүхдээ ажиглах, сонсох, харилцан ойлголцох нь чухал. Дийлэнх хүүхдүүд эцэг эхчүүд биднийг ойлгодоггүй, сонсдоггүй, миний эсрэг байдаг гэж ярьдаг. Иймээс эцэг эхчүүдэд хэлэхэд, хүүхэдтэйгээ илүү нээлттэй, чөлөөтэй найз шиг нь мэт ярилцах хэрэгтэй.

-Эрэгтэйчүүдийн дунд амиа хорлолт өндөр хувьтай байсаар ирсэн. Гол шалтгааныг нь юу гэж хардаг юм бол?

-Ерөнхийдөө олон талын хүчин зүйлс эрэгтэйчүүдийн сэтгэцийн эрүүл мэндэд нөлөөлж байна гэж үзэж болно. Нэгдүгээрт,сэтгэл зүйн талаас аливаа стресс бухимдлаа ярьдаггүй, дот роо хадгалдаг, илэн далангүй байдгаас болоод эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээ авч чадахгүй байдал нөлөөлж байна. Эрэгтэй хүн сэтгэл хөдлөлд автаж уйлж болно. Үүнийг дэмжиж ойлгох орчин манай нийгэмд хэрэгтэй байна. Хоёрдугаарт,  нийгэмд эр хүний талаарх төсөөлөл болох эрэгтэй хүн гүндүүгүй,уужим, тэвчээртэй, ноён нуруутай, эр хүн юм чинь уйлах ёсгүй гэдэг үзлүүд тодорхой нөлөөл үзүүлж байна. Түүнчлэн эрчүүд эрүүл бус зан үйлд амьдарч байгаа нь нөлөөлж буй юм. Тухайлбал, архи тамхи  хэтрүүлэн хэрэглэх, мөрийтэй тоглоом тоглох, таргалалт, дасгал хөдөлгөөн тогтмол хийхгүй байх зэрэг орно.

-Манай нийгэмд одоог хүртэл амиа хорлолт хаалттай, зүй бус зүйл гэж хүлээж авдаг. Тийм байх ёстой юу?

-Нэгдүгээрт, манай улсын хуульд амиа хорлолтыг гэмт хэрэг гэж үздэг. Үүнээс болоод ар гэрийнхэн нь нийтэд мэдээлэхээс зайлсхийдэг, нуудаг. Тэрний цаана гэр бүлийг нь ад үздэг, муулдаг үзэгдэл байдаг. Энэ нь эргээд ар гэрийн хүмүүст дарамт учруулдаг. Хоёрдугаарт, бидний соёл заншилтай холбоотой. Монголчууд тэр бүр нээлттэй асуудлаа ярьдаг хүмүүс биш. Ялангуяа хөдөө орон нутгийн, алслагдмал сум дүүрэгт байгаа иргэд мэдрэмжээ тэр бүр чөлөөтэй илэрхийлдэггүй. Дотроо хадгалдаг, бие биедээ сул талаа харуулдаггүй, асуудлаа ярьсан хүн сул дорой болчихдог гэх ойлголт нөлөөлж байна. Дийлэнх хүмүүсийн дунд амиа хорлох нь арчаагүй хүний үйлдэл гэх хандлага байдаг.

Хүн даван туулах чадваргүй, арчаагүйдээ бус хуваалцах,ойлгуулах хэн нэгэнгүй байсандаа энэ сонголтыг хийдэг. Нөгөө талаараа хэрвээ тэр хүн ярилцаж, амьд үлдэх, тусламж үйлчилгээ авах мэдээ мэдээллийг мэдэж байсан бол энэ үйлдлийг хийхгүй байх боломж байсан. Үүнийг л бид нийгэмд ойлгуулахыг хүсч, зорьж ажиллаж байна. Хүн болгонд ийм байдал тулгарна, үүнээс гарах гарц шийдэл байдаг шүү гэдгийг ойлгуулах нь нэн тэргүүний ажил болоод байна.

-Сэтгэцийн эрүүл мэнддээ нэн тэргүүнд анхаарах шаардлагатай байгаагаа бид ямар тохиолдлуудад мэдэх боломжтой вэ?

