Author: ДАВХАРДАВААГИЙН ГАНСАРУУЛ

Ой тогтоолтын олон улсын мастер, багш Х.Хатанбаатар­тай ярилц­лаа. Тэрээр арван­хоёр­дугаар сарын 6-10-ны өдрүү­дэд БНХАУ–ын Гуанжоу хотноо зохиогдсон ой тог­тоол­тын 20 дахь ДАШТ–д гурван шавийн хамт оролцож багаараа хүрэл медаль хүртээд ирсэн юм.

  –Ой тогтоолтын 2011 оны ДАШТ–д манай улсаас дөрвөн тамирчны бүрэлдэхүүнтэй баг оролцоод урьд өмнө үзүүлж байгаагүй амжилт гаргалаа. Та­мирчдаа ямар шалгуураар сон­го­сон юм бэ?

-Энэ
удаагийн дэлхийн аваргад 21 орны 125 тамирчин ой тогтоол­тын арван төрөлд оюунаа урал­дуул­лаа. Монгол Улсыг төлөөлж миний бие багаа ахалж  Монголын оюун ухааны академийн гурван сурагчийн хамт өрсөлдөөд ирлээ. Өмнө нь дэлхийн аваргад ганц л тамирчин өрсөлддөг байсан. Ха­рин энэ удаад Монголоос баг та­мир­чид оролцсон гэдгээрээ онцлог байлаа.

–Та нээрээ ганцаараа л оролц­дог байсан шүү.

-Тиймээ
өмнө нь би дэлхийн аваргад эх орноо төлөөлж ган­цаа­раа оролцдог байлаа. Дөрөв дэх удаагаа ДАШТ-д оролцоод байна. Монго­лын анхны оюуны спортын тамир­чин гэгддэг юм, ой тогтоолт, цээж тоо, хурдан уншлагын чиглэ­лээр. Энэ удаагийн дэлхийн авар­гад манай багт Монголын оюун ухааны академийн гурван сурагч маань бас өрсөлд­сөн. Энэ оны хоёр­дугаар сарын 26-нд “Ой тог­тоол­тын үндэсний аварга-2011” оюуны спортын анхдугаар тэмцээ­нийг зохион байгуулахад С.Акжол, С.Цогбадрах нар үндэсний аварга болсон. Харин Т.Мягмарсүрэн маань Монголын оюун ухааны академийн шилдэг сурагчдын нэг. Дэлхийн аваргад бэлтгэгдэж бай­сан арав гаруй сурагчаас шал­гар­сан. Ийм үндэслэлээр энэ гурав маань Монголын багийн бү­рэл­дэ­хүүнд орсон.

–Ой тогтоолтын дэлхийн аварга гэхээр яг ямар чиглэлээр болдог юм бэ. Зарим хүмүүс спорт биш гэдэг?

-Оюуны
спортын төрөл гэгдэж явдаг. Оюуны спорт гэхээр шатар, даам мэтээр хязгаарлаж ойлгоод байдаг. Гэтэл оюун спортын маш олон төрөл бий. Ой тогтоолт, цээж тоо, хурдан уншлага, го даам, бридж, рубикийн шоо эвлүүлэх, судоку, соробан сампин гэх мэт оюун ухааныг ажиллуулсан маш олон төрөл байдаг. Манай ака­де­мийн хувьд эдгээр төрлийг хөг­жүүлж, цаашилбал тив дэлхийд тамирч­даа оролцуулж амжилт гаргах зорилготой.

–Та нарын өрсөлдсөн төр­лүүд их сонирхолтой санагдсан. Хөзрийн дараалал цээжлэх, хү­ний зүс царай, нэр усыг ал­дал­гүй хэлэх гээд л?

-Хүний
амьдралд юм цээжлэх шаардлага зайлшгүй гардаг. Хү­мүүс ой тогтоолттой холбоотой бэрхшээлүүд тоочдог л доо. Барьж явсан юмаа хаана тавьснаа март­даг. Танилцсан гэсэн хүнтэйгээ дараа нь таарахаараа нэрийг нь санадаггүй. Хүүхдүүд математик, физик, химийн томъёонуудаа цээжлэх гэж ямар их цаг зардаг билээ. Шүлэг цээжлэх гээд өчнөөн хугацаагаа алддаг. Уламжлалт меха­ник аргаар ингэж цээжлэх арга нь үр дүн муутай. Тухайн үед юмаа цээжилчихлээ, дүнгээ авчихлаа. Хэд хоногийн дараа ихэнх нь түүнийгээ мартчихдаг. Хүн уншсан, сонссон зүйлийнхээ 80 орчим хувийг 24 цаг буюу нэг хоногийн дараа мартдаг гэсэн судалгаа байдаг. Цаг хугацаа зарцуулан байж тогтоож цээжилсэн зүйлээ урт хугацааны турш санадаг чад­вар­тай байх ёстой.

Энэ ДАШТ бол тухайн хүний ой тогтоолт, уураг тархины нөөц боломж болол­цоогоо хэрхэн ашиг­лаж буйг шалга­сан уралдаан юм. Арван төрлөөр оролцогчдоо өр­сөл­дүүл­сэн. Хөзрийн дарааллыг цээжлэх төрөл гэхээр хольж өгсөн 52 ширхэг хөзрийг таван минутын дотор цээжлээд дарааллыг нь алдалгүй хэлэх ёстой. 52 ширхэг хөзрийг нэг багц гэнэ. Нэг цагийн дотор хэд хэдэн багц хөзөр цээж­лэ­хийг шалгана. Таван минутын дотор харгалзах онтойгоо өгөгдсөн 120 түүхэн үйл явдлыг цээжлээд алдалгүй санах ёстой. Өөр нэг төрөл нь сонсголын ой тогтоолт. Дурын 400 цифрийг компьютерийн тусламжтайгаар хэлнэ. Эдгээр цифрүүдийг сонсоод дараа нь яг дарааллаар нь хэлдэг. Нэг л цифр алдах юм бол түүнээс хойшхийг нь оноонд тооцдоггүй. Жишээ нь, тав дахь цифр дээрээ алдсан бол түүнээс хойшхи бүх цифрийг зөв хэллээ ч таван цифр л цээжилсэн гэж үздэг. Хүний нэр, зүс царай цээжлэх төрөл байна. 15 минутад 110 хүний зүс царайг овог нэртэй нь цээжилнэ. Тооны мара­фон гэж бас нэг төрөл бий. Энэ нь нэг цагийн дотор хичнээн цифр цээ­жилж чадах чадварыг шалгадаг. Энэ мэтчлэнгээр нэрлэвэл олон төрөл байдаг юм. Дэлхийн аварга шалга­руулах тэмцээнд манай су­раг­чид маш амжилттай оролцож, Хятад, Филиппин улсын дараа гуравду­гаар байрт орлоо. Гурван шавь минь шилдэг аравт шалг­ар­сан. С.Акжол, С.Цогбадрах нар ой тогтоолтын олон улсын их масте­рын болзлыг хангалаа. Т.Мягмар­сүрэн их мастерын гурван болзлын хоёрыг нь хангачихаад байна. 1991 оноос хойш ой тогтоолтын ДАШТ зохиогдоход 60 орчим их мастер төрөн гарсан байдаг. Энэ тоог Монгол Улсын тамирчид маань хоёроор нэмсэнд бахархаж байна.

–Гар утас дэлгэрээгүй байхад утасны дугаар, хүмүүсийн нэ­рийг тэмдэглэлийн дэвтэрт би­чиж, ихэнхийг нь цээжил­чих­сэн байдаг байлаа. Гэтэл одоо утсаа гээчихвэл тэгээд л холбоо ха­рил­цаагүй болчихдог боллоо?

-Төрөлхийн
гайхалтай ойтой хүмүүс байдаг. Юмыг олон дахин хэлүүлдэггүй, нэг сонсоод л тогтоо­чихдог, уншсан зүйлийнхээ 80-90 хувийг санадаг ийм төрөлхийн чадвартай хүн олон. Гэхдээ ихэнх нь энэ тал дээр бэрх­шээлтэй байдаг. 1991 оноос хойш хүний уураг тархитай холбоотой судал­гаа шинжилгээ маш их хийг­дэж байна. Эртний эрдэмтэн суут­нууд өөрсдийгөө ерөөсөө судал­даггүй, сонирхдоггүй байж. Харин одоо уураг тархи судлал эрчим­жиж, эрдэмтэд өөрсдийгөө судалж эхэл­сэн. Хүн уураг тархи, потен­циа­лын­хаа нэг хувийг л ашиглаж байгааг тогтоосон. Тэгэхээр ашиг­лагдаагүй үлдэж буй тэр хэсгийг бид сэрээх хэрэгтэй.

Өдөрт багаар бодоход 30 ми­нут ном уншдаг хүн байлаа гэхэд түүний ой санамж, уураг тархи сайн ажиллана. Өдөрт оюун ухаа­наа ямар нэгэн байдлаар ажил­луул­сан дасгал сургуулилтыг хий­гээд сурчих хэрэгтэй. Ядаж шатар, даамаар тоглож, ном уншиж бай. Сүүлийн үед гарч ирж буй шинэлэг арга техникүүдэд суралцсанаар тухайн хүний сурал­цах үйл явц илүү хялбар болдог. Нэг юмыг дахин дахин уншиж цагаа алдахын хэрэг юун. Нэг уншсан юмаа тог­тоо­чихоод буцаа­гаад түвэггүй санадаг л байх ёстой.

Зарим хүмүүс утга учиргүй тоо, хөзөр цээжлээд яадаг байна аа гэдэг. Энэ бол зүгээр л тэмцээний төрөл, ийм байдлаар л илэрч бай­гаа юм. Цифр цээжлэх энэ дасгалыг гадаад хэлний үг тогтооход ашиг­лаж болно. Гар утсан дээрх бүх хүний утас, нэрийг цээжилчихэж болж байна шүү дээ.

Шатар, даамыг олон цагаар тоглодоггүй юмаа гэхэд ядаж үгийн сүлжээ бөглөчих хэрэгтэй. Цагийн цагаар ганц үгийн сүлжээ бөглөхөд таван минут л болно. Арван мину­тад судоку бөглөчихөд л оюуны дасгал болчихно. Оюун ухааны үйлдлийг шаардсан иймэрхүү зүйлс дасгал болдог юм.

–Монголчууд ой тогтоолтын хувьд гайхамшигтай ард түмэн. Хоттой хонины захад очоод л ганц хонь дутсаныг шууд хэлдэг малч, малд нүдтэй хүмүүс шүү дээ. Гэтэл юм хөгжихийн хэрээр бидний ой тогтоолт муудаж, тэр сайхан зүйлээсээ алсраад бай­на?

-Монголчууд ой тогтоолт сай­тай. Гэвч одоо бэлэнчлэх сэтгэл­гээтэй болж, бүхнийг техник техно­ло­гид даатгах болжээ. Юм бүхэнд тооны машин бариад байх шаард­лагагүй. Илтгэл тавихад эдгээр аргачлалынхаа дагуу цээжээрээ уншчихдаг байх хэрэгтэй. Ямар ч насны хүн ой тогтоолтын сургал­тад яваад арга техникээ үзээд богино хугацааны дараа л “Цээ­жил­нэ гэдэг чинь ийм амархан байсан юм уу” гэдэг. Үг цээжлээд сурчихсан хүн, өгүүлбэр цээжилнэ. Өгүүлбэр цээжлээд сурсан хүн шүлэг, текстийг түвэггүй цээжилдэг болно. Тэгээд л ном, номоор нь цээжилнэ.

–Шүлэг цээжилнэ гэдэг зарим хүмүүсийн хувьд хүсэх ч зүйл биш байдаг. Өглөө өлөн элгэн дээрээ цээжилбэл амархан тог­тоо­но ч гэж бас ярьцгаадаг?

