Author: Лхагвасүрэнгийн Батцэнгэл

Готовын Аким: Би уншигчдаа л бодож орчуулга хийсэн, онгирлоо гэж зарим нь хэлэх л байх DNN.mn

Монгол Улсын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, утга зохиол судлаач, билигт гүүш, нэрт сэтгүүлч, эртний хадан зураг тайлбарлагч Готовын ахтай ханш нээх өдөр уулзаж, бид хоёр Соёлын төв өргөө, Үндэсний номын сан дамжин бүтэн өдөржин гангар гунгар хийсэн билээ. Цал буурал үсээ намируулах түүнтэй хамт явахад танимхайрах хүн дэндүү олон таарч байлаа.

Эрхэм гүүш Их хурлын гишүүн Чинбүрэнтэй ч хөөрөлдөн, Их сургуулийн багш Д.Мөнхтөртэй ч ярилцан, уруулаас нь угзрах манд зориулах цаг зав тун ч хомс байсныг өгүүлэх юун. Хатагин овогт Готовын Аким 1942 онд Дорнод аймгийн Матад сумын Тэмээт гэдэг газар дунд сургуулийн багшийнд төржээ. Тэрээр 1961-1966 онд Улсын Багшийн дээд сургуульд сурч орос хэл, утга зохиолын анги төгсөн УБДС-д орос хэл, утга зохиолын багш, “Энх тайван, социализмын асуудал” сэтгүүлд орчуулагч, редактор, “МОНЦАМЭ” мэдээллийн агентлагийн сонин сэтгүүлийн ерөнхий эрхлэгч, “Ил товчоо” сонины Ерөнхий эрхлэгчээр ажиллаж байв. 2000-2005 онд “Соёл эрдэм” дээд сургуулийн гүйцэтгэх захирал, 2005-2010 онд Үндэсний номын сангийн захирлаар тус тус ажиллажээ. Г.Аким Лев Гумилевын “Хар домог”, Ч.Айтматовын “Цаазын тавцан”, “Зуунаас ч урт өдөр”, Г.Маркесын “Зуун жилийн ганцаардал”, Анотолий Франсын “Ундаассан бурхад”, А.Гриний “Аранзал дарвуулт хөлөг” зэрэг бүтээлийг орос, англи хэлнээс орчуулжээ. Эрдэмтэн зохиолч, нэрт орчуулагч Б.Ринчен судлалаар “Билгүүн номч Бямбын Ринчен” зэрэг дөрвөн номыг эмхэтгэж хэвлүүлсэн байна.

Тэрчлэн “Цэцэн билгийн сувд эрхи” (англи-монгол, монгол-англи цэцэн үгийн толь), “Хамбын овооны яс юу өгүүлнэ вэ?”, “Тэнгэрийн нохой”, “Чингисийн оюун билгийн соёрхол”, “Хөрстөд ганц Чингис Хаан буюу Хөх Монголчуудын өлзий учрал”, “Туульс хайлдаг уулс-1, 2”, “Шашдирын чуулган 1, 2, 3”, “Чингис хааны сүлд буюу эргэсэн хасын утга”, “Хаднаа шингэсэн аялгуу оршивой” зэрэг олон ном туурвижээ. Мэргэжил нэгт Түндэвийн Дулмаатай 1962 онд гэр бүл болсон байна.

Та сая дөнгөж уулзуутаа жартай байхдаа жаргаж явлаа, далтай байхдаа даналзаж явлаа, ная хүрээд навсайдаг юм байна аа гэлээ. Та ч нээрээ наян насны босго даваад явчихав уу?

-Ная гаралгүй яах вэ.

-Гэхдээ та их ануухан байна даа?

-Хүн чинь байна шүү дээ, хотынхон бол гаднаасаа харахад гяланцаг, дотроо бол паланцаг болчихсон байдаг байхгүй юу. Гэтэл манай хөдөөний өвгөд нар салхинд гандаад гаднаас нь харахад нэлээд өтөлсөн маягтай ч дотроо бол гяланцаг байдаг.

-Яагаад?

-Сэтгэлийн тэнхээ, ухааны бяд, амьдралыг үзэх монгол ухаан, амьдрах арга нь цөмөөрөө байж байдаг.

-Хөдөө сэтгэл ариун байх нь ч аргагүй юм билээ дээ. Хотод амьдарч байгаад хөдөө очиж эрүүл агаарт хонь мал хариулахад сэтгэл их сэлүүсэх юм билээ. Та хөдөөний хүн сайн мэдэж байгаа даа?

-Ухаан нь, одоо хөдөө явж байгаад айлын хотонд ороход тэр хотны үнэр ямар ч франц сүрчигээс илүү гоё үнэртээд байгаа юм. Миний хувьд шүү. Сэтгэл тайвширмаар ч юм шиг, хотны хонины тэр үнэр цаанаа л нэг дотнохон санагдаад. Тэр чинь, уг нь бол хоргол хоргосны л үнэр шүү дээ. (Бахтай инээв. Л.Б) Гэхдээ л хөдөө өссөн бидний хувьд гайхамшигтай л мэдрэмж санагддаг юм даа, надад л лав.

-Говь-Алтай аймгийн Баян-Уул суманд сая очоод ирэхэд Баасандорж гэж уул хангайдаа жигтэйхэн хайртай байгаль хамгаалагч, судлаач хүнтэй таарлаа. Таныг “Аугаа их соён гэгээрүүлэгч” гээд мөн ч их магтаж байна аа?

-Баасандорж бид хоёр их найз. Тэр хүнтэй Баян-Уулаар нэлээд тэнэсэн.

-Та өөрөө утсаар яриад зорьж очсон юм билээ шүү дээ?

-Хадны зургийн талаар нэлээд олон ном гаргасан хүн байгаа юм. Би зорьж очсон. Манай хүн Баян-Уулынхаа хаана нь юу байгааг, нүх сүв, хад чулуу, бараг оготны нүхэнд байгаа зүйлсийг, тэнд тийм оготно байгаа гэж мэддэг хүн шүү дээ.

-“Алтан гадас” багаа л лав нүхэлчихсэн хүн юм билээ…

-Сумынхаа Баян уулыг бол мань хүн ёстой сайн мэднэ. Тэр чинь их олон уул шүү дээ. Холоос харахад нэг уул шиг мөртлөө дундуур нь ороод явахаар салаад явчихдаг олон уул. Тэр уул хадны зурагтай. Тэр хадны зургаар олон ном гаргасан хүн. ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнгийн Төрбаттай их найз. Баасандорж бол манай хөдөөгийн соён гэгээрүүлэгчдийн нэг дээ.

-Та Баян-Уулаас гадна монгол орныхоо олон газраар очсон хүн дээ. Уул хадаа хэзээ зорих гэж байна?

-Ойрд бие тааруухан учраас явж чадаагүй. Дөрвөн сардаа багтааж явна гээд сэтгэл догдлоод байж байна.

-“Ханш нээгдэж, ичигсэд хөдөлчихсөн” юм чинь үү? (Хоёул инээлдэв. Л.Б)

-Өө, одоо тэгэлгүй яахав дээ. Ичигсэд хөдөлчихсөн байгаа. Жаахан дулаарвал хадны зургаа авахаар уул усаа зорино доо. “Би судалдаг” гэчихвэл онгирсон болно л доо, миний сонирхдог сэдэв бол хадны зураг, уул хоёр шүү дээ. “Туульс хайлдаг уулс” гэж зураг хөрөгтэй, домогтой түүхтэй хоёр ч ном гаргасан. Одоо гурав дахь номоо хийх санаатай л сэтгэл догдлоод сууж чаддаггүй. Танай Баянхонгорын гэхэд Баянцагааны нуруунд их очсон. Тэр Баянцагааны нуруунд эртний аварга хүний чөмөг байдаг гэдэг. Би тэрэнд хүрч очиж, үзэж чадаагүй ээ. Хүрэх юмсан гэж хүсэвч, морь зорьтой л явахгүй бол мань мэтийн юмд гарахааргүй.

-Их Нацагдоржийн бичсэнчлэн их “Байц бэрх” л газар юм байна даа?

-Байц бэрх, бүр орой дээр байдаг гэж байгаа.

-Нутгийнхан бол очиж үзсэн байх нь ээ?

-Баянцагаан сумынхан бол “Бид олно оо” л гэж байгаа юм.

-Агуй судлаач Агваржин Жа.Баяржаргал найрагч сонсвол давхиад хүрчих л газар байх нь?

-Агваржин бол давхих байтугай нисээд хүрчих байлгүй. (Инээв. Л.Б)

-Чөмөг нь хэр том юм байдаг гэнэ?

-Их л том юм гэсэн. Баян-Уулд Баасандорж маань “Хиргэсүүр ухсан газраас их том чөмөг олдсон” гэхээр нь очоод үзтэл аварга хүнийх биш жирийн хүний яс байсан. Жирийндээ өндөрдүү хүний яс байсан.

-Өндөр Гонгорорхуу хүний чөмөг байж дээ?

-Өндөр Гонгороос арай бага аа. Гэх мэтээр Баасандорж бид хоёр чинь их л хөглөж л явдаг хоёр доо.

-Та Колумбийн их зохиолч Г.М.Маркесын “Зуун жилийн ганцаардал”, Хиргисийн Чингис Айтматовын “Зуунаас ч урт өдөр”, Рашид Ад Диний “Шастирын чуулган” гээд аварга бүтээлүүдийг монголчилсон дуун хөрвүүлэгч. Одоо та ямар бүтээл дээр сууж байна?

-Сая “Чингисийн билиг сургааль” гэдэг номыг дэлхийн олон хэлнээс (олон хэл юу байх вэ дээ, орос, англи хоёр хэл л юм) орчуулж, “Монголын нууц товчоо”, “Алтан дэвтэр” зэрэг өөрийн сурвалж бичгүүдээс шүүрдэж гаргасан. Энэ л миний сүүлчийн бүтээл болж байгаа юм уу даа. Монгол Улсын төрийн шагналт Нямбуугийн Нямдорж маань бичгийн машинаар цохьчихсон хэдэн шүлгээ надад өгсөн юм. Тэрнийг нь би хадгалж байж байгаад “Монгол” хэмээх нэртэйгээр сая хэвлүүллээ. Сайхан андын маань энэ номыг Чойномын нэрэмжит “Өд” сангийн тэргүүн Дорлигийн Ганболд маань хэвлэж өгсөн. Миний найздаа буян үйлдэж байгаа янз энэ юм даа.

-Нямбуугийн Нямдорж гуайг та ид мандан бадарч явахад нь нөхөрлөв үү, гандан буурч байхад нь найзлав уу?

-Энэ гайхамшигт найрагчийг би нийгэм журмын буюу социализмын гэх үеийн уран зохиолын тэнгэрт гийсэн нэгэн хурц гэрэлт од гэж боддог. Нямдоржтой би сайхан нөхөрлөж явсан даа. Энэ нөхөрлөл удаан биш ч зузаан байсан юм. Номхон тэмээ ноолоход амархан гэдэг. Нямдорж маань үзэл сурталд мөн ч их ноолуулсан даа. Нямдоржийгоо би чингэж адлуулж явахад нь түшиж, өмөөрч явсан гэвэл далан худалч болно. Бид хоёрын нөхөрлөл ардчиллын үрээр л эхэлсэн юм. 1991 оны намар болов уу, МОНЦАМЭ-гийн “Ил товчоо” сонины эрхлэгч болчихсон монцгор амьтан орос номын “Дружба” дэлгүүрээр орох санаатай гүйж явтал Нямдорж, Ломбын Нямаа хоёр үүдэнд нь зогсож байна.

-Нямаа ах Нямдорж гуайн шавь гэдэг байх шүү?

-Нямааг би урьдын таних. Нямдоржид Нямаа намайг танилцуулав. Би их л олзуурхаж, бүүр жараад оны эхээр бичсэн нийтлэгдээгүй нэг шүлгийг нь сониндоо нийтлэх санаатай сураглалаа. 1962 онд УБДС-ийн хоёрдугаар дамжааны оюунтан байхад Цэдэндорж гуай, Нямдорж нар шүлгүүдээ уншлаа. Тэр үед чинь манай сургуулиуд яруу найрагчидтайгаа уулзалт зохион байгуулдаг, уран бүтээлийг нь уншдаг, сонсдог, их сайхан байсан юм шүү дээ. Тэгэхэд Нямдорж маань “Чавганц” гэдэг шүлэг уншсан юм. Тэр миний сэтгэлд үлдсэн байгаа юм. Сүүлд танилцахдаа “Та “Чавганц” гээд хачин шүлэг уншсан. Тэрийгээ өгөхгүй юу. Би сонинд тавьяа” гэвэл “Тэр шүлэг энэнд байгаа” гэж Л.Нямааг зааж байна. Нямаа тэр шүлгийг нь авчирч өгч “Ил товчоо”-д би хэвлүүлсэн.

-Нямдорж гуай ер нь нөхөрлөхөд ямаршуухан хүн байв?

-Сайхан шүү дээ, сайхан амьтан. Над дээр ирнэ. Хөөрхий зайлуул, лонх юм л бодож ирнэ шүү дээ. Би нэг муу сонины эрхлэгч юм чинь нэг шил юм гаргалгүй яахав дээ. Нөгөөхийгөө хоёулаа хуваагаад уучихна. Заримдаа гаднаас ганц хоёр хүн байвал хөөрхөн найрлачихна. Тэгж л нөхөрлөж явсан даа. Би нэг удаа гарах гээд яарч явтал шатан дээр таарлаа. Алгаа тэнийлгээд нэг юм өгөхгүй юу. Тэр нь нэг жаахан Чингисийн тэмдэг. Нэг шармал тэмдэг байгаагүй юу. Манай тэмдгийн цуглуулгад тэр Чингис одоо ч байгаа. Би боддог юм. Мань хүнийг чинь найгүй архичин байсан мэтээр дүрслэх гээд байдаг. Тэгтлээ их архинд донтсон хүн л лав байгаагүй.

-Чойном гуайг ч бас архичин байсан гээд байдаг ч тэгтлээ уудаггүй хүн байсан гэдэг дээ?

-Тэр үеийн үзэл суртал гэдэг чинь хүнийг харлуулах л өвчтэй байж. Тэд маань социализмыг жаахан шүүмжилсэн л улс. Чойном гуайтай би таарч явсангүй. “Азийн Монгол” найраглалыг нь гар бичмэлээр өвөртөлчихсөн харин уншиж явлаа шүү дээ. Манай Нямдоржийн “Дорно”, “Будда” зэрэг шүлгүүдийг нь цээжилж явлаа.

-Орчуулга хийхээсээ өмнө та шүлэг, өгүүллэг бичиж байсан биз?

-Үгүй ээ, яах вэ, шүлэг ганц хоёр юм бичсээн бичсэн. Монгол залуу хүн бол заавал ч үгүй нэг бол шүлэг бичдэг, нэг бол зураг зурдаг л байсан шүү дээ. Тэр л хүмүүжлээр явсан. Шүлгүүд хэвлэгдээ ч үгүй.

-Таны анхны орчуулсан ном чинь юу билээ?

-Анатоль Франсын “Умдаассан бурхад”.

-Ланжгар ном барьж авчээ?

-Би мэдэхгүй шүү дээ. Тэр чинь Анатоль Франсын Нобелийн шагналтай номыг би “шаачихсан” байдаг юм. (Алгаа ташин, тас тасхийтэл хөхрөв. Л.Б) Г.Амар гэж аугаа орчуулагч байлаа шүү дээ. Тэр миний багш. Багш маань “Чи үүнийг орчуул” гээд өгөхгүй юу. Орчуулахын бөөн хорхой залуу л наана цаана нь гүйж байхгүй юу. Багш өөрөө хянан тохиолдуулсан. Энэ номыг орчуулахад дөнгөж сургууль төгссөн, хорин хэдтэй хүүхэд байж дээ.

-Тэрнээс хойш хэд орчим ном орчуулсан байна?

-Дөч гаруй ном орчуулж, дөчөөд ном эрээчсэн шиг байна. Ингээд бараг зуу гаруй ном байгаа юм уу даа.

-Та бол Габог оросоос орчуулсан. Одоо Нямдорж нарын испани хэлээс нь шууд орчуулагчид гараад ирлээ дээ?

-Тийм үү? Би тэрийг үзээгүй ээ. Хамгийн гол нь испаниас орчуулж болно. Монголоор хэр зэрэг найруулж чадав, монголдоо буулгав гэдэг л чухал. Одоо чинь миний муу тэр орчуулга л мандаад байх юм байна шүү дээ. Хаана л юм болнов, Маркесын “Зуун жилийн ганцаардал”-ыг л асуух юм. Надаас өөр юм бараг асуудаггүй шүү дээ.

-Орос хэлээр чухам ямаршуухан байдаг юм, та Маркесын романы дурсамжийн онцлогийг “-жээ, -чээ” гэх маягаар дандаа өнгөрсөн цаг дээр буулгасан байдаг даа. Сонины нэг мэдээ байхад дан ганц цаг дээр бичихэд их утгагүй санагддаг. Тэгэхэд бүхэл бүтэн номын аяс агуулгад харин ч их нийцээд байдаг нь сонин шүү. Тэр бүхнийг яаж мэдэрч орчуулав?

-Хэн мэдэхэв. Яаж ч мэдэрснээ одоо мэдэх юм алга. Яах аргагүй л би орчуулсан юм. Анх уншсан мэдрэмжээрээ л буулгасан юм байлгүй гэж боддог юм. Их айхтар онол монол юм би ярьж мэдэхгүй. Зүгээр л өөрөө уншаад буулгасан юм. Амар багш маань бас “Чи орчуул аа” гэсэн юм. Тэгээд би хийсэн дээ.

