Author: ДАВХАРДАВААГИЙН ГАНСАРУУЛ

Categories
мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Монголчуудын үр хүүхдээ баруунд боловсрол эзэмшүүлэх хүсэл 100 жилийн дараа дахин дайралтад өртлөө

Эрх баригчид өөрсдийнхөө хулгай зэлгий, булхайтай холбоотой шуугианыг дарах зорилгоор Боловсролын зээлийн сантай холбоотой элдэв баримт гаргаж ирлээ. Энэ сантай нэр холбогдсон хүн бүрийг шахам өдөр өдрөөр нэр цохон гаргаж ирж нийгмээр жигшүүлэн зэвүүцүүлж хэргээ бүтээв. Харин энэ их гүтгэлэг, харлуулалтын эсрэг баруунд боловсрол эзэмшсэн тэдгээр эрдэм номтой залуус ганхийсэнгүй шүү.

Монгол Улсын түүхэнд баруунд боловсрол эзэмшсэн, эзэмшиж буй, эзэмшихээр зориг шулуудсан хүүхэд залуусыг ингэж чичилж, доромжилж сошиалаар “цаазалж” буй нь анхны тохиолдол биш. 100 жилийн өмнө баруунд боловсрол эзэмшсэнийхээ төлөө цаазлуулсан бодит түүх баримттайгаа байна.

1926-1930 онд Герман, Франц улсад эхлээд 35 сурагчаа сургуульд явуулсан байдаг. Хичээл сурлагадаа шалгарсан, биеийн эрүүл мэнд сайн, сургуулийн төгсөх ангийн сурагчдыг ийнхүү сонгож баруунд боловсрол эзэмшүүлэхээр явуулж байсан нь хоёр хөрш төдийгүй, олон улсын анхаарлыг гойд татсан байдаг. Өнөөдрөөс бараг 100 жилийн өмнө монгол охид, хөвгүүд баруунд сурахаар явсан бөгөөд анхны 35 хүүхдийн араас Их Д.Нацагдорж тэргүүтэй зургаан хүүхдийг явуулсан байдаг.

Харамсалтай нь харьд суралцсан оюутан, сурагчдыг эргэж ирж сурсан мэдсэнээ эх орон, ард түмэндээ зориулах гэтэл гэнэт “Үндсэрхэг үзэлтэн”, “Хувьсгалын эсэргүү”, “Фашистуудын тагнуул” гэсэн элдэв зохиомол хэрэг үүсгэж эвлэл, намаас нь хөөж, сонгуулийн эрхийг нь хасч, улмаар байцааж эхэлсэн байдаг. Ингээд баруунд боловсрол эзэмшсэн анхны 35 хүүхдээс гурав нь цаазлуулж, найм нь 3-25 жилийн ял эдэлж, тав нь сэжиг бүхий нас барсан байдаг.

Гэтэл энэ түүх яг 100 жилийн дараа Монголд дахин давтагдлаа. Монголчуудын үр хүүхдээ баруунд боловсрол эзэмшүүлэх хүсэл 100 жилийн дараа дахин дайралтад өртлөө. Эрх баригчдын хулгайгаа мартагнуулах гэсэн зорилгоор зориуд гаргаж ирсэн Боловсролын зээлийн сантай холбоотой шуугиан нь үнэндээ монголчуудын үр хүүхдээ баруунд боловсрол эзэмшүүлэх гэсэн хүсэл зоригт цохилт болж байна. Баруунд хойч үеэ сургана, тэндхийн боловсролыг эзэмшүүлнэ гэдэг хөгжил дэвшил шууд утгаараа Монголд ирж байгаа хэрэг. Нэг ёсондоо хөгжлийн хурдасгуур. Тийм учраас энэ сангаас эрэлттэй, хэрэгцээтэй мэргэжлээр хүүхдүүдээ баруунд сургасаар ирсэн юм. Шууд 100-400 мянган ам.доллар гаргаад хүүхдээ сургачих бололцоотой монгол хүн бараг байхгүй шүү. Барууны тэр нэр хүндтэй, дэлхийн хэмжээний өндөр боловсрол олгодог сургуулиудад зөвхөн тэнцсэн хүүхэд нь явдаг. Өөрөөр хэлбэл, тэр сургуулиуд өөрсдийнх нь босгыг давж тэнцсэн хүүхдүүдэд үүдээ нээдэг. Тэдгээр сургуулиудад сошиалаар цуураад байгаа шиг хүүхдүүдээ хахуульдаж, мөнгө өгч, арын хаалгаар суулгадаггүй юм аа.

Боловсролын зээлийн сангийн шуугианыг дэвэргэж буй хүмүүсийн бичиж, хэлж, ярьж буйг анзаарахаар “Мөнгөөр, арын хаалгаар хүүхдээ тэнд сургачихсан байна” гэж байгаа юм.

IBT, TOEFL зэрэг хэлний шалгалтуудад шууд тэнцдэг хүүхдүүдийг харахаар багаасаа англи хэл сурчихсан, тусгай болон төлбөртэй сургуулиар явчихсан байх нь элбэг. Ямар айлууд хүүхдэдээ багаас нь англи хэл заалгадаг вэ гэхээр ихэвчлэн сэхээтэн айлын хүүхдүүд байдаг л даа. Сэхээтэн гэдэг нь голдуу төрийн өндөр албан тушаалтнууд, компани, байгууллагуудын эздийн хүүхдүүд, юм мэддэг сэхээлэг давхаргын айлын хүүхдүүд байдаг. Анхдагч хэрэгцээгээ бүрэн хангачихсан, өнөө маргаашийн хоол, өр лизингийн асуудлаа ерөнхийд нь шийдчихсэн, хүүхдэдээ чанартай боловсрол эзэмшүүлэх зорилготой ийм сэхээлэг давхаргын айлын хүүхдүүд л тэр том шалгалтуудад нь тэнцчихдэг. Өнгөрсөн жил хэлний бүх шалгалтуудад тэнцэж, дэлхийн нэр хүндтэй дөрвөн их сургуулиас тэтгэлэг авсан охин “Би энэ амжилтад хүрэхийн тулд нэгдүгээр ангиасаа англи хэл үзсэн. Надад чөлөөт цаг гэж байгаагүй. Би 12 жилийн турш Toefl-д бэлтгэсэн” гэж ярьж байсан. Хүүхдээ англи хэлний төлбөртэй сургуульд сургахын тулд аав ээж нь өдөр шөнөгүй хөдөлмөрлөдөг бол үр хүүхэд нь аав ээжийнхээ тэр их хайрыг зүтгэлээр хариулахын тулд 12 жил хичээлээ хийдэг байх нь. Тэгж байж энэ айлд Боловсролын зээлийн сан, тэтгэлэг ирдэг байх нь ээ. Гэтэл үүнийг нь Боловсролын зээлийн сантай холбоотой худал сенсааци дэгдээж байгаа бүлэг хүмүүс нь өөрсдөө ойлгохгүй, ойлгохыг огтоос хүсэхгүй, атаархаж сүйд болцгоож, үүн дээр нь хар масс гэгдэх сошиал дахь ажилгүйчүүд нь нэмэгдээд баахан орилолдов.

Боловсролын зээлийн санг тойрсон энэ их хэл ам, атаа жөтөө талцал, үзэн ядалтын үр дүнд юу болов гэхээр баруунд боловсрол эзэмшье гэсэн хүүхдүүдийн хүсэл зориг мохож, эрдэм

суръя гэсэн чин хүсэлд нь саад тээг болж байгаа юм. Бүх нийтийн үйлчилгээний үүргийн сан, Кино урлагийг дэмжих сан, Мэргэжлийн боловсрол, сургалтыг дэмжих сан, Нийгмийн халамжийн сан, Соёл, урлагийг дэмжих сан, Спортыг дэмжих сан, Төсвийн тогтворжуулалтын сан, Улсын авто замын сан, Хилийн чанадад байгаа Монгол Улсын иргэдэд туслах сан, Эрүүл мэндийг дэмжих сан…гээд бичвэл урт жагсаалт болно. Цааш ухвал бараг ямаанд хүртэл зориулсан сан гараад ирж мэдэхээр юм билээ. Ийм хэрэгтэй, хэрэггүй ямаа мэтийн юмнуудад зориулагдсан сангуудыг бүгдийг нь зогсоогоод Боловсролын зээлийн сангийн үйл ажиллагааг улам дэмжиж, өргөжүүлж бүр ч олон хүүхэд, залуусыг дэлхийн боловсрол эзэмшүүлэхээр баруун руу бөөн бөөнөөр нь явуулмаар байна. Өнөөдөр Монголд хамгийн чухал, хэрэгтэй сан бол Боловсролын зээлийн сан.

100 жилийн өмнө Герман, Францаас ном сурч байсан хүүхдүүдээ авчраад цаазалж байсан бол өнөөдөр 2023 онд гадаадад сурсан, сурч байгаа, сурах гэж байгаа хүүхдүүдээ эцэг эхтэй нь, гэр бүлтэй нь хамтад нь сошиалаар “цаазалж”, нэр хүндийг нь гутааж, бараг баруун руу гаргахгүй Алтан тэвшийн хөндийдөө барьцалдаад яг ижил тэнцүү байя гэх ухааны юм ярьцгааж байна. Одоо наад мунхаглалаа даруй зогсоо!

Боловсролын зээлийн сантай холбоотой асуудлаар шүлсээ үсчүүлээд байгаа хүмүүс ээ, та нар одоо боль оо. Эрдэм ном өвөртөлж ирсэн хүүхдүүдэд битгий атаарх. Атаархаж, газар доор ортол нь муулж доромжилж, дэвслэхийн оронд эрдэм мэдлэгийг нь ашиглах хэрэгтэй. Харин ч энэ сангаар сурах дараа дараачийн хүүхдүүдийг баруун руу ар араас нь сургуульд явуулах тал дээр нийгмээрээ, нийтээрээ хөдөлье.

Хэл сурна гэдгийг ерөнхийд нь хоёр ангилж болдог юм. Нэгдүгээрх нь, англи хэлээр халтар мултар ч болтугай хэдэн үг сураад өл хоолоо залгуулах хэмжээнийх болох. Удаах нь, англи хэлийг академик түвшинд эзэмших. Академик түвшний англи хэл гэдэг тусдаа бараг шинжлэх ухаан маягтай. Академик англи хэлтэй болгохын тулд хүүхдийг хар нялхаас нь англи хэлтэй болгож, англи хэл дээрх шинжлэх ухаан, түүх, философи, сонгодог урлагийн сод бүтээлүүдийг уншуулж, танилцуулдаг. Гэтэл хоол олж идэх хэмжээний англи хэлтэй хүн шинжлэх ухааны англи хэлийг ойлгодоггүй. Монгол хэл ч тийм шүү дээ. Англи хэлийг унаган хэл шигээ эзэмшсэн, баруунд өндөр боловсрол эзэмшсэн хүүхэд, залуусаа бид харин ч эсрэгээрээ хамгаалж, сурч мэдсэнийг нь эх орондоо ашиглах тал дээр нэгдмэл байснаараа 100 жилийн өмнөх гашуун түүхийг давтахгүй байх боломж байна.


Categories
мэдээ нийгэм цаг-үе

Кофе уухын сайхан DNN.mn

Кофе бол хүн төрөлхтний хувьд цагийн байдал, улирал харгалзахгүй аагийг нь сэнгэнүүлэн амтархан уудаг гол ундаа болчихсон. Антарктидад очсон аялагч, Гималайн нуруун дээрх кэмптээ буусан уулчин, газрын доорх далд уурхайн ажилчин, бүр сансарт жингүйдэж яваа Олон улсын сансрын станцынхан яг энэ мөчид кофе шимж байгаа ч юм бил үү. Ингэхээр кофе бол хил хязгааргүй, бүр орон зайн хязгаарлалтгүй тархсан дэлхийн ундаа болжээ.

Улаанбаатарт ч кофегоор дагнасан олон улсад нэр хүндтэй, брэнд болсон кафенууд ар араасаа үүдээ нээж, сүлжээ нь нийслэл хот, бүр хөдөө аймгуудад нээгдэж кофе гэх ундааны соёл Монголд дэлгэрчихлээ. Магадгүй энэ нийтлэлийг уншиж буй эрхэм та хаа нэгтээ “Tom n Toms coffee”-гийн аль нэг салбарт нь сууж ч байж мэднэ. Эсхүл ажлын ширээнийхээ ард, буйдан дээрээ, цонхоор гадагш харан зогсонгоо кофе оочлон зогсож ч байж болох юм. Монголчууд гэлтгүй, дэлхий гэх энэ цэнхэр гаригийн хүмүүс яагаад кофег ингэж талархан уудаг болов, кофе уухын сайхан нь юундаа байдаг юм бол. Энэ асуултыг 20-40 жил кофе ууж байгаа хүмүүсээс асууж л дээ. Тэд “Кофе уусны дараа илүү аж жаргалтай болчихдог. Амьдралын сайхныг улам ихээр мэдрүүлдэг. Кофе ууж буй тэр агшин өөрөө сайхан” гэж нэгэн дуугаар хариулсан байна.

Кофенд агуулагддаг гол найрлага болох кофейн нь ядрахыг багасгаж, эрч хүч нэмж, биеийн бодисын солилцоог хурдасгах замаар өөх тосыг шатаадаг юм байна. Цаашлаад ой санамжийг сайжруулж, сэтгэл санааны байдлыг өөдрөг болгож, хариу үйлдэл үзүүлэх хурд, сэтгэц, тархины ерөнхий үйл ажиллагааг сайжруулахад тусалдаг аж. Өдөрт кофе тогтмол уудаг бол сахарын өвчин тусах магадлалыг 50 хувиар бууруулдаг. Кофе нь серотин, норадерналин, допамин зэрэг аз жаргалын даавруудыг ялгаруулах үйл явцыг улам нэмэгдүүлж сэтгэлийг сэргээдэг. Улмаар мэдрэлийн импульсийг дамжуулдаг биологийн идэвхит бодис ялгарснаар сэтгэл хөдлөлөө удирдахад тусална. Кофе уухад сэтгэл дүнсгэр байхаа больж, сэргэлэн цовоо, ухаан хурц болж толгой эргүүлсэн ямар ч асуудлыг зөвөөр шийдвэрлэх чадвартай болдог. Кофе уухаас гадна үнэр нь таны сэтгэл санааг тайвшруулж, стрессийг мартуулдаг. Түүнчлэн кофе нь үхлийн эрсдэлийг бууруулдаг. Энэ ундааг өдөр бүр уудаг хүмүүсийн эрт нас барах эрсдэл 25 хувиар бага байдаг. Кофе хорт хавдрын эрсдэл, цус харвах эрсдэлийг тус тус бууруулдаг. Харвардын их сургуулийн судалгаагаар өдөрт хоёр аяга ба түүнээс дээш кофе уусан хүмүүсийн тархинд цус харвах, зүрх судасны өвчнөөр өвчлөх эрсдэл буурсныг тогтоожээ. Кофе тархийг хамгаалдаг бөгөөд паркинсон, альцгеймер өвчин тусах эрсдэлийг багасгадаг сайн талтай. Мөн хөгшрөлтөөс сэргийлнэ. Кофег тохиромжтой хэмжээгээр ууж хэвшвэл уушги, элэг, бөөр, дотор эрхтнүүдэд сайнаар нөлөөлж, астма, цөсний чулуу, бөөрний чулуу үүсэх эрсдэлийг бууруулдаг юм байна.