-Аливаа
мэдээллийг урт хуга­цаа­ны ой тогтоолт руу яаж оруулах вэ, тэр процессыг л сайн мэддэг байх ёстой. Зарим хүн богино хугацааны санах ойгоо хөг­жүүл­чихсэн байдаг. Тухай үед хэсэг хугацаанд сайн саначихаад март­чих­даг. Гэтэл юмыг нухацтай сайн унш­чихаад дараа нь ямар ч хуга­цаа өнгөрсөн түүнийгээ санаж байдаг хүн бий. Тэгэхээр бид нар мэдээллийг яаж аваад урт хугацаа­ны санах ой руу оруулж, ямар ч цаг хугацаа өнгөрсөн  санадаг байх вэ. Ингэхийн тулд суралцахад сурал­цах тэр арга барилд суралцах хэрэгтэй.

–Энэ удаагийн ДАШТ–ий эхний гурван байрыг азиуд эзэлжээ. Манай улс гуравдугаар байрт шал­гарсан нь олон улсын анхаар­лыг татсан байх?

-Ой
тогтоолтын спорт Англиас гаралтай. Англи, Герман энэ сал­барт ноёрхдог. Гэвч сүүлийн жи­лүү­дэд Хятад, Энэтхэг, Филиппин хүч түрэн орж ирж байна. Хятад улс хэдэн жилийн өмнө дэлхийн авар­гад дээд тал нь тавдугаар байрт л шалгарч байлаа. Гэтэл одоо Хя­та­дад энэ чиглэлийн сургууль бай­гуу­лаг­даж, хүүхдүүд багаасаа ой тогтоолтын спортоор хичээллэж эхэлсэн. 11 настай хятад хүү англи хэл дээрх зуун мөр шүлгийг таван минутад цээжлээд буцаагаад хэлж чадаж байсан нь хүмүүсийн ан­хаар­лыг ихээхэн татсан. Энэ хүү­хэд энэ чадварыг хичээл, сургал­таар л олж авсан хэрэг шүү дээ.

Тэмцээний хаалтын ёслолын үеэр бүх тамирчид, багш төлөө­лөгчид Монголын баг тамирчид дээр ирж гар барьж баяр хүргэсэн. Монголчууд энэ спортоор эхний гуравт орно гэдэг гайхалтай. Энэ спортыг эх орондоо улам их түгээ­гээрэй гэж захицгааж байсан.

–Хэтэрхий их зүйл тогтоох нь хүний оюуныг ачаалалд оруулдаг юм биш үү. Мартана гэдэг чинь маниасаа өмнөх үеийнх гэдэг байх аа?

-Хүн
үзсэн, харсан зүйлээ бүг­дийг нь тогтоогоод байх шаард­лага­­гүй. “Борооны хүн” гэж Хол­ливу­дын кино бий. Ким Пик гэдэг америк хүний бодит амьдралаас сэдэвлэсэн кино юм. Ким Пик нь үзсэн, харсан, сонссон зүйлийнхээ 98 хувийг санадаг гэж байгаа юм. Жишээ нь, 1997 оны тавдугаар сарын 16-ны өглөөний цайн дээр юу уусан бэ гэхэд шууд хэлнэ. Энэ хүний толгойд есөн мянган ном агуулгаараа, тэр чигээр байдаг гэж үздэг. Гэтэл ихэнх хүмүүс ийм биш шүү дээ. Саяын дэлхийн аваргын тэмцээнд оролцсон тамирчдын дийлэнх нь өөрсдийн хичээл зүт­гэл, уйгагүй хөдөлмөрөөрөө ой тогтоолтоо сайжруулчихсан хү­мүүс. Оксфордын 57 мянган үгтэй толь бичгийг цээжилчихсэн хүн байна. 1206 дугаар хуудасны 29 дүгээр үг юу гэхэд л тэр үгийг хэлж, англиар утгыг нь тайлбарлаж бай­сан. Хэрэгтэй гэсэн зүйлээ үлдэц­тэй­гээр тогтоох хэрэгтэй. Амьд­ралд хэрэг болно гэсэн зүйлээ л тогтоох хэрэгтэй. Ой тогтоолтын суурь 30 аргачлал байдаг. Эдгээр аргачлалыг өөрийн болгож чадвал аливаа зүйлийг тогтооход хялбар болно.

–Та ой тогтоолтын дэлхий, тивийн тэмцээнүүдэд эх орноо төлөөлөн оролцсон манай анхны тамирчин. Сая дэлхийн аваргад багаа ахлаад ирлээ. Ой тогтоолт­той холбоотой сонирхолтой явд­луу­­даасаа яривал?

-Ой
тогтоолт өдөр тутмын амьд­ралд минь хэрэг болж байна. Энгийн жишээ гэхэд л хаана юу тавьснаа мартаад байхгүй. Гал дээр хоол, цай тавьчихаад март­чихдаг улсууд байдаг. Миний хувьд ийм зүйл тохиолддоггүй. Утсан дээрх дугааруудаа бүгдийг нь цээжээр мэднэ.

Саяхан гадаадад төгсөгчдийн уулзалт боллоо. Тэр уулзалтад 40 гаруй залуу оролцсон. Бүгд нэг газар ороод сууцгаалаа. Ширээ­ний араас босч зогсоод бие бие­ний­­гээ танилцуулахад нь би тог­тоо­чихоод буцаад хэлсэн чинь гайхацгааж л байсан.

Байгууллагуудын тэмдэглэлт өдөр, шинэ жилийн цэнгүүнд уриг­даж очоод янз бүрийн үзүүлбэр үзүүлж байсан. Зочдыг орж ирэхэд үүдэнд гар барьж нэрийг нь сонсож дотогш оруулна. Тэгээд миний үзүүлбэр эхлэхэд “Үүдэнд надтай гар барьсан хүмүүс босно уу” гэхэд өнөөх хүмүүс босно. Тэгэхээр нь бүгдийг нь нэрлэхэд хүмүүс их гайхдаг юм. Иймэрхүү тохиолдол зөндөө. Хүмүүс иргэний үнэмлэх, банкны дансны дугаараа мэддэг­гүй. Веб сайтуудад бүртгэлтэй бол бүгдэд нь нэг ижил хаяг, нууц үгтэй байдаг. Хэрэв энэ тохиолдолд та нууц үгээ алдвал бүх мэдээллээ алдана гэсэн үг. Тэгэхээр та өөр өөр нууц үгтэй байх ёстой.

–Та нарыг дэлхийн аваргад оролцоход улсаас, спортын бай­гууллагуудаас дэмжлэг үзүүл­сэн үү?

-Оюуны
спортыг төр засгаас дэмжмээр байна. Энэ удаагийн дэлхийн аваргад бид Монголын оюун ухааны академийн хүрээнд л санхүүгийнхээ асуудлыг аль болох боломжоороо л зохицуу­лаад оролцлоо. Гэхдээ бидэнд ганц хоёр хүн л тусалсан. Энэ асуудал дээр шүүмжлэлтэй ханд­маар санагддаг юм. Морь, бөх­чүү­дэд маш их мөнгө зарцуулцгаадаг. Оюуны спортыг дэмжихэд тэрэн шиг их мөнгө зарцуулдаггүй юмаа гэхэд замынх нь зардлын хоёр сая төгрөгийг л шийдээд өгчихмөөр юм. Хэрэв санхүүгийн асуудлыг шийдээд өгсөн бол манайхаас дахиад хэд хэдэн сайн хүүхэд явах байсан.

Биднийг хэрэв дэмжиж хамтарч ажиллавал Монгол Улсынхаа нэ­рийг дэлхийд гаргах бүрэн бо­ломжтой. Бид тэмцээнд явах зард­лаа хөөцөлдөж хэд хэдэн компани дээр очсон. Тэд нааштай хариу өгөөгүй. Гэтэл Хятадын “ZTE” гэдэг Монголд үйл ажиллагаагаа явуул­даг электрони­кийн компани “ДАШТ-д оролцох нэг тамирчны чинь зардал мөнгөний асуудлыг шийдэж өгье” гэсэн. Бид хэдий үндсэрхэг үзэлтэй, Монгол гэж омогшдог ч энэ тохиолдолд тэр мөнгийг авахаас өөр аргагүй болж байгаа юм. Гэтэл тэдний зардлыг нь дааж явуулсан хүүхэд үнэхээр өндөр амжилт гаргалаа. Өнөөдөр чинь морь, бөхчүүдэд хэдэн арван саяар нь мөнгө цацаж, хөшөөнд хүртэл мөнгө татдаггүй биз дээ. Бид ямар ч байсан мөнгө төг­рөгийнхөө асууд­лыг чадах чинээ­гээ­рээ шийдээд гурван хүүхдээ аваад дэлхийн аваргад оролцоод ирлээ. Гайхалтай амжилт ч үзүүлж чадлаа. Хүүхдүүдээрээ бахархаж байна.

Д.ГАНСАРУУЛ

 

Уг наадмын медалийн заг¬варын уралдаанд олон уран бү¬тээлч, дархан, зураач болон сонирхогчид өөрсдийн загвараа илгээсэн байна. Тэднээс Фриц Строб хэмээх эрийн загвар шалгарчээ. Ф.Строб “Би медалийн загвараа гаргахдаа хамгийн чухал нь өсвөрийн тамирчид, хүүхдүүдэд зориулагдсан гэдгийг анхаарсан. Цасан ширхгийг олимпийн таван цагирагтай хослуулсан нь зөв шийдэл болжээ” гэсэн байна.

Өсвөрийн
тамирчдын
өвлийн анхдугаар олимп ирэх нэгдүгээр сарын 13-22-ны өдрүүдэд Авст­рийн Инсбрук хотноо болно.

Уг олимпийн зуны анхдугаар наадам 2010 онд Сингапурт зо­хиогдоход манай улсаас чөлөөт бөхөөр Б.Батцэцэг, гимнастикаар Г.Эрдэнэболд нар алтан медаль тус тус хүртсэнийг спорт сонирхог­чид мэдэх билээ. Харин өвлийн олимпод нь Монголыг төлөөлж цанын төрөлд Д.Өсөхбаяр, тэшүү­рийн төрөлд А.Энх-Ариун нар өрсөлдөхөөр болоод байна.

Одоогоор
уг наадамд 67 орны 14-18 насны 1100 орчим тамирчин оролцохоор болоод байгаа юм. Тамирчид цана, тэшүүр, кёрлинг, уран гулгалт, хоккей, чарга зэрэг 15 төрөлд 63 багц медалийн төлөө хүч үзнэ. “Инсбрук 2012” олимпийн медалийн загвар хэдхэн хоногийн өмнө батлагдсан бөгөөд долоон сантиметрийн диаметртэй, 110 гр жинтэй олимпийн цагираг, хүүх­дийн дүрс бүхий медаль шал­гарсан байна.

Австри улс 1964, 1976 оны өвлийн олимп, 1984, 1988 оны паралимпийг эх орондоо амжилт­тай зохион байгуулж байсан орон. Олимп зохион байгуулахад шаард­лагатай барилга, байраас эхлүү­лээд, үйлчилгээний соёл, турш­лагаа­раа ямар ч орныг дагуулах­гүй.

Инсбрук
хот олимпийг зохион байгуулах эрхийн төлөө Финлан­дын Куопио, БНХАУ-ын Харбин, Норвегийн Лиллехаммер хотууд­тай өрсөлдөж сүүлийн шатанд Куопиотой тунасан. Энэ шатанд Инсбрук 85, Куопио 15 санал авс­наар Австраличууд эх орондоо тав дахь олимпоо зохиох эрхээ авсан юм.

“Инсбрук 2012” олимпод баг тамирчдаа илгээхээр болоод бай­гаа орнуудаас хамгийн олон та­мирч­наа өрсөлдүүлэх нь Австри, Канад улс. Австри 66, Канад 52 тамирчнаа оролцуу­лах бол Фин­ланд 38, Герман 41, Казахстан 28, Япон 30, ОХУ 52, Словак 28, БНСУ 23, АНУ 50 тамирчнаа оролцуулах юм байна. Харин Азербайжан, Болив, Энэт­хэг, Ирланд, Израйль, Лебанон, Македон, Монако, Перу, ӨАБНУ, Зимбабве зэрэг улсууд нэг нэг тамирчин өрсөлдүүлэх ажээ.