-Н.Пүрэвдагва ахын орчуулсан Жеральд Мартины Габриэль Гарсиа Маркесын намтрыг уншиж байхад Габо маань “Зуун жилийн ганцаардал”-аасаа гадна олон роман дээрээ их ажиллаж байсан гайхамшигтай хөдөлмөрч хүн байсан байна лээ шүү?

-Өөрөө ингэж бичсэн байдаг юм. “Тэр нэгэн орой “Зуун жилийн ганцаардал” романаа бичиж дуусгаад цэг тавьж, сандлаасаа босон хаалгаа нээтэл өрөөнд нэг цэнхэр муур орж ирлээ. Миний энэ роман их олон хувь хэвлэгдэх нь ээ бэлгэшээсэн” гэж. Тэгэхнээ тэр хөх муур нь юу вэ гэхээр хүүхдүүд нь нөгөө муурыг хөх будгаар будсан байсан гэдэг. Цэнхэр муурын араас гараа нуль цэнхэр будаг болгосон хоёр хөвүүн нь орж ирэн, “шид”-ийн үзэгдлийг шидгүй болгосон боловч “Зуун жилийн ганцаардал” зохиогчийнхоо бодсоноос хамаагүй давж, дэлхий дахиныг өөрийн “шид”-ээрээ “байлдан дагуулсан” нь баараггүй үнэн юм даа. Би энэ номыг уншаад “Дэлхийн уран зохиол чинь тэс ондоо болчихсон юм байна шүү дээ. Юун соцреализм энэ тэр вэ. Монголын уншигчдад орчуулаад өгчихвөл сэтгэлгээнд нь шинэ уур амьсгал авчрах юм байна аа” гэж бодсон шүү. Зүгээр ч нэг дурандаа хийгээд байсан юм бас биш шүү. “Орчуулагч хүн уншигчдаа бодох ёстой” гэсэн орчуулгын онолын зарчим байдаг юм. Би уншигчдаа л бодож орчуулга хийдэг. Тэгэхээр зарим амьтад намайг онгирч байна л гэж бодох байлгүй.

-Чингис Айтматовын “Цаазын тавцан”, “Зуунаас ч урт өдөр” ч бас л таггүй романууд даа?

-Хорьдугаар зууны сүүл үеийн зохиол шүү дээ. Манай Монголд болж буй үйл явдалтай их ойролцоо үйл явдалтай. Бөхөнг шүршиж алж байгаа энэ тэр чинь манай цэргийн ангийнхан цагаан зээрийг пулемётоор шүршин алж байгаатай адил шүү дээ.

-Танд орчуулсан зохиолынхоо зохиогчидтой уулзаж байсан тохиол байна уу?

-Даанч байхгүй.

-Ардын уран зохиолч Т.Галсан ам арчдаг сальфеткаг “салбайдаг”, кофег “боргол” гэж нэрлээд байдаг. Энэ танд ямар санагддаг вэ?

-Энэ чинь одоо болж л байна ш дээ. Энэ муу ам арчуур цаас чинь салбайдаг л юм байгаа биз дээ. Боргол ч бас болж л байна. Эх хэлээрээ ингэж аархаж, харь юмыг өөриймшүүлэх хэрэгтэй. Тангадын Галсан бид хоёр чинь их найз шүү дээ. Найзынхаа тухай “Тэмээ болоогүй хүн” найруулал бичиж байлаа. Сэнгийн Эрдэнэ баавай, Дэндэвийн Пүрэвдорж гэж хоёр аугаа амьтан намайг их үнэлж найзалж нөхөрлөсөнд их баярладаг. Тэр хоёр чинь надад жаахан болохгүй юмаа даалгачихна.

-“Болохгүй юм” нь юу байхав?

-Бор Цэдэвийг шүүмжлэх байхгүй юу.

-Монголын Зохиолчдын Эвлэлийн дарга байсан эрдэмтэн-зохиолч Дожоогийн Цэдэв үү?

-Тийм. Сүүлд хөхрөлдөөд хоёулаа хууч хөөрдөг байлаа. Мань хүн чинь Монголын утга зохиолын түүх тал руугаа нэвтэрхий толь байсан юм шүү дээ. Хүн чанарын хувьд ч мундаг хүн. Чойномыг өмгөөлж, О.Дашбалбарыг математикийн шалгалтад шүлэг бичиж өгөхөд өмөөрч байж Горькийн сургуульд явуулж байсан гээд бод доо.

-Сүүлийн үеийн орчуулагч залуусаас та хэнийг тоож явдаг бол?

-Орчуулагч Ононгийн Чинбаяр дүү байна. Гүн.Аюурзана хүү байна. МУИС-ийн Социологийн тэнхимийн багш, яруу найрагч Дашзэгвийн Мөнхтөр байна. Туркийн яруу найргийн орчуулгаараа “Алтан-Өд” шагнал авахад нь анх гардуулж танилцаж байв. Хожим Хятадад хамт аялаад бүр дотно болсон доо.

-Таны орчуулагч шавь нар гэж тоо томшгүй олон хүн байх уу?

-Байхгүй. Нэг ч байхгүй. Энэ миний буруу юм аа. Би тэднийг сургаж чадсангүй. Монгол хэлээ сайн сур гэж шахаад өөрөөсөө хөндийрүүлчихдэг шиг байгаа юм. Манай залуус гадаад хэлийг гадарлаж доторлоод байв чиг монгол хэлээ мэдэхээ байчихлаа. Тэгэхээр тэдэнд чинь юм заагаад чиг нэмэр байхгүй, заагаагүй ч нэмэр алга аа. Уг нь чиглүүлбэл сурах ёстой л байх. Би ч өөрөө айхтар мундаг амьтан биш. Ри багш (Билгүүн номч Бямбын Ринчен)-ийнхаа бүтээлийг уншсаар байгаад монгол хэлэндээ жаахан зүгширч цагааширсан хүн. Би тэднийг над шиг л ингэж сурах юм байх гэж бодоод байхгүй юу. Тэгсэн одоо тийм биш юм байна.

МЗЭ-ийн шагналт яруу найрагч Лхагвасүрэнгийн Батцэнгэл

мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал яруу-найраг

Бавуугийн Лхагвасүрэн: Би нүд, чих, тархи гурваа өнөөгийн тэнэглэлээс их харамладаг DNN.mn

ӨДРИЙН СОНИНЫ АРХИВААС …………..

Монгол Улсын төрийн шагналт, ардын уран зохиолч, соёлын гавьяат зүтгэлтэн, яруу найрагч Бавуугийн Лхагвасүрэнтэй уулзаж хөөрөлдлөө.

-Монголын төрийн эрхэм дээдэст хаяглан бичсэн захидлыг тань харсан. Жаахан бухимдаад байх шиг санагдсан…

-Би төр гэдэг үгэнд их хүндэтгэлтэй ханддаг юм. Төр гэдэг өөрөө хоосон чанар. “Ээ, төрийн сүлд минь өршөө” гэж уулга алддаг өвгөдийн өвөр дээр өссөн болохоор би төр гэдэг үгэнд маш их хайртай. Өнөө цагт төрийн сайн, муу байгаа нь төрийн түшээдээс шалтгаалдаг. Тиймээс ойрд төрийн түшээдэд жаахан гомдонгуй байгаа даа. Тэд сонгосон санаанд минь хүрсэнгүй, итгэсний дайтай байсангүй. Ард түмнийг ийм байлгана гэж санасангүй.

-Төр бол хоосон чанартай гэж хэллээ. Төрийн түшээ гэгдэж байгаа далан зургаан нөхөр чинь бодит хүмүүс. Та гэхэд хэнийг Их хурлын гишүүнээр сонгов?

-Манайх гэр бүлээрээ сонгуульд санал өгөөгүй. Ирэх сонгуульд ч санал өгөхгүй. Би эрхээ эдлэх ёстой.

-Тэгэхээр иргэн таны төлөөлөл Монголын төрд байхгүй гэсэн үг үү?

-Эд нар Монголын ард түмний төлөөлөл юм чинь миний ч төлөөлөл яах аргагүй мөн л дөө. Төрд гарч ирж байгаа улсыг худлаа яриад байхаар л гомдоод байх юм. Гудамж талбайгүй хашгичаад шал худлаа зан гаргаад байхаар санал өгөхөөс ч дур гутах юм байна шүү дээ. Би сонгуулиа өгөөгүй байлаа гэхэд эд нар гарахгүй гэсэн хууль байхгүй. Тэгэхээр саналаа өгсөн ч, өгөөгүй ч ялгаагүй. Над шиг настай хүн үр хүүхэдтэйгээ амар жимэр байж байгаад үхэлтэй уулзах юмсан гэж боддог боллоо. -Та уран бүтээлээрээ омог бадрангуй, өөдрөг гэгээн, бас ч шазруун омголон хүн. Анзаараад байхад та жаахан гундуухан байх шиг санагдах юм. Үхэл мөхөл ч ярьж байх шиг…

-Хамгийн ухаантай хүн өглөө болгон үхлийн тухай боддог гэдэг юм. Гэлээ гэхдээ би өнөө маргаашгүй үхье гэж дуудаад байгаа юм алга. Үхэл намайг дуудсан дуудаагүй тэртэй тэргүй ирэх болно. Үхэл ирэхэд би гомдохооргүй л амьдарч байна. Үхэл ч ер нь гомдохоор юм биш.

-Жам юм чинь гэж үү?

-Баярлууштай юм шүү дээ. Миний гутаж байгаа

юм бол хүн гэдэг амьтан хүн байж чаддаггүй юм байна. Хүн дэлхий, уул уус, мод чулуу гээд байгалийн сайхнаас ер уйддаггүй. Хүн гутранги амьдралаас уйдаж байгаа бол хүн хүнээсээ л уйддаг юм байна. Би саяхан “Хүмүүн гэгч аугаа их болж чадна. Хүн адгийн новш байж чадна. Мөрөөрөө хүн байх гэж л мэрийгээд мэрийгээд бага чадна” гэж нэг шүлэг бичсэн. Мөрөөрөө амьдрах гэдгийн утгыг нэг ойлгох юмсан. Харамсалтай нь хаа хаанаа тийм биш болчихлоо л доо. Би хормой дороосоо, хажуунаасаа амар амгаланг эрдэг, нэхдэг хүн шиг байгаа юм. Муухай юм бага сонсохсон. Чих уг нь дуу чимээний хогийн сав болохоос хов жив, новшны сав биш. Чих, нүд хоёр хог цуглуулж байхад заяасан эрхтэн биш. Элдвийн муу юм үзэж, сонсож байхад зориулагдсан эд биш болохоор чих, нүд, тархи гурваа өнөөгийн тэнэглэлээс их харамлаж байна. Харамлах ёстой ч гэж бодож байна.

-Мөрөөрөө амьдрах, жудагтай байх гэдэг монгол хүний гайхамшигтай чанарууд өдрөөс өдөрт л алга болоод байна уу даа?

-Уламжлалыг их мартаж байгаа үед жудаг, заншил хоёр гээгдэж байна. Төр ч гэсэн уламжлалгүй л явж байгаа. Уламжлалгүй, зорилгогүй төрийн доор хүн жудаг, заншил хоёроо гээх юу ч биш. Эх орноо гээчихгүй л бол барав болж.

-Зарим хүмүүс ч эх орноо бараг гээчихээд байгаа юм биш үү?

-Би ч муу юм нэг их сонсохгүй “Энэ худлаа байгаасай” л гэж сэтгэлээ цайруулж суух юм. Энэ цуурхал байх гэсэн үг л ойрын үед миний дархлаа болж байна. Дэндүү мэдрэмтгий төрсөндөө хаа хамаагүй юманд сэтгэл их зовох юм.

-Монголын зохиолчдоос герман хэлээр зохиолоо туурвидаг Чинагийн Галсан, дорнын сайхан найрагтай та хоёрын бүтээлийг л Нобелийн шагнал авна гэж мэтгэх хүн байдаг. Танай хүүхдүүд Франц зэрэг барууны орнуудад амьдарч байна. Уран бүтээлээ өрнийн олон хүн ярьдаг хэлнээ хөрвүүлж хэвлүүлээд тэр нэр хүндтэй шагналд нэр дэвшүүлж болдоггүй юм уу?

-“Саваагүй нохой саранд хуцна” гэдэг. Хүн “Би ямар дайны хүн билээ, би хэн билээ” гэдгээ эхлээд таньдаг байх хэрэгтэй. Нобелийн шагнал гэдгийг би боддог ч үгүй. Миний ном герман хэлээр гарсан. Хоёр жилийн өмнө шүлгийн томоохон түүвэр Бээжинд хятад хэлээр хэвлэгдсэн. Солонгос хэлээр бас гарсан. Солонгосууд маш их уншдаг. Хятадад олон мянган хувь хэвлэгдсэн мөртлөө дороо байхгүй болсон. Миний номыг орчуулсан хүн хятадын орчуулгын дээд шагнал хүртсэн. Энэ онд герман хэлээр гарлаа. Японд хайку шүлгүүд маань зөндөө гарсан. Гадаадын улс орны хэлнээ бүтээл минь гарсаар байгаа. Анх Ази-Африкийн зохиолчдын “Лотос” сэтгүүлд МУИС-ийн багш Гомбосүрэнгийн орчуулгаар миний хоёр гурван шүлэг хэвлэгдсэн. Бага залуу насандаа сонссон миний хамгийн том баяр тэр байлаа. Одоо бол миний нас шагналаас илүү үхэл бодож байх нас. Би шагналынхаа тэмдгүүдийг тэгтлээ их зүүдэг ч үгүй. Би шагнал авчихаад “Төр намайг үнслээ” гэж хэлдэг байсан. Үнссэнийх нь төлөө би төрдөө баярладаг. Гэлээ гэхдээ тэмдгээ гялалзуулаад зүүгээд гүйгээд байх сонирхол надад байдаггүй. Тэмдэг байтугай зангиа ховорхон зүүдэг хүн шүү дээ, би. Тиймээс тэр том Нобелийн шагналыг надтай хамаатуулж ойлгох хэрэггүй. Тэр Ч.Галсан, Д.Урианхай эд нар л авах учиртай уран бүтээлчид. Би энэ тухай мөрөөддөг ч үгүй. Миний хүлээж байгаа шагнал минь юу байна гэвэл үр хүүхэд маань нүдэнд маань харагдаад амар амгалан байж байвал, ач зээ нар маань сургууль соёлын босго даваад, ойр орчмын хүмүүс эрүүл энх, элдвийн ёс бусын юманд өртчихгүй байвал хамгийн том шагнал минь юм даа.

-Та тайван амгалан байх л хамгаас том шагнал гэлээ. Таны “Энх тайван, амар амгалан, эв найрамдал гэдэг оршуулгын газарт л хэрэгждэг” гэсэн афоризмтой зөрчилдөөд байх шиг санагдах юм. Ер нь хүн төрөлхтөн ийм эв найрамдалгүй байх заяатай юм уу, эсвэл монголчууд л эв түнжин муутай үндэстэн юм уу?

-Эвдрэлийн шалтаг заавал хоёр юмны дундаас үүсдэг. Юм хоёр биш нэг байвал эвдрэлийн шалтаг огт байхгүй байх болно. Худал, үнэн гэж саармагжуулаад биднийг их үймүүлж байх шиг байна. Хүн болгон өөртөө үнэн. Төр-үнэн, ард түмэн-үнэн хоёрын хоорондох үнэний зай холдоод байна. Хүн бол сүүдэртэй, дэлхийн чулуу болгон сүүдэртэй. Алдахгүй юм гэж орчлонд яаж байхав. Алдаа их олон болбол айхавтар. Мэдээлэл эрхэлж байгаа сэтгүүлчид та нар ямагт үнэний эрэлчид байх ёстой. Сэтгүүлчид бол тохиолдлын олзоор юм уу, аливаа сонирхолтой юмаар гэдсээ цатгадаг улс биш, гэрэл гэгээгээр хооллодог үнэний эрэлчин гэж би хэчнээн олон хэлдэг гээч.

-Лхагвасүрэн ах аа, та бид хоёр улаан нүүрээ харж урд урдаасаа хараад ярилцаж суугаа мөртлөө нэг л хөндийхөн нэгнээ хянасан цэнэсэн мэт байдалтай харилцаад байх шиг. Танд нэг л гоморхол байгаад байна даа?

-Насны бөгсөнд тэтгэвэрт гарлаа. Эх орондоо нэмэргүй нэг муу өвгөн үр хүүхдийнхээ гарыг хараад яахав гээд “Монгол тулгатны зуун эрхэм” нэвтрүүлэг хийж байгаа улстай хамтран зөвлөх редактороор ажиллаж байгааг та бүхэн мэднэ. Монголын ард түмэн үзээд байдаг сайхан нэвтрүүлэг дээ. Тэгсэн танай сонинд “Монголын сэтгүүл зүйг гутаасан этгээд” гэж хэрэгт орсон. Би бичсэн хүнийг багцаалдаж байна. Би сонинд нь гомдохгүй байгаа. Сонин бол юуг ч үмхэж, зажилж, залгиж байдаг том амтай амьтан. Би залуу зандан насандаа “Утга зохиол, урлаг” сонинд ажиллаж л байсан. Би өөрөө буруу юм хийгээгүй байж ингэж хэлүүлсэндээ гомдож байгаа юм. Өдий насандаа учраа олоогүй хүүхдээр гоочлуулаад суумааргүй санагдаж байна. Энэ цаагуураа муухай хагсуургатай юм даа. Үхэхийнх нь өмнө гомдоож үхүүлье гэсэн бодлого явуулахгүй л байх. Харин үхсэний минь дараа авсанд минь амар байлгахгүй гэсэн бодлого юм болов уу даа гэж холын юм бодож сууна.

-“Монгол хүн хэчнээн их зовж гунилаа ч уудаг аягандаа нулимс дусаадаггүй” гэж та их сайхан хэлсэн байдаг даа?