Дэлхийн улс орнууд өөрийн өнгө аясыг кофе уух ёс жаягт оруулж өгсөн байдаг. Зарим орны кофетой холбоотой соёлоос товчхон сонирхуулъя.

Өмнөд Америк: Кофег халуунаар, хүйтнээр, сүүтэй, чихэртэй, давстай, коньяктай гэх мэт олон бүтээгдэхүүнтэй хамт хэрэглэдэг.

Этиоп: Хүмүүс нь заавал гар болон амаа угаасны дараа маш өтгөн, гоньдтой, давстай бас цөцгийтэй кофе уудаг.

Турк: Кофег бага багаар балгаж мөстэй усаар даруулж ууснаар жинхэнэ амтыг мэдэрдэг гэж үздэг.

Дамаск: Тус хотын иргэд жижиг аяганы ёроолд байгаа кофенд хэлээ хүргэхэд л уг шингэн кофены сэргээх чадварыг бүрэн мэдэрдэг гэлцдэг.

Америк: Кофег том аяганд уудаг ч сайхан кофе таалъя гэвэл жижиг шаазан аяганд уух нь зөв гэж үздэг.

Барууны орнуудад: Кофены аяга, халбаганд ихэд ач холбогдол өгч, кофег хутгах халбаганы чимээ нь хүртэл кофег ямар амттай байхыг шийддэг гэцгээдэг юм байна.

Монгол: Ихэнх оронд цай уудаг, кофе уудаг хүмүүс гэж ангилдаг. Харин монголчууд кофе, цайг хоёуланг нь уудаг сонин орноор шалгарчээ.

Categories
мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Даварсан малчид УИХ-ын гишүүдийг “Миний малд өвс авчирсангүй, зайл” гэж загнаж байна DNN.mn

УИХ-ын гишүүд энэ сарын эхээр Үндсэн хуульд оруулах өөрчлөлтийн төслийг танилцуулж, иргэдийн саналыг авч хөдөө орон нутагт ажиллалаа. Хөдөөгүүр цагийн байдал хүнд, цас зудтай, хүйтэн салхитай байгаа учир өвс ногоо цухуйгаагүй, мал ихээр хорогдож буй тухай албан мэдээ өдөр болгон шахам сонсогдож байна. Өвөлжилт хүндэрсэн, зудтай аймаг, сумд гэлтгүй хаа сайгүй л нөхцөл хүндэрч малчид малаа хэдэн зуугаар нь үхүүлж байна. Яг энэ үед нь УИХ-ын гишүүн Ш.Адьшаа тойрогтоо буюу Ховд аймагт очиж ажиллаж сумдаа тойров. Гэтэл Дуут суманд очтол нэгэн малчин эр түүнийг омогдон загнаж буй бичлэгийг бүгд харлаа. Тэр малчин малаа үхүүлсэн малчид уйлалдаж, даралт нь ихэсч сэтгэл санаа нь хүнд байгаа тухай ярьж “Та өвстэй ирсэн юм уу, халтар нүүрээ харуулах гэж Дуут суманд ирсэн юм уу, таны нүүрийг хараагүй хүн энд алга, яв” гэж байх юм. 2022 онд манай улс 70 сая мал тоолуулсан. Энэ 70 сая мал бол тэр чигээрээ малчдын хувийн өмч. Хувийн хөрөнгө нь цас зуданд үрэгдсэний төлөө төрөө төлөөлж, хуулийн төсөл танилцуулж явсан УИХ-ын гишүүнийг “Өвсгүй ирлээ, зайл” гэж байгаа нь буруу. Өөрийнхөө малын өвс тэжээлийг малчин нь өөрөө бэлдэх ёстой. Мал минь 200, 300-гаараа үхчихлээ гэж ярьцгааж байна. Өнгөрсөн намар нутаг орноос нь байдал хүндэрнэ, болбол малаа эдийн засгийн эргэлтэд оруулаарай гэж эвтэйхнээр уриалаад байсан даг. Эдийн засгийн эргэлтэд оруул гэдэг нь шууд утгаараа бол тарга тэвээрэгтэй, үнэд хүрч байгаа дээр нь эртхэн зар, мах комбинатад өг, тэгэхгүй бол зуднаар үхнэ шүү гэж эрсдэлийг тооцсон анхааруулга байсан шүү дээ. Цаг агаар муудна, хүндхэн өвөл болно, хавар хэцүүднэ гэдгийг бүр зунаас авахуулаад сануулж байсан ч малчид тоонд шүтдэгээрээ шүтсээр хариу ямар ч арга хэмжээ аваагүй, бэлтгэл ажил ч хийгээгүй нь энэ. Нэг ёсондоо малчид малдаа хэрхэн ханддагтаа дүнгээ тавиулчихлаа. Малчид алийн болгон ингэж хүнээр тэжээлгэх гээд байгаа юм бэ. Ямар ч бизнесмэн наймаа, бизнес нь алдагдалд ороод дампуураад ирэхээр “Чамаас л боллоо, надад яагаад мөнгө өгсөнгүй вэ” гэж УИХ-ын гишүүн ч юм уу, өөр хэн нэгнийг загнаж байсныг лав харсангүй ээ, өдий болтол.

Малчидтай нялуурч, очих болгондоо юм өгсөөр байгаад давраасны хар гай ингэж гарч байна. Сүүлдээ бүр төр төлөөлж яваа хүнийг “Миний малд түмний, татварын мөнгөөр өвс авчирч өгсөнгүй” гэж зандарч эхэллээ. Гэтэл ийм харилцаа, ингэж хэн нэгнийг загнах нь байх л ёстой энгийн үзэгдэл, байдаг л стандарт, хэм хэмжээ мэтээр олон түмэнд ойлгогдож, олон түмэн нь тэгж ярьж байгаа малчнаа өмөөрөх шинжтэй. “Гишүүн байж малчин дээр хоосон очоод байхдаа яадаг юм” гэж дэмжиж ч байх шиг. Ийм болтлоо бид нялуурч, баруун солгойгүй дэлүүрсэн байна. Ийм болтол нь малчдыг харж үзсэн байна аа, 2016 оноос хойш. МАН-ын төр барьж буй энэ найман жилд ард түмнийг ийм болгожээ.

Жинхэнэдээ бол наад мал чинь малчин таны л өмч, таны л мал. Наад малынхаа ашгийг та л хүртдэг. Ашгийг нь та УИХ-ын гишүүнээр дамжуулж ард түмэнд өгдөггүй биз дээ. Өөрөө л ашгаа хүртдэг болохоор та бүх хариуцлагаа өөрөө хүлээх ёстой. Гишүүнийг загнасан тэр малчин эрийг сошиал даяараа л эвий минь, хөөрхий минь, зөв хэллээ гэж байна. Ингэхээ больё оо, эвийлж, хөөрхийлөх биш энэ олон амьтны амийг өөрийн хариуцлагагүйгээс болж үхүүлсэн гэж шийтгэл оногдуулж, хариуцлага тооцдог болгох ёстой юм, угтаа. Таван хошуу мал бол бидэнтэй яг адил амьд амьтан. Халуун хошуут малынхаа амь амьдралыг малчин хүн сайн дураараа дааж авсан, би энийг маллана, би энийг өсгөнө, би ашиг шимийг нь хүртэнэ гэж. Ийм байтал яагаад жил болгон малаа олноор нь үхүүлчихээд хариуцлага хүлээдэггүй юм бэ. Өвс авчирсангүй гэж УИХ-ын гишүүнийг загнаж зогсохын оронд малчин өөрөө малаа тэжээгээд байж байх ёстой. Хариуцлагагүйгээсээ болж малаа олноор нь үхүүлдэг энэ хэрэгт эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж, ял шийтгэл оногдуулдаг баймаар байна.

Орчин үед хүн төрөлхтөн илүү энэрэнгүй болж, амьтан хамгаалах тал дээр нэгддэг болсон. Нэг муурыг тарчлаасны төлөө амьтан хамгаалагчид, гэрийн тэжээвэр амьтдыг хамгаалдаг ТББ-ууд, хувь хүмүүс яаж тэмцсэнийг сана. Монгол Улс гэрийн тэжээвэр амьтдыг хамгаалдаг хуультай болж байна. Дэлхий дахины амьтныг хайрладаг, хамгаалдаг энэрэнгүй үйлс Монголд ч нэвтэрч байхад монгол малчин малаа жил болгон хэдэн зуугаар нь хөлдөөж, өлдөөж үхүүлж байгаа нь хүн төрөлхтний эсрэг, амьтны эсрэг үйлдэж буй гэмт хэрэг мөнөөс мөн болно. Малдаа өвс тэжээл хангалттай бэлтгээгүй, дулаан бууц хашаа, байр бариагүйнх нь төлөө, малаа жил болгон үхүүлдэг малчдыг амьтдыг тамлаж алсан хэргээр шийтгэдэг болох ёстой. Төр хатууд хатуу, зөөлөнд зөөлөн байдаг чанараа үүн дээр гарга.

Хэн нэгэн сошиалаар уйлж дуулангуут бүгд ханарч, эвийлж хөөрхийлцгөөдөг хөл толгой нь олдохгүй ийм нялуурсан амьдрал Монголыг хөгжүүлэхгүй байгаа юм аа. Малчин мал маллаж чадахгүй байвал, үхүүлээд байвал малаас бушуу холд. Чаддаг нь маллах хэрэгтэй. Угаас зах зээлийн зарчим нь ч энэ. Чаддаг нь, чадварлаг нь шигшигдэж үлддэг аль ч салбарт. Мал алаад байгаа нөхөр малаас холдох нь нөгөө талдаа илүү энэрэнгүй ч юм. Цаашид нүүдлийн мал аж ахуй явцгүй болсон гэдэг нь олон юман дээр харагдаж байна. Монгол Улсын бэлчээрийн даац 2-3 дахин хэтэрчихсэн. Худлаа гэвэл газраа хар. Улаан элгээрээ эргэж, тоос нь тэнгэрт тулж, шуурга нь тивийг бүрхэж байна. Зуны эхэн сар гарах гэж байхад газар улаанаараа эргээстэй. Ийм улаанаараа эргэсэн газар дээр эзнээ мянгат болгосон мал сүрэг чинь хамар хатгах өвсгүй юм чинь мянга мянгаараа, сая саяараа үхэхгүй өөр яах юм бэ.

Малдаа тэжээл бэлддэг, дулаан байр барьдаг гэдэг ойлголт манай малчдад ерөөсөө байдаггүй. Мал өсгөх гэж байгаа бол өвлийг өлхөн давчихдаг, үлдвэл дараа жил гээд нөөцлөх хэмжээний тэжээл, өвс бэлдэх хэрэгтэй шүү дээ. Эрсдэлийг тооцох ухаан малчдад байх ёстой. Тэжээлээ бэлдлээ гэхэд хөрөнгө мөнгө, цаг заваа заран байж бэлдсэн нөөцөө салхи, усанд идүүлээд хог болгоод хаячихдаг нь дийлэнх. Дээвэр хийж, чийгнээс хамгаалдаг битүү амбаар ч болтугай барьж өвсний нөөц бүрдүүлнэ гэдэг сөхөө ч байдаггүй нь үнэн. Өнөтэй ч бай, зудтай ч бай өвсөө хангалттай бэлдэж, нөөц нэмэгдүүлдэг хашир ухаан хэрэгтэй байна, малчдад. Сэтгэхүйдээ өөрчлөлт хийхгүй бол малчид аа, урагшлахгүй нь ээ, та нар.

Нөгөө талдаа малчдыг өрөвддөг хийсвэр хандлагаас нийгмээрээ татгалзах цаг нь болсон. Мал төрийн мэдэлд байдаг байсан социализмын үед хаврын тарчиг цагт малчдад нэмнээ оёж, лаа шүдэнз илүүчилдэг хуучирсан, намчирхсан үзэл суртлын үлдэгдэл нь нийгмийн зарим хэсгийнх нь тархинд үлдсэний гор ч байх. Нийгэм чинь өөрчлөгдөж, мал хувьд очоод 30 гаруй жил болж, малчид хэнээс ч шүдэнз гуйхааргүй бэлтэй, хувьдаа малтай хөрөнгөтэй хүмүүс болчихсон. Зөвхөн малчин ч гэлтгүй нийтээрээ ужгирсан энэ үзлээ тайлж хаяж, сэтгэхүйдээ өөрчлөлт хийж малчин гэхээр өрөвдүүлж юм нэхдэг, малчин харахаар худлаа эвийлдэг хуурамч зангаа татацгаа.

Categories
мэдээ нийгэм

Богд ууландаа амьдармаар байна DNN.mn

Дэлхийн улс орнуудыг анзаарахад ард түмэн нь байгалийн үзэсгэлэнт газрууддаа амьдардаг. Ямар л гоё нуур, мөрөн, гол байна, тэр болгоныхоо хөвөөн дээр нь хот суурингаа барьдаг. Ой, тайга, моддоор хучигдсан хөндий, бэлд суурьшицгаана. Мөн далай, тэнгисийн эрэг дээрээ том том хотуудыг сүндэрлүүлсээр. Энэ бол Ази, Европ гэж ялгах юм үгүй, дэлхийн хүн төрөлхтний амьдралын хэв маяг болчихсон. Энгийн жишээ гэхэд дэлхийн улс орнуудын аяллын бичлэг, зураг, танилцуулгыг харахад хотууд нь дандаа байгалийн үзэсгэлэнт газар, гол мөрний хөвөө, далайн эргийн ойролцоо оршдог, таатай уур амьсгалыг бүрдүүлсэн байдаг шүү дээ. Монголчуудын олноор зорчин очдог Сөүлийг хар. Хан мөрөн дундуур нь урсаж, эргээр нь тэр том хотын иргэд амьдарч байна. Далайн дулаан уур амьсгал түрж орж ирдэг Бээжин хотыг бас хар. Хойд хөршийн Москва хотын дундуур Москва гол урсдаг. За, тэгээд Америкийн том хотууд ч гол ус, далай, ойтой ойр. Дэлхийн хүн төрөлхтөн хүн амьдардаг, төвлөрсөн газруудаа ямагт байгалийн үзэсгэлэн бүрдсэн, ус рашаан ундарч урссан газруудад байгуулсаар иржээ.

