Author: ДАВХАРДАВААГИЙН ГАНСАРУУЛ

АНУ-ын Элчин сайдын яамны Хэвлэлийн төлөөлөгч Жон Браунтай USAID буюу АНУ-ын Олон улсын хөгжлийн агентлагийн үйл ажиллагаа, цаашдын зорилтын талаар ярилцлаа.

-АНУ-ын Олон улсын хөгжлийн агентлаг (USAID) 2023-2028 оны Монгол Улс дахь Стратегийн баримт бичиг буюу төлөвлөгөөгөө зарлажээ. Ярианы эхэнд уг агентлагийн талаар товч танилцуулахгүй юу?

-АНУ-ын Олон улсын хөгжлийн агентлаг (USAID буюу ОУХА) нь 1961 онд анх байгуулагдсан бөгөөд хүмүүсийн амь насыг аврах, ядуурлыг бууруулах, ардчилсан засаглалыг бэхжүүлэхэд туслалцаа үзүүлэхийн төлөө ажиллаж ард иргэдэд дэвшин өөдлөхөд нь дэмжлэг үзүүлэх олон улсын хөгжлийн болон хүмүүнлэгийн үйлсийн тэргүүн эгнээнд явдаг юм. АНУ-ын ОУХА нь бүх нийтийн эрүүл мэндийг сайжруулах, дэлхийн тогтвортой байдлыг дэмжих, хүмүүнлэгийн тусламж үзүүлэх, түншлэл, шинэчлэлийг эхлүүлэх, охид эмэгтэйчүүдийг чадавхжуулахаар 100 гаруй улс оронд үйл ажиллагаа явуулж байна. 1990-ээд оны эхэн үеэс Монгол Улсад ардчилсан шилжилтийн эхний жилүүдийг даван туулах, чөлөөт зах зээлийн үндэс суурийг тавих, институцүүд болон тэдгээрийн чадавхыг бэхжүүлэх, Засгийн газар болон ард түмний түншлэлийг хөгжүүлэхэд АНУ-ын ОУХА туслалцаа дэмжлэг үзүүлж ирлээ. Монгол Улс энхийг эрмэлзэгч, ардчиллын замыг эргэлт буцалтгүй сонгосон улс орон болон хөгжиж хүчирхэгжсэнээр ОУХА-ийн хөгжлийн тусламж он жилүүдийн явцад өргөжин тэлсэн.

Монгол Улсыг ардчилсан хөгжлийнхөө зорилтуудад хүрэхэд нь дэмжлэг үзүүлэх зорилгоор АНУ-ын ОУХА-аас өнөөгийн байдлаар 260 сая ам.доллар буюу 920 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийгээд байна.

-Манай улсад USAID үйл ажиллагаа явуулаад 32 жил болжээ. Урт хугацаа шүү?

-Тийм ээ. АНУ-ын ОУХА Монгол Улсад үйл ажиллагаа явуулж эхлээд 32 жил болж байна. Монгол Улсыг зах зээлийн эдийн засаг, ардчилсан замыг сонгосны дараахан буюу 1991 онд АНУ-ын ОУХА Монголд анхны хөтөлбөрөө эхлүүлж байв. Эрчим хүчний салбарын яаралтай тусламжийн санхүүжилтээр III цахилгаан станцад ОУХА-аас техникийн мэргэжлийн зөвлөгөө болон сэлбэг хэрэгсэл нийлүүлсэн ба үүний ачаар тухайн жилийн өвөл цахилгаан станц бүрэн зогсож гамшгийн байдалд орохоос зайлсхийж чадсан юм. Тухайн үеийн бусад үйл ажиллагаа нь хоол хүнс яаралтай нийлүүлэх, Монгол Улсад шинээр үүсч байсан салбар болох төрийн бус байгууллагын салбар зэрэгт туслалцаа дэмжлэг үзүүлэхэд анхаарч байлаа.

Монгол Улсын ардчилалд шилжих явц гүнзгийрч эхэлснээр ОУХА цаашид дэд бүтэц, эдийн засийн болон шүүхийн тогтолцооны шинэчлэл, төрийн санхүүгийн менежмент болон зах зээлийн эдийн засгийн хөгжилд туслалцаа дэмжлэг үзүүлэх болсон. 1999 онд Говийн бүсийн хөгжлийн санаачилгыг эхлүүлснээр хөдөө орон нутаг дахь бизнесийн хөгжилд анхаарлаа хандуулсан олон улсын анхны хандивлагчдын нэг нь АНУ-ын ОУХА болсон юм.

2002 онд ОУХА-ийн эхлүүлсэн Гэр санаачилга нь хүн амын шилжилт хөдөлгөөний улмаас нийслэл Улаанбаатар болон бусад том хотуудын төвийг тойрон гэр хорооллууд үүссэн тул иргэдийг ажлын байраар ханган орлоготой болгох, дээрх газруудад эдийн засгийн үйл ажиллагаа явуулах зэрэг шинээр тулгамдаж буй асуудлуудыг гаргаж ирэхэд ач тустай болсон. Бусад тусламжийн хөтөлбөрүүд нь гамшгийн эрсдэлийг бууруулах чадавхыг бэхжүүлэх, 2000 оны өвөл тохиосон цаг агаарын аюулт үзэгдэл зэрэг байгалийн гамшигтай тэмцэх, банкны секторын шинэчлэл (Хаанбанкийг дампуурлаас урьдчилан сэргийлэх, Хас банкийг байгуулах зэрэг) болон 2008-2009 оны үеийн дэлхийн санхүүгийн хямралыг даван туулахад Монгол Улсад туслалцаа үзүүлэх зэрэгт чиглэж байв.

Сүүлийн жилүүдэд засаглал, ил тод байдал, хариуцлагын тогтолцоог бэхжүүлэх, хувийн хэвшлийн үйл ажиллагаа, дотоод гадаадын хөрөнгө оруулалт, эдийн засгийн өсөлтийг хангах, ажил эрхлэлтийг дэмжих таатай орчин бүрдүүлэх зэрэг замаар Монгол Улсын урт хугацааны тогтвортой хөгжлийг дэмжихэд АНУ-ын ОУХА-ийн тусламж чиглэгдэх болсон.