Уг олимпийн бэлгэ тэмдэг нь ямаа байх бол элч тамирчнаар дэлхийн шилдэг хэд хэдэн тамир­чид тодроод байгаа. Тэдний нэг нь БНСУ-ын уран гулгагч Ким Ю На юм. Тэрээр олимпийн сурталчил­гаа болон бэлтгэл ажилд ихээхэн тусалж байгаа гэнэ.

Олимпийн
тэмцээн
алдарт Бер­гисел цэнгэлдэх хүрээлэнд болно. Уг хүрээлэн 28 мянган хүний суудалтай, дэлхийд томоо­хонд тооцогдох өвлийн спортын цэнгэлдэх хүрээлэн. Уг цэнгэлдэх хүрээлэн тухайн үед технологийн дэвшил, хэлбэр, хийцээрээ спор­тын барилгын салбарт шуугиан тарьж байсныг спорт сонирхогчид санаж байгаа байх.

Инсбрук
хот нь Австрийн сан­хүү болон соёлын төвлөрсөн хот. Үзэсгэлэнт байгалиараа алдартай. Инсбрук гэдэг нэр нь Германы гүүр гэсэн үгнээс гаралтай гэнэ. Энэ утгаар уг хотыг аливааг холбодог, бүх зүйлтэй уялдаатай газар хэ­мээн түүхэнд тэмдэглэн үлдээжээ. 104.9 мянган километр хавтгай талбайтай тус хотод одоогоор 120 мянган хүн амьдарч байна. Ар­ваннэгээс нэг­дүгээр сар тэндхийн хамгийн хүй­тэн үе. Энэ үед 
дунд­жаар долоо­гоос 19 хэмийн хүйтэн­тэй байдаг ажээ.

Д.САРУУЛ

Хэдхэн хоногийн өмнө Монгол бөхийн өргөөнд болсон Улс тун­хагласны ойн барилдааныг бөх­чүүд тоосонгүй. Уг нь энэ барил­даан анхдугаар Үндсэн хуулийг баталж Бүгд Найрамдах Монгол ард Улсыг тунхагласны 87 жилийн ойн баярт зориулсан төрийн ёслол хүндэтгэлийн барилдаан байсан юм. Гэтэл бөхчүүд том, жижиггүй бүгд эл барилдааныг алгасчихлаа. Бай шагнал нь бага болохоор бөхчүүд барилдахаас цааргалжээ. Тэгсэн хэрнээ хэд хоногийн дараа болох “Бридж” группийн нэрэмжит барилдаанд аваргаасаа эхлүүлээд бүгдээрээ “Барилдана” гээд нэрээ өгчихсөн байна. Яагаад гэвэл энэ барилдааны бай шагнал, давааны мөнгө төгрөг нь харьцангуй өндөр юм гэнэ.

Улс тунхагласны ойн барил­даанд аварга С.Мөнхбат, улсын арслан Г.Эрхэмбаяр, Б.Ганбат, Х.Мөнхбаатар, Д.Азжаргал, улсын гарьд И.Доржсамбуу, улсын заан Ч.Санжаадамба, Д.Рагчаа, Д.Баасан­дорж, харцага Ө.Даваа­баатар нарын бөхчүүдийг зодог­лоогүйд бөх сонирхогчид, Мон­голын ард түмэн гайхацгаасан. Энэ барилдаан наадам, цагаан сарын барилдаантай дүйх том барилдаан сан. Тэгтэл аварга, арслангүй бүгд л шагналыг нь голоод барилдсангүй. Эндээс манай бөхчүүдийн мөнгөнд дуртай, мөнгө хөөцөлддөг араншин нь ил харагдаж байна. Үндэсний бөх бүхэлдээ мөнгө хөөсөн хэдэн бөх­чүү­дийн талбар болчихсон юм биш үү. Хэдэн бор төгрөгөөс өөр юм бодохоо байсан бөхчүүд бэл бэнчинтэй л бол эмэг­тэй хүнийг хүртэл улсын начин болго­чихож мэдэхээр. Сэтгүүлч миний бие улсын начин болчихоод “Улсын эмэгтэй начин” гэгдээд явж байж магадгүй шүү.

Япончууд сумогоо спорт гэж үздэггүй. Шашны хэмжээнд хүн­дэт­гэн авч үзэж, ямар айхавтар дэг жаяг тогтоосныг манайхан мэднэ. Сумо тэр чигээрээ хүмүүжлийн зэвсэг, дэг жаяг, төрийн ёслол хүндэтгэл байдаг. Сумочид тэр ёс заншлаасаа өчүүхэн ч хазайлгүй, номчлон дагадаг. Монголын үндэс­ний бөх үүнтэй адил. Монгол бөхийн барилдаан бол төрийн ёс заншил, ёслол хүндэтгэлийн нэгэн хэлбэр. “Төрийн барилдаандаа зодоглоно оо. Төрдөө хүндэтгэл үзүүлж барилдахад унах давах нь яахав” гээд алс холоос бөхчүүд ирж төрийн наадамдаа зодоглодог байсан сайхан уламжлал бий. Гэтэл одоо тэр нь түүх болох нь. Бөхчүүд ёс жаягаа умартаад хэдэн халтар төгрөгийн төлөө төрийнхөө барил­дааныг үл ойшоож, бай багатай гээд тоохгүй байгаа нь монгол гутлаараа төрийн далбааг гишгэлж байгаатай утга ижил юм.

Бөхчүүд төрийн тэргүүний зарли­гаар төрөөсөө цолоо гардаж авдаг. Тэгтэл улсаа тунхагласны түүхт ойн барилдааныг юман чинээ бодолгүй ийн аашилж төрийн хайр хишгийг даадаггүй эрчүүд гэдгээ харууллаа. Ер нь тэгээд төрөө дээдэлж хүндэлдэггүй бөхчүүдэд төрөөс цолыг нь өгдгөө үүнээс хойш боливол яасан юм. Аймаг, сум, хотоосоо л цолоо авч байна биз.

Д.ГАНСАРУУЛ

Дуучин Д.Болд “Монгол поп” тоглолтоо “UB palace”-ийн  кон­цертын их танхимд гурван өдөр дараалан тавилаа.

Тоглолтын нэр “Монгол поп” ч энэ урсгалыг илтгэх дуу тоглолтын турш эгшиглэсэнгүй. Эхлэл, төгс­гөлд нь л эл урсгалын дуунуудаа сонирхуулав. “Хагацаж чадах уу”, “Гэгээн домог”, “Яаж чи өөрчлөв өө”, “Яагаад гэдгийг хэлээч”, “Чам­гүйгээр би уйтгар гунигийн хаан”, “Хос гэрэлтэх од”, “Хайртай хү­ний­хээ гар руу гүйгээрэй”, “Зөвхөн чам руу” зэрэг хуучин цомгуудад нь багтсан, радиогоор залхтал цан­ги­насан дуунуудаа тоглолтын өрнөл, оргил, тайлал хэсэгт хүр­гэсэн нь монгол попыг мэдрэх гэж ирсэн үзэгчдийн сэтгэлд хүрсэнгүй. Эхлэл хэсэгт монгол поп урсгалаар туурвисан шинэ соргог бүтээ­лүү­дээ хүргэчихээд араас нь  хуучин, чихний хажуугаар сул асгараад өнгөрчихдөг дуунуудаа сонир­хуул­сан нь эхлэлд мэдэрсэн мэд­рэм­жийн эрч хүчийг унагаачихсан. Тоглолтын тал хувийг хуучин дуу­нууд эзэлсэн нь таагүй сонголт болжээ. Хэрэвзээ тоглолтод дуу­лаг­дах дуунуудын харьцаа ийм байх байсан бол тоглолтын нэрийг арай өөрөөр өгөх байж шүү.

“Монгол поп” тоглолтод хуучны дуунуудынх нь “порц” ихэдсэнийг эс тооцвол тоглолтоос шинийг эрэлхийлэхийг эрмэлзсэн уур амьс­гал, дүр мэдрэгдсээн. Нөгөө талаар уг тоглолтод монгол поп урсгалын дуунууд цөөн дуулагдсан нь энэ урсгал шинэ тутам, саяхан “мэндэлсэн” болохоор уг урсга­лаар бүтээгдэх дуу цаг, минут  бүрт “үйлдвэрлэгддэг” нийтийн дуунаас ангид, дээд түвшнийх гэдгийг ха­руул­чих шиг. Гэхдээ тоглолтод дуулагдсан монгол поп урсгалын дуунууд цөөхөн ч гэлээ хамаа­рагд­сан урсгалаа мэдрүүлсэн, монгол поп гэж ямар урсгал байдаг, энэ урсгалаар яаж дуулдгийг ха­руул­сан чансаатай бүтээлүүд байв.

Тоглолтын эхэнд дуулагдсан монгол попуудаас “Гоо амраг” дууг энд онцолъё. Энэ дуу “Монголын язгуур урлаг+поп” гэсэн томъёол­лыг бүрэн харуулна.

Хорьдын саран мандаад ирэхээр

Хоргой дээлийн хээ тодорно

Хоёр бие чанадын хол ч гэлээ

Холбоо сэтгэл минь хувиршгүй

Гоо амрагийн зүрхэнд

Хаврын яргуй шиг хайр дэлгэрнэ

Уулсын өвөр шиг халуун хайранд

Учран золгоход хоёр сэтгэл яруусна.

Дууны шүлэг нь монгол ардын урт болон богино дууны улам­ж­лалт арга барил, хийцийг өөртөө шингээжээ. Харин аялгуу нь уртын дууны шуранхай, ардын язгуур хөгжмийн дуугаралтыг поп хэм­нэлтэй хослуулснаараа монгол поп урсгалын амрагийн дууны том төлөөлөл болно. Харин “Хээрийн салхитай аялгуу” дуу бол МОНГОЛ ПОП урсгалын том үзэгдэл. Уртын дууны шуранхай, ятга хөгжим, хөөмий, морин хуурын татлага гээд Монголын урлагийн үнэт элемен­түүдийг поптой сүлэлдүүлснээрээ энэ бүтээл монгол поп урсгалыг манай орчин цагийн рок попын ертөнцөд тунхаглан зарлаж бай­гаа юм.

Хангал хүлэг минь дөрөөн чимээтэй

Хамаг Монгол минь дорнын судартай

Ихэр чавхдас нь Хүннү цартай

Эгшигт хуур минь дэлхийд аялгуутай

Уудам дорнын ард түмэн нь Монгол нэртэй

Аялгуу дууны дээдийн шүтээн нь морин хуур минь ээ

Уянгат хуурын аялгуунд нь увдис нууцхан

Уртын дууны цээлхэн айзамтай нартыг уяраах хуур минь.

Тоглолтын үеэр дуулсан 21 дарь эхийн тухай дуу цамын бүжиг, шашны дуулал, маани мэгзэм, попыг нэгтгэснээрээ энэ тоглолтын гол утга учир болсон Монгол попыг гаргаж өгсөн.

Монгол поп урсгалыг дуучин Д.Болд шинээр бий болгочихоод байгаа хэрэг биш л дээ. Монголын урлаг, утга зохиолд ийм нийлмэл, холилдсон үзэгдэл 1990-ээд оны эхэн үеэс ажиглагдсаар ирснээ  сүүлээр нь хүчээ авсан. Тэгээд 2000 он гараад шинэ ша­танд гарч ирсэн юм. Поп гэлтгүй хип хоп, beat box, рок гээд бүхий л төрөл жанрт уламжлалт урлаг, язгуур урлагийн хөгжмийн дууга­рал­тыг ашиглах, нийлэгших үзэг­дэл хэвийн зүйл болчихсон.

Харин дуучин Д.Болд уг урсгалд “Монгол поп” гэдэг нэрийг өгч илүү сонгодог талаас нь гаргаж, хув­цас­лалтын хэв маягаа ч тэр жишигт нийцүүлсэн. Монголын урлаг, утга зохиол, шоу бизнесийн ертөнцөд Монголын язгуур урлагийг гадны хөгжмийн урсгалтай сүлэлдүүлж хольсон нийлэгших буюу синк­ретизмийн аргаар хийсэн дуу хөгжим, урлагийн бүтээл олон зуугаар тоологдоно шүү.

