Author: Ц Өрнөх

АТГ-аас төрийн өндөр, дээд албан тушаалтнуудын 2014 оны Хөрөнгө орлогын мэдүүлэг (ХОМ)-ийг нийтэд ил болголоо. Энэ мэдээллийг хүмүүс шоолсон, итгэж ядсан хандлагаар уншиж байна. Хамгийн баян улстөрч гэхэд АНУ-ын захын залуу компьютерийнхоо ард суугаад хувьцаа арилжиж олдог мөнгөтэй дүйцэх хөрөнгөтэй байгаа юм. Ингэхээр ХОМ үнэн эсэхэд эргэлзэхэд хүрч байна. Тухайлбал, хэдхэн сарын өмнө олон машинаараа, түүнийхээ ид шидийг олон нийтийн сүлжээгээр гайхуулаад байсан Л.Эрдэнэчимэг гишүүн бенз бүү хэл унах унаагүй гэж мэдүүлснээс харахад нүд хуурах мэдүүлэг төдий зүйл бөглөдөг нь харагдаж байгаа юм. ХОМ-ийг хараад итгэл үнэмшил төрөхгүй, бодит байдалтай нийцэхгүй байгааг олон хүн ярьж байна. Ямартай ч төрийн өндөр, дээд албан тушаалтнуудын мэдүүлсэн ХОМ-ийг тоймлон хүргэе.

ЕРӨНХИЙ САЙД ГУРВАН МАШИНТАЙ

Ерөнхий сайд Ч.Сайхан­билэгийнх нэг орон сууцтай. Өөрөө жилд 21 сая төгрөг олдог бол гэр бүлийнх нь гишүүд 140 сая төгрөгийн орлоготой. Тэднийх дансандаа 121 сая төгрөгтэй аж. “И энд Ти”, “АСУ”, “Байгаль бюти” компаниудад хувьцаа эзэмшдэг. УИХ-ын дарга З.Энхболд 270 сая төгрөгөөр үнэлэгдэх хоёр орон сууц, нэг барилгатай. Хоёр адуу, 50 хонио 12 сая төгрөгөөр үнэлжээ. “Интер” компанийг зуун хувь эзэмшдэг. Тэднийх хадгаламжиндаа 22.9 сая төгрөгтэй аж. УИХ-ын дарга хувьдаа машингүй бол Ерөнхий сайд Land Rover, Land Rover V, Lexus-570 машинтай.

УИХ-ын дэд дарга Р.Гончигдорж малгүй, хоёр орон сууцтай. “Туул кашмер” компаниас 18 мянган ширхэг хувьцаа эзэмшдэг. МАН-ын дарга М.Энхболд хоёр орон сууц, нэг барилгатай.

320 адуутайгаас 60 нь хурдан удмынх. Нийтдээ найман компанийн хувьцаа эзэмшдэг бөгөөд өөрийгөө 2.5 тэрбум төгрөгийн хөрөнгөтэй гэж мэдүүлжээ.

Г.БАТХҮҮГИЙН ЭЗЭМШЛИЙН КОМПАНИУДЫН ХӨРӨНГӨ 26.4 ТЭРБУМААР ӨСЧЭЭ

УИХ-ын гишүүн, “АПУ”-ын Г.Батхүү хамгийн баян гишүүнээр тодорч байгаа юм. Өмнөх онд тэрбээр 24 компанийн 46.2 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө эзэмшдэг байсан. Харин энэ онд 21 компанийн 72.6 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө эзэмшдэг гэж мэдүүлжээ. Өөрөөр хэлбэл компаниудынхаа хөрөнгийг 26.4 тэрбум төгрөгөөр өсгөсөн байна. Энэ бол АНУ-ын захын залуу гэрээсээ хувьцаа арилжаад олох хэмжээний мөнгө. Монголын хамгийн баян улстөрчийн 20 гаруй компанийн хөрөнгө жилийн дотор 26.4 тэрбум төдий л төгрөгөөр өссөн гэхэд үнэмшилгүй гэдгийг эдийн засагчид хэлж байна. Түүний дараа 54.6 тэрбум төгрөгийн хувьцаа эзэмшдэгээрээ “Монгол шуудан”-гийн гэгдэх Д.Зоригт гишүүн эрэмбэлэгдлээ. “MCS” Л.Энх-Амгалан 54.1 тэрбумаар, 52 тэрбумаар М.Зоригт нар айргийн тавд багтлаа. Тэдний араас Лу.Болд 21.1, Сү.Батболд 15.8, М.Сономпил 10.6, Ж.Энхбаяр 10.5, Б.Гарамгайбаатар 4.3 тэрбум төгрөгийн хувьцаа эзэмшдэг гэдгээрээ эрэмбэлэгдэв. Д.Зоригт гишүүн өөрийнхөө “АСУ”, “Одод” болон иргэн Д.Ганбаатар, “Эрдэнэжинс” компаниас 10.4 тэрбум төгрөгийн авлагатай. Сү.Батболд “Алтай кашмер”, “Алтай холдинг”, “Скай трейдинг” компаниудаас нэг тэрбум төгрөгийн авлагатай гэжээ.

Л.ЭРДЭНЭЧИМЭГ ГИШҮҮН БУСДЫН “БЕНЗ”-ЭЭР ГАНГАРДАГ БАЙЖ

Олон нийтийн сүлжээ, хэвлэл мэдээллийн хэрэгс­лээр “бенз” машиныхаа ид шидийг гайхуулаад байсан Л.Эрдэнэчимэг гишүүн унах унаагүй юм байна. Тэгэхээр бусдын унаагаар гангардаг байсан бололтой. “Монос”-ын харьяа компаниудаас 1.9 тэрбум төгрөгийн хувьцаа эзэмшдэг тэрбээр жилд ердөө л 480 сая төгрөг олдог. Нөхөр нь 23 сая төгрөгийн орлоготой бөгөөд тэднийх хоёр орон сууцтай. Дансандаа 55 сая төгрөг хадгалж байдаг аж.

Жийп хөлөглөөд ан хийж яваа зургаараа гангардаг Ж.Энхбаяр гишүүн бас л унаагүй юм байна. Хөл дүүжлэх унаагүй Ж.Энхбаяр гишүүн хамгийн их орлого олсон гишүүнээр тодорчээ. Тэрбээр өнгөрсөн онд 3.5 тэрбум төгрөгийн орлоготой ажиллажээ. Харин гэр бүлийн гишүүдийн орлого 30 сая төгрөг. Тэрбээр хувьдаа машингүй ч 200 сая төгрөгийн үнэт эдлэлтэй. Мөн 49 адуутай, нэг орон сууцтай. Дансандаа 2 тэрбум төгрөгтэй. Тэднээс гадна машингүй 12 гишүүн УИХ-д байна. Тухайлбал, УИХ-ын дарга, дэд дарга хоёроос гадна Д.Лүндээжанцан, Д.Дэмбэрэл, С.Оюун, Б.Гарамгайбаатар, Л.Болд, Ж.Батзандан, Я.Содбаатар, Б.Чойжилсүрэн, С.Одонтуяанар машингүй гэдгээ мэдүүлжээ. С.Оюун гишүүн жилд 21 сая төгрөг олдог. Сард 1.75 сая төгрөгийн орлоготой гэсэн үг. Тэднийх орон сууцнаас гадна нэг хурдан удмын адуутай. Хоёр сая төгрөгийн үнэт эдлэл, 11 сая төгрөгийн хадгаламжтай аж. С.Одонтуяа гишүүн хамгийн олон орон сууцтай гишүүний тоонд багтдаг. Таван орон сууцтай тэрбээр 279 сая төгрөгийн орлоготой. Машин сонирхдоггүйн дээр үнэт эдлэл ойшоодоггүй бололтой. Тэднийх дансандаа 40 сая төгрөгтэй аж. “Хурд групп”-ийн Б.Чойжилсүрэн гишүүн нэг орон сууцтай. Жилд 28 сая төгрөг олдог бөгөөд дансандаа 15 сая төгрөгтэй. Тэднийх найман адуунаас өөр малгүй аж. Гэр бүлийнх нь гишүүн 15 сая төгрөг олдог. Группээсээ нэг тэрбум төгрөгийн хувьцаа эзэмшдэг юм байна. УИХ-ын гишүүн Б.Гарамгайбаатар өөрийн гэсэн машингүй ч 700 сая төгрөгийн хоёр орон сууцтай. Дансандаа 31 сая төгрөгтэй. Жилийн орлого нь 370 сая төгрөг. Гэр бүлийн гишүүдийнхээ орлогыг хоёр сая төгрөг гэж мэдүүлжээ. Л.Болд гишүүн машин унадаггүй ч дансандаа хамгийн их мөнгөтэй. 19.6тэрбум төгрөгийн хад­галамжтай тэрбээр жилд 244 сая төгрөг олдог. Гурван орон сууц дөрвөн адуутай юм билээ.

Огт машингүй 14 гишүүн байхад тэдний ангид хурд хүчний илэрхийлэл, нэр хүндийн баталгаа болох төмөр хүлгүүдийг хэд, хэдээрээ сойчихсон гишүүд ч байна. Н.Номтойбаяр гишүүн Lexus-570, Mercedes benz G500, Landcruiser 200, Mercedes benz, Mercedes benz G300, Mercedes benz G55 AMGгээд зургаан машинтай. Тэрбээр машинуудаа есөн тэрбум төгрөгөөр үнэлжээ. Н.Номтойбаяр гишүүний жилийн орлого 29 сая төгрөг. Тэднийх дансандаа 13 сая төгрөгтэй аж. Б.Наранхүүд ч бас “Mercedes benz G500”, Landcriuser Standart”-аас гадна “Rollsroyce Phantom” загварын дөрвөн машин байдаг. Тэдгээр машинуудаа 1.6 тэрбум төгрөгөөр үнэлжээ. Машиныхаа тоогоор толгой цохидог Б.Наранхүү гишүүн дансандаа долоон тэрбум есөн сая төгрөг хадгалуулчихсан. 109 хурдан удмын адуутай, хоёр байртай юм билээ. Тэрбээр хадгаламжаасаа гадна авлагаараа энэ жил толгой цохижээ. Өөрийнхөө “Дүнжингарав” компаниас 33.7 тэрбум төгрөгийн өр нэхээд сууж байдаг юм байна.

З.БАЯНСЭЛЭНГЭ ГИШҮҮН 100 САЯ ТӨГРӨГИЙН ЗЭЭЛТЭЙ

Гэр хороололд амьдардаг гэж тодотгодог байсан З.Баянсэлэнгэ гишүүн байранд оржээ. Орон сууцнаас гадна хоёр барилга эзэмшдэг юм байна. Тэднийгээ 240 сая төгрөгөөр үнэлсэн байна. Мөн тэднийх суудлын тэрэг болон дунд гарын жийптэй. Тэднийгээ 50 сая төгрөгөөр үнэлжээ. Адуу, үхэр нийлсэн 29 бод, 60 богтой. Тэрбээр Үндэсний хөрөнгө оруулалтын банк, Худалдаа хөгжлийн банкинд нийлээд 100 сая төгрөгийн зээлтэй юм байна. Орон сууцаа зээлээр авсан гэж ярьж байсан нь энэ бололтой. Түүнтэй хамт УИХ-д орж ирсэн, намынх нь гишүүн О.Баасанхүү 100 үхэртэй. Гурван хүнээс авлагатай бөгөөд нэг орон сууц хоёр барилгатай аж. Тэрбээр “Эрдэнэс таван толгой” компаниас 2144 ширхэг хувьцаа эзэмшдэг. Түрээсийн байранд амьдардаг гэж шуугиан тарьж байсан Ц.Нямдорж гишүүн 150 сая төгрөгийн үнэтэй орон сууцтай аж. О.Баасанхүү гишүүний адил “Эрдэнэс таван толгой” компаниас хувьцаа эзэмшдэг.