-Уг стратеги нь Монголд ардчилсан институцийг бэхжүүлэх, үндэсний тусгаар тогтнолоо бататгах, эдийн засгаа төрөлжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэхэд чиглэгддэг гэсэн. Энэ талаар тодруулахгүй юу?

-АНУ-ын ОУХА-ийн зүгээс ардчиллын ололт амжилтыг бэхжүүлэхэд тусалж илүү үр бүтээлтэй, хариуцлагатай, хариу арга хэмжээ авдаг Засгийн газрыг төлөвшүүлэх үйл ажиллагааг дэмждэг. Хуулийг дээдлэх, улс төрийн шударга шулуун байдлыг бэхжүүлэх, ил тод байдал, хариуцлагын тогтолцоог сайжруулах замаар иргэдийн санал шүүмжлэлийн дагуу хариу арга хэмжээ авдаг Засгийн газрыг төлөвшүүлэх хөтөлбөрүүд дээр уг стратеги төвлөрч байна. Үүний сацуу Засгийн газарт шаардлага тавих олон нийтийн идэвх болон чадавхыг бэхжүүлэх, иргэдийн иргэний боловсролыг дээшлүүлэх, охид эмэгтэйчүүдэд олгох боломжийг өргөтгөхийг ОУХА-аас мөн зорьж байна.

-Үүнийг жаахан дэлгэрэнгүй тайлбарлаж болох уу. Жишээ нь ардчилал, засаглалын чиглэлд гэх мэтээр?

-Ардчилал ба засаглалын тухайд, Ардчиллыг манлайлах залуусын Лийд Монгол хөтөлбөр: Монгол Улсын дараагийн үеийн удирдагчид, ардчиллын төлөө тэмцэгчдийн авьяас чадвар, дуу хоолойг дэмжихийн тулд Ардчиллыг манлайлах залуусын буюу LEAD хөтөлбөрөөс хэд хэдэн сургалт, чадавхыг хөгжүүлэх арга хэмжээнүүд зохион байгуулсныг хэвлэлээр өмнө мэдээлж байсан. Уг хөтөлбөр нь гурван хэсгээс бүрддэг: (1) жил бүр эх орондоо болон Америкт зохион байгуулагддаг төлөвшиж буй манлайлагчдад зориулсан сургалтын солилцооны хөтөлбөрүүд, (2) ардчилалд хүрэх зам нь саад тотгортой тулгарч буй бусад орны (Бутан, Мьянмар, Киргиз зэрэг) Лийд хөтөлбөрт хамрагдагсадтай уулзан туршлага солилцдог жил тутмын бага хурал болон (3) дунд сургуулийн ахлах ангийн сурагчдад зориулсан улс төрийн идэвхийг хөгжүүлэх иргэний боловсролын хөтөлбөр багтдаг. Лийд хөтөлбөр 2021 онд дуусгавар болсноос хойш хөтөлбөрийн оролцогчид өөрсдийн холбоог байгуулан маш идэвхтэй ажиллаж, авлигатай тэмцэх, эдийн засгийн хөгжил, байгаль орчныг хамгаалах зэрэг Монголын залуусын зүгээс чухал хэмээн үзсэн асуудлуудаа тэд үргэлжлүүлэн тавьсаар байна.

“Монголын залуучууд, эмэгтэйчүүдийн сонгууль, улс төрийн оролцоог идэвхжүүлэх (SWYEEPPM)” хөтөлбөр: SWYEEPPM хөтөлбөр нь иргэдийн оролцоо (онцгойлон залуучууд эмэгтэйчүүд), иргэдийн санал шүүмжлэлийн дагуу хариу арга хэмжээ бөгөөд засаглал, улс төрийн хариуцлагын тогтолцоо зэрэг асуудлуудаар хэд хэдэн интерактив үйл ажиллагаа зохион байгуулсан байна. Үүнд: (1) нийгмийн оролцоог хангах сэдэвт уулзалтууд (улс төрийн нэн тэргүүний асуудлуудыг хараат бусаар нарийвчлан тунгаан бодох асуудал, хариуцлагын тогтолцоо ба оролцоог хангахад тулгарч буй бэрхшээл зэрэгт онцгой анхаарсан), (2) иргэдийн оролцоог хангах, залуус, эмэгтэйчүүдийн ашиг сонирхлыг хөндсөн бодлогын гол асуудлуудын талаарх ойлголт өгөх бага хурлууд, (3) сонгогчдын боловсролын талаарх өргөн цар хүрээтэй кампанит ажил (4) сэтгүүлчид ба нийгмийн идэвхтнүүдэд зориулсан сургалт семинар зэрэг багтана. Улсын Их Хурлын сонгуультай зэрэгцэн таарч явагдсан хөтөлбөрийн эхний жилд сонгуульд оролцон саналаа өгсөн эмэгтэйчүүд болон залуусын тоо 12 хувиар өссөн болно.

Эдийн засгийн өсөлтийн чиглэлд: Монгол Улс олборлох аж үйлдвэрээс хамааралтай байж, Орос, Хятад улсад хэтэрхий найддаг нь эдийн засгийг нь ихэд эмзэг болгодог. АНУ-ын ОУХА-ийн эдийн засгийн өсөлт хөгжлийн хөтөлбөр нь нийгмийн шударга хуваарилалт, тэгш оролцоог хангасан өсөлт хөгжлийг дэмжих замаар нийгмийн эрх тэгш байдлыг хангаж, эдийн засгийг солонгоруулахад чиглэгдсэн болно. Бидний ажил нэмүү өртөг шингэсэн үйлдвэрлэлийг дэмжих, хөрөнгө оруулалтыг аль болох олон салбарт нэмж оруулах, бизнесийн таатай орчныг бүрдүүлэхийг дэмждэг. Үүнээс гадна эдийн засгийн ноён нуруу болсон жижиг дунд үйлдвэрийн (ЖДҮ) чадавхыг хөгжүүлэхэд манай хөтөлбөр чиглэгддэг юм.