Д.Болд тэр үзэгдлийг Мон­гол­доо л ээрүүлдээд байхыг хүсээгүй учир ийнхүү нэр хаягтай болгож дэлхий нийтэд зарлаж байна. Энэ урсгалыг менежменттэйгээр гар­гаж ирж, Ази гэлтгүй дэлхийд гар­гах гэсэн эх оронч, залуу хүний хувиар хөдөлмөрлөж байгаад нь Д.Болдод талархах хэрэгтэй.

Харин “Монгол поп” тоглолтын хувьд дуучин маань жаахан яар­чихав уу даа. Монгол поп урс­га­лаар нэлээд олон бүтээл туурвиж, түү­нийх нь талаас илүү хувийг ард түмэн ойлгож сонсоод хүлээн авсан тэр цагт л сая үзэгчдийн хүлээлтийг үндэслэсэн энэ тог­лол­тоо дан монгол поп урсгалын дуунуудтай хүргэсэн бол дүүрэн тоглолт болох байв. Тэгтэл “Мон­гол поп” гэж нэрлэчихээд монгол поп урсгалаар бүтээсэн дуунуудаа амсуулах төдий хүргэсэн нь энэ тоглолтыг дутуу болгочихлоо.

Д.ГАНСАРУУЛ

Азийн морин уралдааны хол­бооны дэд ерөнхийлөгч Сержент Гаи монгол морь­дын шандас хур­дыг дэлхийд гайхуулах боломжтойг ма­най­ханд дуулгалаа. Тэрээр Монголын морин спорт, уяач­дын холбооны урилгаар ма­найд айлч­лах үеэр Шадар сайдад энэ тухай дэлгэрэнгүй танилцуулсан юм. Ирэх оны долдугаар сард болох Азийн морин уралдааны холбоо­ны хурлаар Монгол Улсыг бүрэн эрхт гишүүнээр элсүүлэх та­лаар санал оруулахаар бол­жээ. Сержент Гаи Олон улсын морин уралдааны холбооны Гүйцэтгэх зөвлөлийн гишүү­ний хувьд манай­хыг олон улсын холбоонд элсүүлэх талаар дэмжинэ гэдгээ илэр­хийл­сэн байна. Ийнхүү Мон­го­лын хурдан хүлэг, морин уралдаан дэлхийн бусад ул­суу­дад танигдах цаг үе ирж байна.

Мод тохож жалгандаа морь уралдуулаад, хавчаа­хай­гаар наадаад хэн ч тоох­гүй гэдгийг бид хангалттай мэдлээ.

Наадам жалга, дэнжээс халил­гүй,
монгол морьдын гайхамшигт шинж чанар хи­лээс цааш цуурайлаагүй бай­сан түүх үүгээр дуусч байна.

Морины талаар түмэн мэдлэг, буман туршлагатай үе дамжсан уяачдаас эхлээд морин урал­даа­наас хэрхэн мөнгөжиж, хурдан морины наймааг яаж уран гоё хийдгийг харуулдаг олон чадвар­лаг бизнесмэн эрчүүд Монголын морин уралдааны хүрээнд олон арваараа бий. Тэд хаанахын наа­дамд ямар морио уралдуулаад хич­нээн төгрөг олж болдгийг нарийн тооцоолоод гаргачихдаг сүйхээтэй харчуул. Манай морин спортын холбоо олон улсын мэр­гэжлийн спортын холбооны гишүүн болох боломж бүрдэж буй энэ цаг үед уяач, бизнесмэнүүдэд эцэг өвгөдөөсөө өвлөгдөн ирсэн мори­ны бүхэл бүтэн шинжлэх ухаанаа ашиглан дэлхийд өрсөл­дөх хэм­жээний монгол хурд гаргаад ам.дол­ларын урсгалаас эх орон руугаа суваг татах арга зам нээгдэж бай­гаа юм биш үү.

Дэлхийн алдартай баячуудын мөнгөө эргүүлдэж, чөлөөт цагаа өнгөрүүлдэг газар нь морин тойр­гуулга. Тэгэхээр манай уяач-биз­нес­мэнүүдэд олон улсын морин тойруулгад холын зайд цуцдаггүй монгол хурдан хүлгээ уралдуулаад ахиухан шиг мөнгө босгох ажил ундарч эхлэв бололтойдог. 

Хусуураа бүсэндээ хавчуулаад, зуны гурван сард наадам хэсч морио уралдуулдаг чадварлаг уяачдыг жалганаас нь гаргаж ирээд дэлхийн уралдаан руу оруулах хэрэгтэй. Хурдан хүлгийн нуруун дээр өссөн багачуулаас дэлхийд гайхагдах шилдэг унаач гарч ирэхийг ч үгүйсгэхгүй.

Азийн хурдан морины холбоо­ныхон манайхыг холбоондоо элсэ­хийг зөвшөөрч байгаа нь дэлхий манай адууг, уяачдыг сонирхож буйн илрэл. Баруундаа алдартай морин тойруулгын эздийн монгол адууны шинэ үеийг тойруулгадаа уралдуулснаар “дийлдсэн” баячуу­дын анхаарлыг татаж морин урал­даанд шинэ салхи оруулах гэсэн захиалга ч явж байхыг үгүйсгэхгүй.

Ийм болохоор бид морин спор­тоо мэргэжлийн, олон улсын жишиг рүү ойртуулах талаар бодож эхлэх нь зүйтэй. Морин уралдаан ч гэлтгүй үндэсний сурыг ч бид өөрч­лөх хэрэгтэй. Харваачид зэвтэй, халх, буриад, үндэсний харваа гэсэн учир утгагүй олон янзын харваан дунд эргэлдэж сурын зурхайд тоосондоо дараг­даж байс­наас олимпийн наадамд байт харваагаар өрсөлдвөл юм дуулгаж мэднэ.

Ямартай ч монголчуудад үндэсний спортоо түшиглээд олим­пийн тавцнаас байт харваагаар медаль, морин тойруулгаас мөнгө олж болох боломж бүрдээд байна. Хэрэв бид энэхүү боломжуудаа соргогоор ашиглавал жалгандаа морь уралдуулж, хавчаахайгаар нааддаг байсан эртний үлгэрээ сая нэг юм дуусгана.

Д.ГАНСАРУУЛ

Монгол Улсын гавьяат тамирчин,
“Сөүл-1988″ олимпийн хүрэл медальт Нэргүйн Энхбаттай ярилцлаа.

–Та Америкт амьдраад арав гаруй жил болчихов уу?

-11 жил болж байна.

–Энэ удаад ямар ажлаар ирэв. Эх орондоо суурьшихгүй юм уу?

-Хувийн
ажлаар ирсэн. Ер нь ойрын хугацаанд Монголдоо нүүж ирэх гээд л байна. Хүүхдүүд маань сургууль соёлд ороод эхнээсээ оюутан болчихлоо. Тийм болохоор нааш ирэхээр төлөвлөөд л байна.

Эх орны хишгийн бичиг барим­таа бүрдүүлээд, шинэчилсэн бүрт­гэлдээ хамрагдаж, 0.07 га газраа авах гэх мэт ахуйн ажлаа л зохи­цуулахаар ирээд байна.

–Далаад оны сүүл наяад оны эхээр хүмүүс боксын спортыг ойлгодоггүй, хүлээн авдаггүй байсан. Ихэнх боксчид тамирч­ныхаа гарааг нууцаар эхлүүлсэн байдаг?

-Би
аравдугаар ангиасаа л бокс тоглож эхэлсэн хүүхэд шүү дээ. Тэр үед Д.Банди, Х.Алтанхуяг, Д.Бат­мөнх багшийн гэсэн гурван том дугуйлан хичээллэдэг байлаа. Би Д.Банди багшийн секцэнд орчих­сон. Манай секцэнд анх 150 хүүхэд бүртгүүлж ороод сүүлд арваад нь л үлдсэн юм. Тэр арваад дотор би үлдээд, боксын спортоор арван жил тууштай явсан. 1979 оноос 1989 он хүртэл гэсэн үг. Тэр үед энэ спортыг хүмүүс төдийлөн сайн ойлгодоггүй байсан юм. Би МУИС-ийн Худалдааны эдийн засаг, төлөвлөлт зохион байгуулалтын ангид сурдаг байсан. Манай багш нарын ихэнх нь эмэгтэй. Боксыг ойлгоцгоохгүй, хэцүү шүү.

Рингэд гарахдаа шүүгчээсээ “Намайг МУИС-ийн Худалдааны эдийн засгийн факультетийн оюу­тан гэж зарлаад өгөөч” гэж гуйдаг байлаа. Тэгж зарлуулж рингэд гардаг боллоо, амжилт минь ахиад ирлээ. Тэгсэн багш нар минь на­майг ойлгоод харьцаа нь ч гайгүй болсон. Шалгалт шүүлгийн үеэр бэлтгэлд гараад явчихна. Шалгал­таа өгч амжихгүй, дараа нь тусдаа өгнө. Тамирчин хүн оюутан байхад гардаг хүндрэл бэрхшээл бүхнийг л амссан.

Боксоор хичээллэж эхлэхдээ ангийнхандаа хэлэхгүй нууцаар дугуйланд явдаг байсан. Би арав­дугаар ангиа төгсөхдөө 30 гаруй цагийн таслалттай байв. Ангийн багш маань “Яагаад хичээл тасал­сан бэ” гэхээр нь “Би боксоор хичээллэж байгаа. Тэмцээнд яваад гурван нийгэмлэгийн аваргад тү­рүүл­­сэн” гэсэн чинь таслалтыг минь тооцохгүй болгосон. Сүүлд нь багш маань хувийн хэрэг дээр намайг “Фокусын спортоор хичээл­лэдэг” гээд тодорхойлчихсон байж билээ (инээв). Ангийн багш маань физикийн багш байсан юм.

–Таныг нөгөө ангийн анд Н.На­ран­­туяагийнхаа нөлөөгөөр бокст орсон гэж дуулсан юм байна?

-Ах
маань бокс тоглодог байсан юм. Ахыгаа дагаад тэмцээн их үзнэ. Гэхдээ секцэнд нь явдаггүй байв. Нэг өдөр паралель ангийн Н.На­ран­­­туяа “Нийгэмлэгийн авар­га шалгаруулах тэмцээн болох гэж байна. Оръё. Чи дандаа үздэг юм чинь чадна даа” гэсэн. Би “Нээрээ ч тийм дээ. Дандаа үзэж байхаар нэг ороод үзье” гээд Д.Банди багш дээр очоод долоо хоног бэлтгэл хийгээд тэр тэмцээнд нь түрүүл­чихлээ. Эхнийхээ гурван тэмцээн­дээ гурвууланд нь түрүүлсэн. “Зам­чин”, “Сүхбаатар” нийгэмлэг, Най­рам­далын раойны тэмцээн бай­сан. Түрүүлээд их баярласан. Тэгээд л энэ спортоосоо салалгүй арван жил болсон доо.

Д.Банди багшийнх манай өөдөөс харсан хаалганд байдаг байлаа. Багшийн маань аав уран гартай дархан хүн байсан. Монгол мужааны аргаар оньсон тоглоом их хийнэ. Д.Банди багш боксоор хичээллэдгээ гэрийнх­нээсээ нуу­гаад бээлийгээ манайд нуудаг байлаа. Ах бид хоёр тэр бээлийг нь өмсөөд хоорондоо боксдож тоглодог байсансан.

–Сөүлийн олимпод манай­хаас нэлээд өргөн бүрэлдэ­хүүнтэй баг оролцсон байдаг. Гэтэл та ганцаараа медальтай ирсэн?

-Чөлөөт
бөх, бокс, жүдо, байт сур гээд хэд хэдэн төрлөөр өрсөлд­сөн. Боксоор найман хүн явсан. Дэмбэрэл, Цэрэнням, Амаржаргал, Алтансүх, Гантулга бид зургаан бокс­чин, хоёр багштайгаа явсан юм байна.