Бие даагч С.Ганбаатар 70 сая төгрөгийн үнэтэй орон сууцанд амьдардаг. “Toyota Rav 4” машин хөлөглөдөг тэрбээр 52 үхэр, хурдан удмын гурван адуу, 36 хоньтой аж. Ариг банк, Хас банкинд 100 сая төгрөгийн зээл тавьжээ.

ДАНСАНДАА НЭГ ТЭРБУМЫГ ХАДГАЛААД БАНКНААС 34 САЯ ТӨГРӨГИЙН ЗЭЭЛ АВЧЭЭ

УИХ-д зээлтэй гишүүд цөөнгүй байна. Сү.Батболд гишүүн нэг тэрбум төгрөгийн хадгаламжтай. Тэгсэн атлаа Хас банк, Голомт банкнаас 34 сая төгрөгийн зээл авчээ. Түүний жилийн орлого 57 сая, гэр бүлийн гишүүдийнх нь 240 сая төгрөг. “Mercedes Benz GL 500” маркийн машинтай. Хамгийн баян гишүүнээр тодорсон Г.Батхүү “Шунхлай” группээсээ 300 сая төгрөгийн зээлтэй юм байна. Д.Зоригт гишүүн Худалдаа хөгжлийн банкинд дөрвөн тэрбум төгрөгийн зээлтэй. Гэхдээ арван тэрбумын авлагатай юм билээ. 750 сая төгрөгийн үнэт эдлэлтэй тэрбээр дансандаа 117 сая төгрөг хадгалуулжээ. Хамгийн өндөр орлоготой Ж.Энхбаяр гишүүн Хас банкнаас 1.8 тэрбумтөгрөгийн зээл авчээ. Гэхдээ “Газар Шигтгээ” ХХК-наас 1. 5 тэрбум төгрөгийн авлагатай. Таван байртай, хадгаламжгүй С.Одонтуяа гишүүн Улаанбаатар хотын банкнаас 280 сая төгрөгийн зээл авчээ. УИХ-ын гишүүн Ц.Оюунгэрэл Мастер Карт Виза карт, Фримонт банк, Худалдаа хөгжлийн банк, Голомт банкинд 580 сая төгрөгийн зээлтэй. Өөрөө жилд 73 сая, нөхөр нь 220 сая төгрөг олдог. Гурван орон сууцтай, приус маркийн машин унадаг юм билээ. “Залуу Монгол корпораци”, “Чингис шар айраг”, “Палас” зочид буудлаас хувь эзэмшдэг М.Сономпил гишүүн Хаан банкнаас 5.7 тэрбум төгрөг зээлжээ. Түүний жилийн орлого 92 сая төгрөг, хоёр жийп, 20 адуу, 50 хоньтой. 184 сая төгрөгийн орон сууцтай. УИХ-ын гишүүн Д.Сумьяабазар 10 компаниас 16 тэрбум гаруй төгрөгийн хувьцаа эзэмшдэг бөгөөд Үндэсний хөрөнгө оруулалтын банк, Чингис хаан банкнаас 859 сая төгрөгийн зээл авчээ. Түүний жилийн орлого 240 сая төгрөг бол гэр бүлийн гишүүдийн орлого 44 сая төгрөг. 138 хонь, 221 адуутай. 618 сая төгрөгийн үнэт эдлэлтэй. Дансандаа 66 сая төгрөгтэй юм билээ. 160 адуу, дөрвөн үхэр, 430 сая төгрөгийн үнэтэй орон сууц, барилгатай Ч.Улаан гишүүн Төрийн банкнаас 130 сая төгрөг зээлжээ. Үүнээс гадна Ж.Батзандан 30, М.Батчимэг 74, Ц.Даваасүрэн 71, Д.Лүндээжанцан 20, Д.Хаянхярваа 68 сая, Ж.Эрдэнэбатгишүүн 50 сая төгрөгийн зээлтэй. УИХ-ын гишүүн Н.Энхболд Голомт банк, Ньюком пропертигээс 287 сая төгрөгийн зээл авчээ. Түүний жилийн орлого 20 сая төгрөг. Гэр бүлийн гишүүдийн орлого 204 сая төгрөг. 2 орон сууцтай. 45 сая төгрөгийн үнэтэй Lexus 470 машинтай. 12 сая төгрөгийн үнэт эдлэлтэй. Дансандаа 189 сая төгрөгтэй. Ө.Энхтүвшин гишүүн Голомт банкнаас 290 сая төгрөг зээлжээ. Түүний жилийн орлого 22 сая төгрөг бол гэр бүлийн гишүүдийн орлого 127 сая төгрөг. 1 орон сууцтай. 40 сая төгрөгийн үнэтэй Lexus 470 машинтай. 50 сая төгрөгийн үнэт эдлэлтэй. Дансандаа 500 мянган төгрөгтэй.

ХОЁР МЯНГАТ МАЛЧИН, ГАХАЙН АЖ АХУЙЧИН НЭГТЭЙ АНГИ

УИХ-ын гишүүдийн олонхи нь малтай. Эрэгтэй гишүүд гоё машинаас гадна хурдан удмын адуугаар ихэвчлэн гоёдог нь харагдаж байна. Дархан аварга Б.Бат-Эрдэнэ урьд жилүүдийн нэгэн адил малын тоо толгойгоороо бусдыгаа тэргүүллээ. 2013 онд 4020 толгой малтай байсан тэрбээр өнгөрсөн онд 430 адуу, 400 ямаа, 60 үхэр, 3000 хоньтой гэжээ. Д.Ганхуяг гишүүн 375 үхэр, 762 хонь, 368 ямаа, 52 адуутай аж. Ингэхээр УИХ-д хоёр мянгат малчин байна. Дараа Г.Баярсайхан 788 толгой, Су.Батболд 842 толгой, Г.Батхүү 488 толгой малтай. Б.Наранхүү 109 хурдан удмын адуугаараа тэргүүлсэн бол араас нь алдарт уяач М.Энхболд 60 хурдан удмын адуугаараа нэхэж байна.

УИХ-д гахай малладаг нэг гишүүн байгаа нь Ш.Түвдэндорж. Тэднийх 427 гахайтай. Зургаан адуу, 427 гахайгаа нийтэд нь 242.8 сая төгрөгөөр үнэлжээ.

УИХ ДАХЬ ЧИНЭЭЛЭГ ГИШҮҮД

Өөрсдийнх нь мэдүүлсэн хөрөнгөөс харахад УИХ-ын хамгийн баян нь Г.Батхүү юм. 76.8 тэрбум төгрөгийн хөрөнгөтэй түүний араас Л.Энх-Амгалан гишүүн 60.5 тэрбум, Д.Зоригт 57.3 тэрбум төгрөгийн хөрөнгөөрөө орлоо. Дараа нь УИХ-ын гишүүн М.Зоригт 53.1 тэрбум, Лу.Болд 43.7 тэрбум, Д.Сумъяабазар 19.4 тэрбум, Сү.Батболд 18.9 тэрбум, М.Сономпил 13.2 тэрбум, Ж.Энхбаяр 11.2 тэрбум, Б.Наранхүү 11.1 тэрбум төгрөгийн хөрөнгөтэй болсноо чинээлэг гишүүдийн тоонд яах аргагүй баталлаа. Харин компаниараа овоглодог, хөрөнгө чинээгээрээ Монголд дээгүүрт гэгддэг эрхмүүд нэрэлхсэн үү, хэл амнаас болгоомжилсон уу нэлээд хойгуур бичигдэхээр мэдүүлэг өгчээ. Тухайлбал, “Ажнай” Д.Бат-Эрдэнэ 5.8 тэрбум, “Женко” Х.Баттулга 1.5 тэрбумын хөрөнгөтэй гэж мэдүүлсэн байх юм. Мөн “Монроуд” Б.Гарамгайбаатар 5.0 тэрбум, “Бридж” Д.Ганхуяг 2.9 тэрбум, “Хурд” Б.Чойжилсүрэн 2.1 тэрбум, “Нью прогресс” С.Бямбацогт 3.6 тэрбум, “Дорнод гурил”-ын Х.Болорчулуун 4.9 тэрбумын хөрөнгөтэй гэж мэдүүлсэн байна.

Ц.ӨРНӨХ

ОХУ-ын нутагт монгол бүсгүйг машинтай нь шатаасан хэрэг өнгөрсөн долдугаар сард гарсан. Энэ талаар манай сонин өнгөрсөн наймдугаар сард Тува, Хакасын нутгаар явж сурвалжлага хүргэж байсан билээ. Хэргийн талаар нэхэн сануулахад хохирогч Ц.Оюунгэрэл өнгөрсөн долдугаар сарын 7-нд бараа авахаар Хакасын нийслэл Абакан руу яваад сураггүй болсон. Ганцаараа наймаа хийхээр 20 орчим сая төгрөгтэй, шинэ “Toyota-Crown” автомашинтай явсан түүнийг цагдаа нар эрэн сурвалжилж байсан ч сураг гаргаагүй. Харин эргүүлийн цагдаа нар Ак-Довурак хотоос 20 км орчим яваад төв замаас 300 метрийн зайд шатсан машин байхыг олсон нь монгол бүсгүйнх болж таарсан юм. ОХУ-ын хуулийн байгууллагаас монгол эмэгтэйг Тувагийн нутаг дэвсгэр Ак-Довурак хотын ойролцоо хөнөөсөн гэх үндэслэлээр хэрэг үүсгэн шалгаж эхэлсэн билээ. Энэ хэргийн холбогдогчийг өнөөг хүртэл олоогүй бөгөөд Кызылд Монголыг төлөөлж суугаа Ерөнхий консул талийгаачийн ар гэрийнхэнд “Хэргийн мөрдөн шалгалт ерөнхийдөө хад мөргөсөн” гэж ярьжээ. Талийгаачийн ар гэрийнхэн нь Гадаад хэргийн яам, Улсын ерөнхий прокурорт хандсан ч өнөөг хүртэл хариу өгөөгүй аж.

ОХУ-д бусдын гарт амиа алдсан Ц.Оюунгэрэлийн ээж Д.Цэнд манай сонинд хандаж ярилцлага өглөө.

-Хэрэг гараад багагүй хугацаа өнгөрлөө. ОХУ-аас ямар сураг чимээ байхгүй юу?

-Охин минь гэрээсээ гараад есөн сар гаруй хугацаа өнгөрч байна. Машиныг нь шатсан байхыг оллоо, дотор нь эмэгтэй хүн байсан ул мөр байна гэж биднийг долдугаар сард дуудаж байцаасан. Гэхдээ “Яг танай охин мөн эсэхийг хэлэх боломжгүй. Генийн шинжилгээ хийж байж тогтооно” гээд надаас шинжилгээ авсан. Генийн шинжилгээний хариу гарлаа гэсэн албан бичиг арванхоёрдугаар сарын 13-нд ирсэн. Тэр хүртэл муу охиноо амьд гэдэг итгэл алдраагүй. Оросууд барьцаалчихсан байгаасай л гэж залбирч байлаа. Гэтэл шинжилгээгээр машинд байсан эмэгтэй хүнээс үлдсэн яс миний охиных гэдэг нь тодорхой болсон. Тэр албан бичгийг хүлээж аваад хамт явалцаад өгөөч гэж аймгийн прокурор, ЗДТГ-ынханд хандсан ч хөдлөөгүй. Кызылд байгаа Монголын консулд хандахад “Ак-Довурак хот хүртэл явах машинд бензин хийх төсөв байхгүй” гээд бас хөдөлж өгөөгүй. Талийгаачийн аав бид хоёулаа тэтгэврийн хөгшчүүл. Арга ядаад хотоос талийгаачийн хоёр дүүг дуудаад дөрвүүлээ машин хөлслөөд Ак-Довурак хот руу явсан. Очиход талийгаачаас үлдсэн эд зүйл шарил хадгалах байранд байгаа гэж хэлсэн.