Бизнесийн Тогтвортой байдал, ил тод байдлын БЕСТ хөтөлбөр: Монгол Улсад бүртгэлтэй бизнесийн байгууллагуудын 75 хувь нь жижиг дунд үйлдвэр (ЖДҮ) гэсэн ангилалд багтдаг боловч санхүүжилт дутмаг байгаагийн улмаас тэдний өсөлт дэвшил хязгаарлагдмал байна. Монгол Улсын санхүүгийн байгууллагууд ЖДҮ-ийг санхүүжүүлэх асуудлыг эрсдэлтэй хэмээн үздэг тул ЖДҮ-үүд нэг бол санхүүжилт авч чаддаггүй, эсвэл их өндөр хүүтэй санхүүжилт авдаг. BEST хөтөлбөр нь засгийн газар болон хувийн секторын түншүүдтэй хамтран ЖДҮ-үүдийн бизнес төлөвлөгөө, ажил үйлчилгээ, санхүү тооцоо, корпорацийн засаглал зэргийг сайжруулах замаар тэдний хөгжих таатай орчныг бүрдүүлэхээр ажиллаж байна. Мөн тэтгэлэгт хөтөлбөрүүдэд хамрагдах шаардлагыг хангах мэдлэг чадвартай боловч тэтгэлэгт хамрагдаж чаддаггүй ЖДҮ-үүдэд BEST хөтөлбөрийн зүгээс багахан хэмжээний дэмжлэг үзүүлдэг. Нийт 40 сая ам.доллар буюу 141 тэрбум төгрөгийн зээл авахад нь ЖДҮ-үүдэд BEST хөтөлбөрийн зүгээс дэмжлэг туслалцаа үзүүлээд байна.

-2028 он хүртэл хэрэгжих төлөвлөгөөг сонирхож болох уу. Эдийн засгийг эрчимжүүлэх тал дээр ямар ажлууд байх вэ?

-BEST хөтөлбөрийг дараагийн хэдэн жил үргэлжлүүлэн явуулна. Хөтөлбөрийн хүрээний амжилтууд дээр тулгуурлан үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлэх, мөн ЖДҮ-ийн хөгжилд шаардлагатай бусад чиглэлүүдийг хамран ажиллах төлөвлөгөөг АНУ-ын ОУХА-аас боловсруулж байна. Түүнчлэн агенлаг нь хүнс хадгалах, түгээх зэрэг дотоодын хүлэмжийн салбарыг өргөтгөх зорилго бүхий аж ахуйн нэгжүүдтэй холбоотой ажлыг дэмжих төслийг эцэслэж байна. Ингэснээр Монгол Улс хүнсний ногоогоо өөрсдөө ургуулж, хэрэгцээгээ илүү сайн хангадаг болно.

-АНУ-аас цар тахлын эсрэг хариу арга хэмжээнд зориулж Монгол Улсад найман сая ам.доллар буюу 25 тэрбум орчим төгрөгийн туслалцаа үзүүлсэн байна. Ирэх таван жилд USAID манай улсад хэдий хэрийн тусламж үзүүлэх бол, сонирхож болох уу?

-Цар тахлын үед вирусийн тархалтаас урьдчилан сэргийлэх, сургалт явуулах болон техникийн туслалцаа үзүүлэх хэлбэрээр АНУ-ын ОУХА-аас цар тахлын үр нөлөөг бууруулахад Монгол Улсад туслалцаа дэмжлэг үзүүлсээр ирсэн билээ. ОУХА нь эрүүл мэндийн үйлчилгээ үзүүлж буй эмч эмнэлгийн ажилчид болон өвчтөнүүдийг хамгаалах, шинжилгээний лабораторийн хүчин чадлыг өргөжүүлэх, өвчний тархалтын судалгаа хийх, хүмүүст чанартай асаргаа сувилгаа үзүүлэхэд Эрүүл мэндийн яамтай хамтран ажилласан. Агентлагаас мөн амьсгалын аппаратын сүүлийн үеийн хиймэл уушги 50 ширхэгийг нийлүүлэх ажлыг зохион байгуулсан ба тэдгээрийг улс орон даяар байрлах голлох эмнэлгүүдэд тараан өгч, төхөөрөмжийг ажиллуулах, засвар үйлчилгээ хийх, ерөнхийд нь арчилж хамгаалах талаар сургалт явууллаа. Түүнчлэн ОУХА-аас 1.3 сая тун вакцин хандивлах арга хэмжээг зохион байгуулсан. Эдгээр үйл ажиллагааг 2022 онд явуулж дуусгасан бөгөөд одоогоор Ковид-19-тэй холбоотой санхүүжилт төлөвлөгдөөгүй байна.

-Ардчиллыг бэхжүүлэх, тухайн улсын тусгаар тогтнолыг бататгахад хараат бус сэтгүүлзүй, үндэсний хэмжээний томоохон хэвлэлүүдийн нөлөө их бий. Энэ тал дээр Олон улсын хөгжлийн агентлаг ямар нэгэн анхаарал хандуулах уу?

-АНУ-ын ОУХА энэ тал дээр санал нэг байна, агентлагийн зүгээс ардчилал, засаглалын шинэ үйл ажиллагааг удахгүй эхлүүлэх гэж байна. Уг хөтөлбөр ил тод байдал, хариуцлагын тогтолцоо, нийгмийн оролцоо, ардчилсан засаглал зэргийг хөгжүүлэх нэн хэрэгцээт санал санаачилгыг дэмжих бөгөөд үүнд хэвлэл мэдээлэл болон иргэний нийгмийн байгууллагуудыг бэхжүүлэхэд онцгойлон анхаарах юм. Үйл ажиллагаа нь хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд болон ТББ-ын зохион байгуулалт, судалгаа шинжилгээ, хамтран харилцан холбоотой ажиллах сүлжээ, ухуулга сурталчилгааны чадавхыг бэхжүүлэн, эдгээрийг хэрэгжүүлэх орчныг тэлэх юм. АНУ-ын ОУХА-аас SWYEEPPM хөтөлбөрөөр дамжуулан сэтгүүлчдэд мөн сургалт явуулж ирсэн билээ: төрийн болон хувийн салбарын тоглогчид хариуцлага хүлээдэг болох, хараат бус хэвлэл мэдээллийг бэхжүүлэх, худал эсвэл ташаа мэдээллийн эсрэг зогсох зорилго бүхий энэхүү сургалтын ажлыг шинэ үйл ажиллагааныхаа хүрээнд агентлагаас үргэлжлүүлэн явуулах болно.