-Тийм болохоор л би хамт байдаг, өрөвдөж явдаг хүүхдүүд дээрээ шүлсээ хаяж, тэд нарыг зүхмээргүй байна. Намайг хайрлаагүйнх нь төлөө, хүн хайрладаггүй хүн болж өсч байгаагийнх нь төлөө би хайрлаад байна. Би Монгол Улсад гэм тарьснаа ер мэдэхгүй юм. Би архи уудаггүй, айлаар ордоггүй, тэнээд явчихдаггүй, амиа л дөнгөж борлуулж явдаг амьтан шүү дээ. Би Монголын утга зохиолын хаяаг тавиад жил дэрлэж, уран бүтээлээ хийж, арваад настайгаасаа ажил төрөлд орон гаран амьдарч ирсэн хүн. Би ажлаас зөндөө халагдаж л байсан. Хэнд ч хорсож занаж явсангүй. Мөрөөрөө өтөлчихөөд уран бүтээл хийж явахад минь ингэж зүхээд яах нь вэ дээ. Хүнийг өөдлүүлэх юмаа байг гэхэд гутаах юмаа хийж чаддаг болчихоод хүн рүү нулимж сураасай гэж ойрын үед их гутранги байна даа.

-Та зурагтаар хөөрөлдөхдөө “Чойном бол сэтгэлгээний яруу найрагч биш” гэж хэлээд багагүй зэм хүртэх шиг болов уу?

-Би хэний ч тухай ил, далд “Тэр сайн найрагч, тэр муу найрагч” гэж хэлж явдаггүй. Чойномын тухай сэтгүүлч асуухаар нь “Найрагч мөн, сэтгэлгээний яруу найрагч биш” гэж хэлсэн. Гарцаагүй үнэнийг хэлж байгаа юм. Америкт амьдарч байгаа Хулганайн Тэргэл гэдэг яруу найрагч бий. Би Монголын зохиолчдын хорооны дарга байхдаа сонгож Утга зохиолын ангид оруулсан авьяаслаг арван гурван хүүхдийн л нэг байгаа юм. Х.Тэргэл фейсбүүк дээрээ “Г.Аюурзана, Б.Лхагвасүрэн хоёр Р.Чойном, О.Дашбалбар хоёрын дэргэд юу ч биш” гэж бичсэн байна лээ. Г.Аюурзана бид хоёр хамтдаа хэрэгтэн болж байгаа юм шиг байна.

-Олон нийтийн сүлжээнд таны овог нэр бүхий цахим хаяг байна лээ. Та өөрөө хөтөлдөг юм уу?

-Би цахимд ерөөсөө ордоггүй. Утсаараа мессеж ч бичиж чадахгүй. Нэг хүн л миний өмнөөс уран бүтээлийг минь туж л хийгээд байх юм. Миний хүүхдүүд ч шүлгийг минь цахимд хийдэггүй.

-Би таныг нарийн бичгийн даргаараа л цахим хаягаа хөтлүүлдэг юм байна гэж ойлгоод байсан юм…

-Надад юуных нь нарийн бичгийн дарга байхав. Надад хоол унд, амь амьдралын минь нарийн бичиг гэргий Баасан маань л байна.

-“Паанан”, “Соёо” туужийг бичсэн зохиолч Доржзовдын Энхболд, “Их хөлгөн туульс” бүтээлээрээ алдаршсан зураач Ш.Тэнгисболд нарын оюун санааны эцэг нь таныг байсан гэх юм билээ?

-Залуу зандан насанд минь сүүдэр шиг л дагадаг байсан хүүхдүүд. Сайхан өсөж өндийцгөөсөн. Шүнгийн Болд (Тэнгисболд)-доо, Доржзовдын Энхболд, Шагдарсүрэнгийн Гүрбазар, Цэндийн Чимэддорж, дуучин Намдагийн Төмөрхуяг нарын намайг дагадаг байсан муусайн дүү нарынхаа алдаанд нь ч хайртай. Хэрвээ сүнс гэж юм байдаг бол би үхсэн хойноо ч хар нялхаас нь мэдэх энэ дүү нараа хайрлана. Дуучин Төмөрхуяг Хан Хэнтийгээсээ дөнгөж ирээд манай хашаанд бууж байсан. Хөгжмийн зохиолч Ц.Чинзоригтойгоо уран бүтээлээ хийгээд туж л хамт байсан.

-Чинжиг та хоёр “Үүлэн цэнхэр хангай” дуу анхлан хийснээс хойш олон ч уран бүтээл дээр хамтран ажилласан даа?

-“Зүүдний говь”, “Хожуу хайрын дуу”, “Эх орондоо дуулах бүүвэйн дуу” гээд маш олон уран бүтээл хамтарч хийсэн. Бид хоёрын “Илдэн уулын цуурай” хэмээх хөгжмийн томоохон бүтээл Монголоос анх удаа ЮНЕСКО-гийн алтан санд орсон. Би хэзээ ч хар багын найз, уран бүтээлийн нөхөд, сайхан дүү нараасаа урваж хөрвөж байгаагүй. Бүгд мэднэ дээ. Жагдалын Лхагваа, Дарма Батбаяр, Урианхай, Лувсандамбын Дашням бид хар залуугаасаа 1968 оноос эхэлж үерхсэн. Биднийг “гарын таван хуруу” гэдэг, шинэ цагийн хэлээр гэр бүлийн найзууд байсан даа. Насны эрхээр найзуудтайгаа ч ховорхон уулзах болж.

мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл соёл-урлаг туслах-ангилал

Г.Пүрэвдорж: “Улаанбаатарын үдэш” миний төрсөн нутагтаа зориулсан дуу DNN.mn

ӨДРИЙН СОНИНЫ АРИВААС…

Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн, хөгжмийн зохиолч Гэсэржавын Пүрэвдоржтой хөөрөлдлөө.

-Нийслэлийн хүндэт иргэнээр өргөмжлөгдсөн арван тав дахь хүн та боллоо. Баярын сэтгэгдлээ манай уншигчидтай хуваалцахгүй юу?

-Соёл урлагийн салбарт олон жил үр бүтээлтэй ажилласан, нийслэлийн иргэдийг соён гэгээрүүлэх үйлсэд хувь нэмэр оруулсан хэмээж Нийслэлийн Засаг дарга бөгөөд Улаанбаатар хотын захирагч Э.Бат-Үүлийн өргөн барьсан саналыг үндэслэн НИТХ-ын Тэргүүлэгчдийн 2014 оны аравдугаар сарын 21-ний өдрийн 120 дугаар тогтоолоор намайг нийслэлийн 15 дахь “Хүндэт иргэн”-ээр тодруулсан юм байна. Нийслэлийн хүндэт иргэн болно гэдэг сайхан үйл явдал. Нийслэлдээ зориулж 1985 онд “Улаанбаатарын үдэш” дуугаа анх зохиож уран бүтээлээ эхэлж байсан минь саяхан мэт санагдаж байна. Энэ дуу маань олон хүний чихэнд хоногшиж, сонсох дуртай дуу нь болсонд хувьдаа баяртай байна. Би бол Нийслэлийн үндсэн иргэн, нийслэлдээ багахан ч болов хувь нэмэр оруулсаар ирсэн, цаашдаа улам их зүтгэнэ. Өнөөдөр нийслэлийн удирдлагууд надад хүндэтгэл үзүүлж, нийслэлийн “Хүндэт иргэн”-ээр өргөмжилж байгаад их баяртай байна. Нийслэл хот үүсэн байгуулагдсаны их ойн баярын мэндийг нийт монголчууддаа танай сониноор дамжуулан хүргэж байгаадаа баяртай байна.

-Таны зохиосон “Улаанбаатарын үдэш” дуу нийслэлийн үе үеийн залуусын сэтгэл зүрхийг хөглөж эгшиглэсээр ирсэн. Та энэ дууныхаа түүхээс хүүрнээч?

-Би “Улаанбаатарын үдэш”-ээ миний нутгийн дуу гэдэг юм. Би чинь хотын унаган хүүхэд. “Улаанбаатарын үдэш” дуугаа 29 жилийн өмнө зохиож анх Б.Бадар-Ууган агсан дуулж байлаа. Тэрнээс хойш хэдэн ч уран бүтээлч дуулсан юм бүү мэд. Хөгжмийн зохиолч бүхний дуу зохиох арга барил өөр. Би ихэвчлэн үгийг нь харж байж зохиодог. Харин “Улаанбаатарын үдэш”-ийн хөгжмийг нь эхлээд бичсэн юм. Миний зохиосон аялгуу соёлын гавьяат зүтгэлтэн, сэтгүүлч, яруу найрагч П.Сандуйжав гуайн сайхан шүлэгтэй хоршоод өдий хүртэл дуулагдаж байна.

“Ээрэм талын сэвэлзүүр салхи

Эцэж ядраад амарсан ч юм уу

Амраг хосын яриаг сонсохоор

Амьсгаа даран чагнасан ч юм уу

Улаанбаатарын үдэш намуухан

Учралын болзоонд залуус яаруухан” гээд үнэхээр сайхан үгтэй дуу шүү. Төрсөн нутгийнхаа тухай зохиосон дуу минь юм шүү дээ.

-Таны уран бүтээлийн урын сангийн багагүй хувийг хүүхдийн дуу эзэлдэг байх аа?

-Би Уралын Хөгжмийн дээд сургуулийг 1980 онд төгссөн. Төрийн шагналт, ардын жүжигчин хөгжмийн зохиолч С.Гончигсумлаа багш маань сургуульд явуулж байлаа. Манай сургуулиас тухайн үеийн урлагийн мастерууд төрөн гарч байлаа шүү дээ. Одоо ч тэр хүмүүс урлагийг дэлхийн түвшинд авч яваа. Төгсөж ирээд Хөгжим, бүжгийн коллежид 10 жил багшилсан юм. Бие даасан уран бүтээлээ 1985 оноос эхэлсэн гэхэд болно. “Шинэ өглөө”, “Тавтай нойрсоорой”, “Түүдэг гал” зэрэг хүүхдийн дуунуудаар уран бүтээлээ эхэлж байлаа. “Нандин эрдэнэ” дууг гавьяат жүжигчин Ч.Насантогтох маань анх дуулж байлаа.

-Сургуульд явахаасаа өмнө хөгжмийн улаан хорхойтон байсан нь дамжиггүй. Тэр үеийн залуусын жишгээр рок хөгжмийг ч их сонсдог байв уу?

-Аав маань хэдийгээр урлагийн хүн биш ч хөгжим их сонсдог хүн байсан нь надад их нөлөөлсөн. Дөрвөн настайдаа аккордион тоглож эхэлсэн. Би чинь рок хөгжмийг нэг хэсэг ёстой сайн сонссон. Бүр багаасаа л сонсдог байлаа. Гэхдээ сүүлд уран бүтээл хийх гэсэн чинь рок хөгжим тохирохгүй болсон. Би бол тийм нэг намуухан хүн юм. Зөөлөн аялгуутай хөгжим намайг өөрийн эрхгүй татаж эхэлсэн. Ихэнх уран бүтээл маань ч аядуу уянгын талдаа бүтээд байдаг нь үүнтэй холбоотой байх.

-“Инээмсэглэл” хамтлагт байхдаа зохиосон дуунууд чинь уянгын талдаа шүү?

-Хөгжим бүжигт багшилж байхдаа “Инээмсэглэл” хамтлагтайгаа холбогдсон. Тухайн үедээ хамгийн хит дуунуудыг гаргаж байсан байх. Гэсэн ч залуу хүмүүс түр завсарласан. Сүүлд бид хамтлагийнхаа 30 жилийн ойгоор Соёлын төв өргөөнд тоглоход хүмүүс үнэхээр сайхан хүлээж авсан шүү.

-“Инээмсэглэл” завсарлачихаар хаана очив?

-Уран бүтээлээ хийгээд явж байсан учраас урлагийн ертөнцөөсөө холдоогүй л дээ. 1988 онд “Хөх тэнгэр” хамтлагийг байгуулсан. Тэр үед буянтай Жагаа гадаадаас маш өндөр технологийн хөгжим оруулж ирсэн юм. Би “Буян”-гийн Жагааг буянтай Жагаа гэдэг юм. Тэгээд л “Хөх тэнгэр”-тэйгээ уран бүтээлээ туурвиж тоглолт хийж эхэлсэн. Энэ хамтлагаас нэгэн үеийн дуучид төрөн гарсан гэдгийг хүмүүс сайн мэдэх байх. Н.Ганхуяг, Дашдондог, Цогоо, “Никитон”-ы Батчулуун, Өөжгий гээд дуучидтай байлаа. Урлагийн тогооноос хоолоо олж идэж яваа нэгэн үеийн уран бүтээлчид бүгд л “Хөх тэнгэр”-ээс төрөн гарсан. Рок, попын анхны цомог болох Б.Сарантуяа, Н.Ганхуяг хоёрын “Зүүдний говь” бол энэ хамтлагт байхдаа өлгийдөж авсан бүтээл.

-Та олон цомог гаргасан биз?

-Хүүхдийн дуунуудаараа “Зуслангийн найзууд” гэдэг цомог гаргасан. Мөн шилдэг дуунуудаа түүвэрлэж “UB Night” гэж цомог гаргалаа. Дараа нь төгөлдөр хуур хөгжмөөр Монголынхоо хөгжмийн зохиолчдын бүтээлүүдийг тоглож “Love song” гэдэг нэртэй хоёр ч цомог гаргасан.

-Уран бүтээлээ хүүхдийн дуугаар эхэлж байж. Хүүхдүүдэд зориулж уран бүтээл дахин хийсэн үү?

-Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, хүүхдийн зохиолч Ж.Дашдондог гуайн зохиолоор “Дэлхий ээжийн төрсөн өдөр” гэдэг хүүхдийн дуурь бичсэн. Энэ дуурь хүүхдэд зориулсан анхны дуурь болсон байх.

-Таны нэрийн хуудас болсон олон сайхан дуу байдаг. Тэр бүхнээсээ ганц нэгийг нэрлэвэл?

-Монгол Улсын гавьяат жүжигчин, “Зууны манлай эстрадын дуучин”, поп хатагтай Б.Сарантуяагийн “Мартъя”, гавьяат жүжигчин, НҮБ-ын Хүүхдийн элч дуучин Т.Ариунаагийн “Зөвхөн тэр хайрандаа” соёлын тэргүүний ажилтан, дуучин С.Сэрчмаагийн “Эрх хонгор сэтгэл” зэрэг олон түмэнд бага сага хүрсэн дуунууд байнаа.

-Танай хүүхдүүдээс мэргэжлийг тань өвлөж байгаа хүн байна уу?

-Би хүү, охин хоёртой. Тэднийгээ бага байхад нь Хөгжим, бүжгийн коллежид оруулсан ч өөрсдөө өөр зүйл сонирхоод гарчихсан. Одоо хоёулаа гадаадад амьдарч байгаа. Харин ач, зээ нар маань хөгжимчин болох төлөвтэй. Авьяастай, бас сонирхолтой байх шиг санагдаад байгаа. Хэрэв тэд маань сонирхвол хөгжимтэй холбоод өгнө дөө.

Л.БАТЦЭНГЭЛ

булангууд мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Ц.Баясгалан: Жүжигчин хүн гэдэг бусдын сэтгэлийн хээг шаглан урлагч, гэгээн үйлийн бүтээлч юм DNN.mn

ӨДРИЙН СОНИНЫ АРХИВААС…

УДЭТ-ын жүжигчин, Монгол Улсын соёлын тэргүүний ажилтан Цэрэндоржийн Баясгалантай уулзаж уран бүтээлийн яриа өрнүүллээ. Тэрбээр А.П.Чеховын “Гэрлэх гэсэн нь” жүжгийн Наталья Степановнагийн дүрээр “Мэшил” наадмын шилдэг эмэгтэй дүр, “Жүжигчид дуулж байна” уралдаанд тэргүүн байр, Ф.Шиллерийн “Хар санаа, хайр сэтгэл” жүжгийн Мильфордын дүрээр “Дэлхийн сонгодог жүжиг” контенпрейри урсгалд тэргүүн байр, зохиолч С.Жаргалсайханы “Нууц амраг чинь болъё” жүжгийн Шүрийн дүрээр “Гэгээн Муза-2007” наадмын шилдэг эмэгтэй гол дүр, В.Красногоровын “Солиотой жүжиг” жүжгийн Жаннагийн дүрээр “Гэгээн Муза-2010” наадмын “Шилдэг эмэгтэй туслах дүр”-ийн алтан цомын эзнээр тодорч байсан шилдэг жүжигчин билээ. “Зүрхний улаан торгон дээрх хүний сэтгэл гэгч алтан утаст хээ юм. Жүжигчин хүн гэдэг бусдын сэтгэлийн хээг шаглан урлагч, гэгээн үйлийн бүтээлч юм” хэмээн ярих эл бүсгүй тавь гаруй жүжгийн гол болон туслах дүрийг амилуулжээ.

-Та ойрд их завгүй байх шиг байна. Уран бүтээлийн олз омог их байна уу?
-Манай Улсын драмын эрдмийн театраас жил бүр хоёр жүжигчнийхээ тайлан тоглолтыг хийдэг. Энэ удаад миний ээлж таарлаа. “Моно жүжгийн өдрүүд” маань сайхан боллоо. Эхний өдөр олон улсаас гран при авчирсан “Эдит Пиаф”-аа, удаах өдөр нь зохиолч Б.Галааридын “Тэнгэрийн аялгуу” жүжгээ тоглосон. УДЭТ-ын долоон найруулагчийн долоон бүтээл болох камерны жүжгийн төсөл хэрэгжиж байгаа. Миний хувьд Ч.Найдандорж найруулагчийн “Чөлөөт хос” жүжигт залуу жүжигчин Тодоотой хамт ажиллаж байгаа. Энэ жүжиг гурван дүртэй, төгсгөлд нь жүжигчин М.Түвшинхүү орж ирэх юм.