-Машинаас хэдхэн төмөр үлдсэн байсан. Тэгэхээр талийгаачийнх гэх зүйл бараг үлдээгүй болов уу?

-Шарил хадгалах байрны нэг буланд тариурын жижиг хайрцагт ясны хэлтэрхий хийгээд тавьчихсан байсан. Монгол хүмүүс хойно Кызылээс нэг лам, талийгаачийн найз хоёрыг авчраад ном уншуулаад, тэндээ хайрцаг хийлгээд үлдсэн зүйлийг нь хийж авчирсан. Нутагтаа ирээд охиноо хүн ёсоор нутаглууллаа.

-Та бүхнийг очиход Ак-Довуракийн цагдаагийн байгууллагаас мэдүүлэг авсан уу?

-Анх очиход асууж байцааснаа дахиж лавлаж асуусан. Охин минь наадмын өмнө бараа авахаар ганцаараа явлаа гээд гэрээсээ гарсан шүү дээ. Тэр тухай нь ярьсан. Гэрээсээ явахдаа ямар хүмүүстэй утсаар ярьсан бүх жагсаалтыг нь гаргаж өгсөн. Хил дээр нэг сүлжээ барьдаг. Тэгээд л Монголын үүрэн холбооны сүлжээ барихаа больчихдог. Хандгайтын дэлгүүрээс орос дугаар авах гэтэл гадаадын хүн гээд өгөөгүй юм билээ. Цайны газарт хоол идсэн бичлэг байгаа гэсэн. Бас Хандгайтаас 50 литр бензин авсан нь бичлэгт үлдсэн гэнэ. Тэндээс яваад л сураггүй болсон юм билээ. Мөрдөн байцаагчийн ярьж байгаагаар машиных нь хоёр номер машин дотроос нь олдсон гэсэн. Тэгэхээр шатахаасаа өмнө амийг нь хороосон уу, эсвэл барьцаалсан уу. Бензинийг нь дуусгатал яваад хонхорт очоод шатахуун хийж шатаасан гэж үзэж байгаа юм билээ. Сая биднийг очиход хэргийн газрын зураг үзүүлсэн.

-Хандгайтаас хамт цааш явсан гэх нэг эмэгтэйг сэжигтнээр байцааж байгаа гэж мэдээлсэн. Тэр юу болсон бэ?

-Тэр тухай асуусан. Тэр эмэгтэй хэрэг гарахаас өмнө Увс аймагт ирсэн юм билээ. Тиймээс Тувагаас дөрвөн мөрдөн байцаагч Увс аймагт ирсэн. Тэр эмэгтэй “Буудлын цонхоор харахад гэр хороолол харагдаж байсан” гэж мэдүүлсэн гэсэн. Аймгийн цагдаа нар бүх буудлаар явж шалгахад тэр эмэгтэй “Хяргас нуур” гэдэг буудалд хоёр хонох захиалга өгсөн нь тодорхой болсон. Гэхдээ нэг хоноод явсан гэсэн. Буцахдаа талийгаачаас 21 минутын зөрүүтэй хилээр гарсан юм билээ. Тэгэхээр тэр эмэгтэйг Увсаас талийгаачтай хамт явсан, хил гараад мөн дайгдсан гэж сэжиглэн шалгасан байх. Бид ч тэгж таамаглаж байгаа.

-Тэр эмэгтэй Увсад ямар хүмүүстэй очсон юм бол. Талийгаачийг таньдаг юм болов уу?

-Талийгаачийг танихгүй гэж мэдүүлсэн гэсэн. Тувачууд хэзээ ч ганц, нэгээрээ Увсад очдоггүй. Хоёр, гурвуулаа эсвэл Увсад байгаа монгол түншийндээ очдог. Гэтэл тэр эмэгтэй хэнтэй уулзах гэж Увсад ямар зорилгоор очсоноо хэлэхгүй байна гэж мөрдөн байцаагч нь тайлбарласан. Талийгаач явахаасаа өмнө Увсын С гэдэг бүсгүйтэй уулзаж, гэртээ удаан суусан юм билээ. Тэр эмэгтэй тува найзыгаа дайж явуулсан гэдэг хардлага бас байгаа.

-С гэдэг эмэгтэйг байцаасан юм болов уу?

-С-ээс байцаалт авсан, бас бүх ах дүү нартай нь уулзсан. Тэр хоёр холбоогүй нь тогтоогдсон гэж мөрдөн байцаагч хэлсэн.

-Хамт явсан эмэгтэй нь талийгаачаас хэзээ салсан юм бол?

-Ак-Добурак хотоос наана буудал дээр буусан гэсэн. Тэр эмэгтэйгээс салаад 20 км яваад машиныг нь шатаасан байсан. Миний таамаглаж байгаагаар тэр тува эмэгтэй талийгаачийг мөнгөтэй яваа талаар бусдад утсаар мэдээлсэн болов уу. Түүнээс миний охиныг монгол гэж барагтай хүн танихгүй. Орос хэлээр маш сайн ярьдаг. Бас шар царайтай. Гэмт хэрэгтнүүд хяналтын камергүй газар анаж байгаад машиныг нь шатаасан болов уу.

-Талийгаачийг мөнгөтэй явааг тэр эмэгтэй мэдсэн гэж үү?

-Увсад байдаг С гэдэг эмэгтэй сайн мэдэж байсан. Явахынхаа өмнө намайг дуудаад “С-тэй явах гэсэн явахгүй гэнэ. Завдсанаараа би жижиг машинаараа 7-нд яваад хоёр хоноод ирье. Та энэ 300 мянган рублийг дүү рүү явуулаарай” гэж өгсөн. Дүү рүүгээ явуулсан мөнгөнөөсөө гадна 400 шахам мянган рубльтай явсан. Ер нь манай охин түүнээс их мөнгөтэй явдаг байсан.

-Олон жил ганцаараа наймаа хийж явдаг байсан уу?

-Нөхөртэйгээ хамт гурил зөөдөг. Байнга хоёулаа явдаг байсан. Нөхөр нь талийгаач болсноос хойш хоёр, гурван жил ганцаараа явсан. Тувагийн хилээр гараад Сэлэнгээр ирдэг. Сэлэнгээр яваад шууд Тувагийн хилээр ирдэг. Замаа маш сайн мэддэг байсан.

-Талийгаачийн цогцсыг авахаар очиход мөрдөн байцаагч хэрэг илрэх шинжтэй гэж байна уу?

-Тагнуулын алба, эрэн сурвалжлах алба, цагдаагийн байгууллага гэсэн гурван тусдаа групп тус тусдаа хавтаст хэрэг нээгээд ажиллаж байна. Хэргийн 70-80 хувь нь илэрч байгаа гэсэн. Гэтэл тэрнээс хойш сураг байдаггүй. Утсаар мэдээлэл өгөхгүй гэдэг. Консулаараа дамжуулаад мэдээлэл авах гэхээр Ерөнхий консул “Сураггүй байна” гэдгээс өөрийг хэлдэггүй. Уг нь мөрдөн байцаагч нь Кызылд байгаа шүү дээ. Нэг дор байгаа хүмүүс тодорхой хэмжээнд мэдээлэл солилцох боломжтой. Тэгээд ч тэнд байгаа консул Монгол Улсын төрийг төлөөлж, иргэдээ хамгаалах үүрэг хүлээсэн байх учиртай. Гэтэл хүнийхээ төлөө ерөөсөө ажиллахгүй юм. Тувагийн хилээр хулгайлагдсан малын араас олон арга хэмжээ зохион байгуулдаг. Гэтэл хүнийхээ араас хөөцөлдөхгүй байгаад гомдолтой байна.

-Ерөнхий консул та бүхэнд хэзээ “Хэрэг хад мөргөчихлөө” гэж хэлсэн юм бэ?

-Цагаан сарын дараа манай хөгшинтэй ирж уулзаад ингэж хэлсэн гэсэн. “Таг чиг. Хад мөргөчихлөө” гэж ярьсан. Талийгаачийн машин шатсан байхыг олсны дараа л Ерөнхий консул байцаагчтай нь нэг удаа уулзсан. Түүнээс хойш ерөөсөө хөөцөлдөөгүй. Хариу ирэхгүй байна л гэж бидэнд хэлдэг.

-Хууль зүйн сайдыг Ерөнхий прокурор байхад та очиж уулзаж, учир явдлыг ярьсан гэсэн. Ямар хариу өгсөн бэ?

-Наймдугаар сард уулзах хүсэлт тавиад өрөөнд нь ороход “Өдрийн сониноос л ийм хэрэг болсныг мэдлээ. Прокурор томилж өгнө” гэсэн. Аймагт очиход прокурор “Ерөнхий прокурор үүрэг өгсөн. Гэхдээ бид хил гарвал сөрөг тагнуул гэж хардагддаг учраас Тувад очих боломжгүй” гэсэн. Дараа Гадаад хэргийн яамны Консулын газрын даргад бичгээр хүсэлт өгсөн. Сарын дотор хариу өгөх үүрэгтэй гэсэн ч өнөөг хүртэл хариу алга. Хариугаа нэхээд очихоор “Цаанаас албан бичиг ирээгүй. Ирэхээр нь та нарт хариу өгнө. Өөр арга байхгүй. Та нар хувь шугамаар дараа дараачийн арга хэмжээгээ авбал ав” гэдэг. ОХУ-ын хуулийн байгууллага хэргийн мөрдөн байцаалт ямар шатанд байгааг Гадаад хэргийн яаманд өгчихөж болдоггүй юм болов уу гэж бодох юм. Ингээд л бид мухардчихаад байна.

-Одоо яах билээ. Хувь шугамаар ямар арга хэмжээ авна гэж?

-Ирэх долоо хоногт хэлмэрч аваад Тува, Ак-Добурак явж мөрдөн байцаагчтай дахин уулзах хүсэлт гаргая. Хэрэг гарсан газруудаар дахин явж ирээд Ерөнхийлөгчид хандъя гэж бодож байна. Хүний газар охиноо алдаад хэдэн ясны хэлтэрхийтэй л үлдлээ. Хүний амь хөнөөсөн тэр этгээд шийтгэл хүлээх хэрэгтэй биз дээ. Монгол хүний үнэ цэн хаана байна вэ. Тэтгэврийн хоёр хөгшин аргаа барахдаа сонинд хандах юм. Өөр хүлээж авах газар, байгууллага ч гэж алга. Хүнийхээ хойноос хөөцөлдөөч гэж Монголын төрөөс хүсмээр байна. Охин минь айлын том нь. Доороо таван дүүтэй. 1986 оноос наймаачдад хэлмэрч хийж орос явж байгаад зах зээл эхлэнгүүт наймаа хийсэн. 20 гаруй жил наймаа хийж Увс аймагт дэлгүүр, зочид буудал гээд хоёр гурван объект ажиллуулдаг. Хоёр хөгшний, дүү нарынхаа амьдралыг авч явж байсан хүн. Ганц охинтой. Түүнийгээ Бээжинд сургадаг байсан. Охиных нь сургалтын төлбөрийг төлж дийлэхгүйд хүрээд Засгийн газрын тэтгэлэг авах шалгалт өгүүллээ. Банкны 260 гаруй сая төгрөгийн зээл үлдсэн. Хөгшин минь хөгжлийн бэрхшээлтэй. Нэг дүү нь цус харвахад талийгаач Солонгост эмчлүүлж байсан. Тэр дүү нь одоо ч хэвтэрт байна. Гэх мэт зовлон яриад байвал их байна.