Манай нийслэл хотын хувьд Өргөө гэж нэртэй байхдаа буюу 1639-1778 оны хооронд л гэхэд Орхон, Тамир, Туул голуудын хөндий дагуу 28 удаа нүүдэллэсэн түүхтэй. 1778 онд одоогийн байгаа газартаа буюу Алтан тэвшийн хөндийд Их Хүрээ нэртэйгээр тогтсон юм гэдэг. Уул ус, ургамал ногоо, ан амьтан нь тэгширсэн энэ сайхан хөндийг бидний өвөг дээдэс хожим холыг, өнөөдрийг харж шинжиж сонгож өгчээ. Энэ хөндийд суурьшсан үеэсээ нийслэлийн иргэд маань Богдхан уул руу, мод руу орж амьдрахааргүй байсан л даа. Учир нь малтай байсан. Малтай айл модноос хол амьдардаг. Хонь мал нь мод руу орчихвол харагдахаа байж бараа сураг нь тасардаг. Тийм болохоор малаа хөндий, усаа дагуулж харууцтай газарт амьдарсаар ирсэн. Харин одоо хотын иргэд цэвэр суурин амьдрал руу шилжиж, мал ахуйгаа хотоос гаргачихсан учир Богд ууландаа амьдрах цаг ирчихлээ. Цаг үеэ дагаж, иргэдийн амьдрах орчин өөрчлөгдөх нь жам ёсны асуудал.

Гол ус бараадуулсан хэд гурван аймгийн төв, Зүүн, Баруун харааг эс тооцвол аймаг, сумын төвүүд голдуу аль л усгүй, цулгуй, салхи, жаврын аман дээр шаваа тавьчихсан байдаг юм. Ялангуяа энэ өргөн уудам нутагт шагай шиг цацагдсан сумын ов товхон төвүүдийг сана. Хээр талд, халцгай, цагаан шороон дунд торойсон хэдэн байшин зэрэглээн дунд уйтгартай сүүмэлздэг. Яваад очихоор үнс шиг шороон дээр буудаг. Энэ бол нийтлэг төрх.

Нийслэл Улаанбаатар хотын урд орших Дархан Цаазат Богдхан уул бол 40 орчим амтай. Эдгээр амыг нь нар зөв тойрон нэрлэе л дээ. Их тэнгэр, Бага тэнгэр, Залаат, Залаатын богино, Хүрхрээ, Их бага хүрэл тогоот, Чулуут, Бумбат, Харганат, Төр хурах, Шажин хурах, Ширдэгт, Ширдэгтийн богино, Баянбулаг, Өгөөмөр, Зүүндэлгэр, Зүүн Зуунмод, Баруун Зуунмод, Баруун дэлгэр, Бөхөг-Түргэн, Өвгөнт өвөр Зайсан, Ар Яргайт, Тайн, Ноён, Жаргалант, Ташгай, Ихбулга, Өвөрсайхан, Нүхт, Арцат, Хүүш, Гурван зандмаан, Зандмааны богино, Ар Зайсангийн ам. Эдгээр нэрсийг уншихад арваадыг нь бол хүмүүс сайн мэдэх байх. Хүрэлтогоот орчмын хотхонууд, Асем веллагаас эхлүүлээд Их, Бага тэнгэрийн амны хотхон, суурингууд бий. Зайсан бол хүн ам ихээхэн төвлөрч, тэлж буй нэг аймгийн хэмжээнээс ч илүү хүн амтай болоод байгаа. Зайсангаас Богинын ам, Богинын амнаас Хийморийн овоо хүртэл Богд уул талдаа ямар гоё гоё хотхонууд сүндэрлэчихсэн гээч. Баруун тийшээ Вива ситигийн урд сүүлийн үеийн хийцтэй хотхон, хорооллууд босч тэнд нэг сумаас ч их хүн ам амьдарч байна. Арцат, Нүхт тэр чигтээ сайхан хотхонуудаар дүүрсэн. Тэр бүтээн байгуулалтыг Шинэ Яармаг хороолол залгуулж байгаа юм. Тэндээс Жаргалантын ам хүртэл барилгажиж, хөл хөдөлгөөнтэй газар болсон. Урагш давахаар сүүлийн үед хүмүүсийн нэршлээр Кувейтийн гэгддэг ам бий. Тэр хавьд суурингууд сайхан тэлж байгаа. Бугат велла гээд хотхонууд байгаа. Зүүн тийшээ Төр хурах, Шажин хурахын ам руу суурин, байшингууд түрж л байна. Хонхорын тэр хавь бол ер нь их сайхан агаартай, үзэсгэлэнтэй газар л даа. Ер нь ингээд Богдхан уулын зүүн, баруун, хойд талаас суурин амьдрал цагийн аясаар түрээд мод руу нь тулаад ирчихсэн байна.

Одоо энэ суурин болоод хотхонуудаа засмал болон дугуй, аялагчдын замаар холбох хэрэгтэй. Аялагч, дугуйчдын замынх нь дагуу боловсон бие засах газар байгуулж, халуун цай, түргэн хоолтой цэгүүд, гэрэлтүүлгийг нь байгуулаад өгчих. Ингэснээр энэ хотхонууд цогцоороо Богдхан уулыг бүрэн хамгаалалтад авснаас ямар ч ялгаагүй л дээ. Нэг ёсондоо энэ хайрхан байнгын хараа хяналт тавьдаг эзэн, байгаль хамгаалагчидтай болчихож байгаа юм.

Ой мод гэхээр “Байгаль сүйтгэчихнэ, түймэр тавьчихна” гэдэг ойлголт монголчуудыг олон жил дагаж айлгаж ирсэн. Түймэр тавина гэдэг ойлголт алга болж байгаа. Гэрээ шатааж суудаг хүн гэж байх уу. Энэ бол худлаа шүү.

Ой мод руу оруулдаггүй, ойртуулдаггүй байсан шалтгаан нь “Байгаль сүйтгэчихнэ, түймэр тавьчихна” гэдэг л сэрэмжлүүлэг байж. Орчин үеийн хүмүүс амарч зугаалах бүс, цардмал замтай амрах хэсэг, маршрут заасан жим замаар л явж салхинд гарна уу гэхээс зэрлэг, неандертал хүмүүс шиг зам, зүггүй газраар ууланд гүйж харайна гэж юу байх вэ. Шинэ цагийн хүүхдүүд ялаа, шумууланд хазуулна гэхээс төвөгшөөж, аалз хараад бархирцгаагаад модон дундуур алхахаа больчихсон. Явган аялагчдын гаргасан жимээс барагтай бол гарахгүй, сууж амардаг газарт нь л ирж түр амсхийж, барьж ирсэн хогоо зориулалтын саванд нь хийгээд хэвшчихсэн. Ийм байхад байгаль сүйтгэнэ, түймэр тавина гэж хориглох нь өөрөө хоцрогдсон асуудал

шүү.

Нөхцөл байдал өөрчлөгдөж, хүмүүсийн ойлголт, сэтгэхүй дээшилж, амьдрах орчноо хайрладаг болсон болохоор монголчуудыг, нийслэлчүүдийг, хүн ардаа Богд ууландаа амьдардаг болгоё оо. Нийт хүн амын гуравны нэгээс ч илүү нь амьдарч байна шүү дээ, Улаанбаатарт. Хэрвээ Улаанбаатарын иргэд Богд ууландаа амьдардаг болбол “Гадаа чинь гадаад шиг байна” гэж төсөөлөн боддог чинь Богд ууланд очиход биелнэ. Гадаадад юм шиг амьдрах уул нь бэлэн байна шүү дээ. Хэрэвзээ энэ бүхэн ажил хэрэг болоод Богд уул руу суурингаа тэлээд эхэлбэл, хоёр зүйл дээр анхаарах хэрэгтэй. Ил модон жорлон, утаат янданг тас хорих ёстой. Анхнаасаа л энэ хоёр шаардлагыг хатуу тавих нь зөв. Гэр хорооллыг л бий болгочихгүй байх хэрэгтэй.

Богд уулын бэлд суурьшсан иргэд, модон дотор байшинтай хүмүүс юу гэж байгаль сүйтгэх юм бэ, юу гэж шүдэнз асаагаад өвс, мод шатаах юм бэ. Гэр нь, амьдарч байгаа орчин нь тэр юм чинь байгалиа харин ч нэг хамгаална. Хотод шилжин ирэгсдийн хоёр, гуравдугаар үеийн хүүхдүүд буюу хотынхон л голдуу амьдрах байх. Түүнээс биш хамаг малаа зараад Богд ууланд байшин худалдаж авах малчин одоохондоо гарахгүй болов уу.

Өглөө хот руу ажилдаа ирцгээж, орой нь харина, амралтын өдрүүдээрээ зүлэгтэй талбай, амралтын тусгай газар, бүсэд ирж налайж амарч, алхаж агаарладаг юм билээ, гадныхны амьдралыг хараад байхад. Тэр жишгээр Улаанбаатарын иргэд ч амьдрах бүрэн боломжтой. Бид энэ их агаар, хүчилтөрөгч үйлдвэрлэгч Богдхан уул, ой модонд очиж амьдаръя л даа. Түүнээс энэ уулыг харж суугаад яах юм бэ. Богд уулыг харж суумааргүй байна. Хайрлах гэж байгаа бол очиж амьдарч байж хайрлана биз дээ. Тэртээ тэргүй амьдраад эхлэхээр хүн чинь орчин тойрноо, байгалиа хайрлаад эхэлдэг юм.

Байсхийгээд л Богд ууланд газар авлаа, Богд ууланд байшин барилаа гээд хэрэлдээд, нэгнийгээ чичлээд эхлэх юм. Ингэж хэрэлдэх нь буруу. Шажин хурахаас цааш урагш тойроод Өгөөмөрийн ам буюу Майдар сити, Зуунмодны ам гээд тойроод тосгон, суурин барьчихад 1.6 саяд хүрсэн Улаанбаатарын хүн ам тэр чигээрээ Богд ууландаа шингээд амьдарчихна.

Дэлхийн улс орнууд иргэдээ, хүнээ гоё амьдрах нөхцөлөөр нь хангаж, боломжийг нь бүрдүүлдэг, өгдөг. Манай сумдын байрладаг тэр халцгай, мод ургамалгүй, хөндий, тал шиг газруудаа тариалан, фермерийн аж ахуй зэргээр аж ахуй, үйлдвэрлэлийн зориулалтаар ашигладаг юм билээ. Америкийн тэр алдартай, цуутай хөндийнүүдийг сонссон л байх, тэнд үйлдвэрлэл өрнөдөг. Харин хүнээ модтой, устай, байгалийн аль л сайхан газарт суурьшуулдаг. Тэндхийнхэн хөндийгөөс ажлаа тараад моддын дундах байшиндаа ирж, гадаанаа кофе оочлон сууж алжаалаа тайлж, ханатлаа хүчилтөрөгчөөр амьсгалдаг. Гэтэл монголчууд хүн төрөлхтний энэ эрүүл хэв маяг, жишгээс эсрэгээр амьдарч иржээ. Явж явж ядруу, хоосон байдаг нь байгальтайгаа ойр амьдардаггүй, стресс ихтэй байдагтай холбоотой ч байх.

Categories
мэдээ онцлох-нийтлэл туслах-ангилал эдийн-засаг

С.Молор-Эрдэнэ: Сайхан цаг ирэхгүй. Түүнийг авчирдаг DNN.mn


Философич С.Молор-Эрдэнэтэй ярилцлаа.

-Хүүхдээ 18 нас хүрэв үү, үгүй юу “Хүнтэй суу” гэнэ. Хорь гарчихвал “Чи оройтлоо” гээд хүүгээ, охиноо ямар ч хамаагүй айлын хүүхэдтэй бушуухан гэрлэхээс өөр аргагүй зам руу түлхдэг. “Миний охин, миний хүү эхлээд боловсор, хорвоог, өөрийгөө тань. Яаран битгий гэрлэ” гэж байгаа эцэг эх цөөн?

-Хүнийг хүн гэж хүндлэх хүндлэл монгол хүнд байдаггүй л дээ. 18 нас хүрсэн хүүхдээ хүндлэхгүй байгаа юм.

Ерөнхийдөө цаагуураа “Чи гараад яаж ийгээд л хулгай хийж ир” гэсэн юмаа ойлгуулчихаж байгаа юм. Яаж ийгээд амьдар, хажуугаар нь биднийг харж үз, мөнгө явуул гэнэ. 18, 19 нас хүрээд өнөө хүүхэд чинь амьдралтай ид зөрчилдөж эхэлж байгаа байхгүй юу. 25 нас хүртэл нь хүүхдийг гэрээсээ гаргах хэрэггүй юм байгаа юм. Яг ээж аавын дэргэд хоол ундыг нь идүүлээд. Монгол амьдралд.

Яахав тэр, барууны хөгжчихсөн газруудад өөр л дөө. Манайд бол хүүхдээ 25 нас хүртэл нь гэртээ байлгах ёстой. Даанч ээж аавууд өөрсдөө осолтой учраас ээжээс холдсон нь дээр, охид. Уул нь болдог бол ээж аавууд нь хүүхдээ дэргэдээ хоол унд, мөнгө төгрөгөөр хангаад учир зүггүй наймаа ярихгүй, хариу нэхэхгүй 25 нас хүртэл нь тайван байлгачихаад гэрээсээ гаргавал шууд, яаран хүнтэй сууж, шууд айлын гэрт орохгүй юм байгаа юм. Айлын гэрт орно гэдэг чинь орон сууц хайж л орж байна гэсэн үг шүү дээ.

Тийм тийм.

-Өөрөө орон сууцгүй учраас.

-Тийм жишээ олон мэдэх юм.

-Эмэгтэйчүүд бол бушуухан нэг эрэгтэйг барьж авахгүй бол манайд ялангуяа хүнтэй суугаагүй эмэгтэйчүүдийн хүчирхийлэл их учраас тэр хүчирхийлэлд автахгүйн тулд бушуухан нэг залууг дэгээдээд авдаг. Тэгж байж хүчирхийллээс холдож байгаа юм. Эрчүүдийн дур тачаалын хүчирхийлэл их. Эмэгтэй хүнийг харлаа, тэгээд л ойлгомжтой. Ажилд нэг шинэ эмэгтэй орж ирлээ, шууд ойлгомжтой.