>> Төгсгөл. Түрүүч нь №075(7195) дугаарт >>

Философич С.Молор-Эрдэнэтэй ярилцлаа.

-Хэзээ монголчууд нэгдэх юм бэ?

-Анх тантай уулзахдаа “Монголчууд бид Чингисийн үеэс мөнх хөх тэнгэрийн шүтлэгтэй, аугаа философитой ард түмэн” гэж асуутал та “Монголчууд философигүй” гэсэн нь тухайн үедээ нийгмийг бухимдуулж, маш их шүүмжлэл сонссон л доо.

-Тэгсэн шүү дээ.

Философич С.Молор-Эрдэнэтэй ярилцлаа.

-“Молор-Эрдэнэ философийн академи”-ийн үйл ажиллагаа тэлж, философи сонирхогчдын тоо нэмэгдэж байгаа нь яалт ч үгүй нийгмийн үзэгдэл болж байна. Таны лекцийг сонсдог, философи сонирхдог, таныг дагадаг хүмүүсийн хүрээлэл бий болчихлоо шүү?

-Философи нь хувь хүнийг өөрөө сайн бодох ёстой гэдэг. Бодохгүй бол дагаад ер хэрэггүй. Өөрөө бие дааж бодож, суралцаж, энэ бичсэн номуудыг уншихгүй бол зүгээр хий хоосон фендэж дагаж давхих бол философийн ажил биш. Философи шашин биш, мухар сүсэг биш. Улс төрийн байгууллага ч биш. Мөнгөний төлөөх компани ч биш. Тийм учраас философийг дагана гэдэг бол утгагүй. Дагана гэвэл дэмий, холхон байсан нь дээр. Юм боддог, юм уншдаг, сүрхий хүмүүс л философи руу ирдэг л дээ. Дээр үед сэхээтэн гэж ярьдаг байсан. Ер нь сэхээтэнлэг хүмүүс философи руу ирнэ. Гэхдээ сэхээтэн байхгүй өнөөдрийн Монгол шиг оронд философи сонирхогч, философийг ойлгодог хүмүүсийн тоо мэдээж хязгаартай. Сүүлийн 10 жилд л философийг оруулж ирлээ шүү дээ. Анх намайг философи ярихад “Энэ солиотой юм уу, гадны хүн юм уу, философи гэж юу яриад байдаг юм, философиор ер нь яадаг юм, энэ чинь нөгөө гүн ухаан биз дээ” гэсэн.

-Яг тэгсэн л дээ?

-Тэр байтугай МУИС-ийн философийн гэгддэг профессорууд нь хүртэл миний ярьж хэлж байгааг ойлгохгүй инээдэмтэй юм боллоо шүү дээ. Монгол Улс 10 жилийн өмнө хөөрхийлөлтэй байлаа шүү дээ. Өнөөдөр аятайхан болчихож. Энд тэнд хүмүүс философи яриад. Уул уурхайн философи гэж ярьдаг болчихож. Мөнгөний, банкны, санхүүгийн философи гэж ярьдаг болчихсон байна. Хаа л бол хаана философичдоор дүүрэн болчихож, Монгол Улс. Энэ чинь яахав дээ угаасаа малчин, хүн төрөлхтний түүхэнд сүүлд орж ирсэн, өөрийн гэсэн түүх, өөрийн гэсэн философи байхгүй, өөрийн гэсэн оюуны намтар байхгүй ийм ард түмэн гаднаас шинэ сонин юм орж ирэхэд ингэж хуйлран дагадаг л даа. Өөрийн гэсэн юмтай ард түмэн хүлээж авангуутаа шүүмжтэй нүдээр хараад тэрэнд үнэлэлт дүгнэлт өгөөд “Манайд энэ нь хэрэгтэй, энэ хэрэггүй” гэдэг. Бид оюуны тийм өндөр түвшинд очоогүй учраас хэцүү.

Хятад, Япон, Солонгос гэдэг юм уу, Азийн бусад ард түмэн бол өөрийн гэсэн оюунлаг сэхээтэнлэг хүмүүстэй учраас гаднаас буддизм юм уу, барууны философи юм уу, юу ч юм орж ирэхэд тэрэнд үнэлэлт дүгнэлт өгөөд авахыг нь аваад, хаяхыг нь хаяад хэрэгтэйг нь авч, хэрэггүйгээс нь зай барих ёстой юм байна гээд явчихдаг. Манайд тийм юм байхгүй. Бид аваад шууд л ам руугаа хийчихдэг хүмүүс. 10 жилийн өмнөөс бид арай өөр болсон. Тэрийг би яах ч аргагүй хийсэн. Өнөөдөр философи гэхээр ойлгодог боллоо, ярих гэдэг боллоо, дуугардаг боллоо. МУИС-ийн Философийн тэнхим оюутнуудаар дүүрчихлээ. Над дээр философи сонсъё, лекцэнд сууя гэдэг хүмүүс жил болгон л гараад ирдэг. Би лам багш биш. Хүнд багшлах дургүй. Ер нь дагагчдад дургүй. Бүр шавьтай болох ч дургүй. Тэгж явцуурч болохгүй юм байгаа юм. Тодорхой нэг хүн миний сүүдэрт явж болохгүй. Миний сүүдрээс гарах ёстой.

-Хэн нэгний сүүдэрт байх дуртай, нэг нэгнийхээ нөмөр нөөлөг, дэмжлэгт найддаг хүмүүс шүү дээ, монголчууд. Сүүдрээс гар гэхээр эмзэглэж хүлээж авах байх даа?

-Монголчууд хөөрхий малчин ард түмэн. Аавыгаа их шүтдэг. Уул нь аавыгаа шүтэж болохгүй юм байгаа юм.

-Юу?

-Аавынхаа сүүдрээс гарах ёстой. Аавыгаа давах ёстой. Тэгж байж хөгжил явагдана. Тэгэхгүй аавынхаа сүүдэрт аавыгаа шүтэн бишрээд аавыгаа гайхуулаад, ааваараа гоёод яваад байвал тэнд ямар ч хөгжил явагдахгүй. Ёстой нөгөө уламжлалт ёс, зан заншил юу байдаг юм тэр юмнууд нь тэндээ бугшаад л, хөгжихгүй. Шаврын орчин л үүсэх байх. Тэр шавраас гарах хэрэгтэй.

