Author: Батсүхийн Янжмаа

Өдрийн сонины архиваас………………

Монгол Улсын гавьяат жүжигчин, дуучин Цэдэндоржийн Түвшинтөгстэй ярилцлаа.

-Дуучин Ц.Түвшинтөгс хаана юу хийж байгаа бол гэж хүмүүс бодож байгаа болов уу. Эндээс яриагаа эхлэх үү?

-Би Дархан-Уул аймагт “Залуучууд” театрын даргын үүрэг гүйцэтгээд жил гаруй болж байна. Дашнямтай өдөр байсан санагдаж байна, ялал­тын баяраар ирж байлаа.

-Та гэр бүлээрээ нүүж ирсэн үү. Ирэн очин байна уу?

-Би суурин байгаа. Нэгэнт зориод ирснийх голдуу эндээ байгаа. Аймгийн Засаг дарга нь гэрээ хийгээд, ажиллах хугацаанд байр өгсөн юм л даа. Тийм учраас ажиллах нөхцөл боломж сайн байна.

-Нийслэлээс ирсэн хүн энэ хугацаанд Дарханд ямар өөрчлөлт хийв, эсвэл хийхээр төлөвлөж байна вэ?

-Монголын орон нутгийн театрууд бүгд адилхан. Төвийн бүс гэдэг утгаараа Дарханы хувьд хөгжих боломжтой. Нөгөө талаар хүний нөөцийн асуудлыг сайхан шийдээд өгвөл боломж байна, ялан­гуяа театрт багш нар дутагдалтай байгаа. Үүнийгээ шийдчихвэл маш сайхан барил­га байгууламжтай. Булган, Сэлэнгэ, Эрдэнэтийн хүүхдүүдээ сургадаг, Хөгжим бүжгийн коллежийн хэлбэрийн сургалтын төв үүсгэх боломж­той юм. Аймгийн ИТХ-ын дарга, Засаг даргад ч би хэлж байсан. Дарханы театрыг орон нутгийн эрдмийн театр болгох хэрэгтэй. Тийм бүрэн боломж байна гээд ажиллаж байгаа. Яахав “Бурхан нутагтаа үнэгүй” гээд айхавтар хатуу үг бий. Хөөрхий, Бурхантын хөндийдөө уран бүтээлчид нь тоглосоор байгаад танил болчихсон. Аялан тоглолт хийдэггүй. Он гаруут шинэ хоёр уран бүтээл тавиад, өөрсдийн сумдаар тойрч аялаад ирж байгаа юм. Ардын харилцаа дуунаас сэдэвлэсэн дуулалт жүжиг тавьсан. “Алигэрмаа”, “Сумъяа ноён” хоёр. Баяраа гээд “Сэлэнгийн долгио” чуулгын авьяаслаг найруулагч найруулсан. “Хайрыг хайрла” жүжгийг УГЗ Пүрэвдорж гуай ирж найруулан тавьсан. Олны хүсэн хүлээж байсан сайхан жүжгүүд болсон. Нээлтээ тавдугаар сарын 1-нд хийлээ.

-Танай хүү бөх юм уу лам ч болмоор байрын хүү харагдаж байна. Бага нь уу?

-Хөгжим бүжгийн төгөлдөр хуурын ангид сурдаг юм. Энд төгөлдөр хуурын багш олоод сургая гээд болсонгүй. Он гараад буцаад сургуульдаа очсон. Миний хийж байгаа ажил ийм болохоор манай хүүхдүүд бүгд л зөв чигтэй. Хоёр ах нь хөгжимчин. Нэг, хоёрдугаар курст суралцдаг.

-Та уран бүтээлийн олз омог хэр яваа вэ?

-Олз омог арвин байна. Сайхан уран бүтээлүүд их ирсэн. Найз нөхөд, хүмүүс “Уран бүтээлээ нэг тавихгүй юм уу” гэж зөндөө хэлж байна. Сайхан уран бүтээл цуглаж байна. Нэг их яарах юм алга даа. Сонгодог урлагийн академик театрт 20-иод жил ажилласных, Үндэсний дуу бүжгийн чуулгатай уран бүтээл хамтарч хийж байсных, Морин хуурын чуулга, Цэргийн чуулга, Үлгэр жишээ үлээвэр найрал хөгжимтэй уран бүтээл хийж байсан болохоор нэлээд томхон саван дотор, зохиолтой юм хийе гэж төлөв­лөж байгаа. Олон хүн туслая гэсэн. Ер нь нэлээд үнэтэй хийнэ. Орлогын төлөө тоглолт биш. Гэхдээ оролцож байгаа бүх уран бүтээлчдээ үнэлнэ гэж бодож байгаа.

-Нас ахих тусамхүн өөрийгөө шинээр мэдэрч, хувьсч байдаг болов уу та энэ талаар ямар бодолтой явдаг вэ?

-Би азтай. Монголоо олж төрсөндөө баярладаг. Би энэ мэдрэмжийг өөрийн мундагт олж авсан биш гэдгээ нас ахих тусмаа мэдэрч байна. Би дуу хуурын орчинд өссөн л дөө. Миний аав гайхалтай тэнхээтэй хоолойтой хүн байсан. Миний ижий одоо ч гайхалтай сайхан дуулдаг. Цагтаа Хан-Хэнтий чуулгад сайн дурын уран сайханчхийгээд Дэлхийн залуучууд оюутны их наадамд оролцож явсан Цэрэнханд гэж хүн бий дээ. Хоёр эмээтэй. Жижиг шар эмээ маань маш зөөлөн хүн. Багад маань хүн болгосон. Хэрлэн голын тохойд дэггүй­тэж явахад өндөр эмээ маань үлгэр сайхан хэлдэг. Оньсого таалгадаг байлаа. Тийм орчинд Монгол ахуйд ойрхон өссөн учраас дуулж байгаа дуунууд ч тийм. Хайр дурлалын гэхээсээ уул ус, аав, ээжийн тухай дуунууд л надад олон байдаг. 1986 онд Хан-Хэнтий чуулгад жүжигчнээр ороод, түүнийхээ өмнө хүнсний үйлдвэрт нормын ажил хийгээд, амьдрал үзэж оюутан болсон учраас нөгөө хэдээсээ догь, ертөнцийг үзэх үзэл маань багад сэргэсэн юм байна гэж боддог. Монгол дуу хоолой гэдэг учиртай.Уртын дууг бүтээж чадсан ард түмэн гэдэг бүгд дуучин.

-Та хувь хүнийхээ хувьд олон хувьсгал туулж өнгөрөөв үү?

– Би сайн ханьтай учирсан.Би чинь их араншинтай, дэндүү зоргоороо өөрийнхөөрөө байх дуртай байсан. Эмэгтэй хүнтөгөлдөр юм аа. Зөөлөндөө зөөлөн хатуудаа хатуу. Урлагийн хүмүүс тэр гэхийн тэмдэггүй байдаг. Их ухаантай улсууд өөр байх. Миний хувьд дуу аваад тэр дууныхаа учрыг олох гээд, үгэнд нь орчихоод байх үедээ ад зэтгэр шүглэсэн юм уу гэхээр ч ааш араншинтай болдог байлаа. Гэртээ орохдоо цэлмээд орно. Тийм орчин байна гэдэг гайхамшигтай. Дандаа хүүтэй. Ганц эмэгтэй байгаа юм чинь хайрлахгүй байхын аргагүй. Манай хань л байхгүй бол бид хэд навсайна шүү дээ.

-Танай гэргий юу хийж байна?

-Хотод нийтлэг үйлчил­гээнд ажиллаж байгаа. Уг нь бидхоёр 1992 онд Дархандтанилцаж байсан юм. Энэ тайзан дээр танилцаж байлаа. Миний хань Дарханых. Дараа нь эндээ ирдэг л юм байна. Миний хань ирээд долоо хоноод, миний сарын хоол хүнсийг бэлтгээд явдаг юм.

-Танд хөгжим бичмээр ч юм шиг шүлэг тэрлэмээч ч юм шиг үе байдаг уу. Дотоод эрчим хүчээ гаргадаг хобби юу байдаг вэ?

-Олон байна ш дээ. Аз болоход надад гайхамшигтай шүлэг, аялгуунууд ирдэг.Хүн бүр амандаа аялдаг дуу надад ховор. Би чинь “Морин хуур” уралдаанд тав түрүүлсэн шүү дээ. “Бөхөн шарын нуруу” гээд дуугаараа дөрөв дэхтүрүүгээ авчихаад байхад Хөгжмийн зохиолчдын холбооны ерөнхийлөгч Бямба­баяр Хөгжмийн зохиолч­дын холбооны тэргүүн дээд шагнал өгөхгүй юу. Яагаад ийм шагнал өгч байгаа юм, наадах чинь хөгжмийн зохиолчдыншагнал байна ш дээ гэсэн чинь “Би чамд өгөх болоод өгч байгаа юм. Чи нийтийн дуунд мэргэжлийн дууг оруулж ирсэн юм” гэсэн. Нийтийн сайхан дуунууд байна. Тэднийгээ дуулах дуртай.Нэг их сэтгэл хөдлөөд ирэхээрээ“Орхон түшээ мөрөн”, “Хайрхан уулын бараа”, “Хааны титэм шиг Отгон тэнгэр”, “Хүнээс аваагүй миний монгол” гээддуунууд маань орж ирдэг. Машинтайгаа явж байсан ч эднийгээ л дуулаад байдаг. Шүлэг бичнэ гэдэг ихөөр. Б.Лхагвасүрэн гуай дээр нэг удаа очсон юм. “Миний араншин” гэж тоглолт хийх гээд ийм дөрвөн мөрт орж ирлээгээд орохгүй юу. Тэр нь “Аялгуу бидэн хоёрын дунд аав минь байдаг, эгшиглэн бидэн хоёрын дунд ижий минь байдаг. Дуу бидэн хоёрын дунд ард түмэн минь байдаг, дутуу бүхнийг гүйцээж эх орон минь байдаг юм” гэж. Үүнийг цааш нь үргэлжлүүлээд өгөөч дуу болгоод дуулмаар байна гэсэн чинь учиргүй хөхрөөд “Ёстой болчихсон байна. Би чамд зүгээр “Миний араншин”-д чинь зориулж шүлэг хэлье” гээд “Уулаа дуурайсан миний араншин, нараа тосч аргана, усаа дуурайсан миний араншин хорвоогоо дагаж урсана” ч билүү ийм дөрвөн мөрт бичиж бэлэглэж байсан юм. Янз янзын юмнууд орж ирнэ л дээ. Би бол ичдэг юм. Аялгуу ч хэцүү. Тухайн арав, хорин минутад гайхамшигтай байдаг. Манай аав хөөрхий, толгой холбоод сайхан юм бичдэг хүн байсан юм. Бурхан болсноос нь хойш дэвтэр дээрээс нь шүлгүүдийг нь авч үзэж суухад тухайн үеднэг сайхан аялгуу орж ирээд ноотлоод тэмдэглээд хоёр хонохоор болоогүй юм шиг санагдана.

-Дандаа дуу хууртай газар явахаар залхах үе байдаг уу?

-Тийм юм байхгүй. Хөдөө гэр бүлээрээ явах дуртай. Бага хүү гараагүй байхад хоёр ахыг нь аваад, машины хойно ор засч өгөөд хөдөө гадаа явдаг байлаа. Найз нөхөдтэйгээ, ээж, дүү нартайгаа хөдөө гадаа явах дуртай. Би ан хийдэггүй. Морь мал бас байхгүй. Тэгэхээр чинь одоо ямар ч хоббитой хүн юм бэ дээ. Нэг хэсэг СУИС-д, дараа нь Хөгжим бүжигт багшлаад дандаа дуурийн тавил, уран чадвар, ур зүй гэдэг хичээлүүд заасан. Тухайн үедээ бас докторын зэрэг хамгаалчих гээд үзсэн. Докторант л даа. Судалгааны ажил нэлээд хийж байгаа.

-Ямар чиглэлээр судалж байгаа вэ?

-“Дуулах ур зүй” л дээ. Мон­гол дуулах арга ухаан гэдэг гайхамшигтай. Нутгийнхаа гайхамшигтай эрдэм­тэн ах Амбагатай нийлээд Соронзон багш бид хэд бараг бэлэн болгосон. Одоо боогоод л авчихвал бэлэн болох гээд байна. Хоёр ч эрдэм шинжилгээний хуралд түрүүлсэн шүү.

-Монгол хүн дуулж хуур­дахдаа юугаараа онцлогтой вэ?

-Байгалийнх ш дээ. Уртын дуу эхэлж байгаа, хурдан морины цол дуудчихаж байгаа. Бөхийн цол дуудаж байгаа тэр өнгийг олж дуугарна гэдэг байгалиасаа юм.