-Адгууслаг.

-Адгууснаас долоон дор. Адгуус чинь өвдөнө, ичнэ, зовно шүү дээ. Монгол хүн чинь ичиж зовохгүй, тийм аймаар байна аа гэдэг чинь адгуусны түвшний ч ёс суртахуунгүй байна.

Тэгэхээр бид чинь маш их асуудалтай. Энэ асуудлаа шийдэх ёстой. Хийх ажил их байна. Философийг төрийн хэмжээний түвшинд аваачих шаардлага байна. Би хэлээд байгаа шүү дээ, Бал дарга сууж байсан хуучин хоёр давхар байгаа шүү дээ. Нэгдүгээр сургуулийн хажуу талын хашаан дотор. Хоёр давхар цагаан байшингууд байдаг даа.

-Байдаг байдаг.

-Одоо тэр байшин хоосон. Тэнд намайг суулгачих ёстой байхгүй юу. За, Монголын философийг наанаа сууж байгаад гаргаж ир гээд хоолны л мөнгө өгчихнө биз. Тэртээ тэргүй миний хэрэгцээ дууссан. Миний хэрэгцээ дуусчихсан шүү дээ. Гадаад явах сонирхол дуусчихсан, олон орноор явчихсан. Янз бүрийн юм идэж уугаад дуусчихсан. Илүү дутуу янз бүрийн хувцас хунар өмсөөд дуусчихсан. Одоо зүгээр л философио л хийх юмсан. Тайван, чөлөөтэй. Монголын төлөө. Монголын философио л хийх юмсан, өөр юм байхгүй. Энэтхэгт Энэтхэгийн философи хийж, хятадууд Хятадын философио хийж, Иран нь Ираныхаа, Араб нь Арабынхаа философийг хийж, Казахстан нь Казахстаныхаа философийг хийж байна. Тэгвэл Монголын Молор-Эрдэнэ би яагаад Монголын философио хийгээд сууж болохгүй гэж, яг эд нартай адилхан. Дээр дурдсан орны философичдыг хаан нь, төр нь хамгаалалтдаа авчихсан. Би чинь ямар ч хамгаалалтгүй. Надтай ямар ч хүн яриад, уулзаад мэтгэлцэх гээд байгаа шүү дээ. “Молор-Эрдэнэ гуай, тантай сайхан суугаад ярилцчих юмсан” гэдэг. Хятад, Солонгос, Япон, Араб, Казахстан зэрэг орнуудын ард түмэн чинь философичидтойгоо хамаагүй хүнийг уулзуулдаггүй. Холхон бай, чи энэ хүнтэй уулзаж ярихын тулд ядаж хоёр, гурван ном уншчихсан бай гэдэг. Тэгээд тэр хоёр, гурван номыг нь унших гэхээр 10 жил хэрэгтэй. Надтай уулзахын тулд, нэг түвшинд ярилцахын тулд тэр хүнд 10 жил хэрэгтэй байхгүй юу. Тэгэхээр манайд, төр ч юм уу, дээгүүр байгаа нөхөд “Молор-Эрдэнэ гуайг орлочих хүн байна уу” гээд хайвал байхгүй. “За тэгвэл чи хурдхан шиг философи сураад тэр хүний түвшинд яриадах” гэвэл тэр хүнд 10-15 жил хэрэгтэй. Тэгэхээр Молор-Эрдэнийн түвшний хүнтэй болохын тулд 15 жил хүлээх нь байна шүү дээ. Тэгж цаг алдаж, мөнгө үрэх хэрэг байна уу.

-Таны “Өдрийн сонин”-д 10 жилийн өмнө өгсөн ярилцлага фэйсбүүкт одоо ч явж л байх юм?

-Сэтгэгдэл дээр нь “Энэ их сайхан залуу” гэчихсэн байгаа юм чинь. Би одоо залуу байхаа больчихсон шүү дээ (Инээв). Үс мүс минь бууралтчихсан байгааг харж байгаа биз дээ.

-Таны ярилцлагыг хэсэгчилж аваад, эш татаад гаргаж ирээд байна гэдэг нь Монголын нийгэмд, монголчуудад С.Молор-Эрдэнийн хэрэгцээ байна аа гэсэн үг дээ?

-Байхгүй яах юм. Ганц философич нь юм чинь. Түүхэндээ ганц удаа, анх удаа Монголын ард түмэн нэг философичтой танилцсан. Уул нь үүндээ баярлах ёстой. Яахав эхний үед уурласан. Одоо бол яах юм. Бууж өгөхөөс өөр аргагүй. Мэдлэг гэдэг чинь, хүний эрдэм гэдэг чинь ийм хүчтэй байхгүй юу. Надад улс төрийн ямар ч эрх мэдэл байхгүй. Ямар ч боссын хэдэн сая долларын хөрөнгө байхгүй. Надад цэрэг арми байхгүй. Би зүгээр л ганцаараа, тусалж дэмждэг залуучуудтай, номоо бичээд сууж байна. Энийг чинь жинхэнэ эрх мэдэл гэдэг байхгүй юу (Инээв). Үүнийг power гэдэг. Оюуны power гэдэг чинь ийм хүчтэй байхгүй юу. Би зөвхөн толгой доторхио л зараад явж байгаа хүн шүү дээ. Өөр юм байхгүй.

-Тэр сэтгэгдлүүд дунд “Би Молор-Эрдэнийн ярилцлагыг унших дуртай. Энэ нийгэмд ингэж ярьдаг ганц ч болтугай хүн байгаад баярладаг” гэх утгатай үгсийг хүмүүс олон бичсэн байдаг?

-Хэл гэдэг чинь ийм чухал. Бид хэлийг дэндүү муухай хэрэглэж, дэндүү бохир болгож байгаа л даа. Дээр үеийн хэдэн эрдэмтэд нь монгол хэлийг бүр баллаад хаячихсан, эзэгнэчихсэн. Хэл гэдэг чинь хоёр гурван хүний өмч биш шүү дээ. Чи, бидний өмч. Чи, биднийг ярьж байгаа цагт монгол хэл амьдарна. Нөгөө талаар монгол хэлийг философийн түвшинд ингэж гаргаж ирж болж байна шүү дээ. Олон ард түмнүүд, нүүдэлчдийн холимог хэл учраас философидож болж байна.

-Монголчууд ярьдаг шүү дээ, цус хол тусмаа сайн гэж. Тал бүрээс нүүж ирсэн ард түмнүүд, нүүдэлчид нэгдэж Монголыг үүсгэсэн юм бол хэрвээ нэгдэж чадвал маш оюунлаг түвшний хүмүүс гарч ирэх нь дээ?

-Хөндлөн гулд хоорондоо сууцгаагаад л хүүхэд гаргацгаасан. Социализмын үед чинь баруун, зүүн тийш аймгууд руу илгээгээд холилдуулдаг байлаа шүү дээ. Тэр бол маш сайн. Одоо чинь тэгэхээ болиод хажуу талын айлынхтайгаа суучихдаг болсон. Цус ойртсон сумд ч бий. Ингэж болохгүй. Энэ бол гэмт хэрэг. Энийг төр засч янзлах ёстой. Цус ойртоод байгаа нь аргагүй шүү дээ, худал үг, худал зан заншил, худал уламжлал, худал монгол ёс яваад байна. Худал монгол ёс бол хүнийг идэвхигүй, бүдүүлэг болгож, доод түвшинд аваачиж байна. Бид XXI зуунд байна шүү дээ. Бид соёлжих, соёлтой болох ёстой. Тийм учраас чи бид хоёрын арван жилийн өмнө хийсэн ярилцлага өнөөдрийн бидний асуудлыг хэлээд л байна, хуучраагүй байна. Тэгэхээр энэ 10 жил дотор ямар ч, нэг ч алхам урагшлаагүй байна. Энэ ард түмэн, энэ улс орон чинь. Бараг л хойшоо ухарсан байна. Бөхчүүд үзэгчид рүү боорцог цацаад байна гэдэг чинь 150 жилийн өмнө оччихлоо гэсэн үг. Түрүүлсэн морины хөлсийг долоох гээд гүйж байна, цагдаа хамгаалаад дийлэхгүй байна. Тэрийг долоож яах гээд байгаа юм. Нэл хир, хөлс долоож яах гээд байгаа юм. Амьдрал нь яачихсан болоод, гэр орон нь яачихсан болоод тэгдэг юм.

-Хийморио сэргээнэ гээд тэгээд байдаг шүү дээ?

-Тийм хийморьгүй амьтан юм уу. Өөрийнхөө хийморийг өөрөө сэргээдэг болохоос биш хөлс долоож хийморь сэргэдэг юм уу. Хир новш, шороо, нян долоовол хийморь сэргэх байтугай уруудна шүү дээ (инээв). Шороонд даруулж соёлжино гэж хаашаа харсан юм байдаг юм. Усанд орох хэрэгтэй. Усанд орвол соёлжино. Хийморио сэргээе гэвэл тоосонд орж байснаас усанд орсон нь дээр.

Хөлс долоосноос хөлсөө угаасан нь дээр. Тэр хачин хачин монгол ёс гэдэг юм дотор нөгөө л хачин хачин мухар сүсэг чинь яг хэвээрээ. Мухар сүсгийг өдөөдөг гурав, дөрвөн төрлийн хүмүүс байна шүү дээ. Лам нар, улс төрчид, яруу найраг, шүлэг бичдэг баахан нөхөд байгаа шүү дээ, чи мэднэ дээ. Еэ бурхан минь. Зохиолчид мохиолчид гээд түүхэн роман бичээд л хачин хачин нөхөд бий. Тэд чинь мухар сүсгийг өдөөж өгч байна. Энэ гурвыг яаж дийлэх вэ. Яруу найрагч, зохиолчдыг урлагийнхан л гэчихье л дээ. Хамгийн боловсролгүй хүмүүс шүү дээ. Бүдүүлэгтэх гэж байгаагаа урлаг гэдэг. Дээр нь лам нар байна. Ядаж л шашинлаг байсан бол лам нар туранхай байх байсан. Лам хоол бага иддэг, ховдог байж болдоггүй. Хүсэл, шунал нь аль эрт дарагдчихсан байх ёстой байсан. Бүх шашинууд сэтгэлзүйн цэвэрлэгээнүүд хийдэг. Манайд мухар сүсэг болоод ороод ирчихсэн. Салсан нөхрийг минь авчирч өгөөч гээд уйлагнаад байдаг. Ийм хачин болчихсон. Мөнгө ярина, орлого ярина гэдэг шашинтай огт хамаагүй байхгүй юу. Азийн зарим оронд лам нар нь сав барьчихсан ард түмнээс өгсөн хоолыг иддэг. Өөрөө хоол олж идэх шаардлагагүй гэж байгаа шүү дээ. Тэр ямар гоё вэ.

-Монголчууд хэр боловсролтой ард түмэн бэ?

-Боловсрол ярих ямар ч боломжгүй.

-Яагаад?

-Монгол Улсад боловсрол байх ч үгүй. Юун Боловсролын яам, юун Боловсролын сайд. Тийм инээмдэмтэй юм ярьж болохгүй.

-Юу! Бүр Боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны яамтай шүү?

-Шинжлэх ухаан бол тэртээ тэргүй Монголд байхгүй. Яахав гадаадын энд тэндхийн лабораторид ганц хоёр жил болчихоод, гадаадынхнаас ганц хоёр юм сонсч, цээжилчихсэн хүмүүс байгаа. Гэхдээ Монгол Улсын, Монгол орны шинжлэх ухаан байх ёстой. Бидний шинжлэх ухаан, бидний философи байх ёстой. Тэр байтугай би хэлээд байгаа шүү дээ, Бидний Буддизм байх ёстой. Төвөдүүд аваад Төвөдийн Буддизм болгочихсон. Японууд аваад Японы Буддизм болгочихсон. Солонгосууд аваад Солонгосын Буддизм болгочихсон. Хятадууд аваад Хятадын Буддизм болгочихсон. Бид ч бас тэгэх ёстой. Монголын Буддизмтай болох ёстой.

Боловсрол гэхээр зүгээр л диплом. Дипломын л төлөө байна шүү дээ. Дипломоо л авах гээд байна. Тэр хичээл, ном яах вэ, дипломоо л авах нь чухал. Тэр хичээлийг зааж байгаа багш нь ч тэр инээдэмтэй. Би Хөвсгөлд явж байгаад хоёр залуутай уулзсан. Нэг нь зах дээр наймаа хийгээд мөнгөтэй болчихсон. Нөгөөх нь ШУТИС төгссөн. Уулзаж юм ярьж байгаад “Чи тэрийг уг нь мэдэх ёстой доо, ШУТИС-ийг төгссөн, дипломтой хүн” гэсэн чинь “Мартчихжээ” гэж байгаа юм. Тэгэхээр нь “Тэгвэл чи зах дээр наймаа хийж амьдарч байгаа энэ залуугаас ямар ялгаатай байгаа юм” гэж асуусан. Сурсан эрдэм байсан бол мартахгүй шүү дээ. Сая нааш ирэхдээ таксины жолоочтой үг солилоо. Арван жилийн сургуулиа төгсөөд шууд ажил дээр гарсан гэж байна. “Чи нэгээс аравдугаар анги хүртлээ юу юу сурч байснаа санаж байна уу” гэж асуутал “Ёстой санахгүй байна” гэж байгаа юм. Тэр 10 жилийн боловсрол нь хааччихав. ШУТИС-д сурсан залуугийн дөрөв, таван жил хаачсан бэ? Энийг юу гэж ойлгох вэ?

-Диплом л авах ганц зорилготой ёстой байсан.

-МУИС, ШУТИС чинь 18 нас хүрсэн залуучуудын өдөр өнжүүлэх газрууд. Зөвхөн ирцээ бүртгүүлээд явах нь чухал. Хичээл дээрээ чихэвчээ зүүчихнэ. Ирцийн кредитийн оноо нь ороод ирэхээр түүн дээрээ цээжилчихсэн жаахан юмнуудаа огьж гараад л явчихаж байгаа шүү дээ (инээв).

-Таныг саяхан Төрийн ордонд явж байгааг харсан. Зөвлөлдөх санал асуулгад төлөөлөгчөөр сонгогдсон юм уу даа гэж таамагласан л даа?