Ц.ӨРНӨХ

-АЛДАГДСАН БУРХАН НЬ ПАРИСТ ЗАРАГДСАН ТУХАЙ ЯРИА ЦАГААНДЭЛГЭР СУМААР НЭГ ЯРИА БОЛЖЭЭ-

Парист дуудлага худалдаагаар 4.3 сая ам.доллараар зарагдсан Занабазарын хийцийн ногоон дарь эхийг 2011 онд Дундговь аймгийн Цагаандэлгэр сумын нутагт байдаг Баруун Чойрын хийдээс алдагдсан бурхан гэдэг шуугиан дэгдсэн юм. Алдагдсан, зарагдсан хоёр бурхны өнгө, хэмжээ, байдал нь тун төстэй байсан нь ийм таамаг дэвшүүлэхэд хүргэсэн. Занабазар судлаачид, эрдэмтэн мэргэд ч ингэж таамаглаж байгаагаа ярьсан юм. Хэрвээ Чойрын хийдээс алдагдсан Ногоон дарь эх Парист зарагдсан бол бид ЮНЕСКО-гийн 1970 оны конвенцийн есдүгээр зүйлд заасны дагуу хулгайлагдсан болон хууль бусаар экспортлогдсон соёлын эд зүйлийг эргүүлэн авчрах, буцаан өгөх хоёр талын гэрээ хэлэлцээрийн дагуу буцаагаад авах эрхзүйн бүрэн боломж байгаа юм. Харин Парист зарагдсан Ногоон дарь эх хууль ёсны дагуу эзэндээ очиж, тэдний үр хүүхдэд өвлөгдөн дуудлага худалдаанд очсон бол манайх Занабазарын Ногоон дарь эхийг “Манайх юм” гээд нэхэхэд хүндрэлтэй аж. Бидний уулзсан урчууд, судлаачид дуу нэгтэйгээр “Парист дуудлага худалдаагаар зарагдсан бага Ногоон дарь эх бол яах аргагүй Занабазарын хийц. Үүнд хуулбар, эсвэл Занабазар сургуулийнх гэх боломж байхгүй. Олон шинжээчид тогтоож байж дуудлага худалдаагаар зарагдах эх үүсдэг. Гэхдээ 4.3 сая ам.доллараар зарагдсан энэ бүтээлээс хэд дахин илүү үнэтэй, гайхамшигтай бурхад Монголд хадгалагдаж байгаа. Богд хааны ордон музейд хадгалагдаж байгаа хорин нэгэн дарь эхийн үнэлгээ нь хэдэн арван тэрбум еврогоор үнэлэгдэнэ. Гэтэл музейн байр, хадгалалт хамгаалалт нь даанч дээ гэмээр. Занабазарын хийц Монгол хүний үнэлэмжийг дэлхийд таниулсан сор юм шүү дээ” гэцгээж байсан юм.

“1950-ААД ОНД ГАРСАН НЬ ЮУ Л БОЛ”

Өндөр гэгээн Занабазарын бүтээлийг тусгайлан судалдаг судлаач манай сонинд хандсан юм. Тэрбээр мэргэжлийнхээ дагуу төрийн байгууллагад ажилладаг гэх шалтгаанаар нэрээ нууцлахыг хүссэн. Түүний ярьсныг хүргэе.

-Парист зарагдсан Ногоон дарь эхийг Уан Клаудэ Моро Гоборд гэдэг хүн 1954 онд худалдаж авсан гэсэн. Тэр үед Монголоос гарсан байх магадлал бий юү?

-Тухайн үед төр засгийн шугамаар ирсэн гадны нөлөө бүхий хүмүүст бэлэг өгдөг байсан. Гэхдээ Өндөр гэгээний хийцийг өгч байсан нь юу л бол. Тэр үед шашны эд зүйл үнэгүй, хориотой байлаа шүү дээ. Бурхан хүнд өгөх бүүхэл ном өгсөн хүн шоронд орж байсан үе. Бэлгийг нь хийдэг урчууд Лениний хөргийг сийлэх юм уу, тиймэрхүү зүйл хийж бэлэглэдэг байсан.

-Өндөр гэгээний бүтээлүүд олон улсад хэр их тарсан байдаг бол. Бусад улсаас авсан байх магадлал бий юү?

-Өндөр гэгээний үед Ар, Өмнөд, Халх Монгол нэгдмэл улс байсан. Хаана нь ч, аль ч хийдэд бүтээлээ тууривах боломж байсан. Өндөр гэгээн Өмнөд Монголд гэхэд 20-иод жил заларсан. Тэгэхээр бүтээлүүд нь хаа сайгүй байхаас аргагүй. Бас их хэлмэгдүүлэлтийн үед халх Монголоос хэдэн мянган тайж, ноёр дүрвэсэн гэдэг. Тэд шүтдэг бурхан тахилаа аваад явсан байж таараа. Ингэж үзвэл Өндөр гэгээний бүтээл зөвхөн Монголд байна гэсэн ойлголт байхгүй.

-БСШУ-ы сайд ажлын хэсэг байгуулж бурханыхаа араас хөөцөлдөнө гэж мэдэгдсэн. Найдлага бий болов уу?

-Хөөцөлдөх ёстой. Монголын гайхамшиг хууль бусаар бусдын гарт очиж уу, үгүй юу гэдгийг тодруулах нь зөв. Манай улс Өндөр гэгээний бүтээлийг хэзээ ч худалдаж байгаагүй. Тиймээс манай улсаас гарсан нь батлагдвал эргэж авах боломж бүрдэнэ. Харин өөр улсаас авсан, хууль ёсных байвал маргаан үүсгэхэд хэцүү л дээ.

-Гурван жилийн өмнө Чойрын хийдээс алдагдсан ногоон дарь эхийг Парист зарагдсан бурхан гэж таамаглаад байгаа.

-Би ч тэгж таамаглаад баярлах шиг болсон. Хэрвээ тийм бол хуулийнхан ажиллаад эхэлчихсэн байх. Чойрын хийдийн Ногоон дарь эхийг хараагүй болохоор харьцуулж мэдэхгүй юм. Хил гаалиар юуг ч нуугаад аваад гарчих боломж байгаа. Хууль бусаар чулуу, бурхан гаргалаа л гэж ярьж байдаг шүү дээ. Тэгэхээр хулгайлагдсан бурхан гадаадад гарчихсан байгааг үгүйсгэхгүй. Бас дуудлага худалдаа зохион байгуулсан компани бүтээлийнхээ намтрыг өөрчилж бичих боломж бий. Шинжээчид тухайн бүтээлийн хийц, орц, загварыг шинжлээд тогтоодог. Хаанаас, яаж авсаныг дураараа өөрчлөх боломжтой. Т-батаарыг л гэхэд хууль ёсных гэсэн баримт байсан, нөгөө тал багагүй маргасан шүү дээ гэв.

“АЛДАГДСАН БУРХАН МИНЬ ЗАРАГДЧИХАВ УУ ГЭДЭГ ЯРИА МАНАЙ СУМААР НЭГ БОЛЛОО”

Дунговь аймгийн Цагаандэлгэр сумынхантай холбогдоход ингэж уулга алдсан юм. Парист Занабазар хийцийн Ногоон дарь эх бурханыг дуудлага худалдаагаар зарах гэж байгаа талаарх “Өдрийн сонин” дээрх мэдээллийг уншаад захиргааныхан “түргэн” авчээ. Манай сонины www.admin.dnn.mn цахим хаяг дээрээс зургийг нь татаж аваад бурхан мэддэг хөгшчүүд рүүгээ давхиж очиж. Гурван жилийн өмнө Баруун Чойрын хийдээс алдсан Ногоон дарь эх нь биш байгаадаа гэж сандарцгаасан нь тэр. Настнууд “Бараг л мөн дөө” гэж таамаглаж. Цагдаа нарт өнөөх зургаа үзүүхэд “Эрэн сурвалжлах ажиллагаа үргэлжилж байгаа. Хулгайлагдсан соёлын өвийг Интерпол бүртгээд авчихсан. Дуудлага худалдаа зохион байгуулж байгаа компани хулгайд эд зүйл зарахгүй байх” гэдэг тайлбарыг өгч. Ногоон дарь эхийн гурван талаас нь авсан зургийг Чойрын хийдийн Да ламдаа үзүүлэхэд “Их төстэй юм. Гэхдээ биш байна. Манай бурхантай харьцуулахад хийц тааруу эд байна” гэж хэлснээр шуугиан намжаад байгаа гэнэ. Энэ тухай сумын иргэн “Танай сонины мэдээлэл биднийг сум даяар нь шуугиулчихаад байна. Да лам биш гэсэн болохоор итгээд л байж байна. Цагдаа нар хайж байна, эрэн сурвалжилж байна л гэдэг. 2012 оны эхээр олчлоо гэдэг шуугиан дэгдсэн. Телевизийн доогуур урсдаг мэдээгээр хүртэл тэгж гарсан шүү дээ. Олоогүй байж ямар зорилгоор тэр мэдээллийг тараасныг мэдэхгүй юм. Хосгүй үнэт бүтээлээ алдчихаад цагдаа нар арай л хойрго ажилаад байна даа. Одоо бид цагдаа нарт итгэхгүй байгаа. Харин Ногоон дарь эх минь өөрөө хэл дуулгана гэж хүлээж сууна” гэсэн юм.

“НОГООН ДАРЬ ЭХ НӨЛӨӨ БҮХИЙ ХҮМҮҮСИЙН ГАРТ БАЙГААГАА ХЭЛСЭН”

Гурван жилийн өмнө манай сэтгүүлч алдагдсан бурхны мөрөөр Цагаандэлгэр суманд сурвалжлага хийхэд ч нутгийнхан бурхнаа өөрөө ирнэ гэж ярьж байсан. Одоо ч үүнийгээ ярьсаар байна. Чойрын хийдийн Ногоон дарь эх өмнө нь гурван удаа алдагдахдаа өөрөө хулгайчаа барьж өгсөн гэдэг яриа сумынхны дунд байдаг. Сумынхны ярьснаар 2006 оны хавар Цагаандэлгэр сумын ИТХ-ын дарга О.Батсүх Ногоон дарь эхийг солиход тэр шөнөө Чойрын хийдийн хамба Н.Рэгзэнгочоогийн зүүдэнд Ногоон дарь эх үзэгдэж “Би байрандаа байхгүй байна” гэж хэлжээ. Хамба маргааш өглөө нь бурхнаа эргээд солигдсон байхыг харж цагдаад өгснөөр хулгайч баригдсан гэдэг. Дараа нь нутгийн гурван залуу гэгээн цагаан өдөр хийдээс Ногоон дарь эх дээрэмдээд бүтэлгүйтсэн байдаг. Сүүлд 2008 онд “Хожиндой” хочит Батжаргал, “Дармын улаан” хочит Я.Мөнхбат, С.Пүрэвбат нарын бүлэг хулгайчид Ногоон дарь эхийг хулгайлаад сумаас гарч чадалгүй машиных нь мотор цохиж баригдсан гэдэг. Үүнээс үүдэж сумынхан “Ногоон дарь эх бурхан минь хулгайчийг өөрөө бариад өгчихдөг” гэж ярьдаг юм билээ. Харин 2011 онд хулгайлагдсанаас хойш Чойрын хийдийнхэндээ сэжүүр өгч байгаа болов уу. Энэ талаар Баруун Чойрын хийдийн Да лам Д.Мөнхбатаас лавлахад “Цагдаа нар ямар ч сураг гаргахгүй байгаа. Ногоон дарь эх саяхан миний зүүдэнд үзэгдсэн. Тэгэхдээ нөлөө бүхий хүмүүсийн гарт байгаагаа хэлсэн. Хамба ламын зүүдэнд яг иймэрхүү байдлаар үзэгдсэн гэсэн. Ямар ч байсан Монголд байгаа гэдэгт итгэлтэй байгаа. Хайж, мөрдөөд байгаа нөхдүүд нь өөрсдөө хутгалдчихсан юм биш байгаа гэж бодох юм. Ногоон дарь эх өөрийгөө олдоно гэж мэдэгдсэн. Ямар ч байсан тэр хэрэг задарна гэдгийг мэдрээд байгаа. Нүгэл хийсэн нөхдүүдийг хэрэг задарч, сүйд болно. Парист зарагдсан бурханыг харсан. Манай бурхан биш байна лээ” гэсэн юм.