-Та өвөрмөц монгол стильтэй харагдаж байна?

-Ер нь Дуурийн театрт би яг зүрх сэтгэлээрээ л байж. Ямар ч хувиршгүй үнэнч байсан юм. Одоо гайхдаг. Яагаад ханьдаа хайртай байдаг гэхээр яг тэр үед хүүхдүүд нялх. Ид хийж бүтээж байх үедээ Дуурийн театрт л амьдарч байлаа. Миний гэр байлаа. Яаж болгоод байсан юм. Нэг л аймаар амьтан нот сугавчлаад, ажил руугаа бүтэн ордог. “Чингэс хаан” дуурьт Чингэс хааныхаа дүрд тоглох болоод чихээ цоолсон. Би чинь ламд дуулна гэвэл үсээ хусуулчихдаг байлаа. Чингэс хаанд тоглоно гэхээр нойр хүрэхгүй. Судлаад, чаддагаар нь“Монголын нууц товчоо”-гоо уншина. П.Бадарч гуай өөрөө “Монголын нууц товчоо”-ноос цомнол болгож авсан учраас тэрийг нь уншина. Аминдаа л бие сэтгэлээрээ мэдэрч байгаа нь тэр. Дараа нь Бурхан Халдунд анх удаа очсон. Тэр үед жин ихтэй байсан учраас хахаж цацан байж, тав зургаан цаг явж байж орой дээр нь гарсан. Яг орой дээр нь гарсан хойно бүх уулс сундалдаад жижигхэн жижигхэн болоод харагдахаар “За би юун дээр гарав, энд гарах нь зөв үү буруу юу” гэж бодогдсон. Шалавхан мөргөөд, овооны тэрүүхэн дор сууж байгаад үйлийг нь дуусгаад буусан. Ахиж орой дээр нь гараагүй. Дүрд орох гэж ингэж явлаа. Тэнүүн гээд хааны эрх хүүд тоглох болсон. Хортой архи уугаад мэдрэл нь муудаж, хагасыг нь уусан тулдаа үхчихэлгүй эргэдэг дүрд тоглохдоо хонины тол­гой ялз чануулаад, бүгдийг нь мөлжөөд ясаар нь тоглоод, бүр солиорч байгаа юм чинь. Нүдээр нь тоглоод, олсоор дүүжлээд энэ мэт чинь дараа нь тайзан дээр гарахаар амьдардаг байхгүй юу. Миний ээмэг зүүх энэ тэр чинь сүүлийн хоёр гурван дүрээс үлдсэн хэв маягюм. Алтан ээмэг зүүлээ гээд зарим нь гайхдаг л биз. Муу аавдаа тэр жил бөгж авч өгч байсан юм. Тэгээд бурхан болоод хүн амьтанд үзүүлэхээр бөгжийг нь талыг нь газар хийгээрэй, талыг нь ингээрэй гэхээр нь чихэндээ хийсэн юм. Бэлгэгүй юм гэж алга. Ер нь зоригтой өөрчилдөг юм. Энэ хүн тэгж хэлэх болов уу гэж ер боддоггүй. Гучин настай байхад гавьяат өглөө. Энэ их урам зориг, хайр итгэл хүндэтгэлийг алдчихгүй юмсан гээд махийтал явж билээ.

-Хоолойгоо формонд нь бариулах гэж зовох уу?

-Залуу халуун насандаа хоолойгоо их зовоосон байгаа юм. Сайн ч багштай байсан. Одоо тогтчихсон юм шиг байгаа юм. Ямар ч үед босоод дуулахад дуугарч л байна. Одоо дуурь дуулах биш дээ. Монгол дуу дуулахад зүрх сэтгэл байвал болдог юм шиг санагддаг.

-Залуу цагийн андууд бодогдох юм уу. Гавьяат Г.Эрдэнэбат та хоёр хамт дуулж байсан болохоор найзууд гэж төсөөлөөд байдаг?

-Байнга хүүе хайя гээд байдаггүй ч дандаа дэргэд юм шиг хэдэн сайхан найзтай. Г.Эрдэнэбат бид хоёр ямар гэдгийг өөрсдөө л мэднэ. Түүнээс биш олон түмэнд зориулсан хоёр амьтан биш. Гэхдээ бид хоёр хамт машинтай явж байгаад осолд орсон. Үхээгүйш дээ хоёулаа. Дараа нь босоод хоёулаа уран бүтээл хийсэн.Би санадаг юм, эмнэлэгт нэг өрөөнд хэвтчихсэн, Багануурт. Тэгж байхад Эрдэнэбатын “Цэнхэрийн гол” яваад, араас нь “Бурхан бумбын орон” явахад би уйлаад, жаал хэвтэж байгаад “Эрка чи сонссон уу” гэхэд Эрка их хүнд байсан “Ннн…” л гэж байсан. Жил гаруй эмнэлгээр яваад тоглолт хийсэн. Соёлын төв өргөөнд хоёр өдөр битүү байлаа. Бид хоёр сүйд болоод гэр орноороо орж гараад байдаггүй ч зайлшгүй юм гарахад хамгийн түрүүн би Эрка руу залгана ш дээ. Хот ороод заавал уулзаад барааг нь хараад ярьж хөөрөөд явдаг.Ер нь хүнд хүсэгдэж, тэнгэрт тэтгэгдэж явах сайхан. Би ч тийм л байхыг хүсдэг.

Б.ЯНЖМАА

Өдрийн сонины архиваас……………

Дуучин С.Нарантай ярилцлаа.

-Дуучин С.Наран хог хаягдал дахин ашиглах, боловсруулах “ДЭКО” төсөл эхлүүлэх гэж байгаа гэж сонслоо. Яагаад энэ сэдэвт анхаарах болов?

-Долдугаар сарын 8-нд миний цомгийн нээлт болох юм. Энэ бол миний цомгуудын нийлбэр, түүвэр юм. Зүгээр нэг баяр болгоод өнгөрөх бус өөрийн хамгийн эмзэглэдэг асуудлыг шийдэлцэх төслийнхөө нээлтийг хамт хийнэ. Хог хаягдал жилээс жилд гурав, дөрөв дахин өсч байна. Гэтэл хогон дунд ч бас ашигтай зүйлс бий. Хог хаягдлыг боловсруулаад орчноо маш сайхан тохижуулж болно. Өдөр тутамдаа дахин ашиглах боломжтой. Энэ бүх нөөцийг бид ашиглахгүй зүгээр л хараад, халаглаад сууж байна. Жил бүр төмөр хайснуудыг солих мэтээр давтамжтай үзэгдлүүд нүдэнд тусдаг. Маш их мөнгийг үрэн таран хийж байгаа нь харагддаг. Түүний оронд хэмнэлттэй амьдарч сурах хэрэгтэй байнаа. Бусад оронд өнгөрсөн түүхэндээ хүндэтгэлтэй ханддаг. Болоод өнгөрсөн бүхний ул мөр барилга байшин, хөшөө дурсгалд нь хадгалагдаж үлддэг. Гэтэл манайхан өөрсдөөсөө түүхийг эхлүүлэх гээд байдаг. Урьдны хүмүүсийн хийсэн бүхэн юу ч биш болох гээд байдаг. Энэ бүгд хүүхдүүдэд ч нөлөөлж байх шиг. Компьютер, утас шагайхаас өөр амьд харилцаа тэдэнд маань алга болох гээд байна… Дахивар нөөцийг ашиглаж, эко хөгжлийг бий болгоод ажилгүйдэлтэй тэмцээд эдийн засагтаа ямар нэмэр болж болох вэ. Хүмүүсийг яаж хүмүүжүүлэх, ухамсар суулгах гэдэг чухал асуудалд бид нэгдэх хэрэгтэй. Энэ үүднээс энэ төслийг санаачилсан юм.

Монголын нэртэй дизайнерууд, архитекторууд, барилга барьж байгаа компаниуд, хаягдал гаргаж байгаа үйлдвэрүүд энэ санаачилгыг дэмжиж ажиллах хэрэгтэй байна л даа. Дизайнеруудтай хамтарч маш сайхан цэмцгэр орчин бий болгож, бодит байдлаар цуврал нэвтрүүлэг хийхээр 25 дугаар суваг телевизтэй тохирсон. Манайхан маш их зүйлийг импортоор авдаг. Жишээ нь хуучин машины агуулах улс болохоо дөхлөө. Энэ ашиглагдахаа байсан машины хог хаягдлаар уул овоо босч, орчныг бохирдуулахыг зүгээр хараад сууж таарахгүй. Үүгээр юу бүтээж эргээд ашиглаж болохыг бүтээлч нүдээр харах хэрэгтэй байна. “ДЭКО” буюу Дахивар нөөцөнд тулгуурласан эко хөгжил. (дахивар, дизайнууд, дахин ашиглах мөн decorate) гэдэг утга илэрхийлсэн үг.

-Нийгмийн шийдэгдээгүй том асуудлыг барьж авчээ?

-Нийгэмд хэрэгтэй зүйлс хийвэл сэтгэл ханах гээд байна. Хараад, бухимдаад шүүмжлээд суумааргүй байна.

-Хог хаягдлын асуудлыг барьж авахад нөлөөлсөн хүмүүс байсан уу?

-Байлгүй яах вэ. Би маш олон жил үүнийг бодож байгаа. Би интерьер дизайнд дуртай. Олон жил гудамж цэвэрлэж байгаа эмээ, өвөө хоёр байлаа. Би тэгэхэд “Ривер саунд”-д дуулдаг байсан. Миний анзаарч харснаар тэр эмээ өвөө хоёр хамгийн эрт босоод хогоо цэвэрлэсээр байгаад хамгийн орой явдаг байсан. Болдогсон бол тэр хоёрын тухай кино хийчих юмсан гэдэг бодол орж ирдэг байлаа. Хэдэн удаа дуулж олсон мөнгөнөөсөө хэдэн төгрөг тэр хоёрт өгч билээ. Хүн хийсэн ажлынхаа хөлсийг авах ёстой. Хог цэвэрлэнэ гэдэг айж ичих ажил биш, нийгэмд маш хэрэгтэй хүмүүс гэж хайрладаг.

-Эхний цэг буюу хэрэглэгч “үйлдвэрлэдэг” хогоо багасгаж байж хотын хог багасдаг учиртай юм билээ. Өөрийн чинь хувьд хог бага гаргах хэв маяг баримталдаг уу?

-Хог бага гаргах гэж байнга хичээдэг. Машиныхаа цонхоор хогоо хаяж байгаа хүн харвал байж сууж чаддаггүй, араас нь сигналддаг. Цэвэр орчинд амьдардаг хүн сэтгэл тайван бас эрх чөлөөг мэдэрч эрүүл байна шүү дээ. Орчин ингэж хүнд нөлөөлдөг. ДЭКО төсөл жишээ нь хагарсан аягыг ингэж ашигладаг юм байна, машины дугуйг орчны тохижилтод ингэж ашиглаж болдог юм уу, ундааны савыг хаяхын оронд цэцэг тарьж болох юм байна гэх мэт боломжуудыг хүмүүст харуулахыг хичээж байна. Хүүхдүүд ч үүнийг хараад бүтээлч болно.

-Эмэгтэйчүүд гэр цэвэрлэхийн зовлонг мэддэг болохоор цэвэрлэгээний асуудалд илүү анхаарал хандуулдаг байж магадгүй. Ингэхэд дуучин С.Наран гэр орноо цэвэрлэхэд хэр цаг зарцуулдаг вэ?

-Цэвэр байх чухал, тайван байдлыг мэдэрдэг. Гэрээ сайхан цэвэрлэчихээд ажлаа бодож төлөвлөх, телевизор үзэж, компьютер бариад суухад сэтгэл уужирдаг. Гэр цэвэрлэхэд цаг гаргана. Өөрөө нураасан бол өөрөө цэвэрлэнэ шүү дээ.

-Та хуучин эд зүйлсийг орчны тохижилтод хэрхэн хэрэглэж болох талаар олон санаа цуглуулжээ?

-Бусад оронд эко хөгжил нь ямар түвшинд хүрснийг интернэтэд ороод харах боломжтой. Интернэтээр дүүрэн санаа бий. Манайхан дандаа шинэ юм эдлэх дуртай. Тэр нь хуучнаас долоон дор зүйлүүд байх нь бий. Урдаас маш хямд эдэлгээгүй зүйлсүүд оруулж ирдэг. Үүний оронд өөрсдөө гараараа бүтээсэн зүйлс эдэлгээ даан, үнэ цэнтэй байх боломжтой. Өөрөө бүтээнэ гэдэг маш чухал. Оюун санаа ч өөрчлөгдөөд үр хүүхдүүдэд хүртэл нөлөөлөөд ирнэ.