-Та дахиад л хүмүүсийн дургүйг хүргэхээр юм ярьчихлаа?

-Философи бол шоконд оруулна.

-Тийм байна?

-Яг урлагтай адилхан. Урлаг шоконд оруулдаг. Уран зураг хараад шоконд ордог шүү дээ. Заримыг нь ураад хаячихмаар санагддаг биз дээ. Драмын жүжиг үзэж байгаад дургүй хүрээд хаяад гардаг. Тэрэнтэй адил философич хүн хэлнэ. Хоёрдугаарт, философич хүн үнэний эрэлд явдаг. Насан туршдаа, үхэн үхтлээ үнэнийг хайсаар байгаад дуусдаг. Энүүгээр дэлхийн бүх том философичид байна шүү дээ (Хананд өлгөсөн философичдын хөрөг зургууд руу заав.сурв) Үнэний төлөө явсаар байгаад дууссан. Буддагаас эхлүүлээд Арабын Ал Фараби, Энэтхэгийн Махатма Ганди, Хятадын, Персийн, Оросын, Германы философичид хүртэл байна. Маркс, Ломоносов, Лениний зураг хүртэл байна. Энэ бүгд үнэний л төлөө явсан. Үнэнийг бүтээх гэж оролдсон. Философи ийм л байдаг. Миний амьдрал үнэний төлөө, үхэн үхтлээ үнэнийг хайна. Үнэн рүү ойртоно. Би үнэнийг мэдэхгүйдээ, үнэнийг хүлээж аваагүй, үнэнийг ойлгоогүйдээ биш шүү дээ. Би хамгийн их үнэнд ойртсон хүн байхгүй юу, Монгол Улсад (инээв).

-Би аавынхаа үргэлжлэл, аавынхаа мэргэжлийг өвлөх ёстой гэцгээдэг. Аав, өвөө нь ч үр хүүхдүүддээ мэргэжлээ өвлөхийг тулгадаг?

-Наадах чинь тэнэглэл.

-Нэг мэргэжлийг үе удмаараа заавал эзэмших ёстой юу?

-Жишээ нь, Хөгжим, бүжгийн сургуульд өвөөгөө, аавыгаа залгамжилсан хөгжимчид гээд байдаг даа.

-Байдаг.

-Бүр хамаатан саднаараа. Бас хуулийн мэргэжлийнхэн байна.

-Улс төрд бүр утгаа алдлаа. Улс төрийн удмууд гараад ирлээ?

-Энэ бол хөөрхий аавынхаа сүүдрээс гараагүй л бацаанууд. Үргэлж гэнэн бацаанаараа явсаар дуусна. Тэрнийхээ оронд аавыгаа даваад аавыгаа ардаа орхих ёстой. Аавыгаа тоохоо болих ёстой. Аавыгаа шүүмжлээд будаа болгох ёстой.

-Ээжүүдэд ч энэ бас хамаатай юу?

-Охид ч тэр. Ээжийгээ шүүмжлэх ёстой, ээжтэйгээ хэрэлдэх ёстой, ээжтэйгээ муудалцах ёстой. Хаалга саваад гараад явах ёстой. Тэгж байж хүн болно. Тэгж байж хөгжил явагдана. Тэгэхгүй худлаа ээждээ хайртай, хөөрхий ээж минь гэж алиалахаа болих хэрэгтэй.

-Ингэж ярихаар монголчуудын психологийн асуудал яригдана л даа?

-Сурган хүмүүжлийн түүх байхгүй. Сурган хүмүүжлийн намтар байхгүй малчин ард түмэн хүүхдийн психологийг ойлгохгүй байсаар байгаад тэр хүүхдийн сэтгэлд, дотор нь зоогдож, хоргодож явсаар ёроолд нь очоод 40, 50 нас хүрдэг. Тэрийгээ тэгээд ойлгохчоо аядаж байтал 60 нас хүрээд хорт хавдраар үхдэг. Бид ийм өрөвдөлтэй, жижигхэн түүхтэй, жижигхэн ойлголт, жижигхэн тайлбартай, жижигхэн гаргалгаатай ард түмэн. Бид маш жижиг түвшинд явж байгаа. Манай боловсрол ч тэр, сурган хүмүүжил ч тэр, улс төр, шинжлэх ухаан гээд бүх салбар жижиг түвшинд. Томорч чадаагүй. Яагаад вэ гэвэл аавынхаа сүүдрээс гарч чаддаггүй учраас. Эсгий гэрээсээ салж чаддаггүй учраас. Гэрийн амьдралаас салж чаддаггүй учраас. Манайханд нэг буруу ойлголт яваад байдаг. Махатма Гандигийн хэлсэн үгийг буруу тайлбарласаар ирсэн. Ер нь зүйр цэцэн үгсийг буруу орчуулж, тайлбарлаж, хэлдэг. Дандаа алдаатай хэлдэг.

-Ямар үгс вэ?

-Махатма Ганди “Хэрвээ энэ хорвоо дээр хамгийн сайн сурган хүмүүжил гэж байдаг бол гэрээс байх ёстой” гэсэн байхгүй юу. Манайхан бол “Хамгийн сайн сурган хүмүүжил бол гэрийн сурган хүмүүжил” гээд мушгичихсан яваа. Тэр бол том алдаа. …хэрвээ байдаг бол…хамгийн төгс сурган хүмүүжил гэрт байх ёстой юм аа…даанч тэр нь байхгүй, боломжгүй. Тэгж хэлсэн юм.

Хятадын “Төрийн төлөө оготно ч турж үхэх ёстой” гэсэн үг бий.

-Манайхан бүр эсрэгээр нь хэлдэг юм биш үү?

-Ийм л ард түмэн байхгүй юу. Манайхан бүх зүйр цэцэн үгс, сургаалыг мушгичихсан.

-Гэрийн сурган хүмүүжил гэснээс социализмын үед айлууд олон ч хүүхэдтэй байж. Аав ээж нь хүүхдээ өсгөх ч завгүй. Ах, эгч нь дүү нарыгаа өсгөөд явчихдаг. Зөнгөөрөө л шахам өсөцгөөдөг байж. Хөдөө бол мал дагаад л хүн болдог?