ЗАРАГДСАН, ХУЛГАЙЛАГДСАН НОГООН ДАРЬ ЭХҮҮД ЯЛГААТАЙ ЮУ?

Домог яриагаар Өндөр гэгээн Занабазар дурлалт бүсгүйгээ таалал болоход түүндээ зориулан хорин нэгэн дарь эхийг бүтээсэн гэдэг. Тэдэн дундаас Ногоон дарь эхийг анхны дарь эх гэдэг юм билээ. Өндөр гэгээний бүтээлийг оргилыг Ногоон дарь эх гэдэг. Уг баримлын биеийн хэлбэрийг аль ч талаас нь тойруулан харахад зохицсон уран хийцтэй. Судлаачдын тайлбарлаж байгаагаар Ногоон Дарь Эх бурханы лагшин нь ногоон өнгөтэй, хоёр мутартай, зүүн хөлөө хумиж баруун хөлөө унжуулсан, тэргүүн нь зүүн тал руу ялимгүй хазайсан байдалтай залардаг. Тэргүүн ялимгүй хазайсан нь амьтдын зовлонг сонсож буй, баруун хөлөө унжуулсан нь амьтдын зовлонг сонсоод дээш авах завгүй заларч буйг илэрхийлж буй аж. Судлаач Д.Сумъяа “Ногоон Дарь-Эх бол бага зэргийн хөдөлгөөнтэй, хээнцэрлэсэн маягтай, нэг чихээ урагш ялимгүй тавиад, нэг хөлөө жийж, нөгөө хөлөө нугалж, нэг гараа сунгаж, нөгөө гараа зүрхэн дээрээ тавьж суусан байдаг. Энэ бүхэн нь замбуу тивд хэн зовж зүдэрч байна түүнд тусална, тус хүргэхгүй үлдээх вий гэсэн утга санааг агуулсан байдаг” гэсэн юм. Мөн бэлхүүсээрээ бага зэрэг хазайсан хирнээ тэргүүн нь суултын тевтэйгээ тэнцсэн нь тус зохиомжын нэгэн нууц увидас гэж үздэг. Хэрвээ Ногоон Дарь Эхийн суурь лянхуаг байхгуй гэж төсөөлвөл дарь эхийн бужиглэж байгаа дүр харагдах бегеед эмэгтэй хүний суултын донжинд бүжгийн хеделгеенийг ингэж шингээсэн бутээл дэлхийн урлагт хаана ч байхгүй гэж үздэг юм билээ.

Эх сурвалжууд Чойрын хийдээс алдагдсан Ногоон дарь эх, Парист зарагдсан Ногоон дарь эх хоёроос хэд хэдэн ялгааг олжээ. Нэгдүгээрт Парист зарагдсан бурханы хөл дээр хээтэй бол хулгайлагдсан Ногоон дарь эхийнх цулгуй байдаг аж. Мөн бэлхүүснийх нь хазайлт Чойрын хийдийн Ногоон дарь эхийнх илүү уян харагддаг гэнэ. Өндөрийн хувьд ч зөрүүтэйг ажиглажээ. БСШУ-ны сайд Парист зарагдсан Ногоон дарь эхийнхээ араас хөөцөлдөх ажлын хэсэг байгуулснаа мэдэгдсэн. Гэвч өчигдрийг хүртэл өнөөх ажлын хэсэгт хэн байгаа, хэрхэн ажиллаж байгаа нь мэдэгдээгүй. Занабазарын бүтээлийг судалдаг, өв соёлынхоо талаар мэддэг эрхмүүд л лав тэр ажлын хэсгийн талаар сонсоогүй байна лээ. Хариуцсан яам нь ийм хайнга ажиллаж байхад иргэд Парист зарагдсан бурхныг Монголоос алдагдсан Ногоон дарь эх биш байгаа даа, арай өөрийгөө дуулгаж байгаа нь энэ биш биз гэж хэдэн өдөр шуугиж байгаа нь энэ.

Чойрын хийдээс алдагдсан Ногоон дарь эх гадуураа ягаан өнгийн торгон дотортой, улаан, ногоон өнгийн хоргой хошмогон эмжээртэй, улаан торгон жанжтай, 30-35 см өндөр. Тэргүүндээ шовгор оройтой, титэм хэлбэрийн малгай (рина)-тай, баруун зүүн мөрний хоёр талд бадамлянхуа цэцэгтэй, зүүн гар (мутар)-ын эрхий, ядам хурууны өндгийг нийлүүлж дээш өргөсөн, баруун гар (мутар)-ын алгыг дээш харуулан баруун хөлний өвдөг дээр тавьсан. Бадамлянхуа цэцгэн бад суурин дээр баруун хөлийг унжуулж, зүүн хөлийг нугалж суусан. Алтан шармал. Энэ бурхны талаарх мэдээллийг 11311750, 51-265750, 51-265683 утсаар авч байгаа аж.

Хулгайлагдсан эл бурхан Интерполд бүртгэлтэй. Интерполоос жилд хоёр удаа гаргадаг катологид зураг нь байршсан байдаг аж. Өөрөөр хэлбэл, хуулийн болоод соёлын өвийг хадгалдаг, худалдаалдаг бүх олон улсын байгууллагад мэдээлэл нь хүргэгдсэн гэсэн үг. Тиймээс хилээр гаргахыг завдах, эсвэл гадаадад гаргаж худалдаалах боломж байхгүй гэдгийг эх сурвалж хэлсэн.

Чойрын хийдийн Ногоон дарь эх бурханы хийц дэндүү тансаг, гайхамшигтай гэдгийг эх сурвалжууд дуу нэгтэйгээр хэлсэн. Дотоодод 500 сая төгрөгөөр үнэлсэн гэх боловч олон улсад хэдэн тэрбум еврогоор үнэлэгдэнэ гэдгийг тэд хэлсэн юм. Парист зарагдсан Занабазарын Ногоон дарь эхээс хэд хэдэн илүү үнэ хүрэх гайхамшигт бүтээлээ хулгайд алдчихаад гурван жил эрэн сурвалжилж байгаа нь энэ. Богд хааны ордон музей, Занабазарын нэрэмжит Дүрслэх урлагийн музей гэх мэт хосгүй үнэт өв соёлын эд зүйлийг хадгалж байгаа музей, хийдүүдийн харуул хамгаалалт, орчин нөхцөл “Арай ч дээ” гэмээр байгаа шүү гэж эх сурвалжууд харамсангуй ярьсныг дахин сануулъя.

Ц.ӨРНӨХ

-ТАРХИНЫ ДАРАЛТТАЙ, ШАРЛАЛТТАЙ ТӨРСӨН ХҮҮХДИЙГ ЭМЧИЛДЭГ ГАНЦ ЭМИЙГ

ҮЙЛДВЭРЛЭХИЙГ ЗОГСООГООД УДАЖ БАЙНА-

Эмийн сангийн жор баригч фенобарбитал (люминал) эмийн тунг анзаарахгүйгээр хэрэглэгчид өгснөөс үүдэж 16 нярай өнгөрсөн наймдугаар сарын эхээр хордож эмнэлэгт хүргэгдсэн билээ. Тухайн үед хүүхдүүд Эх хүүхдийн эрүүл мэндийн үндэсний төвд эмчлүүлсэн. “Монос” группийн зүгээс хүүхдүүдийн хордлого бүрэн тайлагдсан эсэхийг шинжлүүлэхэд цусан дахь фенобарбитал эмчилгээний хэмжээнд байна гэсэн хариу гарсан аж. Жор баригчийн алдаанаас үүдэж хүүхдүүд эмэнд хордсон дуулианаас үүдэж Эрүүл мэндийн яам, Нийслэлийн эрүүл мэндийн газар, Нийслэлийн мэргэжлийн хяналтын газрынхан зэрэг, зэрэг хэвлэлийн бага хурал хийж, эм үйлдвэрлэгч, борлуулагч үндэсний компаниудаа боорлож эхэлсэн. Бусад улсад алдаа гаргасан мэргэжилтэнд хуулийн хариуцлага хүлээлгэдэг бол манайд эрүүл мэндийн салбарынхан нь хоорондоо дайтаж, хийрхэж сүйд болцгоосон. Мэргэжлийн хяналтынхан нь шалгаж, Эрүүл мэндийн газрынхан нь мэдэгдэл хийж хийрхэж байгаад 40 шахам жил үйлдвэрлэж, эмчилгээнд хэрэглэж байсан люминал эмийг үйлдвэрлэхийг хориглочихсон. Үр дүнд нь энэ эмийг уух шаардлагатай хүүхдүүд хохирч, аав ээж нь гадаадаас захиж, сэтгэцэд нөлөөлөх эм бэлдмэл хууль бусаар тээвэрлэсэн гэмт хэрэгтэн болоход ойрхон болчихоод байгаа аж.

“ЛЮМИНАЛЫГ ОРЛУУЛАХ ЭМ ҮГҮЙ”

Энэ эмийг эмчийн жороор олгодог. Тархины даралттай, арьс нь шарлалттай төрсөн, нойр нь солигдсон хүүхдүүдээс гадна өндөр настнууд их хэрэглэдэг аж. Гэтэл үйлдвэрлэхийг хориглосноос хойш фенобарбитал уух шаардлагатай олон хүн хохирч байгаа аж. “Монос” эмийн сангийн 1883 лавлах утас руу өдөр бүр арваас дээш хүн люминал зарж байгаа эсэхийг асууж ярьдаг гэнэ. Манай сонинд хандсан Сонгинохайрхан дүүргийн II хорооны иргэн Л.Баясгалан “Манайх хоёр хүүхэдтэй. Том охин маань тархины даралттай учраас люминал уудаг байсан. Бага хүү маань мөн л тархины даралттай. Угаасаа хотод төрж байгаа хүүхдүүдийн олонх нь тархины даралттай байдаг юм байна. Тархины даралттай хүүхдийг уйлуулахгүй байх ёстой гэсэн. Тайвшруулдаг ганц эм нь люминал. Гэтэл энэ эм тасарчихсан. Эм тасарснаас үүдэж хүүхэд маань эмнэлэгт хүртэл хэвтлээ. Эмч нар нь “Люминал уулгах шаардлагатай олон хүүхэд байна. Эм тасарснаас гэрээр эмчлэх хүндрэлтэй болчихоод байна” гэж байсан. Арга ядаад гадаадад байдаг найздаа захисан. Гэтэл люминал өөрөө сэтгэцэд нөлөөлөх эм учраас хил гааль дээр шалгуулж, сэтгэцэд нөлөөлөх эм бэлдмэл оруулж ирсэн хэргээр эрүүгийн хариуцлага хүлээх юм байна. Хүүхдэдээ хэрэгтэй эм авахын тулд эрүүгийн хэрэгтэн болж мэдэхээр нөхцөл бий болчихлоо” гэсэн юм.