-Гадны зарим хүмүүс хуучны эд зүйлсийг илүү таашаадаг юм билээ?

-Хуучны зарим нүнжигтэй зүйлс байдаг. Би Европоор аялж байхдаа үүнийг маш сайн ойлгосон. Хуучны юм гэдэг үргэлж түүх өгүүлдэг. Хөгшин аавын бурхны авдар гэхэд л нэг л сайхан харагддаг. Хуучны зэс эдлэл сэтгэл татдаг. Англичууд хуучин эд зүйлээр гэрээ тохижуулж, хуучны эд зүйлс худалдаж авч нандигнаж хайрладаг юм билээ. Хуучны эд зүйлс, хөшөө дурсгал, байшин барилга, модон хүрээтэй цонхоо хүртэл яг тэр хэвээр нь хадгалж үлдээхээр хичээл зүтгэл гаргадаг юм билээ.

-С.Наран Хөвсгөлийн хүүхэд. Хүүхэд байх үед чинь ертөнцийг үзэх үзэлд чинь юу нөлөөлөв?

-Миний хүүхэд ахуй цаг сайхан байсан. Үнэнийг хэлэхэд би социализмын нийгэмдээ дуртай шүү дээ.Шунал гэдэг ойлголтыг мэдрэхгүй, хүнийг л хүндлэх, орчноо хайрлаж хамгаалах гэдгийг сайтар ухамсарлуулж, зөв хүмүүжүүлж өсгөдөг байж гэж боддог. Сайн хүмүүжилтэй өсгөнө гэдэг хамгийн том бэлэг. Хүүхдээ өөрөө өөрийгөө авч явах чадвартай өсгөнө гэдэг чухал. Өөрийн гэсэн чиг шугамтай байна гэдэг чухал. Үүний суурь аав ээжийн үлгэр дуурайлал хүмүүжил шүү дээ.

-Аавдаан би… гээд өөрөө дуулдаг. Энэ дуунд тань аав чинь дуртай юу?

-Дуртай байлгүй яахав.Балхаа ах ээжийн тухай дуу дуулж өгөөч гэж байсан. Би аавын тухай дуулмаар байна гэсэн. Хятадад сурч байхдаа аавыгаа их санадаг байсан л даа. Аавын халуун алгыг санана. Харангын Чука ах, Гүрээ ах бид нар сууж байгаад аавуудын өвөрмөц чанаруудыг ярьж байж бүтээсэн, сайхан үгтэй дуу. Аавын дулаахан гар, ташуурдах мэт харц, үнэн үг нь хүнд ямар хэрэгтэй байдаг билээ. Энэ бүх мэдрэмжүүд их чухал. Олон үг хэлэхгүй ч биеэрээ үлгэрлэж хүүхдүүдээ өсгөнө гэдэг гайхамшигтай юм билээ.

-Ц.Оюунгэрэлийн номонд өөрийн чинь тухай хэдэн өгүүлбэр байдаг. Англи хэлний курст суугаад, Хөвсгөлдөө ирээд курс хичээллүүлэхэд Наран гэдэг охин идэвхтэй сурч байжээ. Таван хэл дээр цомог гаргасан гэдэг. Тэр үед л суурь нь тавигдаж байжээ?

-Тэр үед дөнгөж ардчилал гараад амьдралыг өөрөөр харж байсан үе. Яалт ч үгүй англи хэлийг сонирхох хэрэгтэй болсон. A,B,C-гээ Ц.Оюунгэрэл эгчээр заалгаж байлаа. Сонсдог дуу маань ч өөрчлөгдсөн. Гэхдээ маш хүнд хэцүү үеийг давж гарсан гэж боддог. Дөнгөж сургууль төгсөөд, 18 настай охин зах зээлийн эдийн засгийн ойлголт огт байхгүй байсан үе. Өөрийгөө, амьдралыг ойлгох хэрэгтэй болсон. Энэ цаг үеийг хөдөөний охин давж туулах гэж нэлээд тэмцсэн. Курст суугаад дараа нь англи дуунууд сонсч эхэлсэн. Тэр үед “Queen” хамтлагийг сонсдог байлаа. Яаж дуулаад байгаа нь биш юу дуулаад байгаа нь сонин байсан л даа. Тиймээс үг болгоных нь дээр монгол орчуулгыг нь бичээд дуунуудын утгыг ойлгож бүр шимтэн сонсдог байлаа. Чихэвчний хөгжим л миний найз байсан. Дараа нь миний анхны cover цомог гарсан. Гадаад дууг хуулах биш өөрийнхөөрөө илэрхийлж гаргаж дуулж байсан.Тэр цомог маань маш их борлогдож билээ.

-СУИС-ийн жүжигчний анги төгссөн нь өөрт чинь хэрэг болсон уу. Яагаад дуулаачийн биш жүжигчний ангид орчихсон юм бэ?

-Яахав дээ, Хөвсгөлд явж байгаад Кино драмын ангид тэнцчихсэн байхгүй юу. Кино драм бол надад гайхамшигтай мэдрэмж өгсөн. Яг юу хүсээд байгаагаа ойлгохгүй, нэг л өөр юм хүсээд байдаг. Кино драмд ороод “Зүрх сэтгэлээ зориулж дүр бүтээж байгаа шиг сэтгэл гэдэг юм миний хоолойгоор дамжиж гарах ёстой” гэдгийг ойлгосон. Тэр үед 1992 онд Франц дууны уралдаанд орж түрүүлээд, ерөнхийдөө маш их зүйлийг ойлгосон. Дуулах бол миний амьдрал юм байна гэдгийг мэдэрсэн дээ.

-Хятадад урлагийн менежментийн анги төгссөн гэсэн. Тэнд хийдэг урлагийн менежмэнт Монголоос өөр үү?

– Хүн амын тооноос бүх зүйл хамааралтай. Монгол хүний үндсэн зан төрхүүд байна. Их хувирамтгай хувьсамтгай үзэгчидтэй. Нэг дуучинг шүтэн бишрээд явах нь бага. Юуг л бол юуг сонсдог. Тийм болохоор бид маш олон цомог гарган тэр цомгоос хэдхэн дуу нь л хүмүүст хүрэх мөн бусад төрлийн дууг сонсогчдод бас дээр нь зөвхөн гадаадын дуучдыг сонсдог гэх мэт энэ жижиг зах зээл дээр яг өөрийн үзэгчийг бий болгоно гэдэг амаргүй шүү. Бусад орны дуучид жил болгон цомог гаргахгүй шүү дээ. Бид бол их хурдтай ажиллаж тоглолт хийх гээд хөөрхий зүтгэдэг. Эргэлт хурдантай байхгүй бол болохгүй. Зах зээл нь бага учраас менежмент гэдэг зүйлийг жинхэнэ утгаар нь хийх боломж бага. Маш олон зүйлийг ойлгож, төлөвлөж ирсэн ч амьдрал дээр тэр менежментийг хийхэд хэцүү. Хятад бол том зах зээл. Сургуульд сурахаас өмнө Хятадад олон удаа урилгаар дуулж байсан. Хятадын үзэгчдийг бишрүүлж байсан. Чин үнэнээсээ над руу харж баясч, дуу алдаж, биширсэн харц намайг татаж байсан л даа.Ертөнц гэдэг ямар баялаг гэдгийг ойлгосон. Дуучид бидэнд нэмэлт зах зээлүүд их хэрэгтэй. Магистрын ажлаа таван хэл дээрх CD-гээрээ хийсэн.

-Манай нөхцөлд өдөр бүр цомог дээр ажиллаад байхгүй, тоглолт хийхгүй. Дуучин С.Нарангийн ихэнх цагаа зарцуулдаг зүйл юу вэ?

-Би өөрийгөө ойлгохыг хичээдэг. Бүтээлч юм юу хийх вэ гээд өөрийгөө хөгжүүлэхэд цаг гаргадаг. Гэхдээ бид байнга тоглолттой байдаг гэж хэлж болно. Ертөнцийн арга хэмжээ, хурим найр, төрсөн өдөр дуусахгүй. Тасралтгүй дуулсаар л явна. Бидний нүүр царай хоолой хүмүүст танигдсан учраас завгүй ажиллаж байна даа.

-Таалагдсан залуудаа өөрөө эхэлж сэтгэгдэл илэрхийлэх зориг гаргадаг уу?

-Би шууд хэлдэг. Ямар гоё инээдэг юм бэ. Ямар гоё шүдтэй юм бэ. Ямар сайхан хувцаслаа вэ гэдэг. Би үнэхээр сэтгэлээсээ хэлдэг.Сайхан залууг эргээд харна, машин барьж явахад сайхан залуу харагдвал “Үүүү” гэж дуу алдах үе бий. Гэхдээ сайхан харагдахаас илүү хэр ухамсартай ухаантай гэдэг нь чухал шүү дээ.

-Нүдний шилийг яагаад өөрийн чинь эд эс мэт хэрэглэдэг юм бэ?

-Би дуулах, ярихдаа нүдээрээ их илэрхийлдэг. Инээхэд ч хүртэл. Энэ эмоци дуулахаараа хурц илэрхийлэгддэг. Уурлаад дуулаад байгаа юм шиг тэр бүх жүжиглэлт гарна. Дээр нь гэрэл тусахаар гялбаад хэцүү байдаг. Сүүлдээ нүдний шилгүй дуулж чадахаа байсан.

Өдрийн сонины архиваас………………………………

Монгол Улсын Ерөнхий сайд асан Ш.Гунгаадорж гуайг зорьж очлоо. “Надад засаг Хөдөлмөрийн яаман дээр өрөө гаргаж өгсөн л дөө. Зүгээр сууж чаддаггүй. Амьтан хүн орж гарах юм. Надад хувийн компани, хувьцаа, алгын чинээ газар байхгүй. Нэг талаасаа өөрийгөө тэнэг ч юм уу гэж боддог. Нөгөө талаар миний хувь заяа тэгж л явах тавилантай байсан юм байлгүй. Миний хийж байгаа ажил, зөвлөгөө буяны шинжтэй, ашиг орлого олдоггүй. Гэхдээ тэтгэвэр аваад болоод л байна. Миний эхнэр хүүхэд өлсөөгүй. Би нэг машинтай, байртай, өөр надад юу хэрэгтэй юм” хэмээн тэр хуучлав.

-Ш.Гунгаадорж гуай та Дорноговь аймгийн Их хэт сумын хүн. Ингэхэд Дорноговийнхон юугаараа алдартай вэ?

-Говийнхон хөдөлмөрч шүү дээ. Говийнхоо хатуу хахир улиралд зохицсон хүмүүс. Гэрт зүгээр сууна гэж байхгүй. Байнга хөдөлж, малаа хариулна, аргалаа түүнэ, алтан харганаа зулгаана. Алтан харгана түлнэ. Голцуу аргал түлнэ дээ. Би багадаа жижиг шээзгий үүрээд ээжтэйгээ цуг аргалд явдаг байлаа.

-Эхээс хэдүүлээ вэ?

-Хоёулаа. Ах бид хоёрын дээд талын хоёр ч хүүхэд тогтоогүй юм билээ. Ах маань надаас гурав ах хүн байсан. Одоо байхгүй л дээ. Манай аав Чойрын хийдийн том хэргэмтэй Б.Шарав гэж хүн байлаа. 1937 онд намайг ой найман сартай байхад баригдаад явсан юм билээ, зайлуул. Тэгээд ирсэн л дээ. Лам харгүй барьж байсан тэр үед элэг бүтэн амьдрах хувьтай байж. Аав сүүлд гарч ирээд ярьж байсан юм. Ажааг маань Улаанбаатарт авчирсан юм байж. Нэг байшинд баахан хоригдол дүүрэн, гурван сар болсон гэсэн. Нэг удаа шөнө дунд өнгөрөөгөөд, хоригдлуудыг ачсан юм билээ. Хоёр машин үүдэнд нь тулгачихаад ачаад, чихээд байсан. “Машин дүүрлээ” гэж чихсээр байгаад хаалгыг нь хаачихсан гэсэн. Ажаа ямар ч байсан машинд багтаагүй. Өглөө болсон чинь Хэнтийн нэг лам тэр хоёр үлдчихсэн. Маргааш нь Дотоод яам хаана байдаг юм, аваачаад арван жилийн ял өгчээ. Машинд багтсан бол толгойгүй. Машинд багтаагүй учраас арван жил хорих ял авсан. Зүүнхараад ямтай адуу хариулж, яс арван жил суугаад гарч ирсэн. Манай ээж их мундаг хүн. Эмээтэйгээ бид дөрөв үлдсэн юм. Ээж өртөө хийнэ. Дөрөвдүгээр анги төгсөөд аймгийн сургуульд явах байсан чинь “Ажаатай нь уулзуулна” гээд тэр жил сургуульд явуулсангүй. Зун мориор майхан ачаад, нутгийн нэг сайн хүн хөлслөөд явсаар байгаад Улаанбаатарт ирээд, таньдаг айлд байж байгаад Зүүнхараа явсан юм. Орхироогийн ам гэж тариа тарьдаг газар аав маань адуу хариулаад арван жил болсон. Уяан дээр адуу уячихсан, баахан хоригдлууд байгаа юм. Би 13-тай байсан юм. “За, чи ажаагаа ол” гэсэн. Би яаж мэдэхэв дээ. Аминдаа бүх хүнийг нэг бүрчлэн харж явсаар сүүлчийн уяаг дуусгаад хэлсэн байгаа юм. “Хамгийн сүүлчийн уяаны энэ талд байгаа өндөр хөх хүн миний аав мөн. Биш бол энэ дотор байхгүй” гэсэн тэр хүн нь байсан.