-Би сэтгэцийн эрүүл мэндийн асуудалтай байгаа гэдгээ мэдэх хэд хэдэн шинж тэмдэг байдаг. Хамгийн эхэнд хүний бие физиологи, нойр хоолны асуудал байна. Хөнгөн нойрсох, унтахгүй байх, нойр ханаагүй мэдрэмж үүсэх, шөнө олон дахин сэрэх, хар дарж зүүдлэх, зэрэг нь эхний шинж тэмдэг. Хоёрдугаарт, хоолны дуршил ихсэх багасах асуудал. Гуравдугаарт, анхаарлаа төвлөрүүлэх чадвар буурч, ажлын гүйцэтгэл муудах. Дөрөвдүгээрт, шийдвэр гаргах чадвар буурах. Эргэлзэж тээнэгэлзэх шинжээр илэрнэ, шийдвэр г аргахгүй цаг алдах. Тавдугаарт, сэтгэлээр унаж гутрах, айж түгших зовуурь илэрч, уур уцаартай болж, эргэн тойрны хүмүүстэйгээ харьцахад хэцүү болох. Ганцаардах мэдрэмж танд төрөөд хэн ч таныг ойлгохгүй байгаа бол та сэтгэцийн эрүүл мэндийн туслалцаа авах шаардлагатай болсон байна. Та бүхэн 1800-2000 утсанд хандаж мэргэжлийн тусламж, зөвлөгөө, мэдээлэл аваарай.

У.Цогжавхлан

Цахим залилангийн гэмт хэргийн төрлүүд жил ирэх тусам олширч, хохирогчид ч нэмэгдсээр байна. Үүний нэг нь “Буцалтгүй тусламж олгоно” гэх цахим залилангийн гэмт хэрэг юм. Залилагчид фэйсбүүк сүлжээнд янз бүрийн нэршлээр хуурамч хаяг үүсгэдэг. Түүндээ буцалтгүй тусламжийн талаар мэдээлэл оруулна. Мөн тэрхүү мэдээллээ иргэд рүү хувь чаатаар илгээж, залилан үйлддэг юм байна. Жишээ нь, “Нийгмийн банк” гэх хаягнаас иргэд рүү 1-80 сая төгрөгийн буцалтгүй тусламж олгодог гэх хуурамч мэдээлэл ирүүлдэг. Тодруулбал, “BEI санхүүжүүлж, Монгол Улсын иргэн бүрд 1 саяас 80 сая төгрөгийн буцалтгүй тусламж олгодог. Монгол Улсын Засгийн газраас хэрэгжүүлж буй буурай хөгжилтэй тэмцэх төсөлд дэмжлэг үзүүлэх хүрээнд уг төслийг эхлүүлсэн” гэж эхэлж танилцуулдаг. Үүнд итгэсэн иргэд лавшруулж мэдээлэл тодруулж эхэлснээр хохирогч болдог ажээ. “Нийгмийн банк”-д хохирсон иргэд эхнээсээ цагдаагийн байгууллагад хандаж эхэлжээ. Залилагчид иргэдийг хэрхэн хуурч мэхэлдэг болохыг тодруулахаар тус хаяг руу хандаж үзлээ. “Олон улсын буцаан олголтгүй санхүүжилт (SIFNR) нь Монголын бүх хүмүүст буцаан олгохгүй санхүүгийн тусламж үзүүлдэг. Буцаан олгогдохгүй санхүүгийн тусламж гэдэг нь бэлэг болгон олгодог мөнгөн дүн бөгөөд та 5,000,000 ₮ -аас 990,000,000 ₮ хүртэлх SIFNR-ийн дүнг хүлээн авмагц ямар ч тохиолдолд бидний санал болгож буй мөнгийг буцааж төлөх шаардлагагүй болно. Санхүүгийн бэрхшээлтэй хүмүүсийг урамшуулж, дэмжих, нийтийн ашиг сонирхолд нийцүүлэн олон нийтийн (төр, олон нийт) эсвэл хувийн (сан, холбоо) төслүүдийг хэрэгжүүлэхэд хувь нэмэр оруулах зорилготой” гэж танилцуулж байна. Үргэлжлүүлэн гэр бүлийн хүүхдийн тоогоор хэдэн төгрөг авах эсэхийг шаталж асуудаг аж. Жишээ нь, нэг хүүхэдтэй бол 30 сая, хоёр нь 60 сая, гурав нь 90 сая гээд үргэлжилнэ. Ингээд овог нэр, оршин суух хаяг, мэргэжил, иргэний үнэмлэхийн зураг, банкны данс зэрэг хувийн мэдээллийг өгөхийг шаардаж байна. Энэ мэдээллээ авсны дараа “Баяр хүргэе, таны өргөдөл амжилттай боллоо Бид танд 60,000,000 төгрөгийн буцалтгүй тусламжийг хоёр цагийн дотор олгоно” гээд төлбөр төлөхийг шаарддаг аж. Ингэхдээ банкны данс нээлгэх: 70 мянга, файлын оршин суугаа газар 60 мянга, орлогын тэмдэг 200 мянга, хууль ёсны бичиг баримт 45 мянга, санхүүгийн бригадын түвшинд төлсөн өргөдлийн хураамж 55 мянга зэргээр 430 мянган төгрөг төлөх ёстой гэнэ.