Арван хүүхдийн найм нь шарлалттай төрж байгааг өрхийн эмч ярьсан. Тэрбээр “Шарлалттай төрсөн хүүхдэд люминал эмийг эмчилгээний тунгаар бичиж өгдөг байсан. Гэтэл одоо тэр эм нь тасарчихсан. ЛИВ52 зэрэг орлуулах үйлчилгээтэй эм байгаа ч зайлшгүй люминал уух шаардлагатай өвчтөн олон байгаа. Нэгэнт байхгүй эмийг яах билээ. Тиймээс өөр эм бичиж өгөхөөс аргагүй” гэсэн юм.

ЭХЭМҮТ-ийн Эмнэлгийн тусламжийн чанарын менежер, тэргүүлэх зэргийн эмч, клиникийн профессор Б.Надмид “Люминалыг орлуулах эм угаасаа байхгүй. Өвөрмөц эмчилгээнд хэрэглэдэг эм. Манай эмнэлэг нөөцтэй байсан учраас өвчтөнүүдээ эмээр таслаагүй. Манай улсад люминалыг 30 гаруй жил хэрэглэж ирсэн, уламжлалт эмчилгээний эм. Тиймээс үйлдвэрлэхийг хориглосон, зогсоосон шалтгааныг ойлгохгүй байна. Ямар ч байсан манай эмнэлэг хэрэглэж байгаа” гэсэн юм.

ОЛОН УЛСЫН СТАНДАРТ ЗӨРЧИЖ, САВЛАГААГАА ӨӨРЧИЛ ГЭХ ШААРДЛАГА ТАВЬЖЭЭ

Фенобарбитал (люминал)-ыг анх 1904 онд гаргаж авсан бөгөөд 1912 оноос “Bayer” хэмээх эмийн компани үйлдвэрлэн зах зээлд гаргасан түүхтэй. Энэ үеэс олон улсад люминалыг тайвшруулах зорилгоор өнөөг хүртэл хэрэглэж байгаа. Мөн энэ эмийг таталтын эсрэг үйлдэлтэй болохыг тогтоож олон улсад мэдрэлийн эмгэг, таталтын эмчилгээнд өргөн хэрэглэдэг юм байна. Люминал нь Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллагын болон Монгол Улсын зайлшгүй шаардлагатай эмийн жагсаалтад байдаг аж. Манай улсад “Эмийн үйлдвэр” (Одоогийн “Эмийн үйлдвэр импекс” компани) 1976 оноос хойш үйлдвэрлэж байжээ. Люминалыг нярай хүүхдийн арьсны шарлалтыг арилгах болон тархины даралттай, нойр солигдох өвчний үед эмчилгээний зориулалтаар хэрэглэдэг. “Эмийн үйлдвэр импекс” компани фенобарбиталыг зөвхөн том хүний тунгаар үйлдвэрлэдэг байжээ. Жор баригчид нэг эмийг 20 хувааж, хүүхдийн тунг тааруулдаг байсан. Тиймээс өнгөрсөн зургадугаар сараас хүүхдийн тунгаар буюу таван мгр хэмжээтэйгээр люминал үйлдвэрлэж эхэлсэн. Ингэхдээ сав баглаа боодол нь ижил, шошгон дээрх тунг тав, 100 мгр гэдгээр нь өөр бичсэнийг жор баригч анзаараагүйгээс 16 хүүхэд хордсон билээ. Тухайн үед Нийслэлийн эрүүл мэндийн газрын орлогч дарга Б.Ганбат “Эмийн савлагаа нь адил байсан нь эмийн санчийг андуурахад хүргэсэн гэж үзэн манайхаас энэ эмийг үйлдвэрлэхийг хориглосон” гэж мэдэгдэж байсан. Олон улсын жишигт ижил үйлчилгээтэй, нэг нэршилтэй эмийн сав, баглаа боодол адил байдаг бөгөөд зөвхөн тунг нь тодорхой бичсэн байдаг аж. Амоксициллин гэхэд 500 мгр, 250 мгр гэсэн тунгаараа ялгаатай байдгаас савлагаа нь өөр байдаггүйг эмийн санчид тайлбарласан. Гэтэл жор баригч тун анзаараагүй бурууг үйлдвэрлэгчид тохож эм үйлдвэрлэхийг Нийслэлийн эрүүл мэндийн газар хориглосон шалтгаан нь энэ.

ӨӨРСДӨӨ БҮРТГЭЭГҮЙ БУРУУГАА ҮЙЛДВЭРЛЭГЧИД ЧИХЖЭЭ

Хүүхэд хордсон дуулиан дэгдэхтэй зэрэгцээд Нийслэлийн мэргэжлийн хяналтын газраас шалгалт хийж фенобарбитал эмийг улсад бүртгэлгүй гэх шалтгаанаар үйлдвэрлэхийг хориглосон. Тухайн үед Нийслэлийн мэргэжлийн хяналтын газрын ЭМБСХХ-ийн дарга Г.Батмөнх “Гурван жилийн өмнөөс л дотоодод үйлдвэрлэж байгаа эмнүүдийг бүртгэлжүүлж гэрчилгээ олгох ажил эхэлсэн бөгөөд энэ ажил ЭМЯ-нд их удаан явагддаг болохоор “Фенобарбитал” эм бүртгүүлээгүй байсан байх” гэж мэдэгдэж байсан. Үнэхээр ч дотоодын 35 үйлдвэрийн 2500 орчим эмийн 90 хувь нь бүртгэлгүй байдаг аж. Энэ үйлдвэрлэгчдээ биш бүртгэж авах төрийн байгууллагуудын шат дамжлага хэтэрхий хойрго, удаанаас болдог гэдгийг үйлдвэрлэгчид ярьсан. Стандартчилал, хэмжил зүйн газарт эмийн стандарт бүртгүүлэхийн тулд дөрвөн удаагийн хурлаар орох шаардлагатай. Гэтэл нэг хурал жилд нэг юм уу, хоёр л болдог. Жилдээ ганц, хоёр хуралдахдаа 3-4 эм л хэлэлцэх дотоод дүрэмтэй. Заавал стандарт шинэчилж байж тухайн эмийг бүртгүүлэх учиртай болохоор өдрийн од шиг болдог хурлыг нь хүлээхээс аргагүй. Бас эм судлал, эмийн технологийн зөвлөлийн хурлаар ч нэг дор олон эм хэлэлцдэггүй юм байна. Энэ мэт шат дамжлага удаанаас болж өнгөрсөн гурван жилийн хугацаанд үйлдвэрлэж байгаа нийт эмийнхээ 10 хувийг л бүртгэсэн аж. Одоо үйлдвэрлэхийг хориглочихоод байгаа люминал эмийг гэхэд бүртгүүлэх гээд дарааллаа хүлээж байжээ.

Бид Нийслэлийн эрүүл мэндийн газрын Эм, эмнэлгийн хэрэгслийн хэлтсийн мэргэжилтэн Д.Болдбаатараас люминал эмийг хэзээнээс үйлдвэрлэх талаар тодруулахад “Улсын бүртгэлд даруйхан бүртгэх асуудлыг Эрүүл мэндийн яаман дээр ярьж байна. Энэ шалтгаанаар үйлдвэрлэхийг хориглосон учраас Эрүүл мэндийн яам л шийдвэрээ гаргах байх. Улсын бүртгэлд бүртгэсний дараа сав баглаа боодлоо цэгцлэх асуудлыг үйлдвэрлэгчид тавих ёстой. Энэ асуудал Эрүүл мэндийн яаман дээр байгаа учраас манайх мэдэхгүй байна” гэлээ. Харин Эрүүл мэндийн яамнаас лавлахад “Манайхаас гарсан ажлын хэсэг шуурхай ажилласны дүнд Фенобарбитал эмийг бүртгээд авчихсан. Сав, баглаа боодол дээрээ гацаж байгаа байх” гэдэг хариултыг өглөө.

Үйлдвэрлэгч болох “Эмийн үйлдвэр импекс” компанийн захирал О.Дамбаас Фенобарбитал эмийг хэзээнээс дахиж үйлдвэрлэх, хэзээ хэрэглэгчдийн гар дээр очих талаар лавлахад “Эрүүл мэндийн яам гурав хоногийн өмнө л бүртгэсэн. Бүртгэлийн дугаар эмийн савлагаан дээр бичигдэх ёстой учраас дахин савлагаагаа захиална. Дээр нь хүүхэд, том хүний тунг хараагүй хүн ч ялгахаар савла гэсэн шаардлага тавьсан. Сав баглаа боодол зэргийг захиалж хийлгэхэд хамгийн багадаа нэг сар шаардагдана” гэлээ. Тэгэхээр люминал эм хэрэглэгчдийн гар дээр хамгийн хурдандаа нэг сарын дараа очиж мэдэх нь. Тэр хүртэл хичнээн хүүхэд, тайвшруулах эм ууж унтдаг хэдэн настан хохирох бол.

Ц.ӨРНӨХ

Захиргааны хэргийн давж заалдах шатны шүүхийн шүүгч Ц.Цогттой ярилцлаа.

-Та twitter-тээ “Шүүхийн
ерөнхий зөвлөл шүүхийн ерөнхий зовлон боллоо” гэж жиргэсэн байсан. Чухам юу нь зовлон
болоод байна вэ?

-“Дуугүй гүйдэг нохой, тогтоол ус хоёроос болгоомжил” гэдэг үг байдаг
шүү дээ. Шүүхийн шинэтгэлд эхнээс нь оролцсоны хувьд зөв сайн хэрэгжээсэй гэсэн
үүднээс л үгээ хэлсэн хэрэг, зарим нэг дарга их эмзэг хүлээж авсан болтой. Би Үндсэн
хуулийн дагуу байгуулагдсан байгууллагыг төлөөлж ажиллаж байгаа хүмүүсийг хариуцлагаа
ухамсарлаж ажиллаасай л гэж бичсэн. Шүүхийн шинэтгэлийн хэрэгжилтийг эргэж ярих
цаг болжээ. Энэ асуудлыг хариуцаж хэрэгжүүлэх ёстой Шүүхийн ерөнхий зөвлөл байгуулагдаад
жил гаруй хугацаа өнгөрчээ. Хараад байхад Шүүхийн ерөнхий зөвлөл хуулиар хүлээлгэсэн
олон зүйлийг хэрэгжүүлж байгаа ч, шүүхийн бие даасан, шүүгчийн хараат бус байдлын
асуудлыг шүүхийн шинэтгэлийн хүрээнд арай явцуу байдлаар харж, хэрэгжүүлээд байх
шиг. Шүүхийн шинэтгэлийн асуудал шүүхийн үйлчилгээг хүлээж авдаг, шүүхээр явдаг
хуульчид гээд бүх хүнд хамааралтай болохоос нэг хэсэг хүмүүсийн дүгнэж ярих сэдэв
биш л дээ.  2009 онд шүүхийн шинэтгэл ярьж
эхэлснээс хойш ажлын хэсэгт орж хуулийн төсөл боловсруулсны хувьд бодож, хэлмээр
хэдэн зүйл байгаа.

-Шүүхийн шинэтгэл учир
дутагдалтай байна гэж үү?

-Аливаа байгууллагын үйл ажиллагаан дахь Хууль дээд­лэх зарчмын хэрэгжилтийг
хэмжих шалгууртай байх ёстой. Үүнийг нэг талын шалгуураар хэмжихгүй. Нөгөө талаас
шүүхийн шинэтгэлийн хуулийн хэрэгжилттэй холбоотой асуудлаар ярихаар эсэргүүцэгч
мэтээр хүлээж авч болохгүй л дээ. Үг сөрсөн бүхэн дайсан байдаггүй. Ингэж хүлээж
аваад байвал загас мэт дуугүй байхыг шаардсан байдал үргэлжлэх болчихоод байна.
Өмнө нь шүүхийн байгууллагын үйл ажиллагааны талаар маш хатуу шүүмжлэл хэлдэг байсан.
Тухайн үед ч загас мэт байхыг шаарддаг л байлаа. Загас мэт дуугүй байхыг шаардаж
байгааг адилхан шүүмжилж байсан хүмүүс өнөөдөр Шүүхийн ерөнхий зөвлөлд гарч ирчихээд
дахиад ийм шаардлага тавьж байгаа нь утгагүй байна.