-Мундаг зөн совинтой байжээ?

-Хэлхээ холбоо байж. Надад нэг зүүд шиг дурсамж байсан. Зуны сайхан өдөр эсгий үүдээ гэр дээр тавьчихсан, манай ажаа намайг өвөр дээрээ суулгачихсан, баруун талд нь хоёр хүн суугаад, ээж цай чанаж байсан хачин зураг сэтгэлд буудаг юм. Тэгсэн хоёр хүн барих гэж ирээд, манай ажаа даахийг маань самнаж суусан юм билээ. Ээж цай чанаж хоол хийсэн. Тэр хоёр хүн сайхан сэтгэлтэй улсууд байсан бололтой юм. Нэг муу жаахан хүүхэд орж гараад, нэг нь өвөр дээр нь дэрвээд, “Яаж энийг барьж авна” гэж бодсон болов уу. Хоол цай идэж уугаад, нэгжлэг хийгээд, бариад явсан. Аав хоёр гурван мөнгөн аяга орон доогуур шидчихээд, алтан бөгжөө бас шидээд, ингэлээ шүү гэдгээ ээжид хэлсэн гэсэн. Тэгээд 1948 оны өвөл гараад ирсэн л дээ.

-Та сургууль номондоо хэр байсан юм. Малчин болно гэж бодож байсан юм уу, ном үзэх дуртай байсан уу?

-Ер нь би малчин болох тухай бодоогүй. Манай ахыг малчин болгоно гээд сургуулиас гаргачихсан. Ахыг малчин болгоод намайг сургуульд явуулах бодол ээжид байсан шиг. Би бол номонд дуртай. Ээж их ойтой. Аргалд явж байхад түвд, тангад ном уншаад, орой аялгуутай үлгэр хэлнэ. “Арын улаан хаан”, “Бигэрмижид хааны үлгэр” ярина. Тэрнийг нь бид чих тавин сонсоод цээжилчихнэ. Ээж маань жирийн малчин эмэгтэй л дээ. Гэхдээ ухаантай. Б.Жаргалбуян гэдэг хүн байлаа. Тэр ч бас надад нөлөөлсөн байх. Манай ах малд нүдтэй. “Шаравын том хүү малд сайн” гэдэг. Би бол хурга ишиг эргүүлнэ, аргал түүнэ. Өвөл нь манай ажаа ирээд “За, хүү минь ирэх жил сургуульдаа яв” гэсэн. Сайншандын арван жилийг 1954 онд төгссөн.

-Таны Гунгаадорж гэдэг нэр ямар учиртай вэ. Аав тань өгсөн үү?

-Аав өгөөгүй. Энхрийлсэн нэр Их ухна, Бага ухна гэдэг. Би Бага ухна нь. Говьд Ухна гэдэг нэр түгээмэл. Сэмбээринбүүчи гэж их том хувилгаан Түвдээс заларч байсан үе. Чойрын хийдээр залардаг. Улаанбаатарт ирдэг. 1936 онд хэлмэгдүүлэлтийн их салхийг мэдрээд буцсан шиг байгаа юм. Буцаж явахдаа Чойроор яваад Мааньт гэж миний төрсөн нутаг газраар урагшаа заларч л дээ. Тэгэхэд Ерөнхий сайд А.Амар Сэмбээ ринбүүчийг гаргаж өгсөн гэдэг. Тэгэхээр тэр амаргүй том хүн байж. Залрахад нь манай аав номын хүн болохоор тэр хувилгааныг гэртээ залсан юм уу яасан юм ах бид хоёрт Гунгаанамжил, Гунгаадорж гэдэг нэр хайрласан юм билээ. Гэрэл гэгээ цацарсан, гэрэлтэй жаргалтай л гэсэн утгатай гэнэ. Би номондоо сайн, шүлэг уншина, нэг уншаад цээжилчихнэ. Их ойтой. Сургуульдаа явна. Бага сургууль гучаад хүүхэд төгссөн байх. Гурав, дөрөв нь аймгийн сургуульд очсон. Тэр үед мал дээр их гардаг байлаа. Дунд сургууль төгсөхөд 10а гэж аравхан хүүхэдтэй анги төгсч билээ. Сургуульд байхдаа онцоос өөр дүн бараг авахгүй. Дөрөв авбал их гонсойдог шартай хүүхэд байв. Спорт сонирхохгүй. Айлд сууж байсан. Номоо үзнэ, өөр юм хийдэггүй. Аравдугаар ангиа онц төгссөн. Тэгэхэд гадаадад явах хүүхдүүдийг Төв хорооны боловсон хүчингээр оруулдаг. Манай аав гадаад явахад жаахан дургүй байсан. “Миний хүү дотоодын сургууль багадахгүй дээ” гээд анагаахад л оруулах санаатай байсан шиг байгаа юм. Гэхдээ намайг шахаагүй. Би “Гадагшаа л явж байвал тогоочийн сургуульд ч байсан явна” гэдэг. Тийм л өвчин байсан. Москвагийн К.А.Темяразовийн нэрэмжит Хөдөө аж ахуйн академи гээд мундаг сайхан сургуульд сурсан. Агрономи мэргэжил эзэмшсэн.

-Гадаадад сургууль төгссөн хүн ямар бодолтой ирэв?

-Ер нь яаманд л ажиллах байх гэж бодож байсан. Лоохууз дарга “Сангийн аж ахуй явна аа” гэсэн. Тэр үед Амгалангийн сангийн аж ахуй улаан буудай тариална, гахай тахиа, үнэг булга үржүүлдэг. Саалийн фермүүдтэй, том аж ахуй байсан. Сангийн аж ахуйн ерөнхий агроном улаан мотоцикльтэй давхина. Тэндээ дасаад жил болох гэж байтал Сангийн аж ахуйг удирдах газар гайхал Лоохууз сайд дуудлаа. “Атар газар эзэмших намын шийдвэр гарсан. Намын том зорилтыг биелүүлэх үйлсэд залуучуудыг ажиллуулна” гэсэн.

Сангийн аж ахуйг удирдах газар ирсэн. Атар эзэмших их ажилд олон хоногоор явна даа. Майхан гэрт хэдэн зуун залуучууд, зөвлөлтийн олон хүн ирчихсэн байсан. Би чинь Атрын нэгдүгээр аяныг эхлэхэд ажиллаж байсан хүн.

-Яаж таныг олж харсан байхав?

-Тэр үед боловсон хүчний бодлого сонин байсан. Нэг өдөр аж ахуй дээр хүн ирээд намын дарга, ногоочид, тариачидтай уулзаад явсан. Өдөржингөө яваад сүүлд нь надтай уулзаад баахан юм асуусан. Тэгсэн чинь гурван сарын дараа намайг Төв хороон дээр дуудаад, Төв хорооны хөдөө аж ахуйн хэлтэст зааварлагчаар авсан. Гэтэл тэр хүн Төв хорооны боловсон хүчний хэлтсийн орлогч дарга Лувсанцэрэн гэдэг хүн байсан. Төв хороонд ирээд жил болоод 1968 онд Хөдөө аж ахуйн яам усны аж ахуйн яам нийлэхэд орлогч сайд болсон. Найман жил орлогч сайд хийсэн дээ.

-Эхнэр авахдаа ямар шалгуур тавьсан бэ?

-Би чинь хоёр дахь амьдрал зохиосон хүн. Тэр ч оюутан, би ч оюутан байсан. 21-тэй байсан юм уу даа. Энийг бичээд байх хэрэггүй. Нэг их туршлага яриад байх ч юм биш.

-Орлогч сайд хүн таван хүүхэдтэй эхнэрээсээ салаад өөр хүнтэй суусан гэхээр тухайн үед шуугиан тарьсан хэрэг байсан болов уу?

-Тэр их хатуу цагт харин ч хэвлэлээр нэг их юм болоогүй өнгөрсөн. Яахав, одоогийн эхнэртэйгээ дөч гаруй жил амьдарч байна.

-Дундаасаа хүүхэдтэй юу?

-Хоёр хүүхэдтэй. Би анхны эхнэртэйгээ муудалцаад, таарч тохирохгүй болсон юм биш. Амьдрал хэвийн явж байсан. Ер нь хувь заяаны зураг тавилан гэж байна. Зурсан зургаар л явж байна гэж би боддог.

Тэгээд л орлогч сайдаасаа буугаад Завханы Тэсийн сангийн аж ахуйд очсон. Тэжээлийн аж ахуй руу явж байгаа нь тэр л дээ. Орлогч сайдаасаа болино гэдэг бас тийм амархан ч ажил биш. Би энийг зөвхөн хайр дурлал, нэгийг нөгөөгөөр солих юм байгаагүй гэж боддог. Нэг л өдөр би яваад өгсөн. Хэрэлдэж муудаагүй. Эмзэг сэдэв. Гэхдээ би үүндээ харамсдаггүй. (Энэ үеэр гэргий нь орж ирсэн ч азаар бидний ярилцаж байсан эмзэг сэдэвт сайнаар нөлөөлөв. “Дусаадаг эм дуусчихаж. Такси аваад яваад ирье” гэж гэргий хэллээ. Намайг сонины сурвалжлагч хэмээн нөхөр нь танилцуулахад гэргий нь “Манай өвгөнийг байцаагаад сууж байна уу “ хэмээн инээж байна. “Та сайхан хүүхэнд сэтгэлд алдраад бүх юмаа орхичихсон юм уу гэж байна хэмээн Ш.Гунгаадорж гуай “ховлов”. “Сайхан ч юу байхав” гэж гэргий нь хэлэв. “Орлогч сайд байсан хүнийг буулгаад хаячихлаа гэж та санаа зовж байв уу” гэхэд маань “Тэгэхээс биш яахав. Таньдаг хүн гараад ирвэл ийшээ бултаад, эндээс хүн гараад ирвэл ийшээ бултаад л явдаг байлаа. Би багш хүн. Зарим хүн сургууль дээр очоод сайдын үнэтэй авгайг үзнэ” гэж байсан. “Аймаар байсан” гэж эхнэр нь илэн далангүй хуучиллаа. “Та энэ хүнд сэтгэл алдарсан уу, энэ хүн танд илүү сайн байв уу” гэхэд “Хоёулаа адилхан даа” гэв. “Одоо ч дөч гаруй жил хамт амьдарчээ. Би ч бас тэр үедээ үс гэдэг чинь тахимаа хүрсэн, өндөр, дан дээл өмсч явдаг гунхалзсан охин байлаа. Энэ сайхан хүүхэн л гэж ярьдаг байлаа. 27-28-тай байсан. Надтай цуг ажиллаж байсан багш таараад “Амгалан, чи наймаанд их сайн юм аа” гэнэ. “Би наймаа гэж мэдэхгүй” гэсэн чинь “Хүний наймаанд сайн юм аа” гэсэн хэмээн гэргий нь дурсав. Түүнийг өрөөнөөс гарсны дараа Ш.Гунгаадорж гуай “Миний хүүхдүүд сайн яваа. Цөм сургууль төгссөн. Гарсан хоёр хүүхэд маань дажгүй. Би тэгэхэд гуч гарч байсан. Энэ хүн гуч хүрэх гэж явсан. Одоо дөч гаруй жил хамт амьдарч байна. Энэ миний амьдралын түүх хэмээн тайлбарлав.

“Тэр хол Завхан руу явуулахад мэргэжил маань хэрэг болсон доо. Найман жил ургац алдсан алдагдалтай аж ахуйд очлоо. Би орлогч сайд байсан болохоор шинэ технологийн тухай мэдээлэлтэй.