1984 онд зохиогдсон “Найрам­дал-84” тэмцээн бол олимпийн оронд зохиогдсон тэмцээн байхгүй юу. Хэрэв тэр жил олимп болсон бол медаль авах л байсан. Тэр бол миний оргил үе байсан. 1988 он бол тамирчны минь хувьд амжилт буурсан үе байсан ч олимпоос хүрэл медаль авсан. Намайг ид байхад 1986 онд ДАШТ-д явуулаа­гүй. ДАШТ дөрвөн жилд нэг удаа болдог байсан. 1986 онд АНУ-д зохиогдоход “Хөрөнгөтөн орон руу явуулахгүй” гээд хориглочихсон. Хэрэв явсан бол дэлхийн аваргад түрүүлээд, дэлхийн аварга гэдэг нэрээрээ олимпод түрүүлэх л бай­сан гэж боддог юм.

1988 оны олимпод дөрвөн ялалт аваад хүрэл медаль хүрт­чихээд мөнгөн медалийн төлөөх тоглолтод Шведийн тамирчинд 3:2-оор хожигдсон. Намайг шүүгчийн булхайгаар л буулгаж авсан. Тэр тоглолтоо сүүлд нь харж байхад би хамаагүй илүү ялсан байдаг. Бич­лэгийг нь зөндөө харсан. Тэгээд хүрэл медалийн болзол хангаад эх орондоо ирж байлаа. Ганцаараа медальтай ирсэн. Тухайн үед олим­­пийн аварга болчихсон юм шиг л ирж байлаа. Олимпийн хүрэл медаль их нэр хүндтэй байсан юм.

1989 онд Азийн аварга болчи­хоод л энэ спортоо орхичихсон.

–Тухайн үед капиталист хэмээгд­дэг байсан орнууд руу явдаг цөөн хүмүүсийн нэг нь тамирчид байлаа. Гэтэл тамирч­дыг хөрөнгөтний оронд үзсэн харсан зүйлийнхээ тухай ам нээхгүй байхыг дээрээс тушаа­даг байсан гэдэг шүү?

-Тэгэлгүй
яахав. Хөрөнгөтөн орныг магтаж болохгүй ш дээ. Гадагшаа тэмцээнд явахад Аюулаас хамгаалах яамны төлөө­лөгч хүмүүс багийн ахлагч юм уу, орчуулагч гэдэг нэрийн дор дагаж явна. Хөрөнгөтөн орны тамир­чид­тай уулзахыг хориглоно. Дэлгүүр хоршоо руу хамаагүй явахгүй, заавал тэр хүнтэй хамт явах ёстой. Хөрөнгөтнүүдтэй ярьж болохгүй. Сайхан газар байна гэж магтаж болохгүй. Сүүл рүүгээ л арай гайгүй болсон болохоос биш. Орос руу тэмцээнээр явахад хүртэл Аюулаас хамгаалах яамныхан дагадаг байлаа.

–Таныг Маршал Х.Чойбалсан­гийн ач гэж ярьдаг хүмүүс одоо ч бий. Тэгтэл үгүй юм гэнэ. Чухам яагаад таныг маршалын ач гэх болсон юм бэ. Энэ талаараа сонирхуулаач?

-(Инээв).
Намайг Х.Чойбалсан­гийн ач гэж их андуурдаг юм. Ээж маань эмч. Харин аав нисгэгч. Нисэхэд хоёр Нэргүй байсан юм. Нэг нь Чойбалсангийн Нэргүй, нөгөө нь манай аав Шаравын Нэргүй. Аав, ээж хоёр маань хоёу­лаа Баянхонгорын харьяат, арван жилийн нэг ангийн хүүхдүүд. На­майг Нисэхийн Нэргүйн хүүхэд гэхээр “Өө, энэ чинь Маршалын ач юм гэнэ лээ” гэдэг байсан. Олим­поос медаль авсны дараа нэг хэсэг надад гавьяат цол өгөхгүй удсан юм. Би чинь ямар ч одон медаль авч үзээгүй, шууд л гавьяат тамир­чин цол хүртсэн. Нүцгэн гавьяат шүү дээ. Манайхан намайг нүцгэн гавьяат гэдэг юм.

Зуу гаруй орон оролцсон олим­поос ганцаараа медаль авч эх орноо аварсан тамирчны гавьяаг яагаад үнэлэхгүй байна, яагаад гавьяат цол олгохгүй байна гэж сонинууд бичиж шуугисан. Тэр үед Чулуун гуай “Хотод төрсөн хүн олимпоос медаль авч болдгийг Н.Энхбат баталлаа” гэж нийтлэл бичсэн чинь гадуур “Н.Энхбатын өвөө нь 1937 онд маш олон хүн алсан. Тэрнээс л болоод энэ хүүх­дэд гавьяат цолыг нь өгөхгүй байна. Энэ хүүхэд өвөөгөөсөө болж хэл­мэг­дээд гавьяат болж чадахгүй байна” гэж яриа гарсан. Тэгж ярьж байхыг нь сонсч л байлаа. Тэгэхээр нь би “Би Маршалын ач нь биш ээ. Манай аав чинь өөр хүн байдаг юм” гэдэг байв. Хүмүүс намайг их андуурдаг байсан юм билээ. Ямар сайндаа манай нөгөө ангид сурдаг байсан нэг казах охин “Чи тэр талаар юу ч хэлдэггүй байсан. Танай өвөөгийн хөшөө манай сургуулийн урд байгаад л байдаг. Чи энэ тухайгаа бидэнд ерөөсөө ярь­даг­гүй байсан биз дээ” гэж гомдол­лох вэ дээ.

–Боксоо тоглохоо болиод шиг­шээгийн дасгалжуулагчаар хэдэн жил ажилласан байх аа?

-Шигшээгийн дасгалжуулагч хийж байгаад олимпийн хороонд ажилласан. Тэгээд 2000 онд АНУ-ыг зорьсон. Манай гэр бүлийн хүн нүдний их эмч. Эхнэрийг минь тэндээс урьсан. Тэгээд гэр бүлээрээ тийш очоод ногоон карт авсан. Эхнэр маань мэргэжлээрээ ажил­лаад л байна. Хүүхдүүд минь оюутан болчихлоо.

–Жүжигчин хүн урлагаас хөн­дий­рөхөөр театрын тайзаа хам­гийн ихээр үгүйлдэг гэцгээ­дэг. Үүнтэй адил та боксоо гэнэт орхих шийдвэрээ гаргах мөчдөө эр­гэлзсэн үү. Рингэд дахиж гарах­сан гэж бодогдсон мөч байв уу?

-Байлгүй
яахав. Би 1989 оны Цагаан сарын битүүнд Ж.Батмөнх дарга дээр орж гавьяат цолны тэмдгээ авсан юм. Тэр үед үдээс өмнө дасгалжуулагчаа хийгээд үдээс хойш тамирчны бэлтгэлээ хийдэг байлаа. Нэг үгээр тоглогч-дасгалжуулагч шүү дээ. Биеийн тамирын хороон дарга байсан Дашдовдон гэж их сайхан хүн байсан юм. Тэр хүн надтай цуг Ж.Батмөнх дарга дээр орсон. На­дад зангиа гэх юм байхгүй, Даш­довдон дарга надад зангиагаа зүүж өгсөн. Шагнал гардаж авах үеэр Дашдовдон дарга намайг тоглогч-дасгалжуулагч хийж бай­гаа. Мөн удахгүй Ази тивийн аварга шалгаруулах тэмцээн болох гэж буй талаар дуулгатал Ж.Батмөнх дарга баяр хүргэж гар барингаа “Азийн аварга болоорой” гэсэн. Тэр үед одооных шиг төрийн шагнал авсны дараа хүн амьтан тосоод цэ­цэг, бэлэг бариад угтдаггүй бай­лаа. Дашдовдон дарга гарч ирээд “За энэ чинь Төв хорооны тогтоол гар­сан гэсэн үг шүү” гэж хэлээд Спор­тын төв ордонд авч­раад заал руу дагуулж оруулаад жинг минь үзсэн.

Бүтэн жил тоглоогүй болохоор 75 кг жинтэй болчихсон байлаа. Би 60 кг-ын жингийн тамирчин шүү дээ. Тэгээд 12 кг хасч Азийн аваргад ороод алтан медаль авсан юм. Тэрнээс хагас жилийн дараа дэл­хийн аваргад ороод хүрэл меда­лийн төлөө тоглоод ялагдчихсан. Тэгээд би багшдаа хэлээд Москвад үлдчихсэн. Тэгэхэд аав, ээж маань тэнд амьдардаг байлаа. Аав МИАТ-ийн төлөөлөгчөөр Москвад сууж байсан байхгүй юу. “Би дахиж бокс тоглохгүй. Амралтаа аваад боли­лоо. Би арван жил тоглолоо” гэж аав, ээждээ хэлээд л Москвад үл­дэж байлаа. Тэгэхэд надад ёстой эв­гүй санагдаж билээ. Дэлхийн авар­гын тэмцээн өндөрлөөд бүх та­мирчид тараад, манайхан буу­дал руугаа явчихсан. Би гэр рүүгээ явах гээд аавыгаа дуудлаа. Аав на­майг стадионы гаднаас ирж авч билээ.

Одоо ч гэсэн спортын ордны хажуугаар зүгээр өнгөрч чаддаггүй юм. Хажуугаар нь явбал заавал ордог. Би зодгоо тайлаагүй. Рингэ­дээ зодгоо тайлж байгаа боксчдыг харахад олон жил хичээллэсэн спортоосоо салахад хэцүү л байдаг юм шиг байна лээ. Тэгээд л би зодгоо тайлаагүй. Больё гэж бо­доод л больчихсон. Харин олон улсын шүүгч, дасгалжуулагч бо­лоод рингэд тамирчдаа авч гарсан.

–Манайх олимп, дэлхийн аварга боксчинтой болчихлоо. Нэг жинд олон сайн залуу тамир­чин шил шилээ харан жагсч бай­на. Таны бодлоор итгэл тавьдаг, найдварыг тань хүлээдэг бокс­чид гэвэл хэн хэнийг нэрлэх вэ. Манай боксчдын школ ч өөрч­лөгдсөн?

-Д.Банди багшийнхаа нэгэн сонинд өгсөн ярилцлагыг уншлаа. Багш маань 1988 оны олимпод орсон боксын баг хамгийн шилдэг нь. Тэр багийн бүх тамирчид жигд сайн боксчид байсан гэсэн байна лээ. Багшийн хэлдэг үнэн юм. Багш хүний нүдээр харахад үнэхээр тийм гэдгийг би багш болсон хүний хувьд ч хэлнэ. Тэгээд Монголын үе үеийн боксчдоос хамгийн шилд­гээр нь намайг нэрлэсэн байна лээ. Олимп, дэлхийн аваргуудыг хэлээ­гүй мөртлөө намайг нэрлэсэнд нь багш­даа баярлаж л байлаа. Бид­ний үед Монголоос шүүгч байдаг­гүй байв. Боксын холбоо маань мөн­гөгүй. Тэмцээний үеэр шүүгч булхай гаргавал заргалдахад 25 дол­лар төлдөг. Тэр төлбөрийг төлж чад­даггүй байлаа. Одоо үетэй харь­цуулбал үнэхээр өөр л дөө. Одоо чинь тамирчид тэмцээнд бүх сэт­гэл оюунаа зориулж явж байна. Бид бол дуртайдаа л явж байсан. Одоо спортод амьдралын зорилго­той болсон. Олимпийн аварга бол­бол төдөн төгрөг, байр орон сууц­тай болно гэсэн зорил­готой болжээ.

Би  Сөүлийн олимпоос медаль аваад 168 долларын шагнал аваад буцаад хураалгаж байлаа. Тэр үед 168 доллар чинь 3000 төгрөгтэй тэнцдэг байсан. Тэр 168 долларын арван хувийг суутгал­гүйгээр л надад өгчихсөн юм билээ л. Тэгтэл дараа нь Улаанбаатарын олон улсын тэмцээнд оролцоод шагналд нь авсан мөнгийг минь хураагаад авчихсан. Тэгэхээр нь “Наад мөнгөө ядаж цалингаас минь бага багаар нь авчихгүй яав даа. Би наад мөнгийг чинь уг нь улс эх орныхоо төлөө зодолдож байж олж авсан юм шүү дээ” гэж хэлж байсан. Тийм л цаг үед тамирчин байлаа.