-Шүүгчдийн хараат бус
байдлыг хангах үндсэн үүрэгтэй байгууллага нь Шүүхийн ерөнхий зөвлөл. Гэтэл шүүгчдэд
дуугүй байх шаардлагыг тавьж байгаа нөлөөндөө оруулах гэсэн оролдлого гэж үү?

-Шүүгчдийг нөлөөндөө оруулна ч гэж юу байх билээ. Шүүгчид тийм ч
амар хүмүүсийн нөлөөнд ороод байдаг хүмүүс биш. Гэхдээ шүүмжлэл хэлсэн хүмүүстэй
ёс зүйн асуудал ярина гэдэг ч юм уу, эсхүл бид томилох чөлөөлөх эрхтэй хэн ч гэсэн
энүүгээр дамжих өдөр ирнэ гэсэн шиг хандлага байгаа бол одоо юу хэлэх вэ дээ. Шүүхийн
ерөнхий зөвлөлийн гол чиг үүрэг нь Үндсэн хуульд заасны дагуу шүүхийн бие даасан,
хараат бус байдлыг л хангах ёстой. Шүүхийн бие даасан, хараат бус байдлыг хангахын
тулд юу хийж чадаж байна вэ гэдгээр л тэр байгууллагын ажлыг дүгнэх учиртай.
2013 онд Украйнд болсон Олон улсын шүүгчдийн хурлаар Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн талаар
тогтоол гарсан. Үүн дээр энэ байгууллага шүүх, шүүгчдийг гадна болон дотоодын нөлөөллөөс
хамгаалах үндсэн үүрэгтэй гэдгийг тодорхойлж өгсөн. Мөн тус байгууллага нь өөрөө
хараат бус байж, шүүх бусад эрх мэдлийн хооронд уялдуулагч байна гэж тодорхойлсон.
Шүүх гэхээр бүх юмнаас ангид байна гэж байхгүй шүү дээ. Шүүхийн ерөнхий зөвлөл шүүх  чиглэсэн аливаа сөрөг муу зүйлийг сааруулж, зарим
нэгийг нь өөрсдөө шингээж давж гарах ёстой. Тийм ч учраас шүүх, шүүгчийн хараат
бус байдлыг хамгаалж эрх мэдэлтнүүдтэй үзэлцэхэд нь хэрэг болно гэж хуулиар тэднийг
төрийн өндөр албан тушаалтанд хамруулсан. Өөр байгууллагуудын аливаа сонирхол, асуудлыг
шүүгчдэд хүргэх, халдаах ёсгүй. Ийм ч үндэслэлээр бид хуулийн төслөө боловсруулж
батлуулсан. Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн гурван гишүүнийг шүүгчдээс бүрдүүлдэг, нэгийг
Хууль зүйн сайдын санал болгосноор, нөгөөг нь Хуульчдын холбооны саналаар бүрдүүлдэг
байхаар хуульчилсан. Гэтэл харамсалтай нь 2013 оны тавдугаар сарын 2-нд шат шатны
шүүгчдээс сонгох сонгуулийн үйл ажиллагаа эмгэнэлтэй болчихлоо. Үүнд тухайн үед
зохион байгуулалт хариуцсан байгууллага, оролцсон хүмүүс тодорхой хэмжээгээр буруутай.

-Шүүхийн ерөнхий зөвлөл
өөрөө шүүгчдийн томилгоог хийхдээ шүүгчдийн хараат бус байдалд халдаад байна гэж
үү?

-Томилогдсон шүүгчдийг Мэргэшлийн хорооны эсвэл Ёс зүйн хорооны шийдвэрээр
л огцруулах, өөрийнх нь зөвшөөрлөөр шилжүүлэх ёстой. Түүнээс Шүүхийн ерөнхий зөвлөл
ямар нэгэн шалтаг шалтгаан хэлээд бүрэн эрхээ хэрэгжүүлээд явж байгаа шүүгчдийн
эрх зүйн байдлыг дордуулсан нь тун харамсалтай. Шүүхийн хуулиудад туссан шүүхийн
захиргаа гэдэг нэр томьёо бол шүүх, шүүгчийг захирах гэсэн утга огт агуулаагүй.
Энэ буруу практикийг хэн ч ямар байдлаар ашиглаж, шүүхийн хараат бус байдалд халдах
гэж зорих юм билээ таашгүй шүү дээ ирээдүйд.

-Яг ямар шийдвэрээрээ
шүүгчдийн эрх зүйн байдлыг дордуулчихсан хэрэг вэ?

-Шүүхийн ерөнхий зөвлөлөөс 2013 оны 12 дугаар сард гаргасан шийдвэрээр
Мэргэшлийн хороо, Сахилгын хорооны шийдвэр гараагүй байхад нэр бүхий шүүгчдийг сэлгэн
ажиллуулах шийдвэр гаргачихсан. Шүүгчийн өөрийнх нь зөвшөөрөлгүйгээр сэлгүүлж байгаа
нь нэг ёсны “чих хатуу нөхдүүдийн чихийг зөөллөж” байгаа хэрэг мөн. Олон улсын практикт
ч буруу гэдгийг нь Африкийн зарим улсуудын жишээгээр тогтоосон. Хоёрдугаарт, шүүгчдийн
томилгоонд шүүгчдийн мэргэшсэн байдлыг маш сайн анхаарах учиртай байсан. Хуульд
энэ талаар хангалттай заасан ч Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн гишүүд үзэмжээрээ сонголт
хийгээд байна. Хуульд ил санал хураана гэж заачихаад байхад хэн нь ямар санал өгсөн
нь одоо ч далд байгаа. Шүүхийн ерөнхий зөвлөл тухайн шүүгчийг томилсон, эсвэл татгалзсан
шалтгаанаа тайлбарладаг байх ёстой. Шүүхийн шинэчлэлийн нэг чухал хэсэг нь энэ байсан,
өмнө сонгон шалгаруулалт болох дөхөхөөр л яригддаг байсан “Өө тэр болох юм гэнэ
гэж яригдаад, тэгээд л тэр хүн нь болдог байсан” буруу практикийг өөрчилнө л гэж
хууль хийсэн, энэ хүмүүс гарч ирсэн. Одоо тэгээд эргээд хардаа, тэр юм арилаагүй
л байна.

-Таны хэлснээр шүүгчдийн
“чихийг зөөллөж” сэлгүүлэн ажиллуулсан нь, санал нь нууц  байгаа нь иргэдэд ямар хохиролтой юм бэ. Эцсийн
дүндээ шүүх иргэдэд хэр үйлчилж байгаагаар нь дүгнэх байх.

-Шүүгчийн чихийг хатуу байлгахын тулд түүнийг томилдог, дэвшүүлдэг
Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн чих хатуу байх ёстой. Ийм байж шүүхээр үйлчлүүлж байгаа
иргэд хөндлөнгийн оролцоогүйгээр хэргээ бодитоор хэрэгжүүлж чадна. Шүүгчтэй холбоотой
аливаа шийдвэр гаргахдаа ядаж шүүгчдээс санал авчихдаг байх хэрэгтэй. Шүүхийн ерөнхий
зөвлөлийн эрх мэдэл бол хувь гишүүдийнх нь биш хуулийн эрх мэдэл юм шүү дээ. Яагаад
тийм шийдвэр гаргасан, санал өгсөн нь ил тодорхой биш болохоор хүмүүс таалагдсан
хүнээ гаргадаг гэдэг нөгөө урьдны байдал үргэлжилсээр байна гэж ярих нь зөв ш дээ.
Хуулиар нэр дэвшигч, өрсөлдөгчдийг  сонгохыг
Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн гишүүдийн үзэмжид үлдээгээгүй юм шүү.

-Хууль зүйн сайд хуулийн
шинэчлэл ярьж, цагдаагийн байгууллагад сэлгээ хийхэд хурандаа нар эсэргүүцэж, шүүмжилж
байсан. Шүүхэд сэлгээ хийхэд бас шүүх дотор бас ийм хандлага байгаа юм биш биз?

-Шүүх, цагдаа хоёрыг харь­цуулах боломжгүй. Шүүгчид шинэтгэл шаардлагатай
гэж, өөрсдөө төсөл дээр нь сууж хуулийн төсөл боловсруулсан. Нөлөөллийн мэдүүлгийг
шүүгчид өөрсдөө санаачилж, Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийг байнгын ажиллагаатай болгох
санал гаргаж ажил болгуулсан. Хамгийн гол нь хуулийн хэрэгжилт хуультайгаа наалдах,
хуулийн үзэл баримтлалын дагуу ажил хэрэг болж илрэх ёстой. Гадна байхдаа шүүхийг
болохгүй байна гэж хашгирч хашгирчихаад дотор нь орж ирээд хийхээрээ нөгөө шүүмжилж
байсантайгаа адил ажил хийвэл шал худлаа шүү дээ. Шүүх бие даасан, хариуцлагатай
байх нь монгол гэрийн хоёр багана шиг чухал юм шүү дээ. Энэ тунг тааруулахын тулд
л Шүүхийн ерөнхий зөвлөл ажилладаг байх ёстой. Ингэж ажиллаж байна уу гэдэг нь эргэлзээтэй
болчихоод байна. Хууль зүйн сайд ч тэр шинэчлэлийг анх санаачилсан хүний нэгийн
хувьд, Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийг бүрдүүлэхэд хуулиар оролцоотойн хувьд бас эргэж
бодох л хэрэгтэй байх.

-Шүүгчдийн цалин хэдэн
сая төгрөгөөр тоологдох болсон гэсэн. Тиймээс ч хуульчид шүүгч болохыг илүүд үзэж
байгаа болов уу. Үүнтэй холбоотой шүүгчдийн томилгоо хардлага, сэрдлэг дагуулдаг
юм болов уу?

-Бодит байдал дээр шүүгчид тийм өндөр цалин авч эхлээгүй л байна.
Тохирсон цалингүй ажил хулгайчдыг төрүүлдэг гэсэн герман хэлц үг бий. Шүүгч өөр
ажил хийж орлого олж болдоггүй учраас тохирсон цалингаа авах ёстой. Нөгөө талд шүүгчид
зөв шударга ажилласны цаана нийгмээрээ хожих ёстой. Үүгээрээ нийгэмд илүү ашигтай
болдог. Тиймээс Шүүхийн тухай хуулиар шүүгчийн цалинг ямар байхыг шийдчихсэн шүү
дээ, Шүүхийн ерөнхий зөвлөл шийдээд байгаан биш.

-Шүүх шударга байснаас
ухаалаг байсан нь дээр гэж манай сонин бичсэн. Шүүгчид ухаалаг байж, амьдралд ойр
шийдвэр гаргах тал дээр та ямар бодолтой байна вэ?

-Шүүгчийг хууль баримтлах, хууль хэрэглэхийг шаарддаг. Шүүгч хуулиа
шударга ёсны үнэлэмжид нийцүүлж зөв хэрэглэх нь ухаалаг байх асуудал юм шүү дээ.
Жишээлбэл, Газрын тухай хуулиар гэрчилгээ аваагүй бол газар эзэмших эрхгүй этгээд
болдог. Гэтэл амьдрал дээр гэрчилгээгүй ч 10, 20 жил тэр газар дээр амьдарчихсан.
Засгаас гэрэл цахилгаанаар хангаад өгчихсөн. Тэгтэл 10, 20 жилийн дараа өөр нэг
этгээд уг газрыг эзэмших гэрчилгээ авчихаад шүүхээр явлаа гэж бодъё. Ийм тохиолдолд
шүүгч хуулийн нэг л заалтын дагуу гэрчилгээгүй хүнийг шууд нүү гэвэл ухаалаг биш
шийдвэр болно. Хуулийн бусад заалттай уялдуулж яг ямар заалтыг нь хэрхэн хэрэглэвэл
шударга шийдвэр болох вэ гэдгийг бодох л учиртай.