Одоо яваад байгаа хөрсний элэгдэлтэй тэмцэх технологийг орлогч сайд байхдаа Канад руу хүмүүс явуулаад судлуулж байсан. Түүнийгээ нэвтрүүлээд, хоёр жилийн дотор хоёр удаа Засгийн газрын шагнал авч, тэргүүний аж ахуй болгоход, намайг эргүүлж татаад газрын дарга болгосон. Намайг хэзээ эргүүлж татах бол ч гэж бодоогүй. Ажиллаад л байсан. Сангийн аж ахуйн яамыг байгуулаад, намайг дахин нэгдүгээр орлогч сайд болгосон. Дараа нь Сэлэнгэ аймгийн Намын хорооны дарга болоод,1986 онд Хөдөө аж ахуйн яамны сайд, Сайд нарын зөвлөлийн орлогч, Сайд нарын зөвлөлийн дарга болсон доо. Би тийм овсгоотой байсангүй. Миний хийж бүтээсэн ажлаар үнэлж байсан. Сэлэнгэ аймагт очиход ажил нь уначихсан байлаа. Улс төрийн товчооны хурал дээр Ю.Цэдэнбал дарга хэлж байсан юм. Орлогч сайд найман жил хийхдээ Ю.Цэдэнбал даргатай анх нүүр тулж уулзсан нь тэр, 1981 онд. “За, чи залуу хүн. Тариагаа чи өөрөө мэднэ. Тэнд навсайчихсан газар болсон байна шүү. Тэнд архи ууцгаадаг. Чи хариуцлага дээшлүүл. Энийг л чамд захъя. Моломжамц нэг хуралд нь очсон чинь “Тужийн нарсандаа буриадууд архиар шахаад би золтой л үхэлгүй ирлээ гэж ярьж байсан” гэсэн. Сэлэнгэд зургаан жил болоход бас л улсын тэргүүний аймаг болж, одон авсан. Надад авгайг ч татах ард түмнийг ч татах юм байсан юм байлгүй дээ” гэж Ш.Гунгаадорж гуай наргиа болгов.

-Та жинхэнэ шилжилтийн, завсрын эвгүй үед Ерөнхий сайд болсон?

-Ерэн онд Сайд нарын зөвлөлийн орлогч байж байгаад 1990 оны гуравдугаар сарын 21-нд энэ Очирбат Их хурлын дарга, би Ерөнхий сайд, Сайд нарын зөвлөлийн дарга болж байсан юм. Яг зах зээл рүү уруудаж эхлэх үе. Д.Бямбасүрэн миний нэгдүгээр орлогч байв.

-Ерөнхий сайдаар зургаан сар ажилласан гэдэг билүү?

-Тийм. 180 хоног доо. Тэгэхэд тэр үеийг яаж туулсан юм. Би бол тэр зургаан сарыг тайван цагийн дөрвөн жилтэй тэнцэнэ гэж боддог юм. Улс төрийн товчоо аль хэдийнэ огцроод явчихсан. Талбай дээр битүү хүн сууцгаачихсан. Найман аймагт өлсгөлөн зарлачихсан. Контортоо хонодог. Айхавтар үе байсан. Тэр олон хүн дотор согтуу хөлчүү эсэн бусын хүн байсан байх л даа. Тэгэхэд ордны нэг цонх хагараагүй. Би ямар ч байсан хүн хэлээрээ мал хөлөөрөө гэж боддог юм. Хэлэлцээр хийхээр С.Зориг, Баабар, Р.Гончигдорж эд нар миний өрөөнд орж ирнэ. Байр нэхнэ. Тав зургаан нам байлаа, бүгдэд нь байр гаргаж өглөө. Баабар “Социал демократ намд байр өгөхгүй бол дөрвөн ханатай гэр барилаа” гэж байсан. “Битгий дэмий юм ярь. Юу ярьж байгаа юм” гээд СТӨ-ний “хүзүүвч”-инд байр гаргаж өгч байсан л даа. Тэр зун таван сарын найман зургаанд давалгаа арилаад, хэлэлцээр явсаар байгаад ардчилсан сонгууль явуулъя гэсэн тохиролцоонд хүрсэн. Тэгэхэд “Засгийн газар огцор”, Ардын түр хороо байгуулна. Ордонд бид орно гэдэг байсан. Ярьж хэлэлцсээр байгаад сонгууль явуулахаар болсон. Тэгсхийгээд тайвшраад, сонгуульдаа бэлтгэж эхэлсэн. Олон намын оролцоотой анхны ардчилсан сонгууль ерэн онд болсон шүү дээ.

Жинхэнэ сонгууль тэр болсон. Хотод нэг тойрог дээр 27 хүн өрсөлдөж байсан юм. Би ч яахав Өмнөговиос дэвшсэн. Надтай өрсөлдөх хүн байгаагүй. Бүх нэр дэвшигч цуг явдаг. Хүмүүсээ цуглуулаад бүгдээрээ ээлжилж юмаа яриад л явдаг байлаа.

Сонгуулийн үр дүнд шинэ их хурал бүрдсэн. Манай Засгийн газар тайлангаа тавиад, дараагийн Засгийн газар байгуулагдсан даа. Социализмаас зах зээлд шилжих эхний тоосгыг бид тавьсан. Арай зөөлөн, холбогч маягийн Засгийн газар байлаа.

-Та лам хүний хүүхэд амандаа уншдаг тарнитай юу?

-Би айхавтар шүтэгч биш гэхдээ өглөө бүр уншдаг хэдэн тарнитай.

Б.Янжмаа

Гэрэл зургийг Ц.Мягмарсүрэн

ӨДРИЙН СОНИНЫ АРХИВААС……………

“Камертон” хамт­лагийн дуучин Мээдээ буюу Г.Мэнд-Амартай ярилцлаа.

-Мээдээ сүүлийн үед юу хийж байгаа бол, шинэ уран бүтээл дээр ажиллаж байгаа болов уу?

-Өнөө маргаашгүй ганцаа­раа дуулсан шинэ дууныхаа бичлэгт орох гэж байгаа. Хөгжмийн зохиолч, “Нью стар” студийн дууны найруулагч С.Гантөрийн  ая, түүний эхнэр болох “Нью стар” студийн захирал Л.Энхмандахын шүлэг бидний үеийнхэн дуулж болохоор амьдралыг хүүрнэн өгүүлсэн дуу бий. Бидний насан дээр охин минь цэцэг, навч минь гэхээр нэг л бууж өгөхгүй шүү дээ. Аравдугаар сарын эхээр “Нью стар” студи арван жилийнхээ ойг хийх гэж байгаа. Түүнд зориулж хамтарч дуу хийж байна.

-Камертончууд хэр их уулзалддаг вэ?

-Ер нь тогтмол уулзалддаг. Бид хэд үнэндээ долоо, най­ман наснаасаа нэг сургуульд хамтдаа өссөн хүүхдүүд. Хамтлаг болохоосоо өмнө ч хамт байсан, одоо ч хамт байдаг. Үхэн үхтлээ л хамтдаа байх байлгүй.  Хамт­лагийн найз нөхөд гэхээсээ бид хэд амьдралын найз нөхөд л дөө.

-Хоёр нь лав нэг айлын баз хүргэчүүд байх аа, тэр хоёр хамтлаг дундаа илүү аминчхан байдаг уу?

-Аминчхан байлгүй яах вэ, амьдрал нь, тогоо нь нэг  хүмүүс юм чинь. Илүү ойрхон амьдарна шүү дээ.

-Бусад камертончууд  хаана, юу хийж  байгаа бол оо?

-Манай Төрийн соёрхолт Болд маань шинэ студи  барьж тохижуулж байна. Яг хувийн байрандаа, өөрийн­хөө хөрөнгөөр орчин үеийн шаардлагад нийцсэн тоног төхөөрөмжтэй студи байгуулж байна. Эба маань ойлгомжтой, намар цаг тариан түрүү шаргалтаад, хаа сайгүй монголчууд ургацаа хурааж, хоолоо бэлтгэдэг үе. Эба маань тариагаа хураагаад, талбайгаа эргээд, тариаланчийнхаа амьдралаар л амьдарч байгаа.

-Ургацын баярт нь  та нар оролцдог уу, тусалдаг уу?

-Эба маань заримдаа “Манай тэнд ургацын баяр дээр бөөнөөрөө очиж дуулъя, хуурдъя” гэдэг. Эба Сэлэнгэ аймгийн Сант сумын ойролцоо Орхоны хөвөөн дээр тариа, ногоогоо тарьдаг. Сант сумын ойгоор сайхан тоглолт хийж байлаа. Сэлэнгэ аймгийн ойгоор ч  тоглолт хийж  байлаа. Бие биенийхээ ажлыг болж өгвөл дэмжихийг боддог доо.  Ганаа маань “Эко” сувгийн захирал болсон. Телевизээ удирдаж яваа. Саяхан өөрсдийн гэсэн телевизийн байртай болсон. Гоё телевиз болгоно гээд л үзээд байгаа.

-Камертоныхон ид насны эрчүүд боллоо. Ярианы сэдэв, сонирхол, хобби өөрчлөгдсөн үү?

-Мэдээж өөрчлөгдөнө. Бүгд л гуч гарч яваа залуус. Ярианы тал хувь нь гэр бүлийн сэдэвтэй байдаг. Үлдсэн тавин хувь нь нийгэм, улс  орны байдлын талаар хоорондоо цэц булаацалдаж маргалдана. Нийгэмд болж байгаа зүйлийг хамтдаа сайшаана. Болохгүй байгааг нь тэгэх ёстой, ингэх ёстой гээд ярина.

-Камертончуудын сэтгэл санааг зовоож байгаа асуудал юу байна?

-Хүмүүс мэдэхгүй байж магадгүй. Камертон хамтлаг ер нь хүүхдийн эрүүл мэндийн талаар том том арга хэмжээнд оролцож байсан. Зөвхөн Монголдоо гэлтгүйгээр Зүүн өмнөд Азид эхээс төрөхдөө ДОХ-ын халдвар авч төрдөг маш олон хүүхэд байдаг. Зүүн өмнөд Азийн хандивын арга хэмжээнд оролцоод, ойролцоогоор хоёр сая орчим доллар цуглуулж, санд хандивлаж  байсан удаа бий. Сүүлийн үед Монголынхоо эрүүл мэндийн салбар, хүнд байгаа эмнэлэгт туслахаар хичээж байна.

Манай Эба бол саажилттай төр­сөн хүүхдүүдийн Нялхсын клиник сувиллынханд  байнга тусал­даг. Хүүхдүүдэд зөндөө их юм хэрэгтэй. Эба тэдэнтэй ойр ажилладаг.

-Хамтлагийн хувь заяаны тухай ярилцдаг уу?

-Камертон хамтлаг юм хийхгүй байна, тарчихлаа гэдэг. Яг үнэндээ тарсан гэсэн үг бидний амнаас гараагүй. Бид  18 настай хүүхдүүд шиг гэгэлзээд гүйх нас биш ээ. Бүгд ардаа амьдралтай болсон. Үр хүүхдээ аятайхан авч явах ёстой. Зөвхөн дуулж, хуурдаад яваад байж болохгүй. Бид хамтлагийнхаа ид үед жилдээ хоёр цомог, хоёр тоглолт хийдэг байсан. Одоо  бол тэгэх боломж муутай байна л даа. Тэгш ойгоо гоё тэмдэглэх хэрэгтэй. Ирэх жил Камертон хамтлагийн 20 жилийн ой  болно. Үзэгч сонсогчдынхоо мэлмийг мялааж, сонорыг  баясгахаар цөөхөн дуутай цомог гаргах бодол бий. Мөн хуучны цомгуудаа шинээр хэвлүүлж, хуучны клипнүүдээ HD формат руу шилжүүлж  байна.

-Мээдээ уран бүтээлийн бус цагаар юу хийж байна?

-Янз янзын л юм хийнэ. Бидний үеийн залуус юм юм л хийж болгох гэж яваа. Тэдний л адил. Толгойд оромгүй сонин сонин юм хийгээд л явж байдаг.

-Зарим нэг сониноос нь дуулга л даа?

-UBS телевизийн хамт олонтой ярьж байгаад  UBS хөгжмийн суваг дээр хамтарч ажиллая гэж байгаа. Тун удахгүй тэд намайг багтаа авна гэж найдаж байгаа. Би бол саналаа хүргүүлсэн, тэд сонирхож, дэмжиж байгаа. UBS хөгжмийн сувгийн анхны хөтлөгчөөр Болдоо бид хоёр ажиллаж байсан. Сэтгүүлчдийн холбооноос биднийг урамшуулаад талархал өгч байлаа.