-“Чөлөөт хос” гэж юун тухай жүжиг бол?

-Гэр бүлийн хос болох эхнэр, нөхөр хоёр бие биедээ эрх чөлөөг олгоод ирэхээр амьдрал юу болдог талаар өгүүлсэн жүжиг байгаа. Их ур чадвар, ажиллагаа шаардсан жүжиг байна.

-Таныг бага байхад аав чинь үлгэр их ярьж өгдөг байсан гэж сонсч байсан юм байна. Танай удамд урлагийн хүн байна уу?

-Манай гэр бүлд урлагаар явсан хүн байхгүй л дээ. Гэхдээ би аавыгаа үнэхээр авьяастай, урлагийн хүн байжээ гэж боддог юм. Их сайхан дуулна. Аавын дуулсан дуунууд хуурцагт бичээтэй байдаг. Уртын дуу, ардын дууг гайхалтай дуулдаг, хүчтэй хоолойтой хүн байсан. Ээж маань ч эвлэгхэн сайхан хоолойтой хүн байдаг. Дөнгөж мэдээ орж эхэлсэн цагаас аав минь бидэнд үлгэр их ярьж өгөхдөө бүх дүрдээ хувирдаг байсан болохоор кино шиг нүдэндээ төсөөлж хардаг байсан. Магадгүй энэ чанар нь намайг урлагт дурлуулсан болов уу. Эх хэлнээ гарсан дэлхийн сонгодог зохиолчдын бүтээлийг уншихдаа кино болгож төсөөлдөг байсан. Манай аав Гомбожавын Цэрэндорж гэж зураг, шугам зургийн багш хүн байлаа. Ээж маань орос хэлний багш. Манай гэрээр дүүрэн “Мурзылка”, “Художника время” сэтгүүлүүд байдаг байсан. Тэр сэтгүүлүүдэд дэлхийн сонгодог зураач Рембрандт ч юм уу, Шишкиний хуснуудын судалбар, Айзовскийн далайн тухай зургууд их гарна. Энэ бүхнээс урлагийн гайхамшигтай мэдрэмж авч өсч. Тэр зургуудыг хараад өмнө нь ийм амьдрал байсан байхдаа ч гэх юм уу, цаашаа ингэж өрнөх болов уу гэж их төсөөлдөг байлаа. “Тэнэмэл хүү буцаж ирсэн нь” гэдэг зургийг хараад энэ хүү ямар амьдрал туулаад орон гэртээ ирсэн бол гэж их боддог байсан. Аав, ээжийн минь бидэнд олгосон хүмүүжил намайг урлагт түлхэж өгчээ. Ээж маань одоо хүртэл намайг хүмүүжүүлсэн хэвээрээ л байгаа. (инээв.сур)

-Ээж хүн ч насан туршдаа л үр хүүхдээ хүмүүжүүлдэг юм шиг байгаа юм аа?
-Би ээжтэйгээ, хүүтэйгээ, дүүтэйгээ дөрвүүл амьдардаг. Багш хүн болохоор ч тэр юм уу сурганых нь зан үйл одоо хүртэл салж өгөхгүй шөнөжингөө л жүжгийн сургуулилтаа хийгээд ирэхэд “Та одоо хэдэн цагт орж ирж байгаа юм бэ” гээд аягүй хэцүү. “Ээж минь ээ, та намайг хангалттай хүмүүжүүлчихээд одоо ажлыг минь хийлгээч ээ. Миний нас ч гуйвж дайвахаасаа өнгөрөөд замаа олсоон” гэнэ шүү дээ.

-Та СУИС-ийн хэдэн оны төгсөгч билээ?

-Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Уртнасан багш, тайзны ярианы багш ардын жүжигчин, хөдөлмөрийн баатар, төрийн соёрхолт Гантөмөр хоёрынхоо удирдлагад 1994 онд төгссөн. Сургуулиа төгсөөд Урлагийн зөвлөлийн дарга Тунгалаг эгчийн удирдаж байсан “Орчин үе” театрт ажиллаж байхад 1997 онд Б.Мөнхдорж найруулагч, Зориг багш хоёр дуудаж Улсын драмын эрдмийн театртаа ирсэн дээ.

-Драмын урлагийн бурхад шахуу улс урьж авчирсныг бодоход таны авьяас тэдэнд ямар нэгэн хэмжээгээр анзаарагджээ дээ?

-Оюутан байхдаа янз бүрийн дүрд тоглож байсан. Оюутны маань хөдөлмөр багш нарт маань анзаарагдсан юм болов уу даа. Оюутан байхдаа уншиж хайсаар “Атга буудай” гэдэг зохиолыг тайзны хэсэг болгож тавьж байсан. Бас Ф.М.Достоевскийн “Цагаан шөнө” туужийг хэсэг болгож тавьж байлаа. Би чинь хөдөөний хүүхэд болохоор тэр бүрий жүжиг сайн мэдэхгүй, зөвхөн өөрөө л уншиж судалдаг байлаа. Энэ хоёр зохиол СУИС-д олон жил миний открывка (хэсэг) болгосноор явж байгаа. Тайзны ярианы хичээл дээр А.П.Чеховын “Бэр гуйсан нь” жүжиг дээр Эрдэнэзаантай хамт ажиллаж “Мэшил” наадмын эрэгтэй, эмэгтэй шилдэг дүрийн шагналыг авч, “Сонгодог инээд” тэмцээнд оролцон тусгай байрын шагнал авч байсан. Энэ бүхэн багш нарын минь нүдэнд өртөж байсан болов уу. Зориг багш маань “Манай Баясаа бол зүгээр нэг энгийн цэнхэр цэнхэр дүрүүдэд тоглоод байх хүн биш, төрөл төрлийн янз бүрийн араншин гаргах характерный жүжигчин” гэж үнэлдэг байсан. Хоёр багш маань театрт авчирснаас хойш маш олон жил олигтой юм хийлгүй явсан.

-Дэлхийн болоод сонгодог жүжгүүдэд тоглочихсон том цолтой жүжигчдээс эмээж зүрхшээгээд олигтой юм хийж чадахгүй явав уу?

-Монголын үндэсний телевиз гэхэд ганцхан байлаа. Одооныхтой адил “од” болох сурталчилгаа, шоу цэнгүүн ч цөөхөн байж. Одоо манай театрт гэхэд ганцхан сарын дотор долоон жүжиг тавигдах гэж байна шүү дээ. Тэр үед жилд ганц жүжиг л тавьдаг байлаа. Дөнгөж орж ирсэн жүжигчин, дээр нь Жульеттад тоглохоор ховорхон хүн биш шүү дээ, би. Нэг ёсондоо боломж тэр бүр нээлттэй биш байлаа.

-Хүрд эргүүлэх боломж олдохгүй гэдэг шиг байсан юм байна шүү дээ?

-Тухайн үед тавигдаж байсан жүжгүүдийн жижигхээн дүрүүд оногддог байсан. Тэр жижиг дүрүүдээ л аль болох сайн хийчих юм сан гэж гүйдэг байлаа. 2003 он хүртэл гайгүй дүрд тоглох хүрд эргүүлэх боломж ёстой гардаггүй байсан. Хамтарч ажиллаж байсан мундаг жүжигчдээсээ маш их зүйлийг харин энэ хугацаанд суралцсан. Ганц хоёр гайгүй дүр хийчихээд амжилтад хүрчихсэн бол “арчигдаад” л арилах байсан байх.

-Тайзан дээр тэгж түр зуурын од болж гялалзаад арчигдсан түүх олон байна уу?

-Тэрийг би сайн мэдэхгүй. Өөр дээрээ л дүгнэж хэлж байгаа юм. Маш олон жилийн турш чанартай бүтээл хийх гэж суралцаж, зүтгэсэн минь миний хувь тавилан байж.

-Та түрүүн “хөдөөнөөс ирсэн оюутан” гэж байсан. Хаанахынх билээ?

-Би Увсынх. Улаангом хотын уугуул. Хоёрдугаар арван жилийн сургуулийг төгсдөг жил “Гарын таван хуруу”-гийн Шагдарын дүрээр олноо алдаршсан Лхасүрэн багш, Зориг багш хоёр маань очиж шалгалт аваад, Увсаас Иньяахүү, Эрдэнэзаан, Батнасан, бид дөрвийг авчирч байсан. Заан бид хоёр дөнгөж дунд сургуулиа төгссөн хүүхдүүд байв.

-Та сая олон улсын тэмцээнээс моно мюзикл жүжгийн төрлөөр гран при авлаа гэсэн. Ноднин тоглож байсан “Би Эдит Пиаф байна” жүжгээрээ оролцов уу?

-“Эдит Пиаф”-ыг өнгөрөгч жил Шангрилагийн арван долоон давхарт 100 ам.долларын такстайгаар нээлтийг нь хийсэн. Драмын мэргэжлийн жүжигчдийн төвөөс арав дахь жилийнхээ ойд олон улсын чанартай зохион байгуулсан үйл ажиллагаанд нэг хүний жүжгийн төрлөөр хэд хэдэн орноос жүжигчид оролцсон. “Эдит Пиаф” жүжгийг надад “Чи дуулдаг юм чинь” гэж санал болгосон. Найруулагч Баатар найруулж, Батбилэг эгч тайзыг нь хийж өгсөн. Ганхуяг хөгжмийн чимэглэлийг гайхамшигтай хийж өгсөн. УДЭТ-ын менежер Нямсүрэн маань продюссорлосон. Энэ жүжиг маань Косовогийн арван гурван орон оролцсон тэмцээнд очиж оролцлоо. Монголын театрын урлагийнхан гадагшаа уралдаан тэмцээнд явахад олон хүний бүрэлдэхүүнтэй жүжгээр оролцоход зардал мөнгө, хэлнээс өгсүүлээд бэрхшээл их байдаг. Сая гурвуулаа яваад ирэхэд л асар их зардал гарч байна. Долоон дуу нь франц хэлээр, яриа нь монгол хэл дээр тоглогдлоо. Аз болоход Эдит Пиаф жүжиг маань дэлхийд маш их түгсэн уран бүтээл юм билээ. Ханноверт ирэх оны гуравдугаар сард болох тэмцээнд үзэгчдэд зориулж тоглогдоно. Шүүгчдийн нэрэмжит, шилдэг эмэгтэй, эрэгтэй дүрийн шагнал, шилдгийн шилдэг гран при шагнал гэсэн дөрвөн шагналаас бидний бүтээл гран приг нь авлаа. Драмын урлагтаа хамгийн анхны олон улсын гран при шагнал авчирсандаа баяртай байгаа. Бидэнд явах боломж олгосон “Ирээдүй энержи” компанийн захирал, “Юм Агаа” сангийн тэргүүн хатагтай М.Түвшинбаяртаа маш их баярлалаа. Хамтран тоглогч бүх жүжигчдэдээ талархлаа илэрхийлье.

–Францын алдарт дуучин Эдит Пиафын амьдралтай таны амьдрал ойролцоо учраас дүрээ сайн гаргасан гэж цахим ертөнцийнхөн шуугисан байна лээ. Тэр дуучин чинь амьдралдаа маш их алдаж, оносон бүсгүй гэсэн биз дээ?

-Яаж Эдит Пиафын амьдрал минийхтэй ойрхон байх юм бэ, ямар аймаар юм бэ. (элгээ хөштөл инээв.сур) Би чинь хоёрын хоёр сурган хүмүүжүүлэгчийн айхтар мундаг хүмүүжилтэй гэр бүлээс гаралтай, тухайн үедээ өндөр цалин хангамжтай, элбэг ханалуун амьдралтай, дүү нараа асардаг, хүнийг хайрлаж мэддэг, хайран дунд умбаж өссөн ийм хүн шүү дээ. Гэтэл Пиаф чинь бүүр зоргоороо амьтан. Ээж нь төрүүлэнгүүтээ аавд нь өгөөд хаяад зугтчихсан, эмэг эх нь угжны шилний талд нь дарс, талд нь сүү хийж угжиж өсгөсөн, аавтайгаа гудамжинд дуулж өссөн хүн шүү дээ. Хэнд ч дурлаж чаддаг, дурлалынх түүхүүдээс дуунууд нь төрж байсан, дурлалгүйгээр хэзээ ч амьдарч чаддаггүй, архинд орж байсан, хайртай хүн нь үхэж байсан, охин нь үхэж байсан эмгэнэлт хувь тавилантай хүн л дээ. Тайзнаасаа бууж, тайзан дээрээ мандан бадарч байсан, хар тамхинд донтсон, эмчлүүлж эрүүлжсэн, дахин мандан бадарсан, сэтгэцийн эмнэлэгт хэвтэж эмчлүүлж байсан, эцэст нь цэл залуухан насандаа бурхан болсон ийм түүх намтартай хүн шүү дээ. Тэгэхэд би нэг л хүнийг хайрлаж, нэг л хүнээс хүүгээ төрүүлсэн тэс өөр амьдралтай хүн байгаа биз дээ. Тэр хүнээсээ хойш өдий олон жил хүүгээ бөөцийлж, урлагтаа үнэнч явж ирлээ. Тэгэхээр бид хоёрын амьдрал тэнгэр газар шиг зөрүүтэй. “Ээж минь болохгүй болохгүй” гэх асуудлыг байнга тавьж ирсэн гэж түрүүн би танд ярьсан даа. Жүжигчнийхээ хувьд дүрээ харин маш сайн судалсан нь бол үнэн.

-Эдит Пиафын долоон дуунд юуны тухай өгүүлэхэв?

-Дэлхий нийтэд хүрчихсэн сонсголонтой сайхан дуунууд л даа. “Парисын тэнгэр доор” гэдэг дуу нь гэхэд өмнө зүг рүү галт тэргэнд явж байхдаа нэг залуугийн мөрийг санаандгүй дэрлэн зүүрмэглэж сэрээд дурласнаа яруу найрагч Раймонд Ассод ярин дуу болгуулсан байх жишээтэй.

-Монголын өнөөгийн драмын урлагийн нүүр царай болсон бүсгүйчүүд тантай нэг өрөөнд ажилладаг юм байна. Сайхан биз?

-Манай өрөө чинь “Эвтэй таван амьтан” байхгүй юу. “Аравт” кинонд тоглодог Ганцэцэг маань гайхамшигтай эмэгтэй. “Шинэ үсгийн багш” киноны Дунжидмаад тоглодог Болормаа эгч маань, жүжигчин Хулан, “Орхидос” кинонд тоглодог жүжигчин Отгонцэцэг бид тавуулаа энэ өрөөнд суудаг. Нэгнийхээ дүрүүдэд их нөлөөлнө. Баяр ёслол, зовлон жаргалаа ч хуваалцана.

-Удахгүй зуны амралт эхэллээ. Яаж амрах бодолтой байна даа?

-Өнгөрөгч зун “Анирлагч” уран сайхны киноны Дэнсээгийн дүрийг бүтээгээд олигтой амарч чадаагүй. Энэ жил саяын хоёр жүжгээ ӨМӨЗО-нд тоглох санаатай байгаа. Б.Амарсанаа найруулагчийн кинон дээр давхар ажиллана. Реклам сурталчилгааны саналууд ч их ирж байна.

Л.Батцэнгэл

мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Олзвой баатрын дүү, охин хоёр тавин жилийн дараа уулзлаа DNN.mn

ӨДРИЙН СОНИНЫ АРХИВААС… 2014 ОНЫ НИЙТЛЭЛИЙГ ДАХИН ХҮРГЭЖ БАЙНА.

Монгол Улсын баатар Цэндийн Олзвой 1914 онд Засагт хан аймгийн Манибадар
гүний хошуу, одоогийн Ховд аймгийн Манхан сумын нутагт малчин ард Цэндийн ууган
хүү болон төржээ. Нутагтаа мал маллаж байгаад 1937 онд цэргийн албанд татагдан ирсэн
байна. Түүнээс хойш МАХЦ-ийн армид алба хааж Тамсагбулаг дахь Зургадугаар морьт
дивизийн 17 дугаар хорооны нэгдүгээр суманд шилжин иржээ. 1939 оны тавдугаар сарын
17-нд зургадугаар морьт дивизийн 17 дугаар хороо шийдвэрлэх тулаанд оролцохоор Хайлаастайн
голд хүрч ашигтай байрлал эзлэхээр дөхөж очтол Японы арми гэнэт өөдөөс нь их буу,
пулемётоор ширүүн гал нээжээ. Энэ үед хорооны дарга Л.Дандар, пулемётчин Ц.Олзвойг
дуудаж “Хороо гол гаталж Хайлаастайн голын хойд талын манхныг эзлэх хүртэл дайсны
галыг хөнгөн пулемётын галаар барьж хангах хэрэгтэй” гэж тушаасан байна. Ц.Олзвой
элсэн манхан дотор ашигтай байрлалд пулемётоо байрлуулаад, дайсны галын цэгүүд болон
бөөн хүчийг пулемётоор галлаж, Японы хүнд пулемёт болон нэг салаа цэргийг устгаж,
тэднийг ухрахад хүргэсэн байна. Мөн 1939
оны наймдугаар сарын 21-нд Зөвлөлт-Монголын цэргийн их давшилтын үед 17 дугаар хорооны
даргын тушаалаар тагнуулч, пулемётчин Ц.Олзвой тагнуулын хэсгийг ахлан явж, элсэн
манхан дотор Японы хоёр машин цэрэг явж байгааг илрүүлэн, нэг машин цэргийг нь устгаж,
улмаар нөгөө машины цэргүүдийг мориор хөөж буудалцсаар тэн хагасыг нь устгаж, машин,
зэр зэвсгийг нь олзлон авч байжээ. Эх орон, ард түмнийхээ эрх чөлөө, тусгаар тогтнолыг
харийн дайснаас хамгаалахын төлөө алтан амиа хайрлалгүй тулалдаж, Халхын голын дайнд
Японы армийг бут цохиход гарамгай гавьяа байгуулсан нэрт тагнуулч, пулемётчин Ц.Олзвойд
Улсын бага хурлын Тэргүүлэгчдийн 1939 оны аравдугаар сарын 21-ний өдрийн 71 дүгээр
тогтоолоор Улсын баатар цол олгож, Цэргийн гавьяаны Улаан тугийн нэгдүгээр зэргийн
одонгоор шагнасан байна.