 Д.ГАНСАРУУЛ

П.Лхамдэгд дахиад аваргаллаа. Олон улсын жүдо бөхийн холбооны төлөвлөгөөнд тусгагдсан цув­ра­луудад түүн шиг амжилт үзүүлж буй тамирчин манайхан дунд одоогоор алга. Өрсөлдөгчдөө далаар нь цэвэр тавьж хаячихаад л гараа зангидаж хашгирч босч ирээд үнэхээр сүртэй наадаж байна, дэлхийн дэвжээнд.

Тэрээр өнгөрсөн хавар Герма­ны Дюссельдорфын “Гран при”, Чехийн Прагад болсон “Дэлхийн цом”-д алтан медаль хүртэж барууныханд Монголын эмэгтэй жүдочийн эр бярыг нударга занги­даж үзүүлчихээд Ази тивийн аварга шалгаруулах тэмцээнд тивийнхээ бөхчүүдийг илт давуу буулган авч алтан медаль зүүсэн. Тэгээд эх орондоо зохиогдсон “Чингэс хаан” дэлхийн цомын аварга шалгаруулах тэмцээнээс алтан медаль хүртээд сая хэдхэн хоногийн өмнө Голландын Амстер­дамын “Гран при”-д түрүүллээ. Тамирчин хүний хувьд нэг жилийн дотор олон улсын чанартай тэм­цээ­нүүдэд ийм өндөр амжилт үзүүлнэ гэдэг тэр бүр тохиогоод байдаг зүйл биш шүү.

Жүдод эмэгтэйчүүдийн 78 кг-ын жин бол том жин. Энэ жинд ба­рилд­даг бүсгүйчүүд арал чяцаараа бусдаас ялгагдаж, хийж буй мэх нь даацтай харагдаад байдаг юм. П.Лхамдэгдийн хувьд бөх хүнд байх шинжүүдийг агуулсан тамир­чин. Түүний аав нь сумын заан, харин ээжийнх нь талд Даншигийн зартай бөх байсан гэдэг. Тэгэхээр орон орны шилдгүүд өрсөлддөг дэлхийн дэвжээнд өр­сөл­дөгчөө цэвэр ялчихаад бардам босч ирж буй Лхамдэгдийн тэр араншинд эцэг, эхээс нь өвлөгдөн ирсэн Монгол бөхийн удам нөлөөлсөн нь мэдээж. Харин нөгөө талаас Лхам­дэгдээс Монгол бүсгүйн дайчин, зоригтой, эрэмгий, нугаршгүй чанар үзэгдэж байна.

Монголын түүхэнд нум сум агсаж, өстөн дайснаа илднийхээ сүүдрээр мохоож явсан зоригт хатдын түүх бий. Төр нь цаас шиг хэврэг, түмэн олон нь уур мэт савсан байхад хатан ухаан гаргаж, бүхнийг нар зөв эргүүлэн залж чадсан эмэгтэйчүүдийн тухай бахар­хам түүх судар бичигт тэмдэг­лэгдэн үлдсээн. Хожуу үеийн түү­хэнд ч цогтой тэмцэгч бүсгүйчүүд байсан билээ. Ингэж бодохоор угаас л монгол эмэгтэй хүн дайчин гэх ухагдахуун гарч ирээд байгаа юм. Гэтэл үүнийг Германы гене­тикч, түүхчид зуун хувь баталж, түүх домогт тэмдэглэгдэн үлдсэн Бага Азид оршиж байсан дан эмэг­тэйчүүд амьдардаг эртний Амазон улсын дайчин бүсгүйн ген монгол эмэгтэйн цусанд бийг олж тог­тоочихоод байна. Амазон нь хатан хаанаар удирдуулсан эмэгтэй­чүүдийн цэрэг армитай ялагдал гээчийг мэддэггүй догшин дайчин, омголон бүсгүйчүүдийн улс байснаа таран бутарч Азид уусан шингэсэн хэмээн үздэг.

Гэтэл Германы эрдэмтэд түүхийн улбааг дагасаар Мон­голын эмэгтэйчүүд Амазоны зоригт бүсгүйчүүдийн шинжийг агуулсан гэдгийг Өмнөговь аймгийн нэгэн охины цусанд хийсэн ДНК-гийн шинжилгээгээр нотлоод байгаа нь дэлхий даяар шуугиан тариад байна.

Үүнийг батлах гэсэн шиг П.Лхам­дэгд Германы “Гран при”-д аваргалсан бол Голландын Амс­тер­дамын “Гран при”-д сүүлийн хоёр барилдаанаа Германы бөх­чүүдтэй хийж ялалт байгуулсан. Германчууд энэ бүхнийг нүдээрээ харж, өнөө Амазоны бүсгүйчүү­дийн тухай домгийг санаа биз.

П.Лхамдэгд Амстердамын “Гран-при”-д Камеруны тамирчин Ванессаг барилдааны 1:34 мину­тад, Словений тамирчин Анамариг 2:23 минутад цэвэр ялж, дараагийн тойрогт Германы жүдочийг юко үнэлгээгээр буулгаж аваад аваргын барилдаандаа Германы тамирчин Воллерт Хейдийг 3:35 дахь мину­тад цэвэр ялсан юм. Түүнд ялагд­сан Хейде нь Европын аварга, ДАШТ-ий хүрэл медальтай хашир туршлагатай тамирчин. П.Лхам­дэгд одоогоор олимпийн эрхийн болзол хангачихаад явж байгаа. Жүдод эмэгтэйчүүдийн жингийн чансаанд эхний 14-т багтсан та­мир­чинд олимпийн эрх хүртээдэг. Гэтэл П.Лхамдэгд долдугаар байрт явж байна. Энэ эрчээрээ зүтгээд байвал олимпийн эрх зарлахад хоосон үлдэхгүй нь.

Монгол эмэгтэйн хүч зоригийг дэлхийн тавцанд харуулж, Гер­маны эрдэмтдийн таамаглалыг лавшруулж байгаа П.Лхамдэгд ийнхүү дэлхийн дэвжээнээс дэв­жээнд дэгдсээр явна. Дэгддэг Лхамыг дэлхийн бусад эмэгтэйчүүд дарна гэвэл дэндүү их хүч орох байх. Яагаад гэвэл тэр монгол эмэгтэй шүү.

Д.ГАНСАРУУЛ

Улсын начин Ч.Цогбаяр үндэсний бөх дэх допингийн асуудлыг тойрсон шударга бус үйлдлийг таслан зогсоох, өөрийгөө гүтгэгдчихээд байгааг шийдвэрлэж өгөхөд тусална уу гэж тойргоосоо сонгогдсон УИХ-ын гишүүн Д.Кёкшюүзан Батбаярт хандсан байна. Д.Кёкшюүзан Батбаяр Г.Алтангэрэл, Ч.Цогбаяр нарыг Монголын сумо бөхийн холбооны шугамаар БНСУ-д аваачиж аравдугаар сарын 31-нд БНСУ-ын Шинжлэх ухаан, технологийн хүрээлэнгийн Допингийн хяналтын лабораторид шинжилгээ хийлгүүлсэн байна. Уг шинжилгээгээр хоёр бөхөөс сэргээшийн төрлийн бодис илрээгүй аж. Хамт явсан нэгэн залууг баталгаа болгож хоёр бөхтэй цуг шинжилгээнд оруулсан нь бүгд адил негатив гарчээ. Энэ нь допинг хэрэглээгүй гэсэн үг юм.

Эхлээд
16 бөхөөс до­пинг илэрсэн гэж байгаад 13 болсон. Тэгснээ найм, зургаа болж цөөрсөөр сүүлдээ хоёр бөх допинг хэрэглэсэн болж таарлаа. Тэ­гээд одоо тэр хоёр шийт­гүүлэх юм байх. Хоёр жилийн хугацаанд огт барилдаж болохгүй­гээс гадна Бөхийн өр­гөөнд болох том, жижиг ганц ч барилдаанд зодог­лож болохгүй гэх хатуу­хан шийтгэл ноогдуулна гэнэ.

Шийтгэл
авахаар
бол­сон гээд байгаа улсын харцага Г.Алтангэрэл, улсын начин Ч.Цогбаяр нар “А” сорьцоосоо до­пинг илэрсэн гэх мэдээг дуулаад үүнтэй санал нийлэхгүй байгаагаа мэ­дэгдсэн. Учир нь наад­маар бөхчүүдийн шээ­сээс нь сорьц авдаг нөх­цөл, орчин нь үнэндээ хэнд ч итгэл төрүүлэхээр­гүй агаад сорьцыг сэм со­льж, хольчих боломж дэн­дүү их гэсэн. Мөн шин­жилгээ авч буй ажлын хэсэг, эмч нарын хэс­гийнх­нээс хэн нэгэн нь ямар нэг бөхийн өмнөөс шээгээд өгчих боломж хангалттай байдаг аж. Чухам ийм шалтгаануу­дын улмаас дээрх хоёр бөх “А” сорьцын хариуг эсэргүүцэхээр барах уу “В” шинжилгээгээ шинж­лүү­лээгүй аж.

Хэрэв “В” сорьцоо шинж­лүүлбэл өмнөхөө­сөө ялгаагүй. Өөрсдийнх нь гээд байгаа тэр сорь­цууд өөр бө­хийнх бай­хаас сийхгүй учир шинээр шинжилгээ өгсөн байна. Спортын анагаах ухаанд хүч тамир нэмэхээр хэрэг­лэсэн сэр­гээшийн төр­лийн боди­сын тун хүний мах цусанд тодорхой хэм­жээгээр 1.5 жил хүр­тэлх хугацаанд хадгалагд­даг гэж үздэг. Ийм бо­лохоор дахин шин­­жилгээ өгчээ.

Харин шин­жил­гээний хариу­гаар до­пингт хамаа­рах ямар ч бодис илрээгүй байна.

Бөхчүүд
“Манай бөхчүүд бүгд л допингоддог болсон ш дээ” гэж ярихыг олонтаа сонслоо. Ер нь тэгээд үндэсний бөхөд сэргээшийн асуудал хавтгайрчихаад байгааг бөх сонирхогчид гэлтгүй Монголын ард түмэн мэдрээд удсан шүү дээ.

Энэ жилийн наадам өмнөх наадмуудаасаа олон түүхт ой давхцсан гэдгээрээ ялгагдаж, илүү нэр хүндтэй мэт сэтгэгдэл төрүүл­сэн. Гэтэл БНСУ-ын Шинжлэх ухаан, технологийн хүрээлэнгийн До­пингийн хяналтын лабора­то­риос бөхчүүдийн “А” сорьцын ха­риуг ирүүлсэн наймдугаар сарын эхээр 16 бөхөөс допинг илэрсэн гэх яриа шуугиан дэгдээж өнөө сайхан наадмын уур амьсгалыг дарж бай­лаа. Тэгснээ допинг хэрэглэсэн гэх бөхчүүдийн тоо буурсаар буурсаар Г.Цогбаяр, Г.Алтангэрэл нараар цэг тавьчих шиг боллоо.