-“Аяа, миний 18 нас” гээд дуулаад гарч ирж байс­­ныг чинь санаж бай­на. Залуу насаа дурсъя гэвэл камертончууд хамт дурсагдах  байх. Ер нь амьдралын хамгийн сайхан нас хэдий үе гэж бодож байна?

-Мэдээж хүүхэд нас, ээж аавтайгаа  халуун бүлээрээ амьдарч байсан үе хамгийн сайхан. Хүн үзээгүй зүйлээ сайхан гэж боддог байх. Миний бодлоор хамгийн сайхан нас нь үр, ач зээгээ үзээд жаргаж байх нас гэж бодож байна.

-Мээдээгийн аав, ээж ямар хүмүүс вэ, бага насаа ямаршуухан үдэв?

-Манай ээж, аав урлагийн хүмүүс биш ч урлагийг дэмжиж ойлгодог хүмүүс. Аав маань төмөр замчин. Манайх төмөр замын айл. Ээж маань Ус, цаг уурын станцад холбооны инженер хийдэг байсан. Эхээс наймуулаа. Айлын тавь дахь хүүхэд. Одонгийн хүүхэд.

-Багадаа ажил үүргийн ямар хуваарьтай байсан бэ?

-Юу ч хийдэггүй байсан. Би гэрийнхээ цагаан гартан. Шал угаадаггүй, гурил зуурдаггүй, хоол хийдэггүй. Хутгатай харьцаж болохгүй. Хөгжим бүжигт сурч байсан болохоор хөгжмөөр хичээллэж байгаа хүүхдийг хүнд хүчир, гар хуруу нь чангарах ажил хийлгэх нь хориотой байдаг.  Намайг урлагийн үзлэг энэ тэрд идэвхтэй гүйгээд байхаар ээж авьяастай байж магадгүй гээд Хөгжим бүжигт оруулсан юм байлгүй.

-Камертоны хүүхдүүд хэдэн нас хүрч байна. Хамгийн бага нь танай охин уу?

-Ганаагийн бага хүүхэд манай охиноос нэг сараар дүү.

-Гэргий тань юу хийдэг вэ, шүтэн бишрэгч байсан уу. Өөрийг чинь яаж яваад  олоод авчихав?

-Өө, үгүй ээ. Би л олж авч байхгүй юу. Манай хүн чинь оюутан. Санхүү эдийн засгийн сургуульд нягтлангаар сурч байгаа. Төгсөх дөхөж л байна. Санхүү эдийн засаг сургалт чанартай, шаардлага өндөртэй  сургууль.

-Анх яаж олж харсан бэ?

-Мэдэхгүй ээ, нэг мэдсэн чинь танилцчихсан шүү дээ. Танилцаад цуг хөдөө яваад, нэг мэдсэн чинь сайхан гоё маамаатай болоод…

-Охиндоо ямар нэр өгсөн бэ?

-Анхилуун. Манай охиныг дөнгөж төрөхөд, ээжид нь үнэрлүүлж л  дээ. Тэгсэн чинь жигтэйхэн сайхан үнэр үнэртсэн гэсэн. Хоёулаа дараа нь ямар нэр өгөх вэ гэж ярилцсан чинь “Хорвоо дээр үнэрлэж үзээгүй хамгийн сайхан үнэр байсан. Анхилуун гэж нэр өгнө” гэхээр нь “Тэг ээ тэг” гэсэн.

-Аав нар хүүхдэдээ нэр өгөх дуртай байдаг.

-Хэн ч нэр өгсөн яах вэ. Нэр нь өөрт нь сайхан зохиод сахилгагүй амьтан байна. Би сахилгагүй биш байгаасай. Намуухан байгаасай гэж  Намуун гэж нэрлэдэг ч юм уу гэж бодож байсан чинь ийм сахилгагүй амьтан болчихлоо.

-Мээдээ хэр аав бэ?

-Хүний хүмүүжил эцэг эхээс өвлөгдөж дамждаг гэж боддог. Миний аав сайхан хүн байсан. Олон жилийн өмнө бурхан болсон. Ээж аав хүүхэдтэйгээ яаж харьцаж байсан. Түүнийгээ л дагадаг. Түүнээс биш би ном зохиол уншаад ийм байх ёстой юм байна  гэж боддоггүй.

-Мээдээ харьцангуй сүүлд гэрлэчихэв үү?

-Тэгсээн  тэгсэн. Хамтла­гийнхнаа бодвол сүүлд гэр бүл зохиосон.

Бусад улс  орны жишээн дээр харахад миний насан дээр гэр бүл зохиох нь хэвийн үзэгдэл. Сингапурт гэхэд дөч гарч байж гэр бүл болж байна.

-Мээдээ эхнэр болох хүн­дээ ямар шалгуур тавьсан бэ? Тэр шалгуураа хангасан эхнэр авсан уу?

-Одоо гэр бүлтэй болоогүй байгаа бүх насны залуучууд бүсгүйчүүдэд хандаж зөвлөхөд хэзээ ч ямар ч шаардлага хэнд ч битгий тавьж бай зүгээр л зүрх сэтгэлээ дага. Тэр хүн чинь өөрөөсөө илүү чамайг хайрлах нь бурхнаас хайрласан бэлэг.

-Сүүлийн үед хүмүүс телевизээр өөрийг чинь харж байгаа  байх. Түлэнхийн төвд тус­ламж үзүүлэх гээд Мээ­­дээ маань хичээл чармайлт гаргаж байна. Түлэн­хий тойрсон сэдвээр ч маш их мэдээлэлтэй болж байх шиг байна?

-Олон эмнэлгүүдийг  судалж үзсэн. Хамгийн хүнд байдалтай нь Түлэнхийн тасаг юм байна гэж ойлгосон. Хамгийн том асуудал нь өөрийн байргүй, шаардлагатай тоног төхөөрөмж дутагдалтай байна. Түүнээс биш эрүүл мэндийн салбарт боловсон хүчин хангалттай байгаа.

-Түлэнхийн төвд хамаат­ны чинь хүүхэд ирж байсан гэсэн үү?

-Дээр үед манай хамаатны хүүхэд түлэгдээд, азаар эрүүл болсон. Холын садангийн хүү­хэд өнгөрсөн хавар түлэнхийн шархнаасаа  болоод эндсэн юм. Бага насны хүүхэд байсан. Тухайн үед түлэнхийн тос, эм, уургийн  тарианууд маш их үнэтэй  юм байна. Ар гэрт нь сэтгэл санаа, эдийн засгийн маш том цохилтууд ирдэг гэдгийг нүдээрээ  харсан л даа.

Өнөөдөр гэхэд би Түлэн­хийн тасагт очсон. Хүүхэд гэлтгүй насанд хүрэгчид ч түлэгдээд очсон.  Коридороор нь алхахад хүртэл хэцүү байна лээ. Түлэнхийн төв гэж хүмүүс яриад сурчихсан. Уг нь бол Түлэнхийн мэс заслын нөхөн сэргээх тасаг л даа.

-Өнөөдөр ямар зорил­гоор очсон бэ?

-Тамир гээд эмч найз маань миний төслийг дэм­жээд, АНУ-аас авчирсан дусал хийдэг памп аппарат долоон ширхгийг хувиасаа хандивласан. Түүнийг нь би эмнэлэгт хүлээлгэж өглөө.

-Түлэнхийн тасагт бөөр, зүрхний дутагдлаас сэргийлэх тариа хийх зориу­лалттай памп ч хүрэлцээгүй байдаг юм билээ?

-Хүрэлцээгүй биш, үнд­сэндээ байхгүйтэй адилхан. Эрчимт эмчилгээ мэс заслын тасагт  11-12 өвчтөн байна. Арав гаруй хүний дунд хоёр­хон ширхэг памп байна. Уг нь бол энэ тасагт  хэвтэж байгаа хүний тоогоор байх ёстой. Өнөөдөр хүлээлгэж өгсөн дуслын пампуудыг  хянаж, шалгаад өвчтөнүүдэд хэрэглээд эхлэхээр ямар ч байсан долоон хүн памптай болно.

-Мээдээ  Мобикомын “Зүрх бүхэнд” зорилтот хөтөлбөрт ялалт байгуулж  50 сая төгрөгийг авч чадахгүй байсан ч энэ хүмүүст дэмжлэг үзүүлээд эхэлжээ?

-Хөөрхий, таньдаг найз нөхөд маань тусалж байхгүй юу. Тамираа Японд хавдрын чиглэлээр сурч байсан. Хав­дар­тай хүнийг Тамираатай уулзуу­лаад,  танилцаж байсан л даа. Тамир эмч маань энэ тухай сонсоод “Өөрийнхөө чадахаар тусалъя. Далайд дусал нэмэр” гэсэн.

-Одноо гавьяат тусгай жор хэрэглээд байгаа юм  болов уу. Дандаа түрүүлээд байх юм?

-Монгол хүний сэтгэхүйд ядуу хүнд тусалвал гоё гэж буугаад байх шиг бай­на. Миний хувьд эрүүл мэн­дийн салбарын хүнд бай­гаа цэгт байхгүй  байгаа тоног төхөөрөмжийг бий болго­чихвол  олон хүний аминд орно л гэж зүтгэж явна.

-Мобикомынхон энэ зорил­­тот хөтөлбөрийг  хэрэг­­жүүлэхдээ та нарын саналыг сонссон юм болов уу эсвэл энэ хөтөлбөрүүдийг та бүхэнд санал болгосон юм уу?

-Олон хүн нийгэмд хэрэг­тэй сайн сайхан үйл хийхээр зориод мөнгө гуйж хаа сайгүй л явдаг. Тийм маягаар зөвхөн  бид тав ч биш түүнээс ч олон хүн  Мобикомд хандсан л байгаа. Энэ эмнэлэгт, хөгш­дийн асрамжийн газарт, хүүхдийн  цэцэрлэгт туслаач гэж ханддаг. Тэд тодорхой хэмжээний судалгаа явуу­лаад, нийгэмд хэрэгтэй байгаа энэ таван төслийг дэмжихээр шийдсэн. Энэ бол шударга тохиролцоо. Бид тавыг суулгаж байгаад, “Бүгдээрээ нийгэмд сайн үйл хийхийг хүсч байгаа. Бид төслийг чинь санхүүжүүлье. Гэхдээ нэг л болзолтой. Хоорондоо өрсөлдчих. Айлын хүүхдүүдийг алийг нь гэх вэ” гэсэн. “Түрүүлснийг нь санхүүжүүлье” гэсэн. Энэ бол ховор боломж л доо.  Мобиком нийгэмд хандсан зорилтот хөтөлбөр хэрэгжүүлж байгаа нь  сайн жишиг. Саяхан Төв аймагт “Номин”-гийнхон 700 сая төгрөгөөр далан хүүхдийн цэцэрлэг босгоод, улсад хүлээлгээд өгч байна. Энэ маягаар Монголын маань амжилттай явж байгаа  компаниуд том жижиг гэлтгүй  бие биедээ туслах хэрэгтэй.

-Өрсөлдөөний үр дүн гарсны дараа Мээдээ сэтгэл санааны хувьд ямаршуу үлдэх бол?

– Сэтгэл зовниж л  байна, стресст орж байна. Яагаад гэхээр миний ард энэ төслийг дэмжиж байгаа хүмүүс бий. Эмнэлэгт шаналж байгаа хүүхдүүдэд жаахан ч гэсэн дэм болох юм сан гэсэн нэг л зорилго бий.  Бидний ард амьд байхыг хүсч байгаа хүүхдүүдийн хүсэл байгаа. Тэднийг сахиж байгаа ээж, аавын нүдэнд хурсан зовлон гунигийг бага ч гэсэн нимгэлэхийг хүсч байгаа учраас үнэхээр ялагдахыг хүсэхгүй байна.