Мөн түүний дурсгалын хөшөөг төрсөн нутаг Ховд аймгийн Манхан
сумын төвд 1969 онд босгож, Цэрэг ба НАХХЭЯ-ны сайдын 1958 оны 42 дугаар тушаалаар
Улсын баатар Ц.Олзвойг түүний суралцаж байсан ЦЕС-ийн Ерөнхий цэргийн нэгдүгээр
курсийн нэгдүгээр тасагт “Хүндэт байлдагч”-аар бүртгэж алдрыг нь мөнхжүүлсэн юм.
Ц.Олзвойн тухай мөр зэрэгцэн тулалдаж явсан Ерөнхий сайд асан, БНМАУ-ын маршал Х.Чойбалсангийн
нарийн бичгийн дарга, ГЯЯ-ны сайд асан П.Шагдарсүрэн “Халх голын тулалдаан бол Азид
болсон томоохон дайны нэг. Ц.Олзвой энэ дайны жинхэнэ баатар болсон. Өөрийнхөө хүчээр
баатар болсон хүн гэдгийг би баттай хэлнэ” гэж дайчин нөхрийнхөө тухай дурсан ярьсан
байдаг.

Халхын голын ялалтын 75 жилийн ойд зориулсан үзэсгэлэн Монгол цэргийн
музейд нээгдэх үеэр Ц.Олзвой агсны төрсөн дүү Ц.Даариймаа, төрсөн охин Олзвойн Сувд
нартай уулзаж хөөрөлдлөө.

-Олзвой
баатар эцэг эхээс хэдүүл байв?

Ц.Д:
-Бид эцэг эхээс дөрвүүл байсан. Ах маань айлын ууган хүү байсан. Миний дүү нар бурхан
болсон. Би ахыгаа цэрэгт явахад жаахан байсан учраас сайн мэддэггүй байсан. Би
1933 онд төрсөн хүн. Одоо ная гаруй настай. Ахаараа их бахархдаг байлаа. Гэвч нэгэн
үе огт ярьж дурсахаа ч байчихсан юм шүү дээ. Би 1960 онд Манхан сумаасаа Зүүнхараад
шилжин ирж амьдарсан хүн. Аав маань ная гарч, ээж бараг зуу наслаад наяад онд бурхан
болсон доо. Ахынхаа яндан дуран авчирсан баримтат киног би үзэж л байсан. Бодвол
сүүлд зохиосон л байх.

-Олзвой
ахынхаа охинтой ойр дотно байв уу?

-Ах, дүү нараасаа хойш ганцаар үлдээд байтал хэд хоногийн өмнө зурагтаар
Олзвой баатрын охин Сувд гээд гараад ирэхээр баярласан гэж юухэв. Тэгээд л хүрч
ирээд дүүтэйгээ уулзаад бөөн баяр болж байна. Энэ учрал ч цаанаасаа ерөөлтэй байж
л гэж төрийн сүлдэндээ залбирч сууна. Одоо Халхын гол руу ахынхаа эрэлхэгээр тулалдаж
байсан түүхт нутаг руу дүүтэйгээ явахаар сэтгэл догдлоод байж байна. Би зургаан
хүүхэдтэй.

-Баатар
ахаас чинь үлдсэн дурсгалт зүйл юу байна?

-Надад тийм юм юу ч байхгүй ээ. Дээхнэ үед аав ээж хоёрт нэг гэр
төрөөс өгсөн юм гэнэ лээ. Ээж маань Дэмбээ гэж хүн байсан.

-Та
өөрийгөө уншигчдад танилцуулаач?

О.С:
-Намайг Олзвойн Сувд гэдэг. Нас сүүдэр 76 хүрч байна. Улсын баатрын үр сад гэдэг
сайхан л юм. Эх орон, эхнэр хүүхдийнхээ төлөө халуун амиа хайрлалгүй тулалдаж явсан
сайхан ааваараа бахархаж явдаг юм. Хичнээн ядарч зовсон ч миний аавын надад, бидэнд
үлдээх гэж байлдаж явсан эх орон минь л дотроо бодож явах юм даа. Намайг Манхан
нутгийнхан маань л мэддэг байсан. Харин миний аавын хөшөө 1969 онд босоход Манхан
сумын хөдөлмөрийн баатар Лувсан гуай л судалгаа хийсээр намайг баатрын охин гэж
олон түмэнд анх зарласан. Ээж маань намайг 1939 оны мартын найманд төрүүлсэн байдаг
юм. Ээж Бөхчулуун маань бараг ная шахам наслаад бурхан болсон.

-Аавын
чинь тухай Японы цэргийн хуарангаас амьд хэл, яндан дуран олзолж ирж байсан зоригтой
хүн байсныг түүхэнд дурдсан байдаг даа. Та аавынхаа талаар аль хэр их зүйл мэдэх
вэ?

-Би нэг их сайн мэдэхгүй ээ. Уншиж л байснаас цаашгүй. Цэргийн ансамблийнхан
харин нэг удаа Манхан сумаар явахдаа “Баатрынхаа охиныг урлагийн хүн болгоно” гэтэл
ээж “Үнээгээ саалгана” гэсээр явуулаагүй. Ингэж Манхандаа л малчнаараа торойсоор
л насыг барсан. Хот руу орж ирж найм есөн жил Яармаг, Сонгинохайрхан дүүрэгт нэг
хүүгийн хамт ядруухан л амь зууж явна даа. Харин Манхан суманд аавын маань зуун
жилийн ойг тэмдэглэж, хуучин хөшөөг нь төрсөн бууцан дээр нь аваачиж, шинэхэн хөшөөг
нь суманд нь босголоо. Чулуу мөнхөрдөг бол ч аавын минь өргөж байсан бяруун чинээ
чулуу ч байж л байна. Аав маань их анчин, сайн бууддаг хүн байсан юм гэнэ лээ. Би
ээжээс “Аав тэр яндан дуранг яаж авчирч байсан юм бол оо” гэж асуухаар “Аав чинь
тэр шөнө явахдаа замдаа сонингийн цаас цуулж чулуугаар даран тэмдэг болгож яваад
буцахдаа тэр сонингийн цаасаараа баримжаалж өөрийнхөн дээрээ ирсэн гэж ярьдаг байсан.
Тийм л сэргэлэн хүн дээ” гэдэг байсан. Халхын голд байлдааны талбарт гарамгай гавьяа
байгуулсан дөрөвхөн хүний нэг чинь миний аав шүү дээ.

-Авга
эгчтэйгээ саяхан уулзжээ?

-Халхын голын түүхт ойгоор л эгчтэйгээ уулзлаа. Тавин жилийн дараа
уулзлаа шүү дээ. Уулздаггүй хүнтэйгээ гурав таарч, давахгүй даваагаа гурав давдаг
гэж мөн ч үнэн үг юм. Миний зургаан хүүхдийн гурав нь хотод, гурав нь Ховдод байна.
Би төр засагтаа хэлэхэд баатар аавын минь гэгээн дурсгалыг хүндэтгээд ганц өрөө
байр өгчихөөсэй л гэж залбирах юм. Мөн ч их ядарч явна даа. (нулимс унагав. сур)

-Аав
тань хэдэн онд бурхан болсон юм бол?

-Миний аав 1941 оны тавдугаар сард Улаанбаатар хотод нас барж, Х.Чойбалсан
тэргүүтэй төр засгийн удирдлага эцсийн замд нь хүндтэйгээр үдсэн юм билээ. Дайны
үед дарийн утаа үнэрлэсээр уушги нь муудсан гэж түүх архивт тэмдэглэсэн байх юм
билээ.

Л.БАТЦЭНГЭЛ

мэдээ онцлох-нийтлэл соёл-урлаг туслах-ангилал

Л.Балхжав: Би алдарт морин хуурч Жамьяны гарын шавь DNN.mn

ӨДРИЙН СОНИНЫ 2014 ОНЫ АРАВДУГААР САРД НИЙТЛЭГДСЭН ЯРИЛЦЛАГЫГ ХҮРГЭЖ БАЙНА.

Монгол Улсын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, Хөгжмийн зохиолчдын холбооны шагналт, “Пентатоник” наадмын таван удаагийн шагналт, “UBS” телевизийн захирал, хөгжмийн зохиолч Лхагвадоржийн Балхжавтай ярилцлаа.

-Урлагаар хүний нийгмийг баясгаж гэгээрүүлнэ гэдэг гайхамшиг. Таны хувьд мянга гаруй дууны аялгуу зохиож ард түмнээ баярлуулсан гэв үү?

-Мянгаад дуу байна. Хорь шахам жүжиг, киноны хөгжим, үндэсний оркестор болон морин хуурын чуулгат зориулсан дан хөгжмийн бүтээлүүд гээд нэлээд бүтээл бий. Анхны дуу маань гэвэл ардын уран зохиолч, төрийн шагналт яруу найрагч Д.Пүрэвдоржийн шүлэг “Амин нутаг” шүү дээ. Яагаад ч юм Монгол эх орондоо сэтгэл зүрхнээс хайртайн илэрхийлэл болж энэ дуу надаас төржээ. Тэрнээс залуу хүн хайр сэтгэлийн тухай дуу ч юм уу бичиж болох л байсан. Зохиосон мянгаад дууны минь жаран хувь нь эх орны тухай байгаа нь “Амин нутаг”-аар эхэлсэний буян заяа гэж боддог. Хамгийн сүүлд гэхэд би С.Эрдэнэболдын шүлгээр “Хамтдаа хайрлах эх орон” гэж дуу бичлээ. Эх орны тухай хоёр дууны хооронд би “Тэр намайг дурсдаг болов уу”, “Зүүдний ханхүү”, “Нулимсаа арч охин минь”, “Би жаргалтай”, “Зүүдэнд ургасан тэр минь”, “Үггүй мордсон чи минь”, “Ижий бурхан”, “Шинэ жил манайд ирлээ”, “Жинжиймаа” зэрэг олон бүтээл туурвижээ. Аль бүхнийг нэрлэж барахав.

-Та хөгжим зохиох суурь дэвсгэртэй хүн байв уу?

-Манай аав Байшин үйлдвэрлэх комбинатад насаараа жолоочоор ажилласан ч урлагийн асар өндөр мэдрэмжтэй хүн байсан. Цэргийн гуулин хөгжим тоглож байхад минь дэмждэг байлаа.

-Аав чинь Байшин үйлдвэрлэх комбинатын жолооч байсан гэхээр та хотын унаган хүүхэд үү?

-Би өөрийгөө хоёр сэтгэлгээтэй хүн байж гэж одоо бодоод байгаа юм. Миний аав, ээж хоёр намайг цэл залуухан насандаа гаргасан, би бол цэргийн хүүхэд байхгүй юу. Тиймээс миний хүүхэд насны бүх амьдрал Төв аймгийн Алтанбулаг суманд өвөө эмээтэйгээ өнгөрсөн. Зун нь хөдөө байдаг байсан болохоор яаж морь тарлахав, хонио хаагуур хариулахав, тэр бүгдийг сайн мэднэ. Өвөл нь харин хоёрдугаар дөчин мянгатын хүүхэд болно. Хотын хүүхэд орцондоо гитар тоглож, дуулна. Ийм хоёр амьдралын дунд өссөн болохоор миний уран бүтээл морин хуур болоод орчин үеийн бүх хөгжимтэй холбоотой байдаг. Хэрвээ би тас хөдөөгийн хүүхэд байсан бол зохиолын дуу талдаа, бас хотын унаган хүүхэд байсан бол эстрадын чиглэлийн хүн байх байсан шүү.

-Таны “Талын Монгол айл” дуу ч монгол поп мөртлөө этник талдаа байдаг нь “хоёр нутагтан” байсны чинь илэрхийлэл байна шүү дээ?

-Балхжав гэдэг сэтгэлийн хүн маань хоёр хуваагдсаны л нэг илрэл наад дуу чинь мөн шүү. Одоогийн манай телевизийн “Universe best songs”-ын шалгаруулалтыг Хөгжим бүжгийн дунд сургуулийн багш нар тухайн орон нутагт нь очиж авдаг байлаа. Тэгэхэд 24 дүгээр сургуулиас нэрт хуурч Жамьян багш маань манай ангиас балетын ангид Баярааг, морин хуурчийн ангид намайг шалгаруулж авч явж байсан. Тэр чинь би гуравдугаар ангид байсан гэхээр 1970 он юм.

-Та агуу их Жамьян хуурчийн гарын шавь байх нээ?

-Ёстой гарын шавь нь. Гурваасаа арванхоёрдугаар анги төгстлөө тэр их хүний морин хуурчийн ангид сурлаа. Даанч тоглоогүй гучин жил болсон болохоос биш яах аргагүй мэргэжлийн морин хуурч юм, би. Морин хуур хөгжим ч хийл шиг хөгжчихлөө. Ширэн цартай хуурыг ваннын өрөөндөө тоглоход чийг цохиод хэцүү байдаг. Одооны морин хуурыг гадаадад захиалаад хийлийн стандартын дагуу олон жил хатаасан модоор урлаж байна. Тийм ч учраас морин хуурт хоёрхон чавхдастай мөртлөө дэлхийн сонгодог хөгжмүүдийг тоглож болж байна.

-Хөгжим бүжгээ төгсчихөөд хаана хуваарилагдав?

-Хөгжим бүжгээ төгсөөд Улсын ардын дуу, бүжгийн чуулгад ангийнхаа Цэнгэлмаагийн хамт хуваарилагдлаа. Манай ангийнхан бүгд Дарханд оччихсон байгаа. Тэр үед Дархан хот шинээр байгуулагдаад дуу хүртэл зохиогдчихсон байсан. Залуу хүн болохоор тэднийгээ нэг дор байгаад их атаархаж, бараг л нойргүй хонодог байлаа. Харин би энд нэг их удалгүй гадаадын сургуульд явсан шүү.

-Хаанахын ямар сургуульд явсан юм?

-Польшийн Лодсын хөгжмийн сургуульд явсан. Тэр сургуульд явахад ардын жүжигчин Д.Лувсаншарав агсан шалгалт авч дэмжсэнийг мартах аргагүй. Тэгтэл Польшид өөрчлөн байгуулалт өрнөж ЗХУ-ын Ленинград хотод найруулагчийн ангид ирж байсан. 1986 онд сургуулиа онц төгсөөд иртэл Монголын үндэсний телевизэд туслах найруулагчаар томиллоо. Эндээсээ Телекино үйлдвэр рүү шилжиж “Шувууд буцах намар” анхны киноны зураг авалтаар хөдөө ажиллаж байтал хотын захиргаанаас захирамж гарч, шинээр байгуулагдах хотын телевизийн уран бүтээл хариуцсан дэд захирлаар томилогдсоныг дуулгасан. Ингэж 1992 оны долдугаар сард томилогдож есдүгээр сард телевизээ нээх үүрэг авсны дагуу өдөр шөнөгүй ажиллаж “Улаанбаатар” телевизийг үүсгэн байгуулж хорь гаруй жил ажиллаж байна даа.

-Та “UBS” телевизийн хамт олныхоо тухай ямар сэтгэгдэлтэй явдаг вэ?

-Би хамт олондоо үнэхээр хайртай. Яагаад гэвэл миний уран бүтээлчид баярлаж гуниглаж, гомдож шаналж чаддаг. Ийм л хүмүүсээс уран бүтээл төрдөг. Энэ бол хүнээрээ байгаагийн шинж. Баярлаж, гуниглахыг мэддэггүй хүн гантай зуны тэнгэр шиг хуурай хоосон байдаг. Анхны тоглолтоо 1999 онд хийхэд аав маань хэвтэрт, нүд нь юм харахгүй болчихсон байлаа. Гэхдээ орныхоо хажууд радиогоо аваачиж тавиад хүүгийнхээ тоглолтын тухай сонсож, хамт олноор минь бахархаж байж билээ. Тэгэхэд манайхан миний өмнөөс баярлаж, нүдэндээ нулимстай зогсож байсныг би хэзээ ч мартахгүй. Амьдрал иймдээ л сайхан даа.

-Та хамт олондоо их хайртай чинь нүдэнд чинь хураад ирсэн нулимс чинь гэрчилж байх шиг?

-Хэдийгээр би том телевизийн захирал, мундаг хүн шиг харагддаг ч гэсэн хэлж ирэхгүй зовлонгийн өмнө өөрийн эрхгүй өвдөг сөхрөх үе ирдэг. Тэр үед хажуунаас өргөөд босгох хамт олон надад байдаг. Аавыгаа алдчихаад яахаа ч мэдэхгүй зогсож байхад аавыг минь тэврээд гарч байсан тэр хүний ачийг би мартахгүй. Дараа нь Монгол Улсаараа овоглосон уран бүтээлч болоход манайхан аавын минь оронд аав болж, тэр орон зайг хайраараа нөхсөн. -“Миний дуунууд” тоглолт чинь энэ жил 16 дахь жилдээ зохиогдож байна. Анхны тоглолт чинь сэтгэлд чинь мартагдахгүй биз?