-Хөдөө бол тэртээ тэргүй саальчин, адуучин анги л бэлдэж байгаа шүү дээ. Сүүлд, 1921 оноос л улс шиг улс болж, төртэй, хуультай, сургуультай, эмнэлэгтэй боллоо шүү дээ. Улаанбаатар хотыг Орос, Хятад хоёр л босгосон шүү дээ. Монгол хүн байшин барьж чадахгүй шүү дээ. Тийм учраас бэлэн сайхан амьдрал бидэнд өгөгдчихсөн, үүндээ яахаа мэдэхээ байчихсан л ард түмэн байхгүй юу. Социализмын үед эмнэлэг сайн учраас мэндэлсэн хүүхэд болгон хүн болоод байсан. Социализмаас өмнө 10 хүүхэд гарахад гурав нь, 20 хүүхэд гарахад долоо нь ч юм уу үлддэг байсан. Эмнэлэг, анагаах ухаан байхгүй юм чинь аргагүй. Улаанбаатарт мэргэжилтэй болох гээд ороод ирсэн хөдөөний эрэгтэй, эмэгтэй хоёр гэнэт таван хүүхэдтэй болоод хоёр өрөө байранд яахаа мэдэхгүй толгой нь эргэсэн байхгүй юу. Төлөвлөөгүй, тооцоолоогүй юм болчихож байгаа юм. Тэрийг Монгол Улс мэдэхгүй шүү дээ.

1948 оноос хойш л манай улс Монгол Улс болсон. Сталин, Мао хоёр Монгол Улсыг биеэ даасан тусгаар тогтносон улс болгоё гээд тохирсон байхгүй юу. Тэрнээс бидний гавьяа ч биш. Чингис бидэнд энэ газрыг өгсөн, Бурхан гуйсан ч өгөхгүй гэж юу гэсэн үг вэ. Газар дэлхийг Бурхан бүтээсэн гэдэг биз дээ. Бүтээгчээс нь харамлаж болохгүй биз дээ (инээв). Гэх мэтчилэн бид инээдэмтэй, өрөвдөлтэй зүйр цэцэн үг хэлдэг байхгүй юу. Энэ газар нутаг чинь энэ хоёр хөршийн гавьяа болохоос биш бидний гавьяа биш. Бид малаа хариулаад л, айргаа уугаад л, зодоон хийгээд л байж байсан. Манжуудын адууг хулгайлж баригдаад л. Хулгайч нарыгаа сайн эр гэж яриад л. Өөр юм байхгүй. Манжид 300 жил дарлагдсан гээд байгаа. Яг эцсийн бүлэгт харахад тэднээс л торго дурдан авч гоёж байсан юм байна шүү дээ, тэднээс л хамрын тамхиа авч байсан байна шүү дээ. Хятадтай бол бид нэг их ойртоогүй юм билээ шүү. Цагаан хэрэмний цаана Жунгуо гэж орон хөгжөөд биднийг тоохгүй байсан юм билээ. Бид чинь манжуудтай л зууралдаж байсан юм билээ шүү.

-Тийм юм билээ?

-Гоминдань энэ тэр чинь одоогийн Тайвань байхгүй юу. Их Хятад орон бол биднийг ерөөсөө тоогоогүй юм билээ. Авч хэлцэх ч үгүй юм билээ (инээв). Бид л “Муусайн хятадууд. Хятадууд л биднийг тэгж байсан” гээд байдаг. Үгүй байхгүй юу. Учрыг ерөөсөө ойлгохгүй байна. Бидний түүх шал худлаа яваад байна шүү дээ. Эцсийн эцэст бид түүхийн залилан хийж байна. Хүн төрөлхтний өмнө ингэж худал түүх зохиож болохгүй. Нэг л их баатар байсан юм шиг, нэг л их төртэй байсан юм шиг, нэг л их улс орон, зохион байгуулалттай байсан юм шиг. Ингэж болохгүй. Худлаа түүх зохиож, баатрууд, ийшээ тийшээ давхиж эзэлж байсан гэсэн зураг зурж болохгүй. Ингэж түүхийн залилан хийгээд байгаа байхгүй юу. Хэзээ нэгэн цагт энэ ил гарна, ичгэвтэр юм болно. Монгол гэдэг ард түмэн, монгол гэж хэл ч байхгүй. Монгол гэдэг тогтчихсон түүхийн ард түмэн байхгүй. Энэ орон бол баруун, зүүн, урд, хойд зүгээс нүүж ирсэн нүүдэлчин ард түмнүүдийн холимог. Бид холимог. Бид манж, буриад, өвөр монгол, уйгаржин, шинжаан, казах, халимаг, ойрадоос гаралтай янз бүрийн ард түмэн. Тэрийг чинь 1948 оноос эхэлж энд бүгдийг Монгол Улс болгоод барьчихсан. Тэгээд хилээ хаачихсан чинь урдуур тэнэж явсан өвөр монголчууд харьж чадахаа болиод, өвөр монголоор явж байсан хүмүүс нь нааш орж ирж чадахаа байгаад, буриадаар тэнэж явсан хүмүүс нь орж ирж чадахаа болиод энд явж байсан буриадууд нь эндээ үлдчихсэн. 1948 онд биднийг зохион байгуулалттай, хүчээр нэг улс болгосон. Хоорондоо аймгархаад хоорондоо наадмаар үзэлцээд байдаг чинь 1948 оны л юм яваад байна.

-Та “Монголын эргэн тойрон философи” гэсэн лекц уншдаг. Тэр лекцүүд дээр эдгээрийг ярьдаг байх аа?

-“Монголын эргэн тойрон философи” дээр Энэтхэг, Төвөд, Казах, Төв Ази, Хоризм гээд бүгдийг уншиж байгаа. Энэ хагас сайнд (энэ сарын 22-нд. сурв) Солонгосын философи уншина. Энэ дундаас чинь би Монголыг босгож ирж байна шүү дээ. Тэгэхээр бид ямар философитой байх юм

.

-Та л хэлэх байх даа?