ӨДРИЙН СОНИНЫ АРХИВААС…….……………

Ж.Нямсүрэн  гуай биднийг  тосч, гэртээ хүртэл замчлав. Замд тааралдсан хариугүй нурах шахсан бяцхан модон байшинг зааж, “Ж.Батмөнх гуай албанаасаа буугаад амьдарч байсан байшин” хэмээн сонирхууллаа. Төрийн тэргүүн явсан хүн гэхэд хэтэрхий даруухан, эгэл боргил амьдарч дээ гэсэн сэтгэгдэл төрнө. Хашааг нь буулгаж байхыг бодоход энэхүү жижигхэн модон байшингийн  сүүлийн төрхийг гэрэл зурагчин маань зургандаа буулгав бололтой.  Ж.Нямсүрэн гуай харин төрийн дээд албан тушаал хашиж яваагүй ч гэр бүлийн амьдралдаа тохь тухыг эрхэмлэдэг болох нь илэрхий.  Түүний амьдардаг хоёр давхар хаус алсын бараатай үзэгдэнэ.  Хэдийгээр  тэр дал гарч яваа ч Санхүү эдийн засгийн дээд сургуулийн зөвлөх багшийн албатай. Насаараа багшилсан энэ эрхэм  наадмын өмнөхөн Ардын багш цол хүртсэн билээ.  Түүнтэй уулзахаар Бэлхийн аман дахь өргөө гэрт нь зочилсон нь энэ.  Тэднийх амар амгалангийн орон гэлтэй юм. Хашаанд нь 200 гаруй бут сөөг, жимсний мод, сарнай, цэцэгс, айраг өвс, элдэв нарийн ногоо ургадаг юм билээ. Байшингийн нөгөө хэсэгт хүргэнийх нь суудаг. Байшин нь даруухан ч нүнжиг ханхална. Архитекторч хүү, инженер, эдийн засагч мэргэжилтэй гэргий нарынх нь хамтын бүтээл аж.   Байшингийн гол түүхий эд хар модыг Хөвсгөлөөс авчруулсан учраас гэрийн эзэн үргэлж төрсөн нутгаа мэдэрч суудаг гэхэд болно. Хашаан дотор суулгасан хоёр бяцхан модыг гэрийн эзэд онцлов. Мөн л Хөвсгөл далайн эргээс ирсэн аж.

Ж.Нямсүрэн  Хөвсгөл аймгийн Баянзүрх сумаас гаралтай. Наадмын өмнөхөн төрсөн нутгаа зорьж, Сэлэнгийн хөвөө орох гэж явтал Улаанбаатарт дуудагджээ.  Манай сургуулийн “Удирдах зөвлөлийн дарга, Р.Амаржаргал гишүүн “Хамгийн том шагнал авч байгаа хүн ирэх нь зүйтэй. Онгоцоор хурдан ир гэж хэл” гэсэн юм билээ. “Онгоц таарсангүй, машинаар “нүдээд” байлаа. Үүрээр ирээд, хувцсаа солиод, Төрийн ордонд очиж Ерөнхийлөгчөөсөө шагналаа гардаж авсан. Тэгээд тэр оройгоо нутаг руугаа буцсан хэмээн гэрийн эзэн хуучлав. Түүний төрсөн бууц  Хавчиг хэмээх өндөр ууланд байдаг.  Өндөрт мацахын тулд супер жолооч олж авдаг аж. Өндөрт явахад машиных нь урд цонхоор зам биш тэнгэр харагддаг учраас жолоочийн чадварыг шалгана. “Ер бусын сайхан зун боллоо.

Өндөр уулын сэрүүн газар ч өнгийн цэцэгс алаглаад, өвс ногоо  хөлөөр хөглөрөөд л. Нутаг орон ивээсэн юм байлгүй дээ, төр өндөр шагнал хайрлалаа” хэмээн Ж.Нямсүрэн гуай хуучлав. Төрсөн нутгийн цэцэг, навчсын тухай яриа нь хашаан дахь өвс ургамал руу шилжлээ. “Цэцэг ногоо арчилгаа ихтэй. Хэд хоног явах хооронд хашааны өвс ургачихаж. Наадмын өмнө хадсан юм шүү дээ. Хадсан өвсөө гаргаад тавьчихад өмнө нь таньж мэддэг айлууд малдаа өгөхөөр авчихдаг сан. Харин одоо хадсан өвс маань хог болох янзтай” гэж сууна.  Ардын багш хүртлээ 60 жил хөдөлмөрлөсөн хүн дээ.  1955 оноос хойш өнөөг хүртэл Санхүү эдийн засгийн техникум буюу өнөөгийн Санхүү эдийн засгийн дээд сургуультай амьдралаа холбожээ.

Гэргий Х.Оюун мөн л энэ сургуулийн “бүтээгдэхүүн”.  Хожим нь ЗХУ-д Украйны хуучин нийслэл Харьковт  инженер, эдийн засагч мэргэжлээр суралцаж, 1970   онд төгсжээ. “Лениний 100 жилийн ойгоор төгссөн” гээд  тухайн үедээ их л хөөрч байсан хэмээн гэргий нь ярив. Тэд их л залуудаа бие биеэ олжээ. Ж.Нямсүрэн гуай тэгэхэд Эвлэлийн хорооны дарга байж. Харин Х.Оюун техникумд элсээд удаагүй үе.”1958 оны  аравдугаар сарын 29 -Лениний Комсомолын төрсөн өдөр  концерт үзэхэд зэргэлдээ суудалд таарсан” гэж нөхөр нь танилцсан үеэ дурсав. 56 жил ханилан сууж, дөрвөн сайхан хүүхдийн аав, ээж болсон аж.  50 жил ханилсан хосууд “Алтан хурим”-ын  болзол хангадаг.  Хүүхдүүд нь “Алтан хуримыг чинь хийж өгье” хэмээн ятгасан ч Х.Оюун гуай “Бид хоёр залуудаа ч найр хурим хийж яваагүй улс” хэмээн дургүйлхжээ. Гэсэн ч “Алтан хурим”-ын өргөмжлөлийг нь хүүхдүүд нь  Гэрлэх ёслолын ордноос авчирч өгсөн байна лээ. Жаран жил ханилсан хосууд Очир эрдэнийн хурим  хийдэг гэсэн.

Ж.Нямсүрэн  дөрөвдүгээр анги төгсөөд, Санхүүгийн техникумын оюутан болсон гэхээр тухайн үеийн сургууль боловсролын систем их л түргэвчилсэн хэлбэртэй байж дээ. Мань эр арван насандаа сургуулийн босго алхсан. “Жаахан том болог. Эгчтэй нь хамт оруулъя” гэж эцэг эх нь шийдсэн юм билээ. Тухайн үед хүүхдээ сургуульд явуулахгүй байсан ч гайхах хэрэг биш байв. Дөрөвдүгээр анги төгсөх жил нь Санхүү эдийн засгийн техникумын хуваарь Хөвсгөлийн жижигхэн сургуульд ирсэн юм билээ. Ямар сургууль байдгийг нь мэдэхгүй ч ангийн багшийн зааснаар мэргэжлээ сонгожээ. Аав, ээж хоёр нь  ч “Улсынхаа нийслэлд очиж үзэх шиг сайхан юм хаа байхав” гэсэн аж. Техникум төгссөний дараа “Гайгүй төгссөн юм байна. Багш болгоно” гэцгээж.  Сангийн яамны сайдын тушаал гарч, сургуульдаа багшаар үлджээ. Оройгоор аравдугаар анги төгссөн гэнэ. “Нам олон нийтийн байгууллага хүчтэй байсан. Эмэгтэйчүүдийн зөвлөлийн даргаас бусдыг нь  бараг хийлээ” гэж гэрийн эзэн наргиа болгов. Тэрбээр “Мэргэшсэн нягтлан бодогчдын инситут”-ийг үүсгэн байгуулагчдын нэг. Тус байгууллагын сайтад “Ж.Нямсүрэн багш ардын багш цол хүртлээ. Ийнхүү мэргэшсэн нягтлан бодогчдоос анх удаа ардын багш цолтон төрлөө” хэмээн бичсэн байна лээ. Ж.Нямсүрэн багш “Дэлхийн нягтлан бодогчдын чуулга уулзалт”-д хэдэнтээ оролцож явснаараа бахархдаг аж.

Багш нар түмний хүүхдийн төлөө зүтгэсээр өөрийнхөө хүүхдийг орхигдуулдаг гэдэг. Харин Ж.Нямсүрэн гуай халамжтай аав.

-Хоёр хүүхэд маань дээд сургуулиа Сүхбаатарын цалинтай төгссөн. Хүү Н.Шинэбаяр Москвад архитектурын дээд сургууль төгссөн. Ерэн он хүртэл Монголоос долоон хүн төгссөн сургууль хэмээн ээж нь бахархлаа. Анагаах ухааны их сургууль төгссөн сайхан охиноо алдчихсан. Бид хоёрын эдлэх ёстой лай ланчиг байсан юм байлгүй дээ гэж гэргий нь хоолой чичрүүлэн хэллээ. Бага охин Н.Шинэ-Өлзий нь Санхүү эдийн засгийн дээд сургуулийг төгсөөд багшилж байгаа. Аавынхаа мэргэжлийг өвлөсөнд ээж нь сэтгэл хангалуун байдаг аж. Аавтайгаа хамтраад, “Нягтлан бодох бүртгэлийн үндэс”, “Ахисан шатны нягтлан бодох бүртгэл” ном гаргажээ. Аав, охин хоёр тус тусдаа ч олон ном бичсэн аж. “Дөрвөн хүүхэд төрүүлж өсгөсөн. Гурав нь энх тунх, ач зээ, зээнцэр нийлсэн 22 ам бүл болоод байна” гэж гэрийн эзэн илтгэв. Хүүхдүүдээ багад нөхөр нь нийгмийн талын хичээлүүдэд тусалж, гэргий нь  орос хэл, математик, физикийн хичээлд туслах үүргийг өөртөө авчээ.

Х.Оюун ээж  бага насны гурван хүүхэдтэй болсон хойноо гадаадад сургуульд сурах хэцүүхэн шийдвэр гаргах хэрэгтэй болжээ.  Дээд сургуульд орохоор бэлтгэж, оройгоор аравдугаар анги төгсөж, конкурс өгсөн юм байж. Барилга, барилгын материалын үйлдвэрийн яам гадаадад хүнээ сургах төлөвлөгөөтэй байж. Конкурс өгсөн олон хүн гадаадын хуваариас “мултарч” цөөнгүй хуваарь суларчээ. “Шалгалтаа  амжилттай өгчээ. Гадаадад яв” хэмээх шаардлагыг  Х.Оюунд тавьжээ. Том хүүхэд нь дөрөв, бага нь хоёр нас хүрч байсан учраас “Би чадахгүй” гэв.  Ч.Зул сайд аргаа бараад “Хар нялхаараа яасан олон хүүхэд цувуулдаг  золиг вэ” гэсэн аж. Гэсэн ч цөхөрсөнгүй “Нөхөр сүүдэр чинь байна уу, аав ээж чинь байна уу, хадмууд чинь байгаа юу” хэмээн лавлажээ.  “Байгаа”  гэсэн хариу сонсоод “Гэрийнхэнтэйгээ ярь” гэж даалгасан аж.  Нөхөр нь “Хүмүүс  гадаадад сургуульд явах гээд  боломж  олдохгүй байхад  хүссэн сургуулиа сонгох боломж олдсон дээр нь сурвал яасан юм” гэж дуугарчээ.  Арай л цөөхөн жилтэйгээр нь Зөвлөлтөд сурахаар сонгосон байна.  “Таван жил Зөвлөлтөд хэцүү сурсан. Сургуулиа хаяад явчихвал хүүхдээ санаад ирж гэж хэлэхгүй, сурч чадахгүй хүрээд ирж л гэнэ хэмээн нэр хичээж, шүд зууж төгссөн” гэнэ.  Зуны амралтаар ирэхдээ хүүхдүүддээ хувцас урлана.  Ганц хүний цалингаар  дэлгүүрийн хувцас хунар авах боломж ч бага байж. Эрээн даавуу авч охиддоо даашинз “үйлдвэрлэж”, аавынх нь хуучин өмдийг эргүүлж тойруулж байгаад хүүдээ олон ч өмд оёж өгчээ.  Хоёр охиндоо  пальто ч хийгээд өгчихнө. Эхний жил өвлийн амралтаар ирэхэд  бага охин нь танихгүй бишүүрхэж гэнэ. Аавыгаа харамлаж, ээжийгээ орноосоо түлхээд “Чамд аав эвхдэг ор засч өгнө” гэсэн аж. Одоо тэр  охин Н.Шинэгэрэл нь 51 хүрсэн эмээ болсон.   Москвад Технологийн институт төгсөөд, өдгөө дөрөвдүгээр хороололд гоо сайхны бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл, үйлчилгээний “Мандухай Хатан” ХХК-ийг удирдан 24 дахь жилдээ амжилттай ажиллаж байгаа гэж аав нь магтлаа. “Би ч яахав ажил гээд явчихдаг. Хадам аав хүүхдүүдийг тасралтгүй асардаг байсан” гэж тэр тайлбарлав.  “Аав нь бүтэн сайнд  угаалга хийгээд, хүүхдүүдээ хөгжүүлэх гэж үзэсгэлэн үзүүлдэг байсан.  Хүүхдүүд үзсэн харсан юмаа зураад, надад зузаан гэгч нь захиа илгээдэг байлаа” хэмээн эзэгтэй хуучилсан. Аав нь хүүхдийнхээ зургийг “Хүүхдийн ертөнц” зургийн уралдаанд илгээдэг. Сэтгүүлд зураг нь  нийтлэгдсэн нь хүүд  урам өгчээ. Архитекторч болох  зам нь эндээс эхлэлтэй ч юм билүү.