Ийм маягаар сошиал дээр иргэдэд итгүүлж, залилдаг юм байна. Энэ төрлийн гэмт хэргийг цагдаагийн байгууллага шалгаж байгаа эсэх талаар ЦЕГ-ын Урьдчилан сэргийлэх газрын гэмт хэрэг зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх хэлтсийн ахлах мэргэжилтэн, цагдаагийн ахмад А.Итгэлтээс тодрууллаа.

-Цахим сүлжээнд “Буцалтгүй тусламж олгоно” гэх зар түгээж, иргэдийг залилдаг болсон байна. Энэ талаар тодруулахгүй юу?

-Залилагч этгээдүүд нийгмийн эмзэг давхарга руу 150 сая хүртэлх төгрөгийг буцалтгүйгээр олгоно гэсэн зарыг хүргэж, тухайн иргэний овог нэр, банкны данс зэрэг хувийн мэдээллийг олж авдаг. Ингээд “Та манайхаас буцалтгүй тусламж авах болзол хангаж байна. Та тусламжаа авахын тулд 50 мянга, 80 мянган төгрөг тушаах хэрэгтэй гэдэг. Ингэж нэхэж байгаа мөнгөн дүн нь харилцан адилгүй. Хэрэв мөнгө байхгүй, хүрэхгүй байна гэвэл байгаагаа өгчих гэдэг, тэгээд дансыг нь баталгаажуулна гэдэг. Ийм маягаар иргэдийг хохироож байгаа үйлдэл юм.

-Ялангуяа ахмад настнуудыг залилдаг бололтой. Сүүлд 20 гаруй сая төгрөгөөр хохирсон ахмадууд ч байгаа гэх мэдээлэл байна?

-Нийгмийн эмзэг давхарга буюу амар хялбар аргаар мөнгө олох гэсэн хүсэл дээр л дөрөөлөөд үйлдэгдээд байгаа юм. Хохирлын хэмжээ янз бүр байна. 20 сая битгий хэл 36, 52, 112 сая гээд өндөр хохиролтой хүмүүс ч бий. Шалгалтын ажил үргэлжилж байгаа.

-Иргэдэд юуг сэрэмжлүүлэх вэ?

-Шинээр олон яам байгуулагдаж, нэрс нь өөрчлөгдсөн. Залилагчид төрийн байгууллагын нэр, лого зэргийг ашиглаж иргэдийг хууран мэхэлж итгүүлж байгаа. Тиймээс төрийн байгууллагын нэрсийг иргэд мэддэг баймаар байна. Хамгийн гол нь хямд төсөр зүйл гэж огт байхгүй. Ялангуяа буцалтгүй тусламж, хүүгүй зээл гэж хаана ч байхгүй. Үүнийг анхаарах хэрэгтэй. Цахим орчинд тантай харилцаж энэ төрлийн мэдээлэл өгч байгаа агуулгыг сайн хараарай. Монголчуудын ярилцдаг ярианы агуулгаас өөр утга найруулга, үг хэллэгтэй байгаа. Өөрөөр хэлбэл, залилагчид хиймэл оюун ухаан ашиглаж иргэдэд мэдээлэл хүргэж байна. Эдгээр зүйлсийг анхаарч нягталж цахим залиланд өртөхөөс сэргийлээрэй. Хэрэв хохирсон гэдгээ мэдсэн тохиолдолд цагдаагийн байгууллагад хандаарай.

Б.ЗАЯА