-Ийм их холимог ард түмэн. Та бид хоёрын амнаас гарч байгаа энэ үг болгон нэг бол манж, нэг бол төвөд үг, эсвэл ихэнх нь түрэг гаралтай үгс, Хөх Турк гаралтай үгс, татар үг бас байгаа. Цэвэр монгол үг байхгүй. Тэр холимгууд явж байгаа. Даваа, мягмар, лхагва, пүрэв гээд долоон гаригийн нэршил чинь л гэхэд төвөд үг байх жишээний. Нэг, хоёр, гурав, дөрөв гэж тоолоод эхэлбэл энэ чинь манж үгс болоод явчихна. Хонь ямаа гэвэл манж, халбага, сэрээ, таваг болоод явчихвал казах, чөдөр ногт гэвэл бас казах, Хөвсгөл нуур, Хяргас нуур, Байгаль, Сэлэнгэ, Дархан гэдэг нэрс бас энд тэндхийн үгс. Ямар нэг үг бидний амнаас гарлаа “Аа, наадах чинь тэндхийн үг” гэдэг. Боорцог гэвэл киргиз үг болчихно. Өрөм Төвөд үг. Энэ чинь нэг талдаа маш гоё байхгүй юу. Япон шиг ч юм уу ганц ард түмэн биш байхгүй юу. Янз бүрийн нөхөд орж ирж энд холилдсон.

-Тэгвэл энэ том холимог, гоё юмыг нэгтгэвэл жинхэнэ шижир болох биш үү. Нэгдмэл болгоод нэг том оюун санаа гаргаж ирэх боломжтой юу?

-Тэрийгээ бид философиор л гаргаж ирэх ёстой

Үргэлжлэл бий

УИХ-ын энэ удаагийн хаврын чуулганаар хэлэлцэх асуудлууд дунд олны анхаарал татаж буй хэд хэдэн хууль, хуулийн төслүүд байгаагаас ҮХНӨ (Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт)-ийг хүн бүр харж байна. Сонгуулийн тухай хууль, Улс төрийн намын тухай хуулийг хэлэлцэж байгаа учир Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахаас өөр аргагүй гэдгийг эрх баригч намынхан тайлбарлаад байгаа. Тэдний хувьд ҮХНӨ-ийг хийхдээ аль болох удаан хугацаанд тогтвортой байх өөрчлөлтүүдийг оруулна гэж буй.

Өнгөрсөн долоо хоногт ҮХНӨ-тэй холбоотой хүний эрх, хотын эрх зүйн байдал, гишүүдийн тоо, сонгуулийн тогтолцоо гэсэн үндсэн агуулгыг багтаасан төслийг Ерөнхий сайдад танилцуулсан нь Үндсэн хуулиа энэ хавар хэлэлцэх нь тодорхой боллоо гэсэн үг.

ҮХНӨ-ийн төслийг Ерөнхий сайдад танилцуулсны дараахан Засгийн газар “Монгол Улсын Үндсэн хуульд оруулах өөрчлөлтийн төсөл”-д иргэдээс албан ёсоор санал аваад эхэлсэн нь энэ ажлыг шуурхайлж байгаа хэрэг.

Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийн төслийг сонирхож үзлээ. Төсөлд, Нэгдүгээр зүйлд дараах хоёр өөрчлөлтийг багтаажээ. Хорин нэгдүгээр зүйлийн 1 дэх хэсэг: “1.Улсын Их Хурал нэг танхимтай байна. Улсын Их Хурлын гишүүдийн далан зургааг мажоритар, далан зургааг пропорциональ аргаар сонгоно”. Жаран зургадугаар зүйлийн 1 дэх хэсэг: “1.Үндсэн хуулийн Цэц Үндсэн хуульд заасан иргэний эрх, эрх чөлөөг зөрчсөн тухай маргааныг уул эрх, эрх чөлөө нь зөрчигдсөн гэж үзэж байгаа иргэний өргөдлөөр хуульд заасан үндэслэл, журмын дагуу магадлан шийдвэрлэж эцсийн шийдвэр гаргана”. Хоёрдугаар зүйл, Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Арван гуравдугаар зүйлийн 1 дэх хэсгийн “төрийн дээд байгууллагууд” гэснийг “төрийн эрх барих дээд байгууллага” гэж, Жаран тавдугаар зүйлийн 1 дэх хэсгийн “томилно” гэснийг “томилох бөгөөд Үндсэн хуулийн цэцийн гишүүнээр нэгээс илүү удаа дахин томилохыг хориглоно” гэж, Жаран зургадугаар зүйлийн 2 дахь хэсгийн “энэ зүйлийн 1 дэх хэсэгт заасан үндэслэлээр” гэснийг “Улсын Их Хурал, түүний нийт гишүүний аравны нэгээс доошгүй гишүүн, Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, Улсын дээд шүүх, Хүний эрхийн үндэсний комисс, Улсын ерөнхий прокурорын хүсэлтээр Үндсэн хуулийг зөрчсөн тухай” гэж тус тус өөрчилсүгэй гэжээ. Гуравдугаар зүйл, Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Арван ес дүгээр зүйлийн 2 дахь хэсгийг хүчингүй болсонд тооцсугай гэсэн бол дөрөвдүгээр зүйлд ҮХНӨ-ийг Дагаж мөрдөх хугацааны тухай тус тус тусгасан байна.

Нэгдүгээр зүйлд гишүүдийн тоо, хүний эрхийн талаар гэсэн хоёр асуудлыг оруулжээ. Мажоритар сонгуулийн тогтолцоо нь иргэдийн санал гээгдэх, тойргийн явцуу ашиг сонирхол улс орны эрх ашгаас өндөрт тавигдах, олон нийтэд танигдсан, хөрөнгө санхүүгийн боломжтой хүмүүст давуу байдал үүсгэх зэрэг сөрөг талыг бий болгож ирсэн. Үүнийг шийдвэрлэх арга зам нь мажоритар болон пропорциональ аргын давуу талуудыг тусгасан сонгуулийн холимог тогтолцоо юм. Үндсэн хуульд энэ тогтолцоог заах нь сонгуулийн хуулийг тогтвортой байлгах, намууд сонгуульд шударгаар өрсөлдөх, иргэдэд ойлгомжтой байх, гадаадад байгаа иргэний сонгох эрхийг баталгаажуулах сайн талтай гэж үзэж гишүүдийн тоог Засгийн газраас 76+76=152 болгох саналтайгаар төслөө боловсруулсан нь энэ. Жагсаалтаар орж ирэх гишүүний тоог 76 байлгаснаар газар нутаг, нийгмийн бүлгүүд, эмэгтэйчүүдийн төлөөллүүдийг хангалттай хэмжээгээр парламентад оруулах боломжтой гэж тооцсон байна.