-Танд Шүүхийн ерөнхий
зөвлөлд ажиллаж байгаа хүмүүсийг шүүмжлэх хувийн ашиг сонирхол байгаа юм биш биз?

-Би тэр хүмүүстэй бүгдтэй шахуу хамт ажиллаж байсан. Гэхдээ би нэг
захиргааны байгууллагын үйл ажиллагааны талаар бухимдах нь хэнд хамаатай билээ.
Эцэст нь Шүүхийн ерөнхий зөвлөл өөрийгөө өөр талаас нэг хараасай. Эрх мэдэл, хийж
байгаа ажил нь өөрсдийнх нь биш хуулийн хүсэл зорилгоор явах ёстойг ухаараасай гэсэндээ
л ярьж байгаа юм. Шүүхэд доороос нь эхлээд 10 гаруй жил ажилласны хувьд болж бүтэхгүй
байгааг хэлэх нь зөв гэж бодсон юм. Над шиг бодолтой олон шүүгч бий, хэлж байгаа
нь л би байх.

Ц.ӨРНӨХ

Тувагийн Эрзин хошууны Нарын сумын иргэн М.Гунгаатай ярилцлаа.

-Тувад
монгол хэлээр ярьдаг ганц сум нь Нарын юм байна. Та нутгийнхаа түүхээс ярихгүй юу?

-Бид чинь анхнаасаа монгол үндэстэн юм шүү дээ. Сүбэдэй баатрын үр
сад гэж өөрсдийгөө үздэг. Манжийн дарлалын үед бид бүгд дарлалд нь байсан. 1911
онд Манжийн дарлалаас гарсны дараа Тува ч Манжийн нөлөөнөөс гарсан байдаг. Тухайн
үед Тувагийн ноёд Монголдоо буцаж нэгдэх үү, эсвэл Орост дагаар орох уу гэдэг дээр
нэлээд эргэлзсэн гэдэг. Монгол Тувагаа өөртөө татаад авах боломжгүй байсан хэрэг.
Ингээд л арга буюу Оросын нөлөөнд орсон хэрэг. 1914 онд Орос Туваг авсан гэж үзээд
энэ онд 100 жилийнхээ ойг тэмдэглэж байгаа хэрэг. Оросын нөлөөнд орсноор тувачууд
өөрсдийгөө Тагнын Тува гэж нэрлээд бие даасан улс болох гэж олон жил зөрчилдсөн
шүү дээ. Монголчууд Саяны нурууг анхнаасаа өөрсдийнхөө нутаглаж байсан нутаг, туваг
монгол үндэстэн гэж үзэж ирсэн ч том гүрний бодлого том шүү дээ. Тува 1944 он хүртэл
бие даасан тусгаар улс байгаад ОХУ-тай нийлсэн байдаг. Одоо монгол хэл, ёс заншлаа
авч үлдсэн ганц сум нь Эрзин хошуу болчихоод байна. Энэ хошуунаас долоон км зайтай
хошууныхан монгол хэлээ мэдэхгүй шүү дээ. Бидний  өвөг дээдэс эртнээсээ монголоор ярьж ирсэн.

-Тува,
эсвэл орос хэлний аялга байх юм уу?

-Үгүй. Яг хуучин монгол хэлээрээ ярина. Ялангуяа малчид монголоороо
маш сайн ярьдаг. Ёс заншил, амьдрал ахуй нь ерөөсөө л монгол.

-Сургуульд
тува хэлээр хичээл заана биз?

-Тэр асуудал больчихоод байгаа юм. Сургуульд орсон хүүхэд тува хэл
мэддэггүй. Аргагүйн эрхэнд тува хэл сурсан ч монгол хэлээ мартана гэж байхгүй. Нарынаас
Кызылд ирсэн хоёр хүн гэхэд зөвхөн монголоороо ярина. Түүнтэй адил сургуульд хичээлээ
тува хэлээр үздэг атлаа хоорондоо монголоор ярьдаг. Ер нь монгол хэлтэй тувачууд
бичгийн монгол хэл мэдэхгүй. Монголоор бичсэн ном сонин уншиж ойлгохгүй. Хичээлээ
тува, орос хэлээр үздэг учраас зөвхөн ярианы монгол хэлтэй үлдсэн. Москва явсан
хүүхдүүд монгол хэлээ мартахгүй байж тува хэлээ мартаад байгаа нь сонин.

-Монголчуудтайгаа
хил залгаа амьдарч байгаа. Уулзах боломж гарах юм уу?

-Урьд цагт нэг дор, малаа нийлүүлээд амьдардаг байлаа, бид. Монгол,
тува хоёр айл нэг хотонд амьдардаг байлаа шүү дээ. 1944 онд хилийн шугам татсанаас
хойш салчихсан. Хил залгаа монголчууд маань аав, ээжийнхээ буурин дээр ирж чадахгүй
болчихсон шүү дээ. Хоёр улсын хилийг яалтай билээ. Ах дүү шиг байсан бид ч салж
хоцорсон.

-Таны
үеийнхэн монголчуудаа андахгүй. Харин залуу үе Монголын талаар ямар бодолтой байдаг
бол?

-Манай сумынхнаас бусад нь Монголын талаар сайн мэдэхгүй. Завхан
аймгийн Улиастай, Увс аймгийн Улаангом сумаар л очиж үзсэн залуус байдаг. Монгол
маш сайхан хөгжиж байгаа гэсэн ойлголттой л байгаа даа. Улиастайгаас Тува руу иртэл
60 сайн эрийн толгой авсан гэх түүх домог бий. Залуус маань Улиастай гэхээр “Манайхны
толгойг авсан газар” гэж бас айх жишээтэй. Гэхдээ элэг нэг юм болохоор Монголдоо
үнэхээр хайртай. Тувагийн баруун хошууныхнаас илүү хайртай. Боломж гарвал, настайчууд
нь Увс, Завхан аймаг руу сувилалд явчих санаатай.

-Танай
сумынхан ихэнх нь малчин уу?

-Ихэнх нь малаа маллаад амьдарч байна. Мал маллаж байгаа арга ухаан,
бурхан шашин бүгд монголчуудтай адил. Хоол унд нь ч монгол шүү дээ. Гурилтай шөл,
буузаа иднэ. Хувьсгалын дараа манайд цагаан сар тэмдэглэхийг хориглочихсон байсан.
Одоо монголчуудтай адил цагаан сар хийдэг, настнууддаа золгодог болсон. Бөх барилдана,
цагаан сараараа дуу хуураа тоглоно. Уул хадаа тахина, сан тавина. Яах аргагүй монголчуудын
минь заншил шүү дээ.

-Хандгайтаас
Кызыл хүртэлх замд таарсан малчид малаа саадаггүй, цагаан идээ хийдэггүй юм байна
лээ. Танай сумынхан бас тэгэх үү?

-Яалаа хийж. Айраг, таргаа хийнэ. Ааруул ээзгий хийнэ. Гүүний айрагт
их дуртай. Хил хуваасны дараа адуу бараг устах талдаа байлаа. Сүүлийн жилүүдээс
л адуу өсч байна даа. Үхэр, хонь ихэвчлэн маллана даа. Тэмээ цөөрч байгаа.

-Танай
сумынхны амьдрал хэр байна?

-Кызыл, Монголтой харьцуулахад үнэндээ хэцүү амьдарч байна. Дээр
үед хүн бүр ажилтай, хамтрал болоод амьдрал нэг түвшинд байлаа. Зах зээл эхэлснээс
хойш ажилтай хүн ховор болсон. Цөөн хэдэн малаа маллаад л өдөр хоногоо өнгөрөөж
байна. Төрийн албанд цөөн хэдэн хүн ажилладаг. Хүүхдүүдээ өөрсөд шигээ амьдруулахгүйн
тулд яаж ийгээд Москва руу сургуульд явуулдаг. Москвад сурсан хүүхдүүд буцаж ирнэ
гэж байхгүй. Ирээд яах билээ, энд ажилгүй юм чинь. Бүгд тэндээ үлдэж байгаа. Монгол
шиг охидуудаа яаж ийгээд дээд мэргэжилтэй болгодог. Нөгөөх нь нутагтаа ирээд хийх
ажилгүй. Тэгээд Москвад ойр зуурын ажил хийгээд л амьдарч байна даа, манай сумын
хүүхдүүд.

-Хил
зөрчиж хулгай хийлээ гэсэн мэдээлэл их гарах юм. Ажилгүй учраас хулгай хийгээд байна
уу?

-Залуучуудад ажил алга. Ажилгүй хүмүүс чинь амиа дээсэн дөрөөн дээр
тавиад хулгай хийх янзтай. Гэхдээ сүүлийн жилүүдэд хилийнхэн чангарч малын хулгай
багассан шүү дээ. Манайхан архи их уух юм. Ажилгүй, архичин хүмүүс олон байна. Тэдэнд
төрөөс анхаараасай л гэж бодох юм даа.

-Амьдрал
хэцүү байгаа үед Монголдоо буцаж очих юмсан гэж боддог болов уу?

-Тусдаа улс болохоор яалтай билээ.

-Та
ямар ажил хийж байсан хүн бэ?

-1974 оноос Москвагийн Хилийн дээд сургуульд монгол хэлний орчуулагч
багшаар ажиллаж эхэлсэн. Тэр үед Монголоос жилд 45 оюутан ирж сурдаг байлаа. Тооцоод
үзэхэд манай сургуулийг 750 орчим монгол хүн төгссөн юм билээ. Тэднээс маань 14
генерал миний гарын шавь. Тэднийхээ талаар сонсоход сайхан байдаг юм. Тэсийн хил
дээр ирэхдээ намайг дурсдаг гэнэ лээ. Пүрэв генералаас эхлээд миний шавь нар олон
бий. Монголын генералууд гэдэг ном дээр бүгд байна лээ. Хил хамгаалах ерөнхий газрыг
удирдаж байсан генералууд миний шавь шүү дээ. Би 20 жил багшилсан, хошууч цолтой.

-Таны
үед монгол оюутнууд хэр байв?

-Сахилга баттай, сурлага сайтай хүүхдүүд байлаа. Зарим нэг нь сахилга
алдах гээд байхаар “Чиний нэр гарахгүй. Монгол Улсын нэр гарна. Монгол үндэстэн,
улсаа бод” гэж загнадаг байлаа. Би тэдэндээ элэгтэй гэж жигтэйхэн.

-Одоо
ямар ажил хийж байна вэ?

-Зээ нараа л харж байна. Дээлээ өөрөө оёод өмсчихнө. Хүүхдүүддээ
бүжиг заах зэргээр л өдрийг өнгөрөөж байна. Хоёр охинтой. Хоёулаа Москвад их сургууль
төгссөн. Тэндээ ажиллаж байгаа. Би ОХУ-ын Зохиолчдын эвлэл, Зураачдын эвлэлийн гишүүн.
Тувагийн Соёлын гавьяат цолтой. Эрзин хошуунд маань дунд сургуулийн номын санг миний
нэрэмжит болгох гэж байгаа.

-Гэр
бүлийнхээ хүнийг танилцуулахгүй юу?

-Эмч мэргэжилтэй. Физик эмчилгээ хийдэг юм. Сумандаа нэртэй эмч дээ.

  Ц.ӨРНӨХ