-Тэрэнд орсон шүү дээ. Намайг хараагүй юм уу. Үндэсний телевизээр гарсан. Анх удаагаа Үндэсний телевиз намайг гаргалаа. Гоё байлаа. Ихэвчлэн хувийн хэвшлийн телевизийнхэн ирж яриа авдаг байсан бол энэ удаад Үндэсний телевиз ярилцлага авсан. Андуурсан уу, яасан. Цаанаасаа тушаалаа сонссонгүй юу, тэнд нэг алдаа гарсан байх аа (инээв).

-Та юу ярьсан юм?

-Ерөнхийдөө шударга ёсыг ярьсан. Уул уурхайгаас орж ирж байгаа энэ их орлогыг яаж ард түмэндээ хуваарилах вэ. Шударга ёсоор хуваарилах ёстой. Хэнд хэрэгтэй байна вэ, тэдэнд хурдан мөнгө өг. Тэр их чухал. Нэгэнт мөнгөтэй бололцоотой баячуудад мөнгө өгөх хэрэггүй. Бололцоо багатай хүмүүст өгөх чинь шударга ёс. Түүнээс биш Монголын хүн болгонд өгнө гэдэг утгагүй. Маш их мөнгөтэй хүнд нэмж мөнгө өгөөд яах гээд байгаа юм. Хэрэгцээтэй хүнд нь өг.

-Шударга ёсыг яаж тогтоох вэ?

-Хүмүүсийнхээ орлогоор л тогтоочихно. Сүүлийн 10 жилийн орлогыг нь хараад л, дансны орлого, зарлагыг нь харахад л дороо гараад ирнэ. Наад айлдаа, наад залуудаа хурдан өгөхгүй бол хэцүүдлээ гээд бүх юм тодорхой байх болно.

-Жагсаалын үеэр залуустай уулзахад “Монголд шударга ёс байхгүй учраас эх орноосоо явах шийдвэрт хүрч байна” гэж ярьцгаасан. Тэдний амнаас мөнгө хэрэгтэй байна, өлсөж байна гэсэн үг биш, шударга ёс хэрэгтэй байна гэсэн үг гарч байсан?

-Yes!

-Шударга ёс байхгүй учраас бид эх орноосоо явж байна гэсэн?

-Шударга ёс гэж хэнд юу ногдсон, тэрийг нь өгөх ёстой. Тэр залуус чинь авлагатай хүмүүс байхгүй юу. Шударга ёс гэдэг чинь өгөө, аваа тэнцэх ёстой. Өгсөн бол авна, авсан бол өгнө. Ард түмний баялгийг авчихсан байна. Одоо тэд яах ёстой вэ. Өгөх ёстой. Гэтэл өгөхгүй байна. Тийм учраас шударга ёс биелэгдэхгүй байна. Өгөө аваа тэнцэх ёстой. Хайр дээр ч гэсэн тийм байх ёстой. Би хэн нэгнийг нэг жил хайрлалаа, хариуд нь тэр хүн хайрлах ёстой. Үгүй гэвэл, баяртай. Би хэн нэгний асран хүмүүжүүлэгч юм уу, би эмээ нь юм уу. Тэр л байхгүй юу. Шударга ёс бол тэр. Авах ёстой бол авах л ёстой. Өгөх ёстой бол өгөх л ёстой. Тийм учраас энэ уул уурхай нүүрсний хулгайч нар байна шүү дээ, та нар авч болсон. Одоо өгч болох л байх. Өгөө аваа тэнцэх л ёстой. Авсан шигээ өгч болно. Өгсөн шигээ авч ч болно. Түүнээс биш зөвхөн авдаг, өгдөггүй. Эсвэл өгдөг, авдаггүй бол шударга ёс алдагдаж байгаа юм. Тийм учраас тэр залуучууд маш их авлагатай залуучууд байсан. Авлагыг нь өгөөгүй учраас “За явлаа”. Явахаас өөр арга байхгүй.

-Сүүлийн үед монголчууд гадагшаа маш ихээр гарч байна, ажил хийж, мөнгө олох гэж тэр шүү дээ?

-Гадаад руу гарсан хэдэн зуун мянган монголчууд бол гомдолтой хүмүүс байхгүй юу. Төрдөө, улс орондоо гомдож явдаг хүмүүс. Доголон нулимстай л явж байдаг хүмүүс. Дотор нь байгаа бидэнд нулимс гарах ч зав алга (Инээв).

-Сайхан цаг ирнэ ээ л гэж бодож дотор нь явж байна даа?

-Сайхан цаг ирэхгүй. Сайхан цагийг авчирдаг байхгүй юу.

-…

-Сайхан цагийг авчирна аа. Шаардана аа.

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ

НОМ ЯРЬЖ ӨГЬЕ: “Үлгэрийн далай” DNN.mn

Монголчуудын эрт цагаас шүтэж биширч, шимтэн уншиж ирсэн Монгол Ганжуурын 90 дүгээр ботид байдаг, Бурханы шашины онол сургаалыг үлгэр домог хэлбэрээр энгийн ойлгомжтой тайлбарласан, танин мэдүүлэх, сурган хүмүүжүүлэх гүн утга агуулгатай “Үлгэрийн далай” хэмээх хөлгөн судар бий. Анх Ширээт гүүш цорж XVI зуунд төвөд хэлнээс монгол хэлэнд орчуулсан байдаг. Тэр цагаас өнөөдрийг хүртэл энэ судрыг ном хэлбэрээр монголчууд уншсаар байна. 2017 онд гурван цувралаар уншигчдад, ялангуяа багачуудад зориулан хэвлэжээ. Уг цувралын нэгдүгээр дэвтрээс “Очир нэрт охин” хэмээх сургаалт үлгэрийг ярьж өгье.

Бурхан багш Ширавасун хотод сууж, шавь нартаа ном номлож байхад ийм нэгэн явдал болжээ. Гэгээн Ялгуугч хааны хатан амаржиж гоо бус охин төрүүлжээ. Охинд Очир хэмээн нэр хайрласан байна. Охиноо хаан хатан хоёр хүний нүднээс ангид өсгөжээ. Нас бие хүрэх үед нь нэгэн гуйлгачин хөвгүүнд ихээхэн эд агуурс таслан өгч, муухай зүстэй охиноо эхнэр болгож өгөхөд хөвгүүн зөвшөөрчээ. Хөвгүүнд ноён хэргэм өгч “Миний охиныг түмний нүдэнд бүү харуул. Гэрээсээ гарахдаа түүнийг цоожилж байгаарай” гэж захижээ.

Хүргэн нь хадам аавынхаа захиас ёсоор амьдарч байтал хааны түшмэлүүд эхнэрээ дагуулан ирж хамтдаа баяр цэнгэл хийх болов. Гэтэл өнөөх түшмэлийг ганцаар ирсэнд сэжиглэн “Танай эхнэр үзээрийн царайтай, эсвэл маш гоо төгс нэгэн байх. Зүсийг нь үзүүл” гэхэд түшмэл зөвшөөрсөнгүй. Ингээд түшмэд өнөө түшмэл буюу хааны хүргэнд нойрсуулах тан өгч унтуулаад түлхүүрийг нь авч гэр рүү нь зүглэв.

Яг энэ үед Очир гүнж Бурханаас аврал эржээ. Очир гүнж өөрийн муухайд гутарч, бусдын сайханд атаархалгүй, үргэлж ариун сайхан сэтгэл үүсгэсэн учир адууны дэл шиг үс нь торгомсог болж, ширүүн арьс нь толийж, зүс царай нь ертөнцөд адилтгашгүй үзэсгэлэн гоо болж хувирав гэнэ. Түүнийг харсан түшмэд алмайрч, нойрсуулах тангаас сэрсэн нөхөр нь хүрч ирээд хосгүй сайхан эхнэрээ үзээд хязгааргүй их баярлажээ.

Ийм явдал болсон учир бүгд Бурхан багш дээр очиж Очир гүнж яагаад муухай зүстэй төрснийг асуухад “Урьд нэгэн айл охинтой байж. Гуйлгачин хоол гуйж ирэхэд өнгө зүсээр нь доромжилж, юу ч өгөлгүй хөөж явуулжээ. Гэвч охин гуйлгачинтай муухай харьцсандаа гэмшин гуйлгачныг олж очиж уучлал гуйгаад хоол ундаар дайлжээ. Тэр цагаас хойш охин, эцгийнхээ хамтаар ядарч зүдэрсэн хүмүүст чадлынхаа хэрээр хоол унд өгч туслах болжээ” гэв. Бурхан багш “Тэр охин, эцэг хоёр бол хаан, Очир охин та хоёр билээ. Гэм нүгэлээ наминчилсныхаа ачаар охин энэ насандаа үзэсгэлэн гоо болж, ядарч туйлдсан хүмүүст тусалсныхаа үрээр хаан та энэ насандаа эд агуурстай, дээд сайн язгууртай болон төржээ” хэмээгээд “Тиймийн тул хэн хүн бусдыг басамжлан доромжлохыг тэвчиж, бусдад тусалж явтугай” хэмээн сургав.

Categories
мэдээ онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Европт бас нэгэн том түнш хаалгаа нээгээд буцах шиг боллоо DNN.mn

Бүгд найрамдах Польш улсын ерөнхийлөгч Анджей Дуда энэ сарын 24-26-ны өдрүүдэд манай улсад албан ёсны айлчлал хийлээ. Польшийн ерөнхийлөгч Анджей Дудагийн хувьд дэлхийд Украины ерөнхийлөгч Владимир Зеленксийн дараа тооцогдож буй баатар эр. В.Зеленскийг эх орноо авран хамгаалсан баатар гэдгийг дэлхий нэгэнт хүлээн зөвшөөрчихөөд байна. Түүнтэй очиж уулзсан, ярилцсан, гар барьсан улстөрчийн рейтинг эрс өсдөг цаг болчихлоо. Хүн болгон түүнтэй уулзах гэж, гарыг нь барих гэж гүйдэг болсон. Манайхан л “Хошин шогч улсаа сүйдэлж байна” гэж ярьж байгаа болохоос биш дэлхий даяар В.Зеленскийг хүлээн зөвшөөрчихлөө. Нэр хүндээрээ, олны анхаарлыг татаж буйгаараа түүний дараа орж байгаа хүн бол Польшийн ерөнхийлөгч Анджей Дуда юм. Энэ хүний үйл хөдлөл, шийдвэр, улс төрийн айлчлал бүрийг олон улс ажиглаж байгаа. Польш бол Европын холбоо, НАТО-гийн гишүүн улс. Европын холбоо Олон улсын валютын сан болон Дэлхийн банкнаас гаргадаг судалгаагаар ДНБ-ий хэмжээгээр дэлхийг олон жил тэргүүлсээр ирсэн. Тус холбоо өнгөрсөн жилийн нэгдүгээр улиралд ДНБ-ий (17 их наяд ам.доллар) хэмжээгээрээ дэлхийд гуравдугаарт жагсч байсан. Польш улсын хувьд экспортын хэмжээ нь 343.8 тэрбум евро, импортын хэмжээ нь 363.7 тэрбум евро, гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын хэмжээ нь 3.7 тэрбум евро байгаа нь Европын холбоо дотроо эдийн засгаараа тэргүүлдэг орнуудын нэг гэсэн үг. Тус улсын олон улсад баримталж буй бодлого, төрийн тэргүүнийх нь нэр хүнд, эдийн засгийн эрчимтэй эргэлт зэргээс нь харахад энэ дайны дараа Европт Герман, Франц, Польш, Украин гэсэн дөрвөн том тэргүүлэх гүрэн бий болох нь шиг байна гэсэн таамаглалыг олон улс судлаач, шинжээчид гаргаад байгаа.

Дайн дажинтай, дэлхийн эдийн засаг савлагаатай байгаа энэ үед ийм өндөр рейтинг, нэр нөлөө бүхий том улстөрчийг урьж айлчлуулсан нь Монгол Улсын дипломат бодлогын маш уран нарийн, ухаалаг, зөв зүйтэй алхам боллоо гэж манай улстөрч, судлаачид нэгэн дуугаар хүлээн зөвшөөрч “Хайж хайж олсон гуравдагч хөрш минь” гэдэг үг энэ удаад яг тохирч байна гэж дүгнэж байна. Мөн Монгол Улс стратегийн түншлэлтэй улсынхаа тоог нэгээр нэмлээ ч гэж энэ удаагийн айлчлалыг товчоор тодорхойлж байна.

Европын холбоотой манай улс найрсаг харилцаатай. Тэр дундаа Герман, Францтай нөхөрсөг харилцаатай. Үүн дээр Польш улс нэмэгдэж байгаа нь улс төр, геополитик, эдийн засгийн хувьд томоохон алхам болж байна. Айлчлалын үеэр хоёр орны бизнес эрхлэгчдийг оролцуулсан бизнес форумыг зохион байгуулж, парламент, Засгийн газар, төрийн байгууллагууд, иргэд, бизнес эрхлэгч, баялаг бүтээгчдийн харилцаа идэвхитэй өрнөж байгаад сэтгэл хангалуун байгаагаа төрийн тэргүүн нар илэрхийлсэн.

Мөн цаашид худалдаа, эдийн засаг, хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлж, бүтээн байгуулалт, зам тээвэр, боловсрол, геологи, уул уурхай, соёл урлаг, байгаль орчин, иргэд хоорондын харилцаа зэрэг салбарт хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх нь зүйтэй гэдэгт ч санал нэгдэцгээсэн. “Польш улс Монгол Улс руу хийж байгаа бараа, бүтээгдэхүүний экспортын хэмжээгээрээ Европын холбооны улсад тэргүүлж байгаа орны нэг” гэсэн нь олны анхаарлыг татсан бөгөөд Улаанбаатар хотноо үйл ажиллагаагаа эхлүүлж буй Консулын хэлтэс худалдаа, эдийн засгийн харилцааг хөгжүүлэхэд чухал хувь нэмэр оруулна гэдгийг ч ерөнхийлөгч Анджей Дуда онцолж байсан. Айлчлалын үеэр “Олон улсын автотээврийн харилцааны тухай Монгол Улсын Засгийн газар, БНПУ-ын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр” байгуулсан нь худалдаа болон дамжин өнгөрөх тээврийн өртөг зардал буурах, цаг хугацаа хэмнэх зэрэг олон эерэг дүн авчрах нь тодорхой. Цагийн байдал ороо бусгаа, эдийн засгийн байдал хүнд үед Европын холбооны гишүүн улсын тэргүүн ийм сайхан мэдээ дуулгасан нь манай эдийн засагт гэрэл гаргаж буйгаас ялгаагүй. Ингээд Европын холбооны тэргүүлэх гурван том гүрэнтэй Монгол Улс сайхан харилцаатай болоод авлаа. Одоо манай төрийн гурван өндөрлөгийн нэг нь Украинд оччихвол Европын дөрвөн гол улстай түншийн харилцаатай болох асар том боломж харагдаж байгааг нь улс төр судлаачид, туршлагатай дипломатчдын байр сууринаас ажиглагдаж байна гэсэн яриа бий. Нөгөө талдаа Польшийн ерөнхийлөгч Анджей Дуда айлчилсан гэдэг нь Монголын ард түмэнд том боломж нээгдэж байгаа юм. Айлчлалын үеэр ялангуяа Анджей Дуда хэд хэдэн удаа хоёр орны иргэдийн харилцаа гэж тодотгон ярьж байгаагаас нь үзвэл монголчууд тус улс руу визээ мэдүүлдэг болно, Европын холбоо руу гардаг болно гэсэн гэгээтэй мэдээ. Польшийн ерөнхийлөгчийн хэлсэн үгс дундаас “Эдийн засгаар ардчиллыг чинь баталгаажуулах хэрэгтэй байна” гэсэн нь эдийн засгаар хамтран ажиллая гэсэн үг л дээ.