-Төсөөлж байснаас ч хавьгүй олон хүн ирсэнд урамшиж түүнээс хойш тоглолтоо жил өнжилгүй хийлээ. Энэ жилийн тоглолт маань энэ сарын 23-25-ны өдөр 19 цагаас “UB Palace”-ийн концертын их танхимд уламжлал ёсоор болох гэж байна даа. Монголын гайхамшигтай дуучид, хамтлагууд ирж миний дуунуудыг толилуулдаг болохоор би үзэгчдээ сэтгэл өндөр байдаг гэж боддог доо.

-Танай хамт олон “Содура” хэмээх уран сайхны киноныхоо нээлтийг хэзээ хийх гэж байна?

-Хоёр жилийн турш хийсэн зураг авалтаа дуусгаж, цаатан эмэгтэйн нэрээр нэрлэсэн “Содура” киногоо үзэгчдэд хүргэхэд бэлэн болсон. Бидний сайн мэдэхгүй цаатан ардын амьдрал ахуйг дэлгэцэнд мөнхөлж байгаагаараа ихээхэн онцлогтой бүтээл л дээ. Кино бүтээх их ажил эхэлсний дараахан Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж Хөвсгөлийн их тайгыг зорьж, цаатны урцад хонож, тэдний зовлон жаргалыг хуваалцахад “Зөв ажил эхлүүлжээ” гэж өөртөө урмын ташуур өгсөн дөө.

Л.БАТЦЭНГЭЛ

З. БАТХУЯГ

мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Г.Батмөнх: Халхын гол руугаа явах гээд чемоданаа бэлдээд сууж байна даа DNN.mn

ӨДРИЙН СОНИНЫ 2014 ОНЫ АРХИВААС ХҮРГЭЖ БАЙНА.

Монгол Улсын эрүүлийг хамгаалахын болон соёлын тэргүүний ажилтан, ахмад дайчин, бэлтгэл хошууч Гончигийн Батмөнхтэй уулзаж хөөрөлдлөө.

-Та хоёр дайнд оролцсон хүн. Цэрэг армитай амьдралаа холбосон түүхээ хуучлаач?

-Би Сүхбаатар аймгийн Мөнххаан сумын уугуул. Сэцэн хан аймгийн Далай вангийн хошуунд 1923 онд ард Гончигийн гуравдахь хүү болж төрсөн хүн дээ. Одоо 92 нас хүрч байна. Манайх мал малын захтай, тэмээнээс бусад малтай айл байлаа. Гэтэл 1932 оны усан бичин жилийн зуднаар ээж минь цасан шуурганд малтайгаа уруудаж алга болоод аав гурав дөрөв хоног үхэр адуугаа хайж яваад ололгүй унасан морьтойгоо ирсэн. Ингэж хүн малаа зэрэг алдаад манайх гэдэг айл ядруухан аж төрөх боллоо. Аав минь гэнэн томоогүй дүү бид хоёрыг аргадаж “Ээж нь хонио туугаад хүрээд ирнэ. Ээжийгээ битгий их санаарай” гэхэд тэр өвөл, хаваржингаа тэнгэрийн хаяаны зүг нүдээ хөхөртөл ширтэж өнждөгсөн. Тэр жил зуданд үхсэн малынхаа махаар л голоо зогоож байсан. Аав минь заримдаа хоёр хүүгээ ганц моринд сундлуулан хөтлөөд айлаас гуйлга гуйдаг сан. 1933 онд Зотолхаан суманд хүн малын тооллого боллоо. Энэ тооллого чинь одоо архивт байдаг улсын хэмжээний анхны тооллого байгаа юм. Миний дүүг Г.Доржпалам гэдэг. Ингээд 1937 оны гал үхэр жилийн хавар манайх Дорнод аймгийн төв Матадын наймдугаар дивизийн дарга нартай уулзан дивизийн халуун ус, угаалгын эрхлэгч, аргал түгээгч зэрэг ажил хийх болж, улмаар дүүг маань хөгжмийн салаанд сурагчаар оруулсан. Хөгжмийн салаан дарга нь ахмад Гомбосүрэн, хөгжмийн жагсаалын дарга ахлагч Санжаа гэдэг хүн байлаа. Дашдорж гэдэг хүн хөгжим заадаг байсан. Би аавд нэмэр болохын хажуугаар Дашдондог гэдэг хүнээр гэрээрээ хөгжмийн дадлага, ноот заалгасаар шалгалтаа өгч тэнцсэнээр армитай амьдрал минь холбогдож эхэлсэн дээ.

-Халхын голын байлдаанд та яаж оролцов?

-Японы эзлэн түрэмгийлэгчид 1935 оноос манай улсын хил рүү өнгөлзөх болж, 1939 оны нэгдүгээр сараас тавдугаар сарын 31 хүртэл гучин есөн удаа хилийн халдлага хийсэн байдаг. 1939 оны тавдугаар сарын 11-нд байлдаан эхэлсэн. Есдүгээр сарын 16-ны өдөр хүртэл байлдаан үргэлжилсэн юм. Энэ дайнд Доржпалам дүү маань Чойн Дугаржавын 23 дугаар морьт хороотой оролцсон. Би Нянтайсүрэн хурандаагийн Матадын наймдугаар дивизийн хамт тавдугаар сарын 14-нд Халх голын зүг хөдөлж, 16-ны бага үдийн алдад доод Баянцагааны орчимд хүрч араас ирэх хүн хүчийг хүлээв. Ингээд морин тэрэгэн дээрхи хээрийн халуун тогоотой хоолоо идээд хөдлөхөөр завдан байтал Халхын голын зүгээс улаан таван хошуутай гурван онгоц нисэн ирлээ. Дивизийн штабаас агаарын дохио өгсөн ч улаан таван хошуутай онгоц байсан учраас түгшүүрийн дохиог буулгасан байлаа. Ингээд морь тэмээгээ идэшлүүлж байтал нөгөө онгоцнууд Буйр нуурын зүг нисээд явчихлаа. Удалгүй Буйраас эргэж ирүүтээ дээгүүр пулёметоор шүршчихлээ. Бидний зарим нь дөрвөн дугуйтай тачанкан доогуураа орж нуугдсан ч долоон хүн хөнгөн шархтаж, есөн морь үхлээ. Пулёметын суманд сийчүүлсэн шилбээ тасдуулсан морь чинь их өрөвдөлтэй. Эзнээ харж янцгаагаад, босч ирэх гээд нүд нь дүрлэгнээд ёстой харуушгүй юм чинь тэр билээ. Мал эмнэлгийн эмч дэслэгч ирээд хоёр морийг үзээд буугаа шууд сугалж аваад хулхинд нь тулгаад буудчихсан. Эзэн цэргүүд нь “Малын эмч гэсэн чинь малын эрлэг” байна гэж уйлаад эмээлээ үүрээд явж байсан.

-За ингээд дарийн утаа үнэрлээд эхэллээ. Дайсантай нүүр тулан тулалдаж эхлэв үү?

-Агаарын довтолгоо өнгөрсний дараа цэргийн дарга нарын гэр бүлийнхнийг мэргэжилтэй мэргэжилгүйгээр нь ялгалаа. Арван найм есөн хүүхэн байна. Нянтайсүрэн дарга надад эднийг болоод хөнгөн шархтнуудыг дивизийн ар тал руу хүргэх үүрэг хүлээлгэлээ. Эр хүн болж дайнд оролцоно гэж сэтгэл шулуудан явсан надад энэ бол урам хугалсан шийдвэр байлаа. Цэргийн хүн тушаалаар байдаг хойно яалтай билээ. Галын шугам дээрээс буцлаа. Дивизийн ар талд байлдаж яваа дарга нарын гэр орныг харах, цэргийн казарм сахихаас гадна зав чөлөөгөөрөө дивизийн эмнэлэг дээр очиж шархтнуудын шарх сорвийг цэвэрлэж тусална. Цэргүүдийн ар гэрт захиа бичиж өгнө. Эмчлүүлэгсдэд дуу дуулж, шүлэг уншиж, хөгжим тоглож өгөх зэргээр ажил мундахгүй. Аравдугаар сар хүртэл иймэрхүү ажил хийсэн дээ. Халхын голын галын шугамаас хөнгөн шархтнуудыг Баянтүмэний эмнэлэг рүү, хүнд өвчтнүүдийг Чита хот руу онгоцоор ачаад аваад явна. Чита руу явсан шархтнууд дийлэнх нь бурхан болсон доо.

-Та Монголын Улаан загалмайн нийгэмлигийн анхны гишүүн гэсэн үү?

-1939 оны зургадугаар сард Дорнод аймаг тэр чигээрээ МУЗН-ийн анхны гишүүн болцгоосон. Зүүн дөрвөн аймаг тэр чигээрээ л хамрагдсан.

-Шархтсан цэргүүдийг авч явахад хэцүү юу?

-Хөнгөн шархтай цэргүүдийн сэтгэлийг нь дээш татаад байхад гайгүй ээ. Шог шүлэг уншихаар инээнэ.

-Ямар шүлэг уншдаг байв?

-Манай дүү болохоор “Бүрхэг манан, саруул туяа” гэдэг гамингийн тухай шүлэг уншдаг байсан. Би болохоор “Манжгогийн үнэн чанар” гэдэг шүлэг уншина.

“Манай нутгийн жигүүрт

Манжуур нутгийн тэртээд

Буун дуу гарахыг

Ажин сонсож мэдвээс

Дайн байлдаан үүсэхийг

Дарийн утаа үнэртэж

Хэзээний үхсэн манжийн угсаа

Хэдхэн тооны феодалын баячууд

Хэргээ барж, шороо үмхэнэ” гээд уншихаар цэргүүд хөхрөөд сүйд болно шүү дээ.

-Таныг алдарт жанжин Георгий Константинович Жуковтой дайны талбарт уулзаж явсан тухай “Улаан-Од” сонины эрхлэгч Да.Дамдиндорж гуайн бичсэн нийтлэл байдаг байх аа?

-1939 оны зургадугаар сарын эхээр байлдаанд шархтсан цэрэг дайчдыг авахаар Халх голын районд байсан дивизийнхээ фронтын ар талын эмнэлэгт хүрч очоод байлаа. Шархтан байгаагүй учир бид арагш буцаагүй байсан юм. Манай дарга Ц.Хургаа Говь-Алтайн цэрэг Соном бид хоёрыг тэмээнд хөллөсөн халуун тогоогоор усанд явж ирэхийг тушаалаа. Худаг дээр очиж усаа авч байтал гэнэт ард талд машины дуу гардаг юм. Эргэн харвал жижиг тэрэгнээс нэг бүдүүн орос дөрвөн ч цэрэг хувцастай залуугийн хамт буугаад ирлээ. Манай дивизийг асууж байгаа бололтой. Орос хэл мэдэхгүй болохоор дэмий л гараараа заалаа. Тэд бидний ховоо хувингийн уснаас нэлээд залгилж, гадуураа гэр бүхий дашмагт уснаас хийгээд машиндаа тавьчихаад буцаж ирлээ. Тэгснээ худгийн баруун өмнө талын бут дэрсэнд шүдэнзний хайрцаг өлгөж тогтоогоод хоёр орос дарга тус б үр хоёр буудсан ч оносонгүй, хоорондоо л шуугилдацгааж байна. Тэгэхээр нь би өөрийнхөө буугаар буудъя гэж дохьсонд хэлмэрч бололтой хүн миний хэлснийг даргадаа нэвтрүүлсэнд инээмсэглэн толгой дохив. Би гар буугаараа буудаад шүдэнзний хайрцгийг оночлоо. Тэгтэл бүдүүн орос дарга надад баяр хүргэж арван төгрөгөөр шагнахад хичнээн их баярлаж байсан гэж санана. Хожим мэдэхнээ намайг шагнасан тэр хүн ЗХУ-ын улаан армийн цэргийн алдарт жанжин Г.К.Жуков байсан. Надад бэлэглэсэн хорин дөрвөн оны анхны цаасан тэр арван төгрөг одоо Монгол цэргийн музейд байдаг юм. Жуков жанжны штабын байр Хамар даваанд байсан шүү дээ. ЗХУ-ын цэргийн дээд зөвлөл тавдугаар сарын 31-нд хуралдаад Жуковоор Халхын голын байлдааныг удирдуулах шийдвэрийг гаргаж зургадугаар сарын 6-ны өдөр шууд онгоцоор буугаад явж байхдаа надтай худаг дээр таарсан юм билээ.

-Та байлдааны талбараас шархтан зөөж явсан биз?

-Долдугаар сарын 4-ний өдөр ангийн холбоочин окопонд шархдаад байхад нь суган доогуур нь дэмнэж тэврээд явж байтал японы онгоц бөмбөг хаяж бид хоёр шороонд булагдан уналаа. Арай л бидний дээр хаячихаагүй хэрэг. Япон нисгэгчид ёстой муухай улайрсан туучийнууд байсан юм. Бөөн хүчин дээр хаядаг цэргийн тактик байхгүй, нэг хүн ч байсан пулёметоор шүршиж байдаг, нэг морьтой хүн ч явж байсан бөмбөг хаяж байдаг ёстой муухай амьтад. Азаар бөмбөг яг бид хоёрын урд талд туссан. Булагдсан шорооноосоо гарч ч амжаагүй байтал бөмбөгөн цув, төмөр малгайтай хоёр хүн ирсэн. Тэгэхнээ тэд оросын агаарын их бууны 135дугаар ангийн цэргүүд байсан. Төмөр каск чинь 39 онд манай цэрэгт байгаагүй юм шүү дээ.

-Зүгээр л цэргийн малгайтайгаа байлдаж байсан хэрэг үү?

-1945 оны байлдаанд л манайхан төмөр малгайтай байлдсан. Монголчууд 1939 онд зүгээр л притек малгайтайгаа, завсраар нь цэцэг навч, захиа махиагаа хавчуулаад явдаг байсан. Бид иймэрхүү л байдалтай байлдаж явсан даа. Япон чинь есдүгээр сарын 16-нд гал зогсоох хэлэлцээрт гарын үсэг зурсан мөртлөө 22-нд Зургадугаар дивизийн Пунцаг даргын арван дайчны долоон морийг барьж байсан жолооч цэргийн хамт устгасан юм шүү дээ. Японы тэр муу хөх онгоц гарч ирэх болгондоо заавал хэрэг тарьдаг туучий байсан юм. Халх голын дайн ингэж дөрвөн сар тав хоног буюу 125 хоног байлдсан юм даа.

-Та Халхын голын байлдааны бүх тэгш ойд оролцов уу?

-Далан жилээс бусад бүх ойд оролцож байна. Энэ жил таван хүн л Халхын гол руу явах юм уу даа. Энэ дайнд нийт хорин есөн мянган хүн оролцсон гэдэг юм. Одоо үлдээд байгаа нь гучин нэгэн хүн байгаа юм уу даа. Түрдэг тэрэгэн дээр нэлээд хүн байдаг гэсэн. Ах нь одоо Халхын гол руугаа явах гээд хувцсаа хийх чемодан энэ тэр авах гээд завгүй л байна даа.

Л.БАТЦЭНГЭЛ

мэдээ онцлох-нийтлэл соёл-урлаг туслах-ангилал

Б.Бат-Эрдэнэ: Аранзаа гэдэг нэрийг урлагийнхан л надад өгсөн DNN.mn

ӨДРИЙН СОНИНЫ АРХИВ… 2014 ОНД ХӨГЖМИЙН ЗОХИОЛЧ Б.БАТ-ЭРДЭНЭТЭЙ ХИЙСЭН ЯРИЛЦЛАГЫГ ХҮРГЭЖ БАЙНА.

Монгол Улсын соёлын тэргүүний ажилтан, “Aranza” студийн хөгжмийн найруулагч, продюссер, хөгжмийн зохиолч Баатарын Бат-Эрдэнэтэй уулзаж ярилцлаа.

-Саяхан нийслэл хотын төрсөн өдөр тохиож өнгөрлөө. Өөрийн чинь төрж өссөн нутаг хаанах билээ?

-Манай аав Говь-Алтай аймгийн Халиун сумын уугуул болохоос би хотын унаган хүүхэд. “Таван зуун айл”, “Сансар”, нэгдүгээр хороололд л өсөж хүн боллоо доо.

-Таны гэргий, Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Болормаа “Миний хань биднийг Багшийн сургуулийн хоёрдугаар курст байхад манай ангид цэргээс халагдан ирж орж байлаа” гэсэн байсан. Тэр үеийнхээ дурсамжийг сөхвөл?

-Багшийн сургуульд арван зургаан насандаа элсэн ороод, 1989 онд арван найман насандаа цэрэгт татагдаж Төв аймгийн Сэргэлэнгийн дивизид хоёр жил алба хааж ирээд сургуульдаа орсон. Багшийн сургуулийг 1993 онд төгссөн. Цэргээс халагдаж сургуульдаа орохдоо “Айзам-2” хамтлагийн даралтат хөгжимчин болсон байсан. Залуучуудын дунд нэр хүндтэй, тухайн үеийн МАХН-ын хамтлаг байлаа. Бид сонгуулиар хөдөө орон нутгаар тоглолт их хийнэ. Амьд хөгжимтэй тоглодог хамтлаг “Харанга”, “Соёл-Эрдэнэ”, манай хамтлаг л байсан. “Хурд” хамтлаг эд нар байгуулагдаагүй үе шүү дээ. МАХН-ын “Ардчилсан социалист залуучуудын холбоо” анх байгуулагдаж байхад М.Хүрэлсүх дарга бид нар л хөдөө явж, тоглолт хийж, сурталчлан үүсгэн байгуулалцаж байсан. Энэ үедээ ангийнхаа охинтой танилцаж дотноссон доо. Манай хамтлагийн дуучин, соёлын тэргүүний ажилтан Э.Мөнхбаярын дуулдаг байсан “Туяарах”, “Зүрх сэтгэлийн минь мөрөөдөл болсон”, “Бодлын үг”, “Хос алтан зул”, “Өнчин улиас” зэрэг дуунуудыг тэр үеийнхэн сайн мэддэг юм.