Социализмын үеийн санхүүгийн хүн зах зээлд  зохицож өөрчлөгдөхөд хэцүү байсан эсэхийг лавлалаа. “Ерээд онд нийгэм өөрчлөгдөхөд манай сургууль Эдийн засгийн коллеж болж шинэчлэгдсэн. Хамгийн эхлээд зах зээлийн жаягаар ажиллах болсон. Нийгмийн байгууллага өөрчлөгдөхөд улсын сан хөмрөгийг барьж байгаа хүмүүсээ эхэнд бэлтгэдэг. 1921 онд хувьсгалын дараа Ардын засгийг бэхжүүлэхийн тулд санхүүгийн мэргэжилтнүүдийг бэлтгэхээр манай сургуулийг 1924 онд байгуулсан түүхтэй. Эдийн засгийн тогтолцоо өөрчлөгдөхөд дөрвөн жил коллеж нэртэй яваад, 1996 онд дээд сургууль болсон юм. Манай сургуулийн нэр солигдоод бүх юмыг шинээр үзэх хэрэгтэй болсон. Сангийн яам, ОУВС, Дэлхийн банктай хамтраад Санхүү, эдийн засгийн албыг шинэчлэн бэхжүүлэх төсөл хэрэгжүүлсэн.  Багшаас эхлээд ерөнхий  ахлах санхүүчдээ зах зээлд бэлтгэх ажил манай сургуульд төвлөрсөн дөө. Сургалтыг өдөр шөнөгүй хагас бүтэн сайнгүй хийдэг байсан. Ня-бо мэргэжилтнийг зах зээлд хөрвүүлэхэд  суурь мэдлэгтэй хүмүүс учраас цаг хэмнэж, шуурхай явсан хэрэг. 1992-1998 он хүртэл сургалтын ажил үргэлжилсэн.  Ном үзсэн багш нар орон нутагт  очиж, нябо санхүүчдийг зах зээлд бэлтгэх ажил өргөн хүрээтэй өрнөсөн” гэв.

“Өрх гэр ая тохитой амьдаръя гэвэл тооцоо хэрэгтэй. Бүх юмыг урьдаас харсан нарийн төлөвлөгөөтэй, байж айл гэр ч улс орон ч өөдтэй явна” гэж Ж.Нямсүрэн хэлсэн.

“Нарийн ногоогоо  үе шаттай тарихгүй бол зэрэг ургаад идэж барахгүй хөгширчихдөг. Энэ жил мөндөр цохиод, манай ногоо хэлмэгдсэн” гэж эзэгтэй хуучлав. Зөв буруу янз бүрээр тарьсаар цэцэрлэгч, ногоочны ажлаа эхэлсэн. “Дахиад нэг газар тохижуулбал их гоё болгоно доо” гэж сууна. Мод тариад худгаас ус зөөнө гэдэг бэрх ажил байж. Ач, зээ нар нь гар хөлийн үзүүрт гүйх насан дээрээ явсан учраас их хэрэг болжээ.  Харин охин нь “Ингэж их мод тарьж, буян хийж байгаа улсыг яалтай билээ” гээд  худаг гаргаж өгсөн гэлээ. Эдний хашаанд 200-гаад жимсний болоод гоёлын  мод 20 гаруй төрлийн нарийн ногоо, хүнсний ногоо ургадаг.  “Одоо эдийн засагч мэргэжил байхгүй. Өвс ургамал яаж тарих вэ гэж л анхаардаг болсон” гэж эзэгтэй наргиа болгов.

Эзэгтэй  өөрийн гараар тарьсан ногоогоор  салат хийж, биднийг дайлав. Эрүүл хоолыг эрхэмлэдэг нь ширээн дээрхээс илэрхий. Салатанд бууцай, яншуй, самар, үзэм хүртэл “цохиж” явна. Хоолны жорыг заримдаа зохиодог, энд тэнд идсэн юмнаасаа ч санаа авдаг гэж “ерөнхий тогооч” тайлбарлав. Салат онцгой амттай байсан нь тогоочийн сэтгэлээс гадна ногоогоо  хөх бууцаар бордсонтой ч холбоотой вий. Аарцандаа хүртэл хивэг, овъёос, арвайн гурил хольж, онцгой амт бий болгожээ. Зүгээр л баахан бууз жигнээд тавган дээр овоолчихсонгүй.  Хоёр том саран бууз,  чинжүү, нарийн ногоогоор амталсан жигнэсэн будаатай олгох нь сайхан санаа юм гээч. Муу хүн идсэнээ гэдэг.  Маханд хэмнэлттэй, эрүүл мэндэд тустай санагдсан учраас эзэгтэй нарт хэрэгтэй байх гээд идсэнээ тоочиж, “муу хүн” болов.

Монгол хүний  нас уртсах тутам ахмад настанд анхаарсан бодлого хэрэгцээтэй болно.  Тэтгэвэрт гарсны дараа  дахин суралцах, мэргэжил эзэмших, идэвхтэй  хэв маягаар амьдрахад нь ахмадаа дэмжих шаардлага тулгарч буй. Тиймээс ч гэр бүлийн хосуудын тэтгэвэрт гарснаас хойшхи амьдралын хэв маягийг сонирхов.  Ж.Нямсүрэн, Х.Оюун нар “2009 онд Америкт амьдарч байсан зээ хүү А.Мэнджаргал, А.Мэнд-Орших нарынхаа урилгаар очихдоо 92-той эмч урилгаар мэс засал хийдэг, эдлэн газартаа жимс, ногоо тарьдаг” тухай зурагтаар харсан нь тэдэнд “Газартайгаа харьцаж, жимс ногооны ажил эрхлэх” урам өгчээ. “Би наяд ойртож явна. Манай сургуулийн Удирдах зөвлөлд 80 гарсан, 90 хүрсэн хоёр хүн байдаг. Ахмад, залуу боловсон хүчнээ манай сургуулийн удирдлагууд хамтад нь авч явдаг юм.  2001 оноос хойш зөвлөх багш болоод гавьяат багш, Ардын багш болоод идэвхтэй залуу хүн шиг явна” гэж нөхөр нь дүгнэв.

Багадаа багш болох сон гэж хүсдэг байв уу хэмээн түүнээс сонирхлоо.

-Хөдөөгийн бөглүү нутгийн хүүхдэд  багш болох тухай ямар ч ойлголт байхгүй. Ерөөлөөр учирсан гэдэг шиг юм болсон. Арьс шир түүхий эдээ хуримтлуулж байгаад сумын хоршоонд тушаадаг байлаа.  Хоршооны ня-бо Ж.Арамжин  гоё хятад сампингаар тоо хийгээд, дүрдэг үзгээр монгол бичгээр урсган бичих нь их л гоё харагддаг. “Энэ хүн шиг сампин гэдэг юм сурах сан. Ингэж гоё бичих сэн” гэж бодогдоно. Хожим санхүүгийн сургуульд сампин, дүрдэг үзгийг жинхэнэ хэрэглэсэн дээ гэв. Үрээ танихгүй өнөр гэдэг шиг Ардын багшийн шавь нар асар олон буй за. Шавь нараасаа онцолж нэрлээч гэхэд “Улс орны санхүүг барьдаг сайхан сайхан хүмүүсийг алинийг нь хэлж барахав” гэнэ. Гэсэн ч  зохиолч Б.Догмид  Дорноговь аймгийн санхүүгийн хэлтэст 20-иод жил  ажилласан санхүүч гэдгийг онцлов. Ардын уран зохиолч цолтой ч тэр Санхүүгийн сургуулийн бүтээгдэхүүн. “Б.Догмид сэргэлэн, сүрхий хөдөлгөөнтэй хүүхэд байсан” гэнэ.  “Сангийн яамны сайд байсан А.Базархүүд хичээл орж байсан, сайн оюутан байсан”. “Номин Холдинг”-ийн ерөнхийлөгч Ш.Баярсайхан, “Өгөөж” ХХК-ийн захирал С.Түмэнгэрэл, гавьяат эдийн засагч Л.Дондог, Б.Осоргарав, Р.Батжаргал нар  манай сургуулийг төгссөн” гэлээ.

Ахмад санхүүч улс орны санхүүд ч анхаарал хандуулж  суудаг. “Чингэс бонд бодлогогүй ажил. Сангийн авдар хоёр болоод байна. Бондын мөнгө авсан нь буруу биш. Эртнээс бодсон төлөвлөсөн байх нь гарцаагүй хэрэгтэй. Манайхан эхэлж мөнгө аваад дараа нь зарцуулалтын тухай ярьж эхэлдэг” гэж байна. Өрхийн төсөвтөө харин онц дүн тавив.  “Манай хөгшин ня-бо эдийн засагч хүн, өр зээл огт гаргахгүй.  Өрхийн төсвөө бичдэг байлаа. Орлогоо тодорхойлоод, юунд зарахаа жагсаадаг. Мөнгө хүрэлцэхгүй бол зарим зардлаа хасна. Өр зээл тавьдаггүй, хүнээс огт мөнгө зээлж байгаагүй. Мөнгө ихтэйдээ биш бодлоготой, тооцоолдогтоо байгаа юм” гэж гэрийн эзэн тайлбарлав.  “Сангийн авдар нэг л байх учиртай. Эзэн олширвол үр дүнгүй зардал ихэснэ. Нэг гэрийн хоёр хүн дур дураараа зарвал үр дүнгүй” хэмээн өрхийн төсвөөрөө жишээ татав. Өрхийн төсвийг гэргий нь барьдаг.

Эднийд айл болоход нь гэргийнх нь аав нь авч өгсөн  хоёр арслантай авдар бий. Нарийн нандин юмаа хадгалдаг гэнэ.  Өдгөөгийн Дүрслэх урлагийн музей буюу тухайн үеийн Өндөр дэлгүүрээс авсан  сэрүүлэгтэй, бүжиглэдэг хүүхэнтэй герман  цаг нь өнөөг хүрч иржээ. “Саяхан аваад тавьсан юм мартагдаад байхад эднийгээ ерөөсөө мартдаггүй” гэж гэрийн эзэн онцлов. Хоёрдугаар давхартаа жижиг өрөөндөө Лхам бурхан, Ногоон дарь эх зэргийг залжээ. Эзэгтэйн ээжээс ирсэн өв хөрөнгө хээтэй авдрыг харуулав.   “Бидэнтэй хамт 60 жил боллоо, биднээс өмнө хэдэн жил болсныг мэдэхгүй” гэнэ. Монгол банкинд тушаагаагүй алтаа энд хадгалдаг гэж өвгөн наргиа болгов. Хананд буй баахан хүүхдийн зургийг гэргий нь заалаа. Сургуулиас нь төрсөн анхны гавьяат багш хэмээн Ж.Нямсүрэн гуайн төгссөн сургуулийг сумынхан нь түүний  нэрэмжит болгосон гэнэ. Нэрэмжит болгоод, нээлт хийж, бэсрэг наадам, математикийн олимпиад зохиож, хөөрхөн ажил өрнүүлсэн гэлээ.

Үүдэндээ Орос бас  Германаас авчирсан гүзээлзгэний модыг том шаазан саванд суулгачихаж, гадаа нь ойн гүзээлзгэнэ ч ургаж байна. Хашаанд байх сүүдрэвчиндээ намар ургацын баяр тэмдэглэж, шорлог хийж, шар айраг шимнэ. Хашаанд анхилуун үнэртэй агч мод, хус, тэхийн шээг байна. “Тэхийн шээгээр дарс хийхэд улсууд жигтэйхэн сонирхдог” гэж эзэгтэй хэлсэн.  Хавар хашаанаасаа халгай түүж, иднэ. Гишүүнэ буюу айраг өвсийг тармилжуулж,  варень хийдэг.  Гараар хийсэн хүлэмжиндээ артишок тарьж туршсан гээд эзэгтэйн ажил их. Сакура нь тавдугаар сард цэцэглэдэг.  Эзэгтэйн хадгалсан  элдэв навч эрүүл мэндийн цайны түүхий эд болно.

“Амьд явбал алтан аяганаас ус ууна” гэдэг.  Сайн сайхныг их л үзэх юм байна даа гэж гэрийн эзэн хэлсэн юм.   Ж.Нямсүрэн, Х.Оюун нарын алтаар үнэлэгдэх амьдралын тавин жил улирч, очир эрдэнийн өдрүүд нь дөтлөн айсуй.

Б.ЯНЖМАА

Гэрэл зургуудыг Б.БАТДОРЖ