Ямартай ч Европын холбооны нэр хүндтэй улсын тэргүүн манайд ирээд олон асуудлыг нааштайгаар шийдэж өгөхөө илэрхийлж, хамтран ажиллах хэлэлцээр байгуулчихаад явчихлаа. Дэлхийн тэргүүлэх гүрэн, дэлхийн хүчирхэг холбоо Европын холбооны бас нэг том түнш “Тавтай морил” гэж үүдээ нээж өгчихөөд буцчихлаа.

Одоо монголчуудын хувьд, манай төр засгийнхан хэлсэн ярьсандаа л байх хэрэгтэй. Очсон газар болгондоо “Газрын ховор элементийн салбарт хамтаръя” гэж ноднингоос хойш яриад байгаа. Сая ч бас ярилаа. Үүнийгээ хэлсэн, ярьсныхаа дагуу өгч авалцаж тохирох, хамтрах ажлаа эхлүүлж, эрчимжүүлэх л хэрэгтэй. Хэрвээ өгч чадахгүй бол зөвөөр ойлгуулж, харилцаагаа эрхэмлэ. Хэлсэн бол хийдэг найдвартай, нөхөрлөлдөө үнэнч, тууштай байхыг хичээх ёстой, энэ удаад. Яагаад энэ удаад гэвэл, манайх олон улсын харилцааны салбартаа хайнга, ёс зүйгүй үйлдэл гаргадаг, хэлсэн ярьснаасаа буцдаг, амласнаа хийдэггүй гэдэг муу нэр зүүчихсэн. Ерөнхийдөө бол олон улсын тавцанд манай улс улаан анхаарлын тэмдэгтэй, хамгийн хулхи хүмүүс гэсэн ойлголттой болчихсон. Үүнийгээ энэ удаад бодон бодон хэлсэн, ярьсандаа байж ажиллах л үлдлээ дээ, төр засгийнхан маань.

Монгол Улс Европ сайн түнштэй болоод авсан нь манай улсын хувьд олон улс, дипломат ажиллагааны салбартаа том амжилт гаргалаа. Европын холбооны гол улсын тэргүүнийг энэ үед эх орондоо авчирч чадсанаар ардчилсан, олон тулгуурт зарчим дээрээ бат зогсож, энх тайван, ардчилал, хүний эрхийг дэмжигч зөв зам дээрээ байгаа шүү гэдгээ олон улсад нотоллоо.


Categories
мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Жон Браун: Эдийн засгийн ноён нуруу болсон жижиг, дунд үйлдвэрийн чадавхыг хөгжүүлэхэд манай хөтөлбөр чиглэгддэг DNN.mn

АНУ-ын Элчин сайдын яамны Хэвлэлийн төлөөлөгч Жон Браунтай USAID буюу АНУ-ын Олон улсын хөгжлийн агентлагийн үйл ажиллагаа, цаашдын зорилтын талаар ярилцлаа.

-АНУ-ын Олон улсын хөгжлийн агентлаг (USAID) 2023-2028 оны Монгол Улс дахь Стратегийн баримт бичиг буюу төлөвлөгөөгөө зарлажээ. Ярианы эхэнд уг агентлагийн талаар товч танилцуулахгүй юу?

-АНУ-ын Олон улсын хөгжлийн агентлаг (USAID буюу ОУХА) нь 1961 онд анх байгуулагдсан бөгөөд хүмүүсийн амь насыг аврах, ядуурлыг бууруулах, ардчилсан засаглалыг бэхжүүлэхэд туслалцаа үзүүлэхийн төлөө ажиллаж ард иргэдэд дэвшин өөдлөхөд нь дэмжлэг үзүүлэх олон улсын хөгжлийн болон хүмүүнлэгийн үйлсийн тэргүүн эгнээнд явдаг юм. АНУ-ын ОУХА нь бүх нийтийн эрүүл мэндийг сайжруулах, дэлхийн тогтвортой байдлыг дэмжих, хүмүүнлэгийн тусламж үзүүлэх, түншлэл, шинэчлэлийг эхлүүлэх, охид эмэгтэйчүүдийг чадавхжуулахаар 100 гаруй улс оронд үйл ажиллагаа явуулж байна. 1990-ээд оны эхэн үеэс Монгол Улсад ардчилсан шилжилтийн эхний жилүүдийг даван туулах, чөлөөт зах зээлийн үндэс суурийг тавих, институцүүд болон тэдгээрийн чадавхыг бэхжүүлэх, Засгийн газар болон ард түмний түншлэлийг хөгжүүлэхэд АНУ-ын ОУХА туслалцаа дэмжлэг үзүүлж ирлээ. Монгол Улс энхийг эрмэлзэгч, ардчиллын замыг эргэлт буцалтгүй сонгосон улс орон болон хөгжиж хүчирхэгжсэнээр ОУХА-ийн хөгжлийн тусламж он жилүүдийн явцад өргөжин тэлсэн.

Монгол Улсыг ардчилсан хөгжлийнхөө зорилтуудад хүрэхэд нь дэмжлэг үзүүлэх зорилгоор АНУ-ын ОУХА-аас өнөөгийн байдлаар 260 сая ам.доллар буюу 920 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийгээд байна.

-Манай улсад USAID үйл ажиллагаа явуулаад 32 жил болжээ. Урт хугацаа шүү?

-Тийм ээ. АНУ-ын ОУХА Монгол Улсад үйл ажиллагаа явуулж эхлээд 32 жил болж байна. Монгол Улсыг зах зээлийн эдийн засаг, ардчилсан замыг сонгосны дараахан буюу 1991 онд АНУ-ын ОУХА Монголд анхны хөтөлбөрөө эхлүүлж байв. Эрчим хүчний салбарын яаралтай тусламжийн санхүүжилтээр III цахилгаан станцад ОУХА-аас техникийн мэргэжлийн зөвлөгөө болон сэлбэг хэрэгсэл нийлүүлсэн ба үүний ачаар тухайн жилийн өвөл цахилгаан станц бүрэн зогсож гамшгийн байдалд орохоос зайлсхийж чадсан юм. Тухайн үеийн бусад үйл ажиллагаа нь хоол хүнс яаралтай нийлүүлэх, Монгол Улсад шинээр үүсч байсан салбар болох төрийн бус байгууллагын салбар зэрэгт туслалцаа дэмжлэг үзүүлэхэд анхаарч байлаа.

Монгол Улсын ардчилалд шилжих явц гүнзгийрч эхэлснээр ОУХА цаашид дэд бүтэц, эдийн засийн болон шүүхийн тогтолцооны шинэчлэл, төрийн санхүүгийн менежмент болон зах зээлийн эдийн засгийн хөгжилд туслалцаа дэмжлэг үзүүлэх болсон. 1999 онд Говийн бүсийн хөгжлийн санаачилгыг эхлүүлснээр хөдөө орон нутаг дахь бизнесийн хөгжилд анхаарлаа хандуулсан олон улсын анхны хандивлагчдын нэг нь АНУ-ын ОУХА болсон юм.

2002 онд ОУХА-ийн эхлүүлсэн Гэр санаачилга нь хүн амын шилжилт хөдөлгөөний улмаас нийслэл Улаанбаатар болон бусад том хотуудын төвийг тойрон гэр хорооллууд үүссэн тул иргэдийг ажлын байраар ханган орлоготой болгох, дээрх газруудад эдийн засгийн үйл ажиллагаа явуулах зэрэг шинээр тулгамдаж буй асуудлуудыг гаргаж ирэхэд ач тустай болсон. Бусад тусламжийн хөтөлбөрүүд нь гамшгийн эрсдэлийг бууруулах чадавхыг бэхжүүлэх, 2000 оны өвөл тохиосон цаг агаарын аюулт үзэгдэл зэрэг байгалийн гамшигтай тэмцэх, банкны секторын шинэчлэл (Хаанбанкийг дампуурлаас урьдчилан сэргийлэх, Хас банкийг байгуулах зэрэг) болон 2008-2009 оны үеийн дэлхийн санхүүгийн хямралыг даван туулахад Монгол Улсад туслалцаа үзүүлэх зэрэгт чиглэж байв.

Сүүлийн жилүүдэд засаглал, ил тод байдал, хариуцлагын тогтолцоог бэхжүүлэх, хувийн хэвшлийн үйл ажиллагаа, дотоод гадаадын хөрөнгө оруулалт, эдийн засгийн өсөлтийг хангах, ажил эрхлэлтийг дэмжих таатай орчин бүрдүүлэх зэрэг замаар Монгол Улсын урт хугацааны тогтвортой хөгжлийг дэмжихэд АНУ-ын ОУХА-ийн тусламж чиглэгдэх болсон.

-Уг стратеги нь Монголд ардчилсан институцийг бэхжүүлэх, үндэсний тусгаар тогтнолоо бататгах, эдийн засгаа төрөлжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэхэд чиглэгддэг гэсэн. Энэ талаар тодруулахгүй юу?

-АНУ-ын ОУХА-ийн зүгээс ардчиллын ололт амжилтыг бэхжүүлэхэд тусалж илүү үр бүтээлтэй, хариуцлагатай, хариу арга хэмжээ авдаг Засгийн газрыг төлөвшүүлэх үйл ажиллагааг дэмждэг. Хуулийг дээдлэх, улс төрийн шударга шулуун байдлыг бэхжүүлэх, ил тод байдал, хариуцлагын тогтолцоог сайжруулах замаар иргэдийн санал шүүмжлэлийн дагуу хариу арга хэмжээ авдаг Засгийн газрыг төлөвшүүлэх хөтөлбөрүүд дээр уг стратеги төвлөрч байна. Үүний сацуу Засгийн газарт шаардлага тавих олон нийтийн идэвх болон чадавхыг бэхжүүлэх, иргэдийн иргэний боловсролыг дээшлүүлэх, охид эмэгтэйчүүдэд олгох боломжийг өргөтгөхийг ОУХА-аас мөн зорьж байна.

-Үүнийг жаахан дэлгэрэнгүй тайлбарлаж болох уу. Жишээ нь ардчилал, засаглалын чиглэлд гэх мэтээр?

-Ардчилал ба засаглалын тухайд, Ардчиллыг манлайлах залуусын Лийд Монгол хөтөлбөр: Монгол Улсын дараагийн үеийн удирдагчид, ардчиллын төлөө тэмцэгчдийн авьяас чадвар, дуу хоолойг дэмжихийн тулд Ардчиллыг манлайлах залуусын буюу LEAD хөтөлбөрөөс хэд хэдэн сургалт, чадавхыг хөгжүүлэх арга хэмжээнүүд зохион байгуулсныг хэвлэлээр өмнө мэдээлж байсан. Уг хөтөлбөр нь гурван хэсгээс бүрддэг: (1) жил бүр эх орондоо болон Америкт зохион байгуулагддаг төлөвшиж буй манлайлагчдад зориулсан сургалтын солилцооны хөтөлбөрүүд, (2) ардчилалд хүрэх зам нь саад тотгортой тулгарч буй бусад орны (Бутан, Мьянмар, Киргиз зэрэг) Лийд хөтөлбөрт хамрагдагсадтай уулзан туршлага солилцдог жил тутмын бага хурал болон (3) дунд сургуулийн ахлах ангийн сурагчдад зориулсан улс төрийн идэвхийг хөгжүүлэх иргэний боловсролын хөтөлбөр багтдаг. Лийд хөтөлбөр 2021 онд дуусгавар болсноос хойш хөтөлбөрийн оролцогчид өөрсдийн холбоог байгуулан маш идэвхтэй ажиллаж, авлигатай тэмцэх, эдийн засгийн хөгжил, байгаль орчныг хамгаалах зэрэг Монголын залуусын зүгээс чухал хэмээн үзсэн асуудлуудаа тэд үргэлжлүүлэн тавьсаар байна.

“Монголын залуучууд, эмэгтэйчүүдийн сонгууль, улс төрийн оролцоог идэвхжүүлэх (SWYEEPPM)” хөтөлбөр: SWYEEPPM хөтөлбөр нь иргэдийн оролцоо (онцгойлон залуучууд эмэгтэйчүүд), иргэдийн санал шүүмжлэлийн дагуу хариу арга хэмжээ бөгөөд засаглал, улс төрийн хариуцлагын тогтолцоо зэрэг асуудлуудаар хэд хэдэн интерактив үйл ажиллагаа зохион байгуулсан байна. Үүнд: (1) нийгмийн оролцоог хангах сэдэвт уулзалтууд (улс төрийн нэн тэргүүний асуудлуудыг хараат бусаар нарийвчлан тунгаан бодох асуудал, хариуцлагын тогтолцоо ба оролцоог хангахад тулгарч буй бэрхшээл зэрэгт онцгой анхаарсан), (2) иргэдийн оролцоог хангах, залуус, эмэгтэйчүүдийн ашиг сонирхлыг хөндсөн бодлогын гол асуудлуудын талаарх ойлголт өгөх бага хурлууд, (3) сонгогчдын боловсролын талаарх өргөн цар хүрээтэй кампанит ажил (4) сэтгүүлчид ба нийгмийн идэвхтнүүдэд зориулсан сургалт семинар зэрэг багтана. Улсын Их Хурлын сонгуультай зэрэгцэн таарч явагдсан хөтөлбөрийн эхний жилд сонгуульд оролцон саналаа өгсөн эмэгтэйчүүд болон залуусын тоо 12 хувиар өссөн болно.