-Таны зохиосон анхны дуу гэвэл?

-“Айзам”-ын маань дуулдаг “Чамдаа зориулъя” гэдэг дууг цэрэгт байхдаа зохиосон. Олон улсын “Music quist” уралдаанд 1993 онд хоёрдугаар байрт орж байсан. “Трио” хамтлагийн “Чи минь” гэдэг дуу байна. Түүнээс хойш манай эхнэр Болормаагийн дуулсан “Арга ч үгүй хайр уу даа”, МЗЭ-ийн шагналт яруу найрагч Намбарын Пүрэвийн шүлэг “Намрын өнгө орлоо, ээж ээ” зэрэг дуунуудыг зохиож уран бүтээлийн гараагаа эхэлж байлаа. Цаашаа “Take of” хамтлагийн “Цасан дээр”, дуучин Бичүүгийн “Ахиж би дурламааргүй байна”, залуу дуучин Хосбаярын “Гүйгүүл морин”, “Тусгай салаа”, “Өдөр өдрийн наран” олон ангит кинонуудын хөгжим, дуунууд гээд явж өгсөн дөө. “Гурван бүдүүн” хамтлагийн дуунууд, поп хатагтай Б.Сарантуяагийн “Хайрламаар” гээд нэлээд дуу байнаа.

-Киноны дуу олныг зохиож уу?

-Өө, олон байна. “Өнгөт инээд” продакшны “Зугтаарай” инээдмийн, “Заяаш” студийн “Тэхийн зогсоол”, “Помогите нам-1, 2”, хэлмэгдүүлэлтийн үеийн тухай “Улаан эрэг”, МҮОНТВ-ээр саяхан гарсан “Нарны жим” зэрэг киноны хөгжмийг хийсэн. “Нарны жим” киноны “Чиний зурсан зураг” дууг дуучин Хулан, Амараа хоёр дуулсан нь одоо залуус нэлээд сонсож байгаа. 1993 оноос хойш хийсэн уран бүтээлүүдээ нэг бүрчлэн тоолж үзээгүй. Лавтайяа Монголын нийтийн дууны болон рок попын жар далан дуучны цомогт миний дуунууд багтсан байдаг юм билээ.

-Та өөрөө цомог гаргаагүй юм уу?

-Би рок попын дуунуудаараа нэг цомог 2005 онд гаргасан. Одоо хэрвээ цомог гаргавал хэд хэдэн хос цомог гаргахаар хэмжээний бүтээл байна. Зөвхөн хит болсныг нь шигшлээ гэхэд л. Клипүүд нь ч байгаа.

-Оюутан цагийн ангийнхан чинь аль хэр авьяастнууд байв?

-Хуучин ангийнхнаас “Элькондор”-ын Жагаа, удаахь ангид гавьяат жүжигчин, уртын дуучин Ширмэнтуяа, манай хүн гээд авьяастнууд байлгүй яахав. Цэргийн дуу, бүжгийн эрдмийн чуулга, Улсын филармонид манай ангийн сайн хөгжимчид дүүрэн байдаг.

-Ангийн охиноо аавынхаа нутгийнх гэж дотносоод амьдралын ханиар сонгов уу?

-Цэргээс халагдаад дөнгөж хорин настай, Болороо арван найман настай байсан болохоор хэн хэндээ хайраа өгч, хоёр жил үерхэж, дөрөвдүгээр курс төгсөхдөө хамт амьдарч эхэлсэн дээ.

-Өөрийг чинь урлагт уруу татсан хүн хэн байна?

-Миний аав Баатар Цэргийн ансамблийн найрал дуунд зогсдог алдарт “Жаран хар”-ын нэг дуучин хүн. Аавын минь нөлөө намайг урлагийн хүн болоход нөлөөлсөн байх. Ээж маань харин эмийн санч мэргэжилтэй хүн. За тэгээд, дунд сургуулийн дуу хөгжмийн багш минь байна. Багшийн сургуулийн хөгжмийн ангид ороход хөгжмийн онолын а үсэг болох до ноотыг заасан хүн бол алдарт дуучин Галхүү багш маань юм. Хөгжмийн онолоор багштай минь эн зэрэгцэх өндөр мэдлэгтэй хүн Монголд байхгүй. Төрийн шагналт хөгжмийн зохиолч Ц.Чинзориг, урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Д.Баттөмөр, Ч.Сангидорж, Ё.Сүхбаатар, Д.Цэцэрлэг нараар хичээл заалгаж байсан болохоор бүгдийг нь багш аа гэж хүндэлж явдаг.

-Киноны хөгжим, дууны уран бүтээлүүдээ та хэдий хэрийн үнэлгээгээр хийх вэ?

-Миний уран бүтээлийн нэг онцлог нь дуунууд маань бүгд захиалгаар хийгдсэн байдаг. Дуучид юм уу, уран бүтээлчид, хувь хүмүүс захиалгаар хийлгэдэг. Би өөрөө бодож байгаад хийсэн дуу бараг байхгүй. Гэр бүлийнхээ хүнд зориулж харин ганц нэг дуу зохиож өгсөн юм байна. “Эр хүн” гээд Болормаагийн фэнүүд нь мэддэг дуу бий. Би ханьдаа “Гэгээн хайрын дуу”-гаа бичиж өгч байсан. “Хурын усаар хундагаа дүүргээд хувааж хоёул уумаар байна” гэсэн үгтэй дуу байдаг даа. Гэхдээ, манай хүн миний нэг их олон дууг дуулаагүй юм аа. Нөхөр нь зохиогоод эхнэр нь байнга дуулаад байх нь хэн ч бодсон утгагүй шүү дээ.

-Танай хүүхдүүд аав ээжийнхээ урлагийн авьяасыг өвлөх шинж байна уу?

-Манай том хүү 21, бага нь 11 настай. Ууган хүү Хөгжим бүжгийн сургуулийн төгөлдөр хуурын ангид сурч байгаад МУИС-д ороод байгаа. Уг нь сонсгол сайтай, хөгжмийн авьяастай хүүхэд. Тэгэхдээ манай хоёр хүү урлагаар явахгүй юм байна лээ. Урлаг гэдэг чинь зүрх сэтгэлээсээ үнэхээр дурлан байж амжилт гаргадаг салбар шүү дээ. Яахав, өөрсдийнхөө л сонирхол сонголтоор мэргэжлээ сонгоно биз дээ.

-Олны танил хүмүүсийн амьдрал нийгэмд ил байдаг нь хэцүү юм шиг санагддаг. Та хоёрын хувьд ямар байдаг бол?

-Миний хань ч тэр, би ч тэр зарим хүмүүс шиг зурагтаар байнга гараад байхыг хүсдэггүй, жирийн даруухан амьдардаг. Энэ нь ч амар байдаг. Тэрнээс аль нэг хэвлэл, цахим сайтад ярилцлага өгчихөөр доор нь бичиж байгаа сэтгэгдэл гээч юмаар ёстой худлаа авч өгдөг учраас олны анхааралд өртөөд байхыг хүсдэггүй. Зурагтаар гарах хүн цаагуур чинь өчнөөн байхад орон зайг нь булаалдаад хэрэггүй биз дээ.

-Та яг одоо ямар уран бүтээл дээр сууж байна?

-Өөртэй чинь уулзахаас өмнө “Honeymoon” гэдэг охидын хамтлагийн захиалгат шинэ дууг хийж өгөөд сууж байна. Баттунгалаг хэмээх шинэ дуучны “Нис нис” гэдэг дууг бичлээ. Оранжировка хийх дуунууд нэлээд байна.

-Дууны найруулга хийх, дуу бичиж өгөх тус тусдаа тогтсон үнэ ханштай биз?

-Монголд нэг дууны найруулгын үнэ таван зуун мянгаас нэг сая төгрөгийн үнэ ханштай байдаг. Миний хувьд шинэ залуу дуучдад хатуу үнэ тулгаад байдаггүй. Төслийн ч юм уу, намын дуу байвал төлбөрийг нь өндөр тохиролцдог. Би шинэ залуу дуучдыг их дэмжиж ажилладаг. Шинэ дуучин чинь цоо шинэ дуугаралт, уур амьсгалыг нийгэмд бий болгодог. “Номинталст” хамтлаг, гавьяат жүжигчин Алтанцэцэг, С.Жавхлан, Т.Баясгалан нарын урлагт анх орж ирсэн дууных нь найруулгуудыг хийж өгч л байсан. Миний анх дэмжиж, дууных нь найруулгыг хийж өгсөн хамтлаг, дуучдаас олон хүн гавьяат болсонд баяртай байдаг юм.

-Таныг хөгжмийн зохиолч Б.Бат-Эрдэнэ гэхээсээ илүүтэй Аранзаа гэдгээр чинь хүмүүс сайн мэддэг. Ямар учиртай нэр юм бол?

-Урлагийнхан л бага залууд маань өгсөн хоч нэр гэх юм уу даа. Аранзаа гэсэн нэрэндээ ч одоо бүүр дасаж орхиж дээ.

Л.БАТЦЭНГЭЛ

мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Анна Цендина: Айлын отгон болохоор аав минь намайг эрхлүүлэхгүй яах юм бэ DNN.mn

ӨДРИЙН СОНИНЫ 2014 ОНЫ АРХИВААС… Ардын уран зохиолч Ц.Дамдинсүрэнгийн охин Анна Цендинатай хийсэн ярилцлагыг хүргэж байна.

Монгол Улсын төрийн гурван удаагийн шагналт, ардын уран зохиолч Ц.Дамдинсүрэнгийн охин Анна Цендина, их эрдэмтний шавь Р.Отгонбаатар нарын хамтын бүтээл “Монгол үсэг, бичгийн дээж” эрдэм шинжилгээний томоохон бүтээлийн нээлт өчигдөр Соёлын төв өргөөнд болсон юм. Энэ үеэр ОХУ-ын Москвагийн Хүмүүнлэгийн их сургуулийн багш, Дорно дахины судлалын хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ажилтан, хэл бичгийн шинжлэх ухааны доктор, профессор Анна Цендинатай уулзаж хөөрөлдлөө.

-Аавынхаа гарын шавьтай хамтарч их сайхан бүтээл гаргасанд баяр хүргэе. Анх энэ санааг хэн нь сэдэж санаачлав?

-Орос, Монголын хамтарсан эрдэм шинжилгээний төслийн хүрээнд ШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэнгийн түвд судлалын тасгийн эрдэм шинжилгээний ажилтан Р.Отгонбаатар бид хоёр “Монгол үсэг, бичгийн дээж” бүтээлээ орос, монгол хэлээр хэвлүүллээ. Энэ том номыг “Петровис” компанийн захирал Ж.Оюунгэрэл ивээн тэтгэж хэвлүүлсэнд баяртай байгаа. Номын маань нээлт сайхан болж академийн ерөнхийлөгч Энхтүвшин, академич Д.Цэрэнсодном, Олон улсын Монгол судлалын холбооны дэд ерөнхийлөгч Ц.Төмөртогоо, Төрийн хэлний зөвлөлийн дарга зохиолч, яруу найрагч Ж.Нэргүй, доктор Д.Цэдэв, Болд, Д.Сумъяа, Х.Сүглэгмаа, Г.Билгүүдэй, Ц.Өнөрбаян нарын олон эрдэмтэн хүрэлцэн ирж сэтгэгдлээ хуваалцсанд талархаж байна. Бидний бүтээлийн нээлт нэг ёсондоо Монголын бичиг үсэгтэй холбоотой эрдэм шинжилгээний бага хурал болчихлоо. Р.Отгонбаатарыг маань гэртээ төдийгүй цээжиндээ Монголынхоо их өв соёлыг хадгалсан эрдэмт хүмүүн гэж өндрөөр үнэлж, Соёл, спорт, аялал жуулчлалын яамны сайдын тушаалаар Монгол Улсын соёлын тэргүүний ажилтан цол, тэмдгээр шагнасныг гардууллаа.

-Танд ч гэсэн том шагнал гардууллаа гэж дуулдсан?

-Шинжлэх ухааны академийн дээд шагнал болох Хубилай хааны одонгоор шагнаж байгаа тухайгаа ерөнхийлөгч Энхтүвшин гуай дуулгаж, гардуулах ёслолыг албан ёсоор товлож мэдэгдэнэ гэсэн.

-Таныг их хүмүүн Дамдинсүрэн гуайн отгон охин гэдгийг монголчууд сайн мэднэ. Ах нар тань сайн байцгаана уу?

-Ууган ах маань бурхан болж, бид гурвуулаа үлдсэн. Хоёр ах маань наймдугаар сард Монголд ирнэ. Хэдийгээр Орост ажиллаж, амьдарч байгаа ч хүний төрж, өссөн нутаг нас өндөр болох тусам улам санагдах юм. Тиймээс ч хоёр ах маань ирж төрсөн нутгаасаа цагаан эрчис авах гэж байна. Манайхнаас би л ганцаараа аав, ээжийнхээ мэргэжлийг өвлөж монгол судлалаар дагнан ажилладаг. Бусад ах нар маань бүгд л физик, эдийн засгийн ухааны эрдэмтэн хүмүүс шүү дээ.

-Та эрдэмтэн хүний хувьд жилд олон удаа гадаад, дотоодын эрдэм шинжилгээний хуралд оролцож байна уу?

-Ер нь би олон хуралд оролцох дургүй. Ах, бид хоёр жилд нэг том хуралд оролцоно гэсэн зарчим баримталдаг.

-Та Москвагийн Хүмүүнлэгийн их сургуулийн Монгол хэл судлалын тэнхимийн эрхлэгч. Танай тэнхимд хэчнээн хүүхэд монгол хэл судалж байна. Орос хүүхдүүд монгол хэлийг хэр их сонирхох юм бэ?

-Яг монгол хэл сонирхдог гэж хэлж чадахгүй. Гэхдээ Монголын түүх соёлыг залуучууд их сонирхож судалдаг. Шашин, нүүдэлчдийн соёл иргэншлийг нь түлхүү судалж байна. Тэр дундаа XX зууны үеийн түүхийг сонирхон судалж байгаа харагддаг. Дээрээс нь утга зохиол байна. Миний шавь зургаан оюутан монгол судлалаар дагнан мэргэшсэн. Нэг оюутан маань зохиолч Г.Аюурзанын романуудаар дипломын ажил бичсэн. Мөн Бурхан багшийн намтар, Цахар гэвшийн орчуулгын зохиол, Д.Равжаагийн шүлгийг агуулгын талаас нь судалж байгаа. Хоёр оюутан бөө мөргөл болон монгол үлгэр гэсэн сэдвийг сонгосон.

-Монголч эрдэмтэн болоход аавын тань нөлөө байсан байх. Аав тань таныг хүүхэд байхад ер нь их эрхлүүлдэг байв уу?

-Намайг эрхлүүлэхгүй яах юм бэ. Би чинь айлын отгон, намайг төрөхөд аав дөчин зургаатай, ээж дөч гарчихсан байсан. Тэгэхээр чинь ер нь хэн ч бодсон намайг эрхлүүлж л таарнаа даа. Манай том ах гэхэд надаас арван долоон насаар ах ш дээ. Аав маань мундаг том эрдэмтэн хүн байсан болохоор үр хүүхдээ загнаж аашлах гэж байхгүй, энгийн сайхан хүн байсан. Шавь нараас нь асуусан ч хэлээд өгөх байх.

-Та аль дунд сургуулийн сурагч байв?

-Олон сургууль дамжсан даа. Анх Хөгжим бүжгийн дунд сургуульд төгөлдөр хуурын ангид орж байсан. Гурван ахтай айлын бага охин болохоор их эршүүд талдаа байж. Төгөлдөр хуур тоглохоос илүүтэй хөлбөмбөг өшиглөх, ноцолдож зодолдох дуртай байлаа.Тэгээд Зөвлөлтөд сурч байгаад орос нэгдүгээр сургуульд суралцсан. Би багадаа зураг зурах дуртай л хүүхэд байсан. Наймдугаар ангиа төгсөөд Ленинградад очсон. Аав томилолтоор очсон болохоор гэр бүлийнхэн маань дагаад явсан. Тэгээд Хүүхэлдэйн театрт ажиллах болсон. Тэр үеэс Хүүхэлдэйн театрын жүжигчин эсвэл хүүхэлдэй хийдэг хүн болно гэж мөрөөддөг байлаа. Хүүхэд болохоор аав нэг их тоодоггүй байсан байх. Ээж монгол угсаатны зүйч байсан нь намайг монголч эрдэмтэн болоход их нөлөөлсөн.

-Их эрдэмтний маань ач, зээ нар олуул уу?

-Долоон ач, зээ байна. Би хүүхэд гаргаагүй. Ач зээ нар нь бүгд л ах нарыг дуурайгаад физик, эдийн засгийн улс болсон доо.

-Та жил бүр Монголдоо ирэхэд Улаанбаатарт өөрчлөгдсөн зүйл их байх юм уу?

-Би Улаанбаатарт төрсөн. Хүүхэд байхдаа хотоор дугуйтай явдаг байлаа. Тийм болохоор хүмүүс намайг “Дугуйтай Аня” гэж нэрлэдэг байсан юм. Тухайн үед Улаанбаатарын хаана нь ямар хашаа байдгийг сайн мэддэг байлаа. Гэтэл одоо төөрөх гээд байх болж. (инээв) Жил болгон ирэхдээ гайхаад л буцдаг болсон. Нэг ирэхэд өчнөөн олон гоё барилга нэмэгдчихсэн байх юм.

-Аавын чинь ус нутаг, хайр сэтгэлийн олон сайхан шүлэг найргийг монголчууд мэднэ. Та харин шүлэг бичих үү?