Тэр 16 бөхийн тоонд үзүүр, түрүүний бөхөөс эхлээд, том, шинэ цолтнуудын нэрс жагсч байсан. Энэ бүхнээс харахад тэр том цол­той бөхчүүд яаж ийж байгаад до­пингийн хар жагсаалтаас нэрээ сугалчихсан юм шиг. Мөнгөгүй, хэнэггүйгээрээ Ч.Цогбаяр, Г.Алтан­гэрэл хоёр л үлдчихсэн юм шиг сэтгэгдэл төрүүлэхээр байгаа юм. Өнөө жилийн наадмын допингийн асуудлыг ерөнхийд нь харахад бусад бөхчүүд энэ хоёр бөхөөрөө туг тахьчихаад байна уу даа гэл­тэй. Ер нь тэгээд 16 байна уу, найм, зургаа, хоёр байна уу гэдгийн эцсийн тоог Үндэсний их баяр наадмыг зохион байгуулах хороо биш Допингийн эсрэг үндэсний төв, Монголын үндэсний олимпийн хорооныхон 
үнэнээр
нь мэдэж байгаа. Бүр тодруулбал Допингийн эсрэг үндэсний төвийнхөнд БНСУ-аас ирсэн шинжилгээний хариу­нууд шинэхэн эхээрээ хадгалагдаж байна. Г.Ал­тангэрэл, Ч.Цогбаяр хоёр шийт­гэлээ аваад барилдахгүй байна уу, цолоо хураалгана уу хэнд ч хамаа­гүй.

Та бидний анхаарал тавих хамгийн гол зүйл бол БНСУ-аас ирүүлсэн хариунуудыг манайхан яг тэр чигээр нь, шударгаар нийтэд дэлгэдэг эсэхэд юм.

Хөшиг нээвэл нууц тайлагдана гэдэг шиг үү дээ. Албаны хүмүүс допингийн хар хөшгийг нээх цаг болсон.

Ядаж энэ жилийн наад­маар бөхчүүдээс авсан шинжил­гээний “А” сорьцын хариуг БНСУ-аас ирсэн тэр хэвээр нь нийтэд харуу­лах ёстой. Тэгэхээс нааш энэ жи­лийн наадмаар хоёр бөх допинг хэрэглэсэн гэдэгт хэзээ ч итгэж чадашгүй нь.

Д.ГАНСАРУУЛ

Холимог тулааны ОУХМ Жадамбаагийн Нарантунгалагтай ярилцлаа. Тэрээр аравдугаар сарын 30-нд Макаод зохиогдсон “Legend-6” тулаанд Австралийн тамирчин Адриан Пангийг буулган авч ММA-гийн аваргын бүсийн эзэн болсон юм.

–Макаод зохиогдсон уг тэм­цээн чухам ямар тулааных бай­сан юм бэ.

-Тулааны
урлагийн барилддаг, өшиглөдөг, боодог, цохидог гээд бүхий л элементийг оруулдаг холи­мог тулааны буюу ММА-гийн “Домог” нэртэй тулааны аваргын бүсийн төлөө тоглоод ирлээ. ММА-гийн холбоо нь Азидаа хамгийн томд тооцогддог.

–Холимог тулаан гэхээр бие хамгаалах урлагуудын нийлбэр гэж ойлгож болох уу?

-Бүх
тулааныг хольчихсон. Бө­хийн барилдааны авч шидэх, жүдо, самбын өчиг, боолт, боксын цохилт гээд бүгдийг оруулсан. Бээлий нь маш нимгэн. Чөлөөт тулаан. Энэ тулаанд юу ч хийж болно.

–Дүрэмгүй зодоон, хориотой тулааны тэмцээн гэж нэрлээд байсан?

-Дүрэмгүй
тулаан гэдэг рүү нь дөхөж очно. Гэхдээ шууд тэгж нэрлэж болохгүй. Дотроо өвөрмөц хэд хэдэн дүрэмтэй. Хуруугаар нүд рүү хатгахгүй, хазахгүй, дагз, эмзэг эрхтэн рүү цохиж болохгүй гэсэн цөөхөн дүрэм бий.

–Бусад тулааны спорттой харьцуулбал хориглох заалт нь цөөн юм?

-Таэквондод гараар цохих, унагаах, авч шидэх, унасан хойно нь цохихыг хориглодог. Бокст өшиглөхийг, жүдод боох, өчихийг зөвшөөрдөг хэрнээ хөлд өчих нь хориотой. Самбод боодоггүй ч хөл, гард өчдөг. Чөлөөт бөхөд ноцол­доно, цохиж болохгүй гэдэг. Кара­тэд цохиж болно, гэхдээ толгой руу болохгүй. Мутай бокст тохойдож, өвдөглөж болно. Харин авч шидэх, унасан хойно нь цохиж болохгүй гэдэг бол холимог тулаанд энэ бүгдийг зөвшөөрдөг. Бүгдийг хий­нэ.

–Таны оролцсон тэмцээн “Legend”-ийн зургаа дахь удаагийнх нь байсан юм билээ?

-Анхных
нь буюу “Legend-1”-д монголын тамирчид оролцож хо­рио­той мэх хийсэн гэж шүүгчдийн булхайгаар хасагдаж байсан. Энэ удаад би шавь Д.Батгэрэлтэйгээ хамт оролцлоо. Шавь минь анх удаа мэргэжлийн тоглолтоо хийж ялалт байгуулсан. Өрсөлдөгч та­мир­чин нь Хонконгийн каратэгийн тамирчин байсан. Өрсөлдөгчөө эхний үед хүнд цохилтоор буулган авч ялалт байгуулсан.  Бид “Legend-1”-д оролцсон монголын тамирчдынхаа хариуг авч ялалт байгуулж, аваргынх нь бүсийг аваад ирсэндээ баяртай байна.

–Д.Батгэрэл тулааны ямар спортоор суурилсан бэ?

-2008 оноос манай “Шандас” клуб үйл ажиллагаагаа эхлүүлсэн. Бүр эхлэлийг нь яривал Аса­шёор­юү Д.Дагвадорж, Д.Сумъяабазар нарын “Хүчтэн 19-68” гэж клуб байсан юм. Тэр клубт би сургалтаа авч, шавь нараа бэлдэж эхэлсэн. Тэгэхэд л бэлдэж байсан шавь нарын минь нэг нь Д.Батгэрэл. Д.Батгэрэл маань кикбоксын суурь­тай. Сүүлийн үед барилдаан, ту­лаа­ны спортын бүхий л зүйлийг хийж байгаа. Бид нарын бэлтгэл сургуулилтыг “Komit
service” компа­нийн удирдлагууд дэмжиж, тусгай байраар хүртэл хангаж өгсөн. Олон сайхан залуусыг дэлхийд нэрээ гаргасан тамирчин болоход тусалж дэмждэгт нь баярладгаа илэр­хийлье.

Холимог бие хамгаалах урлаг буюу ММА Монголд хүчээ авч эхэлж байна. Энэ урлагийг манайд мэр­гэж­лийн түвшинд хөгжихөд Араи Жүничи гэдэг япон багшийн нөлөө их бий. Энэ хүн “Жайка”-гийн шуга­маар энд ажилладаг ч өөрийнхөө сонирхлоор бидэнд ММА-гийн тулааныг зааж сургаж байна. 1996 оноос клуб байгуулаад бие хамгаа­лах урлагийг зааж яваа хүн. Би энэ хүн дээр 2007 оноос хичээллэсэн. Одоо бол шавь нартайгаа хамт холи­мог тулааны хичээл заалгаж бай­гаа. Саяын тэмцээнд Жүничи багш маань бидэнтэй цуг явсан. Энэ хүн монгол тулааны урлагийг мэр­гэжлийн түвшинд гарахад маш их хувь нэмэр оруулж байна.

–Танай клубт холимог тулаа­наар хичнээн тамирчин бэлтгэг­дэж байна вэ?

-20 гаруй тамирчин байна.

–Холимог тулааны тэмцээ­нүүдийг харж байхад тамирчид нимгэхэн бээлий, шүдний хам­гаалалттай л харагдсан. Өөр хам­гаалалт гэхээр юм байхгүй юм билээ?

-Нимгэн
бээлий, шүд, эмзэг эрхтэний хамгаалалт л хэрэглэдэг.

–Холимог тулаанд тамирчид цус нөжтэйгээ холилдчихсон их л хүнд байдалтай тулалдаж байдаг. Хамгаалалт, хориглох заалт бага болохоор гэмтэх бэртэх аюул их байх?

-Харин
ч энэ урлагаар тоглоход амар. Босоо зодоонд өрсөлдөгчөө зөвхөн цохиод л байна. Цохиу­лахгүй гээд өрсөлдөгчөө бариад авбал хориотой. Каратэд маш их гэмтдэг, нүцгэн гараар зодолддог учир. Харин холимог тулаанд өөрий­гөө яаж ч хамгаалж болно. Бүх хувилбар нь бэлэн. Толгойдоо ганц ч цохиулахгүй гээд өрсөлдөг­чөө барьж авдаг ч юм уу, авч шид­дэг ч юм  уу янз бүрээр хамгаалаад ерөөсөө цохиулахгүйгээр ялалт авч болно. Тактикаа зөв боловс­руулаад тулалдах хэрэгтэй.

–Аливаа бие хамгаалах ур­лагт гар хөл нь хурдан байх гэхээсээ илүүтэй толгойгоо сайн ажиллуулсанд нь ялалт ирдэг?

-Сэтгэн
болдох чадвар маш их хэрэгтэй. Тулаанчид шатарчнаас илүү бодол гаргадаг. Шатарчин хүн энгийн үед тухтай нь аргагүй бодож байгаад сүүлд нь нүүдэг. Харин тулаанд бодсон даруйдаа хийхгүй бол хоцорно. Амьсгал дээрдсэн, өвдсөн, ядарсан, цуцсан үедээ шатарчных шиг тийм бодол гаргах ёстой. Гэхдээ маш хурдан нүүдэл хийх хэрэгтэй. Цохилтоо хийж байхад өрсөлдөгч маань миний толгой руу цохиж өнөөх хариу цохилтын бодлыг мартуул­на. Өр­сөл­дөгчийн цохилтыг ирэхэд юмаа мартахгүйгээр хийх юмаа хийгээд явна гэдэг чинь бодол, сэтгэхүйн хувьд дээд чанар болох гээд байгаа юм. Мэргэжлийн ту­лаанд хоёр тамирчин тоглоход хэн нь тулааны төгсгөлд эхнийх шигээ сэтгэн бодож чадах вэ гэдгийг судлаад алийг нь ялахыг урьд­чилаад таа­магла­чихдаг. Тэр таамгаар л болчихдог доо.

–Дүрэмгүй, хориотой, ши­лэгд­мэл эрсийн тоглодог тулаанд Монгол залуу аваргалсан гэсэн чинь бид омогшсон. Ялалт тамир­чин хүний хувьд хамгийн сайхан мөч байдаг. Та цээжин дээрээ монгол бичгээр “Монгол” гэж бичсэн шивээстэй харагдсан?

-Морьтой,
нартай “Монгол” гэсэн гоё шивээс бий. Би 2004 оноос гадаадад мэргэжлийн тулаа­нуудад оролцож эхэлсэн. Тэм­цээнд оролцох бүртээ “Чингэс хаан” хамтлагийн “Чингэсийн баат­рууд” дууны аян дээр рингэд гар­даг.

…Халдвал халтай гэдгээ мэдүүлэх гэж

Хамтарвал үнэнч болохоо таниулах гэж

…Галд норсон гайхам заяа

Усанд шатсан үнэн заяа… гээд маш гоё үгтэй дуу. Энэ дуунаас ч юм уу бусад зүйлээс маш их эрч хүчийг авдаг. Энэ удаад монгол хүн анх удаа бүх юмыг хольсон хүнд тулаанд аваргын төлөө тоглохоор болсонд сэтгэлзүйн хувьд маш хэцүү байсан.

Анх удаа аваргын бүсийг нь авчих юмсан. Монгол бол бөхийн орон. Аугаа дайчин, түүхтэй орон гэдгийг батлахсан гэсэн бодол дэндүү их байсан. Эн­дээс Монголын тулааны шилдэг тамирчдын хол­бооны Удирдах зөвлөл бүтэн багаараа очиж дэмжсэн. Дээр нь Жүничи багш, шавь нар минь хамт очсон болохоор сэтгэлзүйн хувьд маш хүчтэй болж, ялагдах ёсгүй гэсэн бодлоор дүүрсэн. Би ялалт бай­гуулах бүртээ уухай хашгирдаг. Энэ тэмцээнд ялалт байгуулаад уухай хашгирахад жинхэнэ кайфтай байсан. Тэр кайф маань дээд цэгтээ хүрсэн. Уулын оргил дээр хүн гараад хашгирдаг даа. Түүнээс ч илүү гээд бод доо. Шавь нар маань “Таны уухай хашгирч байсан тэр мөч хамгийн гоё агшин байсан” гэцгээсэн.