Эдийн засгийн өсөлтийн чиглэлд: Монгол Улс олборлох аж үйлдвэрээс хамааралтай байж, Орос, Хятад улсад хэтэрхий найддаг нь эдийн засгийг нь ихэд эмзэг болгодог. АНУ-ын ОУХА-ийн эдийн засгийн өсөлт хөгжлийн хөтөлбөр нь нийгмийн шударга хуваарилалт, тэгш оролцоог хангасан өсөлт хөгжлийг дэмжих замаар нийгмийн эрх тэгш байдлыг хангаж, эдийн засгийг солонгоруулахад чиглэгдсэн болно. Бидний ажил нэмүү өртөг шингэсэн үйлдвэрлэлийг дэмжих, хөрөнгө оруулалтыг аль болох олон салбарт нэмж оруулах, бизнесийн таатай орчныг бүрдүүлэхийг дэмждэг. Үүнээс гадна эдийн засгийн ноён нуруу болсон жижиг дунд үйлдвэрийн (ЖДҮ) чадавхыг хөгжүүлэхэд манай хөтөлбөр чиглэгддэг юм.

Бизнесийн Тогтвортой байдал, ил тод байдлын БЕСТ хөтөлбөр: Монгол Улсад бүртгэлтэй бизнесийн байгууллагуудын 75 хувь нь жижиг дунд үйлдвэр (ЖДҮ) гэсэн ангилалд багтдаг боловч санхүүжилт дутмаг байгаагийн улмаас тэдний өсөлт дэвшил хязгаарлагдмал байна. Монгол Улсын санхүүгийн байгууллагууд ЖДҮ-ийг санхүүжүүлэх асуудлыг эрсдэлтэй хэмээн үздэг тул ЖДҮ-үүд нэг бол санхүүжилт авч чаддаггүй, эсвэл их өндөр хүүтэй санхүүжилт авдаг. BEST хөтөлбөр нь засгийн газар болон хувийн секторын түншүүдтэй хамтран ЖДҮ-үүдийн бизнес төлөвлөгөө, ажил үйлчилгээ, санхүү тооцоо, корпорацийн засаглал зэргийг сайжруулах замаар тэдний хөгжих таатай орчныг бүрдүүлэхээр ажиллаж байна. Мөн тэтгэлэгт хөтөлбөрүүдэд хамрагдах шаардлагыг хангах мэдлэг чадвартай боловч тэтгэлэгт хамрагдаж чаддаггүй ЖДҮ-үүдэд BEST хөтөлбөрийн зүгээс багахан хэмжээний дэмжлэг үзүүлдэг. Нийт 40 сая ам.доллар буюу 141 тэрбум төгрөгийн зээл авахад нь ЖДҮ-үүдэд BEST хөтөлбөрийн зүгээс дэмжлэг туслалцаа үзүүлээд байна.

-2028 он хүртэл хэрэгжих төлөвлөгөөг сонирхож болох уу. Эдийн засгийг эрчимжүүлэх тал дээр ямар ажлууд байх вэ?

-BEST хөтөлбөрийг дараагийн хэдэн жил үргэлжлүүлэн явуулна. Хөтөлбөрийн хүрээний амжилтууд дээр тулгуурлан үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлэх, мөн ЖДҮ-ийн хөгжилд шаардлагатай бусад чиглэлүүдийг хамран ажиллах төлөвлөгөөг АНУ-ын ОУХА-аас боловсруулж байна. Түүнчлэн агенлаг нь хүнс хадгалах, түгээх зэрэг дотоодын хүлэмжийн салбарыг өргөтгөх зорилго бүхий аж ахуйн нэгжүүдтэй холбоотой ажлыг дэмжих төслийг эцэслэж байна. Ингэснээр Монгол Улс хүнсний ногоогоо өөрсдөө ургуулж, хэрэгцээгээ илүү сайн хангадаг болно.

-АНУ-аас цар тахлын эсрэг хариу арга хэмжээнд зориулж Монгол Улсад найман сая ам.доллар буюу 25 тэрбум орчим төгрөгийн туслалцаа үзүүлсэн байна. Ирэх таван жилд USAID манай улсад хэдий хэрийн тусламж үзүүлэх бол, сонирхож болох уу?

-Цар тахлын үед вирусийн тархалтаас урьдчилан сэргийлэх, сургалт явуулах болон техникийн туслалцаа үзүүлэх хэлбэрээр АНУ-ын ОУХА-аас цар тахлын үр нөлөөг бууруулахад Монгол Улсад туслалцаа дэмжлэг үзүүлсээр ирсэн билээ. ОУХА нь эрүүл мэндийн үйлчилгээ үзүүлж буй эмч эмнэлгийн ажилчид болон өвчтөнүүдийг хамгаалах, шинжилгээний лабораторийн хүчин чадлыг өргөжүүлэх, өвчний тархалтын судалгаа хийх, хүмүүст чанартай асаргаа сувилгаа үзүүлэхэд Эрүүл мэндийн яамтай хамтран ажилласан. Агентлагаас мөн амьсгалын аппаратын сүүлийн үеийн хиймэл уушги 50 ширхэгийг нийлүүлэх ажлыг зохион байгуулсан ба тэдгээрийг улс орон даяар байрлах голлох эмнэлгүүдэд тараан өгч, төхөөрөмжийг ажиллуулах, засвар үйлчилгээ хийх, ерөнхийд нь арчилж хамгаалах талаар сургалт явууллаа. Түүнчлэн ОУХА-аас 1.3 сая тун вакцин хандивлах арга хэмжээг зохион байгуулсан. Эдгээр үйл ажиллагааг 2022 онд явуулж дуусгасан бөгөөд одоогоор Ковид-19-тэй холбоотой санхүүжилт төлөвлөгдөөгүй байна.

-Ардчиллыг бэхжүүлэх, тухайн улсын тусгаар тогтнолыг бататгахад хараат бус сэтгүүлзүй, үндэсний хэмжээний томоохон хэвлэлүүдийн нөлөө их бий. Энэ тал дээр Олон улсын хөгжлийн агентлаг ямар нэгэн анхаарал хандуулах уу?

-АНУ-ын ОУХА энэ тал дээр санал нэг байна, агентлагийн зүгээс ардчилал, засаглалын шинэ үйл ажиллагааг удахгүй эхлүүлэх гэж байна. Уг хөтөлбөр ил тод байдал, хариуцлагын тогтолцоо, нийгмийн оролцоо, ардчилсан засаглал зэргийг хөгжүүлэх нэн хэрэгцээт санал санаачилгыг дэмжих бөгөөд үүнд хэвлэл мэдээлэл болон иргэний нийгмийн байгууллагуудыг бэхжүүлэхэд онцгойлон анхаарах юм. Үйл ажиллагаа нь хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд болон ТББ-ын зохион байгуулалт, судалгаа шинжилгээ, хамтран харилцан холбоотой ажиллах сүлжээ, ухуулга сурталчилгааны чадавхыг бэхжүүлэн, эдгээрийг хэрэгжүүлэх орчныг тэлэх юм. АНУ-ын ОУХА-аас SWYEEPPM хөтөлбөрөөр дамжуулан сэтгүүлчдэд мөн сургалт явуулж ирсэн билээ: төрийн болон хувийн салбарын тоглогчид хариуцлага хүлээдэг болох, хараат бус хэвлэл мэдээллийг бэхжүүлэх, худал эсвэл ташаа мэдээллийн эсрэг зогсох зорилго бүхий энэхүү сургалтын ажлыг шинэ үйл ажиллагааныхаа хүрээнд агентлагаас үргэлжлүүлэн явуулах болно.

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ

СОНИНЫ АРЫН НҮҮР: Ургамлан хүмүүс DNN.mn

Хэн нэгэн өөрийг нь хайрлахгүй, халамжлахгүй, тоохгүй бол гундчихдаг, шальчийчихдаг, хүмүүсээс үргэлж хайр, анхаарал шаардаж, бусдаас үргэлж авч байдаг “шимэгчид” их болчихож. Аз жаргалгүй, гунигтай, уйтгартай байгаагийнх нь буруутан дандаа л дэргэдэх нь, ахан дүүс, эргэн тойрныхон, найзууд нь болчихдог. Нөхөр нь утсаа авахгүй, чатаа харахгүй бол сэтгэл санаа нь навс унаад л орчлонгийн хамгийн азгүй хүн болоод хувирчихна. Эсвэл ганц халамжтай үг хэлээд үнсчихвэл хөл нь газарт хүрэхгүй баярлаад дэгдчихдэг. Ийм хүмүүсийг “Ургамлан хүн” гэж тодорхойлдог.

Тасалгааны ургамал арчилгаа, тордлогоо ихтэй. Ус чийг нэхнэ, нарны гэрэл шаардана, тоосоо арчуулах гэнэ, шавжаа устгуулах гэнэ. Тэгэхгүй бол ургахгүй, дэлбээлэхгүй. Үхчих гээд эмзэг.

Яг ийм ургамал шиг бусдаас хамааралтай сэтгэхүй, сэтгэл зүйтэй хүмүүсийг ургамлан хүмүүс гэж үзнэ л дээ. Ургамлан хүмүүс үргэлж бусдаас хараат бөгөөд өөртөө итгэлгүй, сул дорой. Тэд өөрөө өөрийгөө сэргээх, босгох талаар ямар ч идэвхи санаачилга гаргахгүй бөгөөд дэргэдэх нь, найзууд, аав ээж нь цаг үргэлж анхаарч, урмын үгсээрээ “услах” ёстой. Гэтэл хүн бол оюун ухаантай, уураг тархитай, сэтгэл зүрхтэй. Ургамлаас тэс өөр шүү дээ.

Орчин цагт хүн байх, ургамал байх нь тэр хүний л сонголт. Гэхдээ эргэн тойрныхондоо ийм “ургамал”-ууд төвөгтэй, дарамттай. Ургамал шиг байхгүйн тулд, хүн шиг байхын төлөө хүчтэй сэтгэл зүйтэй, өөрөө өөрийгөө удирдаж, өөртөө эзэн байх ёстой л доо. Тусгаар тогтносон улс шиг дотоод, гадаад хүчийг хослуулсан бие хүн болно гэдэг маш том амжилт, ухаан юм даа

Categories
мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

С.Молор-Эрдэнэ: Монголчууд бол шилжилтийн нас руугаа очиж чадаагүй хүүхдээрээ хүмүүс DNN.mn

>> Төгсгөл. Түрүүч нь №075(7195) дугаарт >>

Философич С.Молор-Эрдэнэтэй ярилцлаа.

-Хэзээ монголчууд нэгдэх юм бэ?

-Манай төр философийг хүлээн авч, хүлээн зөвшөөрч сонсдог болсон үед. Дэлхийн хүн төрөлхтний түүхийг харахад ямар ч хаан, ямар ч төр хажуудаа дандаа философитой явж байгаа шүү дээ. Хятад Күнзтэй, Орос, Герман өнөө том философичид, философитой. Грек, Энэтхэгийн том философичид байна. Дандаа хажуудаа философичидтой явж байгаа. Манайд тийм юм байхгүй.
-Манайд бол философичдын орон тоонд инфлүүсер, цүнх баригчид байдаг биш үү?
-Инфлүүсер гэж дээ, хөөрхий зайлуул. Яагаад төрийн дэргэд философи, философичид хэрэгтэй гэвэл философи хамгийн түрүүнд “Хүний ухаан гэж юу юм бэ” гэж асуудаг. Дараа нь “Хүн гэж юу юм бэ” гэж асуудаг. Энэ хоёрыг л асуудаг. Дээр дурдсан ард түмнүүд энэ хоёр асуултыг асуугаад философи, шашин болоод явчихсан юм.
Өнөөдөр би Монгол Улсад юу асуугаад байгаа юм. Хүн гэж эцсийн эцэст хэн юм бэ гэдгийг гаргаж ирж байна шүү дээ, философийн түвшинд. Номуудад бүгдийг нь бичсэн. Хүн гэж ийм юм байдаг юм, энийг хүн гэдэг юм байна, хүн гэдэг бэлэн биш. Төрөөд л хүн болчихдоггүй. Бүх философичид “Хүн бол хүн биш шүү, төрөнгүүт нь хүн гэж ойлгож болохгүй шүү. Хүн болгохын тулд маш их ажил хэрэгтэй” гэдэг.
-Тийм.
-Шууд хүн болохгүй. Ихэнх нь бүтэлгүйтнэ. Нөгөө талдаа “Хүн болоход ийм ийм юм хэрэгтэй” гээд жагсаалт гаргачихсан байна шүү дээ. Барууны орнуудын Библь, Арабуудын Коран, Хятадын Даозм. Бүх ард түмнүүд өөр өөрийн хүн болгодог том том материалуудтай, дэвтэр номуудтай. Тэрнээс биш шашин шүтлэг, мухар сүсгийн юм биш. Бүхэл бүтэн олон зуун жилийн үйл ажиллагаа. Тэр чинь бидэнд байхгүй.