-Би монголоор шүлэг бичээгүй л болохоос яруу найраг сонирхож байсан. Залуу насанд шүлэг бичдэггүй хүн гэж байдаггүй биз дээ. Би ямар нэгэн шашин шүтдэггүй. Миний хүмүүжилтэй холбоотой байх. Ер нь манай гэр бүл шашин шүтлэг гээд сүйд болдоггүй. Эрдэмтэн хүн аливаа юмыг бодитоор судлах ёстой. Нэг зүйлд итгэж хэтэрхий давамгай судалбал хийж байгаа ажил нь худлаа болчихдог. “Энэ ямар гоё юм бэ. Хамгийн сайн нь энэ” гэх юм бол буруу болно. Аливаа судлаач эрдэмтэн хүн бодитой чөлөөтэй сэтгэгч байх учиртай. Миний аав ч тийм хүн байсан болохоор социализмын хаалтыг оюун санаа, зохиол бүтээлээрээ ялан дийлж, цагийг эзэлсэн гэж боддог.

-Аавынхаа туурвилаас хэвлүүлэхээр зэхэж буй бүтээлүүд аль хэр олон байна?

-Аавынхаа бүтээл туурвилуудыг бүгдийг нь л хэвлүүлсэн дээ. Гэхдээ мэр сэр юм бий. Тухайлбал хэлсэн үг, шүүмж, тайлбар байна. Мөн аавын өдрийн тэмдэглэл байгаа. Түүнийг хэвлүүлэх цаг нь арай л болоогүй байна.

-Төрийн дууллыг бадаг нэмж өөрчлөхөд танд ямар санагдсан бэ?

-Ний нуугүй хэлэхэд надад тийм ч таатай санагдаагүй. Өмнө нь хэд хэдэн удаа өөрчлөх оролдлого хийж байсан.

Тухайн үед охиных нь хувьд надаас зөвшөөрөл гуйсан ч би зөвшөөрөөгүй. Дараа нь харин Монгол Улсын төрийн мэдлийн бүтээл гээд өөрчилсөн байна лээ. Тухайн үед надад хэлээгүй, мэдээлэл ч өгөөгүй. Монгол Улсын маань мэдлийнх л юм бол “Эзэн нь юмаа мэдэж, эрэг нь усаа хашсан” нь тэр юм байлгүй дээ.

Л.БАТЦЭНГЭЛ

мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Л.Мөнхтөр: “Зөв явбал зөөлөн зөөлөн замбуулин” маань афоризм болтлоо хэлэгдэж байна DNN.mn

ӨДРИЙН СОНИНЫ АРХИВ… Монгол Улсын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн Лханаагийн Мөнхтөртэй хийсэн ярилцлагыг хүргэж байна.

МЗЭ-ийн болон шилдэг бүтээлийн “Алтан өд” шагналт яруу найрагч, МҮОНР-гийн тоймч Лханаагийн Мөнхтөртэй уулзаж хөөрөлдлөө.

-“Ургацын далай” нэвтрүүлгээ бэлтгэж хөдөө гадаа явж байгаад ирэв үү?

-Монголын радио хэмээх хэвлэл мэдээллийн ууган байгууллага 80 жилийн түүхтэй. Энэ байгууллагын нэрийн хуудасболсон буурал түүхтэй олон нэвтрүүлгүүдийн нэг бол “Ургацын далай” нэвтрүүлэг. Энэ нэвтрүүлэг 1964 оны долдугаар сарын 25 -нд Сайднарын Зөвлөлийн шийдвэрээр Мэдээлэл радиогийн улсын хорооны даргын тушаалаар анх бэлтгэгдэж байсан. Тэр цагаас хойш өдгөө 50жил болж. Энэ түүхэн хугацааны тэн хагаст сэтгүүлч миний бие ажилласан байна. “Ургацын далай” нэвтрүүлгийг би гурван том үүрэгтэй байсан гэж дүгнэж байгаа. Монголын газар тариалан, хөдөө аж ахуйн салбарын үйл явцыг мэдээлж сурвалжлах, зохион байгуулах үүрэгтэй байж. Өөрөөр хэлбэл хоёр аймгийн дунд тариалангийн халз уралдаан зохиох, газар тариалан эрхлэгчдийн дунд тэмцээн зохиох ч гэдэг юм уу. Гуравдугаарт, нэвтрүүлэг өөрийгөө тойрсон олон нийтийн үйл ажиллагааг бий болгосон. Ажилтнууд, дуу, нэрэмжит шагнал олгодог. Ургацын далай нэвтрүүлгийн нэрэмжит “Алтан түрүү” гэдэг шагналыг шилдэгтариаланчдад өдгөө ч олгож байна. “Шинэ эрин” студийн нэрийн хуудас болсон “Ургацын далай” нэвтрүүлэг эхлээд хөгжим нь эгшиглэхээр намар болж байгааг, “Таван эрдэнэ”-ийн дуу эгшиглээд эхлэхээр хавар болж байгааг олон түмэн сонор, сэтгэл зүрхээрээ мэдэрдэг. “Ургацын далай” нэвтрүүлгийн анхны редактор бол “Ургацын далай” дууны шүлгийг бичсэн Б.Дэндэв гэдэг хүн байсан юм билээ. Энэ дууны хөгжмийг урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Т.Чимэддорж бичсэн байдаг.

-“Ургацын далай” нэвтрүүлгийн тавин жилийн ой тэгээд хэзээ болох гэж байна?

-Энэ сарын хорьдоор л нэвтрүүлгийнхээ ойг тэмдэглэхээр төлөвлөөд байна. Нэрт зохиолч П.Баярсайхан агсан арваад жил, миний багш Б.Цэдэндамбаа есөн жил, би хорин жил энэ нэвтрүүлгийн ерөнхий редактороор ажилласан байна. Миний хувьд яруу найраг, сэтгүүл зүйн хорь гаруй номтой. Үүнээс сүүлийн долоон жилд “Ургадаг алт” хэмээх газар тариалангийн гавьяатнуудынхаа тухай нийтлэлүүдийг ботиллоо. Энэ жил найм дахь нь гарна.

–Энэ намар сүүлийн хориод жилд аваагүй ургац хураалаа гэв үү?

-Энэ жил газар тариалангийн салбарт сүүлийн 25 жилд хураагаагүй их ургац авлаа. 490 орчим мянган тонн улаан буудай хураалаа шүү дээ. Байгаль цаг уурын таатай байдал болон тариалан эрхлэгчид үрийн буудай, техник технологийн шинэчлэлд ихээхэн анхаарсны илрэл юм даа. Би найман аймгийн 40 орчим сумын жар шахам тариаланчидтай уулзаж хөөрөлдөн нэвтрүүлэг бэлтгэсэн. Тэдний ярианаас ажиглагдсан нэг сайн зүйл бол энэ жилийн улаан буудай чанар сайтай, цэвэрхэн, хэрэглээний чанар даахаар байна гэдгийг олон хүнээс сонслоо. Гурилын үйлдвэрүүд хурааж байхад нь комбайнаас шууд авахад ахиж цэвэрлэхээргүй тийм цэвэрхэн буудай байгаа юм. Энэ бол маш сайнүзүүлэлт. Би олон жил энэ нэвтрүүлгийг хөтлөхдөө ийм тохиолдолтой таарч байсангүй.

–Олон түмнээ “радиогийн бүдүүн дуут” хэмээн алдаршсан соёлын гавьяат зүтгэлтэн, зохиолч, яруу найрагч Б.Цэдэндамбаа гуайн гарын шавийн хувьд багшийгаа дурсах зүйл их байгаа болов уу?

-Миний багш бол “бүдүүн дуут” хэмээн Монголын ард түмний хайр хүндлэлийг хүлээсэн Базарын Цэдэндамбаа гэж хүнгэнэсэн дуутай, нэрт сэтгүүлч, сайн зохиолч байлаа. 1992 онд албан ёсоор гавьяаныхаа амралтад гарахдаа буудайн алтан тоостой дуу хураагуураа олон түмний өмнө надад өгч байсан. Багш маань үнэхээр гайхалтай уран бүтээлч байсан. Одоо ч намайг хараад багшийг маань үгүйлээд байх шиг санагддаг. Багш маань “За, Мөнхтөр өө, энэ микрофоныг олон жил нар, салхинд гаргаж яваарай” гэж захиж билээ.

–Та багштайгаа их дотно байсан биз?

-Багш хүмүүст ярихдаа “Би газар дээр ганц шавьтай хүн. Ер нь ч тэгээд би шавь тогтоогоод байхаар өөдтэй явсан биш дээ” гэдэг байлаа. Залуудаа жаахан бужигнуулж явсан танхай нэгэн явж л дээ, хөөрхий. Бид хоёр их дотно байсан. Бүүр төрсөн хүүхэд шиг нь л хандаж, асарч байгаад бурханы оронд залсан даа.Төрсөн газарт нь мөргүүлсэн, сүүлийн хоёр романыг нь хэвлүүлсэн. Хүслийг нь биелүүлэхийг хичээсээн. Багшийнхаа тухай олон өдөр хоног хөөрөлдөөд үл дуусам сайхан дурсамжууд хөвөрнө шүү.

–Алдарт бүдүүн дуутын ганц шавь намуун дуут Мөнхтөр радиогийн тоймчоос гадна зохиолч, эрдэмтэн хүн. Монгол хүн бүрийн аялах дуртай “Зөөлөн зөөлөн замбуулин” хэмээх дуугаар тань олон хүн мэднэ. Уран бүтээлийн моринд хэрхэн дөрөөлсөн хуучаа хуваалцаач?

-Сэтгүүлч хүний ганзганд уран бүтээлчийн богц явж байдаг. Уран бүтээлчийн хийж буй зүйлийг бүтээгдэхүүн гэж үзвэл хэрэглэгч ньсонсогчид, ард түмэн. Тэр үзэгчид, сонсогчдод үнэлэгдэх нэг ч гэсэн бүтээлтөрүүлэх нь уран бүтээлчийн туйлийн зорилго байх ёстой. Тийм учраас би “Зөөлөн зөөлөн замбуулин” дууг бичсэн. Дуугаа олны дуртай уран бүтээл болсных нь дараа эргээд харахад үгийг нь хэн ч биччихээр санагддаг. Яах аргагүй эхэлж би энэ сэдвээр бичсэн нь олз байж. Нийгмийн амьдралд бухимдсан, худлаа үнэн зүйл рүү туйлширсан тийм цагт нэгэн хэвийн байдлыг, зөв алхмыг уриалсан нэг зүйл хэрэгтэй байсан. Тэгээд 2000 онд Бээжинд байхдаа шүлгийг нь бичиж, 2003 оноос дуулагдаж нийтийн хүртээл болсон. “Зөв явбал зөөлөн зөөлөн замбуулин” гэсэн үг маань бүр сүүлдээ улс төрийн хүрээнд, бизнесийн хүрээнд, нийгмийн амьдралын хүрээнд хүмүүс бие биедээ хэлдэг афоризм болтлоо хэрэглэгдэж байна. Энэ үгнээс хүмүүс сайхан сэтгэлийн эрч хүч авдаг нь надад их тааламжтай санагддаг. Төрийн шагналт нийтлэлч Баабар гуай хүртэл нэгэн нийтлэлдээ энэ үгийг иш татсан удаатай. Үнэхээр л зөв явбал зөөлөн, зөөлөн байдаг гэдгийг хошин урлагийнхан ч гэсэн хошин хэлбэрээр, сурталчилгааны журмаар ашиглаж байсан шүү.

–Таны анхны дуу чинь “Нутгийн зам” байх аа?

-Би 2012 онд “Жаргалын найман морь” нэртэй шилдэг бүтээлийн найман ботио гаргасан. Түүний нэг ботьд миний бичсэн дуунууд, тэдгээрийн тухай хүмүүсийн бичсэн үгс багтсан байгаа. Анхны дуу маань “Нутгийн зам”. 1992 онд шүлгийг ньбичсэний хойтон дуу болсон. Хөгжмийн зохиолч Хатанбаатар Ереванаас сургуулиа төгсөөд ирсэн шинэхэн залуу ая хийж, Эрдэнэбат гавьяат дуулсан. Энэ дуумаань түмэнд их хүрсэн, түүнээс би урам авч дараагийнхаа уран бүтээлийг хийсэн шүү.”Хустайн гурван даваа”, “Дөргөн нуур”, “Хайранд хоргодсон намар” гэх мэт нутаг усны тухай дуунууд төрсөн.

–Та дууны шүлэг бичдэг хүний хувьд уран бүтээлээ үнэлдэг үү. Хөгжмийн зохиолчид бол аялгуу, найруулжуулгаа нэг бүрчлэн үнэлдэг юм билээ…

-Яруу найрагчдын нэг дутагдалтай тал нь уран бүтээлээ үнэлж чаддаггүй зан. Ер нь бол уран бүтээлийг бизнесийн нүдээр харж, мөнгөөр төсөөлөх нь яруу найргийн үнэ цэнийг алдагдуулж, чанаргүй болгоод байгаа юм.

–Тийм байж. Орчин үеийн дууны шүлгийг хэрхэн дүгнэж явна, та?

-Сүүлийн үед дууны яруу найргийн үндсэн шинж чанар алдагдаад байна. Зүгээр нэг компанийн захирал,мөнгөтэй нөхөр, нэртэй уяач, тэр байтугай УИХ-ын гишүүд дууны үг бичдэг болж. Энэ нь дууны яруу найргийн нэр хүндийг унагаад байна. Ямар ч уялдаа холбоо, утга агуулга, гоо сайхан, мөн чанаргүй, сонсголгүй болгож байна. Нөгөө уяачид, бизнесмэнүүд,улс төрчид чинь дууны шүлэг биччихээр жинхэнэ шүлэгчид, яруу найрагчид маань хөөрхий хийх ажилгүй шахуу болчих юм. Дууны шүлгийн чанарыг муутгах, учир зүйн уялдаа холбоогүй, сул үгтэй дуунууд ихээр төрөн гарахад нэр алдарт дуртай мөнгөтнүүд гаж үзэгдэл болж байна шүү. Дууны яруу найраг бол яруу найргийн хамгийн сонгомол утга байх ёстой.

–Логик зөрчилтэй ямар дуунууд байна?

-Тухайлбал, манайхны сонсох дуртай “Тогоруутай нуур” гэхчлэн дуунууд бий л дээ. Дуулж байгаа дуучинд буруу байхгүй. Сайхан аялгуунд хууртаад л дуулдаг биз. Тогоруу шувуу бол усанд ойртдоггүй тал хээр, дэрс барааддаг жигүүртэн гэдгийг монголчууд сайн мэднэ шүү дээ.

–Та чинь уг гарал Говь-Алтайн хүн, яаж яваад Баянхонгор нутагтай холбогдчихдог билээ?

-Би Говь-Алтай аймгийн Хөхморьт сумын хүн. Манай Хөхморьт Д.Цахилгаан, “Бөх” сонины эрхлэгч Ш.Мягмар, яруу найрагч Д.Цогбадрах нарын бичиг соёлын улс төрөн гарсан нутаг. Манай Алтайнхан намайг нэг хэсэг таньдаггүй байлаа. Хөхморьтдоо найман жилээ төгсөөд Архангайн Багшийн сургуульд явчихсан юм болохоор арга ч үгүй биз. Сүүлд уран бүтээлээр минь л таньдаг болсон. Минийзалуу нас Баянхонгор аймгийн залуучуудын байгууллагад өнгөрсөн. Тэр сайхан нутаг миний бичижтуурвих хийгээд амьдрал ахуйн гайхамшигт эхлэл байлаа. Эвлэлийн төлөөлөгч гээд бүх сумаар очно. Тийм учраас Баянхонгор аймгийнхан намайг Хонгор нутгийн хүн л гэж боддог байх. Би чинь Баянхонгор аймгийн Баянбулагсумын хүргэн юм шүү.

–Хэл шинжлэлийн ухааны докторын зэргийг ямар сэдвээр хамгаалав?

-“Монгол адууны зүс, шинж заасан тэмдэг нэрийн тухай” сэдвээр докторын зэрэг хамгаалсан. Энэ сэдвээр оюутан байхдаа курсын ажил, дипломын ажил, хожим эрдмийн ажлаа хамгаалсан. Би уран бүтээлчийнхээ хувьд аливаа зүйлд бэлгэшээлтэй ханддаг. Бэлгэшээлийн үүднээс тайлбарлавалМонголдоо хоёрхон байдаг мориор нэрлэгдсэн сумын нэгэнд төрсөндөө ч тэр үү монгол адууны зүсийг судалсан даа. Мөн адуу зурах дуртай. Манай яруу найрагч Ай.Төмөр-Очир адууг уран зурдаг бол би утгын хувьд зурдаг. Ингээд үзвэл яалт ч үгүй адуутай холбогдоод байгаа юм.

–Монгол адууны зүс, шинж түүний нэрийн гарал үүслийн тухай судалгаанаасаа сонирхуулаач?

-Монгол адууны үндсэн зүс нь бол хээр буюу хүрэн бор өнгө юм. Манай монголчууд ертөнцийг танин мэдэх хоёр үндсэн аргатай. Арга билгэ. Түүнийгээ илэрхийлэхдээ цээрлэх, билгэшээх хоёр утгаар илэрхийлдэг. Адууны хээр зүс бол билгэшээлийн талаасаа үүссэн. Анх хээрийн зэрлэг тахийг барьж ирээд хээр гэж нэрлэсэн нь “Араараа дүүрэн ай түмэн хээр адуутай” гэж ардын аман зохиолд хүртэл үлдсэн байдаг.

Л.БАТЦЭНГЭЛ

З.БАТХУЯГ

Recent Posts

Recent Comments

Archives

Categories