Аваргын бүсийн энэ тулаанд би хөлдөө өчүүлсэн. Өрсөлдөгчөө цохиод байсан чинь бээлий нимгэн болохоор сарвууны яснууд минь хавдчихсан. Хуруу тулдаг даа тэрэн шиг сарвууны савхан яснууд ту­лаад хавдчихсан. Надтай тоглосон Австралийн тамирчин ерөөсөө ухардаггүй онцлогтой юм билээ. Цохихоор урагшаа дайраад л байна. Нимгэн бээлийтэй боло­хоор толгой руу цохиод байсан чинь сарвуу хавдчихсан.

Намайг хөлдөө өчүүлэхэд шавь нар минь “Багш маань бууж өгнө гэж байхгүй дээ. Одоо яах бол доо, яана аа” гэж бодсон гэсэн. Тэгээд яахав тэр хүнд байдлаас гарч ялалт байгуулсан. Шавь нар маань “Таныг тийм хэцүү байдлаас гараад ялсан чинь үнэхээр гоё байна” гэж хэлэхийг нь сонсоод миний хамрын самсай шархирсан. Ялалт минь үнэхээр амттай байлаа. ММА нь одоо дэлхийн тулааны оргил болж байна. Америкт туйлдаа хүртэл хөгжиж байна ш дээ.

–Тантай тоглосон Адриан Панг “Legend” тулааны удаа дараагийн аварга байсан юм биш үү?

-Австрали,
Шинэ Зеландын тамирчид чинь их хүчтэй. К-1-д Австрали, Шинэ Зеландын тамир­чидтай тулалдахад хүнд жингийн тамирчдад нь цохилт ордоггүй юм. Гараа буулгачихаад цохиулаад л дайрч ирээд цохиод авдаг тамир­чин олон байдаг.

Адриан Панг “Legend”-ийн авар­­гын бүсийг хамгаалсан тамир­чин байхгүй юу. Кэйж Форсе гэдэг торон дотор зодолддог тулааны аварга тамирчин. Мутай боксоор суурилж, чөлөөт бөх, жиү жицүгээр дагнасан шилдэг тулаанч. Босоо, хэвтээ зодоон, барилдаанд аль алиндаа жигд. Ийм жигд чанартай тамирчин ховор. Харин миний хувьд нэлээд дөхөж очих байх гэж боддог юм. Би багаасаа бөхөөр барилдаж байгаад жүдогоор хичээллэж залуучуудын УАШТ-д гавьяат тамирчин Нармандахтай аваргын төлөө барилдаад мөнгөн медаль авч байлаа. Брюс Лигийн үндэслэсэн жеткундо тулааны урлагаар 1993 онд Эр­дэнэтэд Бэхээ багш дээр хичээл­лэж байлаа. Жүдогоор барилддаг байхдаа жеткундогоор хичээллэ­сэн юм.

Аравдугаар ангидаа Эрдэнэт хотын жеткундогийн насанд хү­рэгчдийн УАШТ-д түрүүлж байлаа. Бэхээ багш маань шавь нараа Японы хүчний кёкушин каратэд оруулсан. Би энэ каратэгаар Азийн аваргын анхны мөнгөн медалийг эх орондоо авчирч байв. 2003 онд Д.Сумъяабазар, Д.Дагвадорж нар “Mongolian
figthing” тулааныг 93 кг-аас дээш, доош гэсэн хоёр ангил­лаар зохиосон. Би тэгэхэд 72 кг-ын жинтэй байж 93 кг-аас доош жин­гийн ангилалд түрүүлсэн юм. Гэх мэтчилэнгээр өөрийгөө холимог тулаанд болж байгаа гээд тоогоод байгаа шүү. Би чансаагаараа мэргэжлийн 500 тулаанчаас 14 дүгээр байрт орчихоод явж байна.

–Таны рингийн нэр “Тунгаа” байх аа?

-Тийм.
Тунгаа гэдэг.

–Тулаанчид тоглолтын арга барил, онцлогоосоо хамаарч рингийн хочтой байдаг, хаздаг, хайрдаг, цахилгаан энэ тэр гээд. Таных юу?

-(Инээв).
Намайг хүүхэд бай­хаас минь Тунгаа гэж дууддаг байсан. Эмэгтэй хүний нэртэй. Намайг бүгд Нарантунгаа гэцгээнэ. Арван жилд байхдаа охидын үзлэгт хүртэл дуудагдаж байлаа. Чухам юу гэдгийг  нь мэдэлгүй охидын үзлэгт яваад очиж ч байсан хөгтэй явдал бий. Тунгаа гэдэг чинь их гоё үг ш дээ. Бодож, тунгаа, шүүж тунгаа гэсэн үг. Ер нь шилэгдэх гэсэн утгатай юм уу даа.

Кикбоксын босоо тулааны дэл­хийн шилдгүүдийг шалгаруулдаг К-1 (К one)-д оролцохоор Японд очлоо. Тэр тэмцээнд аваргын төлөө тоглохдоо үсрэлттэй, эргэлттэй шинэ мэх хийсэн юм. Тэгтэл япон­чууд гайхаад “Монголд бөх байдаг болохоос ингэж үсэрч, эргэдэг тулаан байдаг юм уу. Хүний хий­дэггүй юмыг хийлээ” гээд Аса­шёорюү Д.Дагвадоржоос “Энэ ямар мэх вэ” гэж асуусан чинь “Энийг чинь Чингэс цавчилт гэдэг байхгүй юу” гээд хэлчихсэн гэсэн. Түүнээс хойш намайг “Чингэсийн цавчилт” гэдэг болсон. Аварга омогшоод л тэгээд хэлчихсэн хэрэг.

–Таны төрсөн нутаг ус хаана вэ?

-Би
Булган аймгийн Бугат сумын хүн. Бугат сум маань Эрдэнэт хотоос 30 км-ын зайтай. Эмээ өвөө маань Бугат сумын малчид. 1950-иад оны үед Эрдэнэт хотын буу­риар ээж маань хурга ишгээ хариу­лаад л явж байсан гэдэг. Эрдэнэт хотод хүүхэд насаа өнгөрөөсөн. Энэ хоттой миний бүхий л амьдрал холбоотой. Одоо ахан дүүс маань бүгд тэнд амьдарч байна. Тэмцээнд ялалт байгуулахаараа Эрдэнэтэд л очиж баяраа тэмдэглэдэг.

Би эхнэр гурван хүүхдийнхээ хамт амьдардаг. Хоёр охин, нэг хүүтэй. Миний бэлтгэлийн ар талыг эхнэр маань дааж явдаг. Эхнэртээ баярлаж явдаг шүү.

Д.ГАНСАРУУЛ

 

БНСУ–ын Шинжлэх ухаан, технологийн хүрээ­лэн­гийн Допингийн хянал­тын лабораторитой да­хин холбогдлоо. Тус лабо­ра­торийн захирал Квон Сен Үгээс зарим зүйлийг тод­руулав.

–Танай лабораторитой холбогдож мэдээлэл авс­наас хойш манай со­нинд олон арван уншигч, спорт сонир­хогч, бөх­чүүд ханд­лаа. Манай улсын үндэсний бая­раар амжилттай барилд­сан бөх­чүү­дээс до­пин­гийн шин­жилгээ авдаг болоод хэдэн жил бол­сон. Мон­го­лын үн­дэсний олимпийн хороо, До­пин­гийн эсрэг үн­дэс­ний тө­вийнх­нийг шин­жил­гээ­ний хариуг нуун да­раг­­дуулдаг, допинг хэрэг­лэ­­сэн бөх­чүүд­тэй хуй­валд­даг хэмээн хард­саар ирсэн. Танай лоба­раторитой, ма­най со­ни­ныг холбогдсон учир дээрх асууд­лын үнэн мөнийг тодруулж өгө­хийг хүссэн юм. Тэдгээр шин­жил­гээний хариу­нуу­дын жинхэнэ хариуг мэдэхийг хүсч буйгаа илэрхийлцгээж бай­на?

-Бид
шинжилгээний ха­риу­нуудыг танай Допингийн эсрэг төв рүү явуулдаг. Тэд­нээс асууж болохгүй юм уу.

–Тэд нууц гээд тэр та­лаар мэдээлэл өгдөггүй юм?

-Танай
тал тэдгээр шин­жил­гээний хариунуудыг үнэн зөвөөр нийтэд танилцуулах ёстой шүү дээ. Манайх энэ талаар дэлгэрэнгүй мэдээлэл өгөх боломжгүй. Допингийн эсрэг төвийнхнөөсөө энэ та­лын мэдээллийг ав л даа.

–Энэ жилийнх биш юм аа гэхэд өмнөх жи­лүү­дийн шинжилгээний хариуг та­нил­цуулж бо­лох­гүй юу. До­пинг хэрэг­лэ­сэн бөх­чүү­дийн шийт­гэлээ авах нь аваад л өнгөрсөн. Өнгөрсөн шин­жил­гээний хариу­нууд­тай танилцмаар байна?

-Ингэх
боломжгүй. Улс орон дамнаж мэдээлэл өгөх­гүй.

–Танай лабораторийн бу­руу­­гаас болж манай олим­­под бэлтгэгдэж буй мара­фоны тамир­чин сэтгэлзүйн хувьд маш хүнд байдалд ор­сон. Танайх одоо болтол түүнээс албан ёсоор ууч­­лалт гуй­гаа­гүй бай­гаа шүү дээ. Бид энэ асуудлаар болон манай До­пин­гийн эс­рэг үн­дэс­ний тө­вийг шал­гуу­лах талаар Дэл­хийн до­пин­гийн эсрэг агент­лагт хан­да­хаар төлөвлөөд бай­гаа?

-Танай
тамирчныг маш хүнд байдалд оруулсанаа мэдэж байгаа. Түүний та­лаарх асуудал бараг дууссан гэж бодсон юм.

–Хэрэв Дэлхийн допин­гийн эсрэг агентлагаас бид зөвшөөрөл авбал танай ла­бо­ратори шаард­лагатай ха­риуг бидэнд өгнө биз дээ. Монголын ард түмэн үнэ­­нийг мэдэхийг хүсч байна?

-Хэрвээ
та нар өнгөрсөн таван жилийн шинжилгээний хариуг (наадмаар бөхчүүдээс авсан шинжилгээний хариу­нуудыг хэлэв) авахыг хүсвэл хэд хэдэн бичиг бүрдүүлэх зайлшгүй шаардлагатай гэ­лээ.

Чухам ямар бичиг ба­римт бүрдүүлэх талаар энд дэлгэрэнгүй дурдахаа байя. Монголчууд бид сүү­лийн хэдэн жил наадмаар сайхан наадлаа хэмээдэг ч дараагаар нь сэргээшийн асуудал босч өнөө наадмын сайхан сэтгэгдлээ “до­пинг” гэдэг үгээр сүү­дэр­лүүл­чихдэг болсон. Допин­гийг тойрсон элдэв янзын яриа гардаг ч түүнийг олим­­пийн хороо, допингийн төвийнхөн үгүйсгэсээр ирсэн. Тэд “Допингийн шин­жилгээ бол нууц” гэдэг үгээр ард түмний амыг тагладаг. Энэ жилийнх нь шинжилгээний хариу нууц юм бол өнгөрсөн жил, түү­нээс өмнөх жилүүдийн шин­жил­гээний хариуг яагаад ард түмэнд харуулж бо­лохгүй гэж.

Эцэстээ бөх сонир­хог­чид, бөхчүүд өөрсдөө шу­дарга байдлыг хүсэн, Мон­гол түмний цэнгэлийн ман­лай болсон үндэсний баяр наадам, үндэсний спор­тоо цэвэр байлгахын тулд ийн­хүү БНСУ–ын лабо­ра­торид хандахад хүргэж байна.

Д.ГАНСАРУУЛ