-Одоо бид яах ёстой вэ?
-Хүн гэдэг бол бүтэхгүй ээ. Хүн болох ёстой. Монгол хүн гэж хэн бэ. Монгол хүний таван онцлогийг би гаргаж ирчихээд байгаа. Монгол хүнийг яаж хүн болгох юм. Тэр патент хаана байна вэ.
-Хаана байгаа вэ?
-Байхгүй шүү дээ. Яг л хүүхэд насных шиг уурласан бол уурласан, баярласан бол баярласан тэр бүх сэтгэл хөдлөл нь хэвээрээ. Засагдаагүй. Залруулагдаагүй. Яг хэвээрээ. Уурлавал уурлачихна. Баярлавал баярлачихна. Уйлбал уйлчихна, хүн цохиод авбал цохиод авчихна. Дур тачаал нь хөдөлбөл хөдөлчихнө.
-Монгол хүн чинь хүүхэд шиг юм биш үү?
-Хүүхдээрээ. Шилжилтийн нас руугаа очиж чадаагүй. Шилжилтийн нас руугаа очих нь бүтэлгүйтсэн. Тийм учраас насанд хүрсэн хойно нь шилжилтийн нас нь явагддаг. Дөч хүрээд, тавь хүрээд. Одоо л нэг 15, 16 нас хүрч байгаа байхгүй юу.
-Санал нэг байна.
-Энэ олон философичдын номыг олон жил уншаад өдөр болгон уншаад, өдөр болгон энэ тухай бодож байгаа шүү дээ. Хэнээс ч цалин авахгүйгээр. Тэгээд бод доо чи. Хэнээс ч цалин авахгүйгээр шүү. Зөвхөн энэ улс орон, ард түмэнд ямар философи хэрэгтэй вэ гэдгийг бодоод байна. Өнөөдөр, маргааш гаргаад ирчихдэг математикийн томьёо биш байхгүй юу.
-Та “Хүн стресстэй байх тусмаа сайн” гэсэн?
-Маш сайн. Стресстэй байх тусмаа их ажил бүтээдэг. Тайван, амар амгалан байна гэвэл XXI зуунд баларна. Нэг өдөр гэрээсээ гарахгүй тайван байя гэвэл баларна шүү дээ. Сайндаа үдээс өмнө байж болох юм. Уул нь юу ч хийхгүй, бүх юмаа унтраагаад тайван суух хэрэгтэй л дээ. Тэрийг чинь бид бясалгал гэж нэрлээд байгаа шүү дээ. Уг нь хэрэгтэй. Энэ их хурдтай ч юм шиг явагдаад байгаа хурднаас хажуу тийш гараад амсхийгээд паузлаад буцаад хөдөлгөөн рүү орж байвал их хэрэгтэй. Тэгэхдээ боломжгүй. Яаж эвийг нь олох вэ. Би бол ороод гараад, ороод гараад байдаг. Надад асуудал байхгүй. Би чинь философич хүн. Би ямар улстөрч биш, компанийн босс биш, лам биш.
-Монголчууд оюуны дархлаагүй болохоороо сошиалд живчихлээ. Фэйсбүүк дотор амьдарч байна?
-Сошиал яг архитай адил донтуулдаг.
-Таны номд ч энэ талаар дурдсан байдаг. Монголчууд фэйсбүүкийн группүүдийн хэмжээнд л сэтгэж байна?
-Bubble буюу бөмбөлөг гэдэг чинь явж байгаа байхгүй юу. Зөвхөн бөмбөлөг дотор, бөмбөлгөөсөө гарч чаддаггүй. Бөмбөлөгт нь интернэтээс л мэдээлэл ордог, бодит амьдралаас мэдээлэл орохыг хаачихсан. Тэгэхээр монголчууд бодит амьдралаас тасарчихсан. Бодит амьдрал чинь хүнд амтагдана, сонсогдоно, харагдана. Сошиал медиа зөвхөн харах эрхтэн дээр л ажиллаж байгаа байхгүй юу. Өглөөнөөс орой болтол нүд чинь зогсоо зайгүй зураг харж байна. Ямар зураг харж байна вэ, өглөөнөөс орой хүртэл. Харсан зургуудынх нь сэдэв юу вэ тэрийг нь гаргаж ирэх хэрэгтэй. Тэр хүмүүс ямар сэдвээр зураг хараад байна вэ. Хүний зураг уу, юуны зураг вэ, юу хараад байна вэ. Үүнийг судалдаг социологи, нийгэм судлал, психологи, сэтгэл судлалын салбар байхгүй.

-Монголчуудын шэйрлэж, чухал гэж тоож байгаа юмсыг ерөнхийд нь харахаар хэний ч юм хэлсэн “Бүсгүй хүнийг хайрла, бурхан хүртэл шунадаг” ч гэх шиг. Эсхүл “Эмэгтэй хүнийг л хайрла”, “Эр сайн бол эм сайн зүстэй”, “Эр хүн гэж…”, “…тийм л хүнийг эр хүн гэнэ”, “Ээжийгээ л хайрла”… гэсэн үгс байх юм?
-Би хэлж байна шүү дээ. Монголчууд чинь хүүхэд насгүй, хүүхэд нас нь бүтэн бүрэн явагддаггүй байхгүй юу. Хүүхэд насны сэтгэлийн маш их зүсэлт, цууралттай, сорвитой учраас тэрийгээ үргэлж үгүйлж, сошиал медиад тэрийгээ дандаа илэрхийлж явдаг. Өөрөөр хэлбэл, маш их эрт гэр орон, ээж аав, хүүхэд насандаа ээжтэйгээ харьцаж байсан жинхэнэ харьцаа явагдахгүйгээр гэрээсээ гараад амьдрал руу чулуудагддаг. Тэгэхээр хүүхэд байхдаа харьцах ёстой байсан ээж, тэр бүх нутаг ус, тэр бүгдээсээ зүй ёсоор хагацаагүй байхгүй юу. Ээж нь “За, одоо яв. Юм үз. Намайг март” гэх ёстой. Тэгэхгүй яагаад ч юм явчихсан. “Үгүй ээ, би ээждээ баяртай гэж хэлээгүй юм байна шүү дээ”, “Би чинь аавтайгаа юм ярьж үзээгүй юм байна шүү дээ” гэдэг. Тэр бүгд нь дотор нь яваад байгаа учраас караоке руу ороод л нэл ээж, аавын тухай дуу дуулчихдаг. Тэр чинь хүүхэд нас нь олигтой, бүтэлтэй явагдаагүйн шинж байхгүй юу. Хүүхэд нас нь бүтэлтэй явсан хүмүүс хэзээ ч караокед аав, ээжийн тухай дуулахгүй.
-Тийм учиртай байжээ.
-Өө тийм. Психологи нь ямар ч асуудалгүй хүмүүс тэгж уул муул, нутаг мутаг, нуур муурын тухай хачин хачин дуу дуулдаггүй. Тэр чинь дандаа психологийн юмнууд нь ил гарч ирээд байгаа байхгүй юу. Чи караокед хэн нэгэн аавын тухай дуулаад эхэлбэл “Хөөрхий амьтан, аавын асуудалтай байжээ”, ээжийн тухай дуулаад байвал “Хөөрхий дөө, ээжтэйгээ хэцүү байж дээ. Тэрийгээ л санагалзаад байгаа юм байна” гэж бод. Хүн чинь тэр чигээрээ психологийн сав шүү дээ (инээв).
-Төрийн гурван өндөрлөг ч бил үү, тэр хавийнхан. Эсвэл соёл боловсрол хариуцдаг яамныхан тантай нэг удаа ч болов уулзаж, ярилцаж зөвлөгөө авч байсан уу?
-Зөвлөгөө авч, уулзах түвшинд очих арай болоогүй. Философи гэдэг юмыг, намайг үнэлнэ гэдэг бол бас нэг жаахан юм уншсан, жаахан сүрхий болчихсон байх ёстой. Надаас доогуур хүн намайг магтаж үнэлж чадахгүй. Надаас дээгүүр хүн эсвэл надтай ойролцоо хүн л миний юу чаддагийг үнэлж чадна (инээв).
-Уншигчдаас сүүлийн нэг жилийн хугацаанд “Философич Молор-Эрдэнэтэй дахиж ярилцлага хийж өгнө үү” гэсэн хүсэлт хэд хэд ирсэн. Хүмүүс та бид хоёрын өмнөх ярилцлагуудыг ухаж гаргаж ирээд уншаад байдаг бололтой. Энэ яаж байна гэсэн үг вэ?
-Гэгээрч байна, боловсорч байна. Тэр хүнд хөгжил, дэвшил явагдаж байна. Өөрийгөө өөрчлөх гэсэн зоригтой байна. Ямар ч байсан дутагдаж явсан, хэлчихмээр санагдсан, сэтгэлд нь явдаг тэр бүгдийг үг болгоод, өгүүлбэр болгоод хэлчихэж байна шүү дээ. Ер нь философич хүний онцлог тэр байдаг. Тэр их асуудлуудыг хүн хэлэх гээд чаддаггүй, үг болгох гээд чаддаггүй, өгүүлбэр болгох гээд чаддаггүй, хэлэхээсээ жаахан айдаг юм уу, ичдэг юм уу. Тэр юмыг чинь философич хүн сайхан багцлаад өгүүлбэр болгоод “Май уншина уу” гээд өгөөд байна шүү дээ. “Энэ л байсан байхгүй юу, чиний асуудал. Май”. Олон мянган жил энэ философичид ийм л ажил хийж ирсэн.

-Анх тантай уулзахдаа “Монголчууд бид Чингисийн үеэс мөнх хөх тэнгэрийн шүтлэгтэй, аугаа философитой ард түмэн” гэж асуутал та “Монголчууд философигүй” гэсэн нь тухайн үедээ нийгмийг бухимдуулж, маш их шүүмжлэл сонссон л доо.

-Тэгсэн шүү дээ.

-Бодоод байсан чинь философигүй л ард түмэн юм билээ?
-Байхгүй. Zero.
-Гэтэл нутаг нутагт нэг тийм өндөр хөх өвгөд байдаг даа. Гэрийнхээ гадаа гаансаа нэрээд л алсын барааг ширтээд суудаг. Нэг нүдний дурангаар юуг ч юм дурандаад л. Барагтай бол юм дуугарахгүй. Харин дуугарахаар бол жинтэй, цөөн үг унагана. Тэд л философичид байсан юм биш үү?
-Амьдралын эцэст оччихсон. Ерөнхийдөө бас нэг дүгнэлт явж байгаа юм. Би амьдарчихав уу даа, миний амьдрал ямар байв, эцсийн эцэст амьдрал гэж юу юм, үнэн худал, зөв буруу, сайн муу гэх мэтчилэн бодож, амьдралын эцэст цэцэн болж эхэлж байгаа юм. Wisdom гэдэг шүү дээ. Wiseman гэдэг шиг цэцэн болж эхэлж байгаа юм.

Грекийн “Минерва” буюу шар шувуу гэдэг үг байдаг л даа. Шар шувуу орой нисдэг. Өдөр бүх юм дууссан хойно шар шувуу нисээд юу болчихов, яачихав гэдэг. Яг тэрэнтэй адилхан. Зөв л дөө. Тэгж бодож суухдаа харамсах ч юм уу, тэгдэг байж, ингэдэг байж гэвэл ёстой тэнэглэл. Өнгөрсөн бол өнгөрсөн. Өнгөрсөнтэй зууралдаад хэрэггүй юм байгаа юм. Хувь хүн бол өнгөрсөнтэй зууралдах хэрэггүй. Яагаад вэ гэвэл хувь хүний амьдрал зөвхөн өөрөөс хамаардаггүй. 50 хувь л өөрөөс хамаардаг. 50 хувь нь гаднаас хамааралтай. Гадны юмыг хувь хүн зохицуулж янзлах боломжгүй. Ямар нэгэн байдлаар гаднаас хамааралтайгаар амьдрахаас өөр аргагүй. Нийгмээс бид хамааралтай. Нийгмээс болж бид дургүй юмаа хийдэг. Өөр арга байхгүй. Хүний нийгэм чинь ийм байдаг. Тийм учраас ёс суртахуун гэдэг юм чинь байдаг. Өөрөөр хэлбэл, чи сэтгэлзүйн асуудалтай байж болно. Гэхдээ нийгмээс болоод сэтгэлзүйгээ дараад ёс суртахууныг урдуураа тавихгүй бол болохгүй ээ. Энэ чинь малчин, бөх барилддаг, нум сум харвадаг, морь унадаг бидэнд хэцүү шүү дээ, тэрийгээ дарж ёс суртахуундана гэдэг чинь. Наадмаар хөвгүүд барилдаж байгааг харахад жинхэнэ эмоциор барилдаж байгаа шүү дээ. Тэнд ямар ч ёс суртахуун явагддаггүй. Японы сумод ёс суртахуун явагдаад байгаа. Эмоцио дараад байгаа. Бид малчин ард түмэн. Тэгэх чадвар, гэрийн хүмүүжил, сурган хүмүүжил, боловсрол байхгүй.
-Сумаараа, аймгаараа талцаж наадаад, улсын наадмын түрүү бөхийн төлөө нутаг нутгаараа ялгараад түрүү бөх төрсөн аймгийнхан нь нутгийнхаа дууг дуулаад байдаг. Яагаад ингэдэг вэ гэхээр таны хэлсэн холимог ард түмэнтэй холбоотой ажээ?
-Нөгөө талдаа бид бүгдээрээ, Монгол гэсэн ард түмэн нэгэн Бурхан байхгүй. Нэгэнлэг Бурхан байхгүй. Бүгдэд нь хүчинтэй ганц шүтдэг Бурхан байхгүй.
-Оюун санаагаараа нэгдэх юм байхгүй гэж үү?
-Тийм, Бурхан байхгүй. Европын тэр олон хүн Есүсийн дор нэгдэж байна. Энэтхэгийн тэрбум хүн Хиндигийнхээ дор явчихаж байна. Хятадуудын тэрбум хүн Күнзийнхээ дор явчихдаг. 125 сая Япон бас нэгдээд явчихдаг. Нийтээрээ, нийтлэг нэг үнэнтэй байх ёстой. Тэр нь God. Бидэнд тийм God буюу Бурхан байхгүй. Тийм учраас айл айл хоорондоо хэрэлдэж зодолддог. Зөвхөн сумаараа ч биш. Хашааныхаа хөрштэй хэрэлдэнэ. Японд хөрштэйгөө хэрэлдэнэ гэдэг ойлголтыг мэдэхгүй. Ер нь хүнтэй хэрэлдэх гэдэг ойлголт мэдэхгүй. Хүнийг цохиж авдаг гэдэг ойлголтыг ч мэдэхгүй. Орос, Хятадад ч тэр. Бид асар том ёс суртахуунтай хоёр том ард түмний дунд ёс суртахуунгүй байж байна шүү дээ. Энэ өрөөнд байгаа таван хүнд нэгэн Бурхан байна уу. Тавуулаа хачин хачин юм ярина. Нэг нь Будда ярина, нэг нь Христ ярина, нэг нь Пастор ярина, нөгөөх нь Исламын шашин ярина. Тэгээд л нэг сайхан архидаж, зодолдож уйлалдаж аваад л нэг дуу дуулаад тал тал тийш тараад явчихна. Гар утсаа хараад л өөр нэг найзууд нь дуудангуут “За би энэ хэдийг хурдхан шиг аргалчихаад одоо очлоо, за юу” гэж биччихээд дэргэд байгаа нөгөө хэддээ “Та нартайгаа байх ямар сайхан юм бэ. Байгаад л баймаар байна” гэж нэг сайхан худлаа ярьчихаад гараад явчихна.
Монгол хүний амьдрал эхнээсээ авахуулаад дуусан дуустлаа худал явсаар дуусч байгаа. Амьдралыг худал гэж ойлгодог. Үнэн гэж байдаггүй гэж багаасаа хүмүүжээд өсчихсөн байдаг. Үнэнгүй өсчихсөн. Яагаад вэ гэвэл ээж аав нь үнэнд итгэдэг болгож сургаагүй байдаг. Хүнд итгэдэг болгож бас сургаагүй байдаг. Тийм учраас монгол хүн хэзээ ч нэг нэгэндээ, хэнд ч сайхан итгэж чаддаггүй. Итгэл гэдэг чинь том боловсрол.