Энэ зүйлд, Дээд шүүхийн шийдвэр хүний эрх зөрчсөн гэж үзвэл Үндсэн хуулийн Цэцэд хандаж, Цэц хүний эрхийн шүүх болох бөгөөд өмнө нь ярьж байсан хүний эрхтэй холбоотой зүйл заалтыг оруулж ирэх юм байна. Ингэснээр Үндсэн хуулийн Цэц зөвхөн Үндсэн хуулийн биелэлт дээр хяналт тавьдаг байсан бол хүний эрхийг хамгаалах үүрэгтэй болох нь.

Хоёрдугаар зүйлд хотын эрх зүйн байдлыг шинэ түвшинд гаргах тухай тусгажээ гэж харлаа. Тодруулбал, нийслэл Улаанбаатар хотын төвлөрөл, түгжрэлийг бууруулах чиглэлээр хотын эрх зүйн байдлыг дээшлүүлэх, илүү тодорхой болгож, засаг захиргааны нэгжийг нарийвчилж өгөх гэнэ. Үндсэн хуульд ийм өөрчлөлт оруулснаар нийслэл төдийгүй бусад хотуудын ч эрх зүйн байдал нэмэгдэж, төвлөрөл буурна гэж үзжээ. Үндсэн хуулийн 13 дугаар зүйлийн 1 дэх хэсэг гэдэг нь “Монгол Улсын төрийн дээд байгууллагууд байнга оршдог хотыг Улсын нийслэл гэнэ. Монгол Улсын нийслэл Улаанбаатар хот мөн” гэсэн заалтыг хэлж байгаа юм. Энэ заалтад “Төрийн дээд байгууллагууд” гэснийг “төрийн эрх барих дээд байгууллага” гэж өөрчилж байгаа юм байна. 65.1, 66.2 дахь хэсэг нь Цэцтэй холбоотой заалтууд. ҮХНӨ-ийн төсөлд тусгагдсан гуравдугаар зүйлд 19.2-ыг хүчингүй болгох тухай тусгажээ. Энэ нь “Намыг Монгол Улсын сонгуулийн эрх бүхий иргэдийн нэг хувиас доошгүй тооны иргэн эвлэлдэн нэгдэж байгуулна” гэсэн заалт юм байна.

Мэдээж аливаа эрх барьж буй нам сонгуулийн өмнө дахин ялахын тулд Сонгуулийн тухай хуулиа өөрчилдөг нь тогтсон ёс болчихоод байгаа. Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн хүрээнд сонгуулийг холимог тогтолцоогоор явуулна гэдэг агуулгыг ийнхүү төсөлд тусгаж чаджээ. УИХ-ын гишүүдийн тоог 152 болгож, сонгуулийг холимог тогтолцоогоор явуулж, Ерөнхийлөгчийг парламентаасаа сонгодог болох ийм том зураг дээрх ҮХНӨ-ийн төслийн ерөнхий агуулгаас харагдаж байна. Хэрвээ Ерөнхийлөгчийг парламентаас сонгохгүй бол УИХ-ын гишүүдийн тоог нэмэхийг дэмжихгүй гэдэг зүйлийг МАН-ынхан өнгөрсөн жилийн өдийгөөс эхэлж дотроо ярьцгааж, тохироо хийсэн гэж хардацгааж байсан нь үнэн болж таарлаа.

ҮХНӨ-ийн хүрээнд хотын эрх зүйн байдлыг шинэ түвшинд гаргана гэцгээж байгаа. Хархориныг шинэ нийслэлээр зарлаж, тэнд төрийн ажил хэрэг явуулдаг байх тухай яриа хөөрөө хэдэн сарын өмнөөс хүчтэй яригдаж эхэлсэн. Үүн дээр иргэд айхавтар санал талцаагүй ч нийслэлээр оролдохгүй байх нь одоохондоо хэрэгтэй гэсэн байр суурийг илэрхийлцгээж байгаа. Хэрвээ “Төрийн дээд байгууллагууд” гэснийг “төрийн эрх барих дээд байгууллага” гэж өөрчлөх нэрийн дор Үндсэн хуулиас Улаанбаатар гэх нэрийг аваад хаячихвал та нарыг Монгол Улсын хүн амын тал нь шахуу амьдарч байгаа мега хот болох Улаанбаатарын оршин суугчид, иргэд хормын дотор л үнс нурам болгож, улс төрийн тавцангаас зайлуулах байх шүү.

Түгжрэлийг бууруулж байна гэх шалтгаар Улаанбаатарыг нийслэл хот гэх статусаас нь хэрхэвч салгаж болохгүй. Монгол Улсын Үндсэн хуульд “Монгол Улсын төрийн дээд байгууллагууд байнга оршдог хотыг Улсын нийслэл гэнэ. Монгол Улсын нийслэл Улаанбаатар хот мөн” гээд заачихсан байгааг дахин сануулъя. Ер нь нийслэлийг нүүлгэх тухай яриа үе үе гарч л байдаг. Нийслэлийг нүүлгэнэ гэж амныхаа зоргоор бурсан улс төрч тун удахгүй амаа хамхиад алга болчихдог. Учир нь нийслэлийг нүүлгэнэ гэвэл Үндсэн хуулиа зөрчсөн хэрэгт орчихно гэдгээ мэдсэн нь тэр байдаг л даа. Гэтэл одоо Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр хэн нэг нь Улаанбаатар гэх нэрээр “оролдвол” нийслэлийг “Хархоринд төвлөрүүлнэ”, “Үгүй ээ, Улаангомд байгуулна”, “Үгүй шүү, манай Чингис хотыг нийслэл болгоно” гэж нийслэлээ дуртай газрууд руугаа зөөж аваачна аа л гэсэн үг. Хуульд өөрчлөлт, нэмэлт оруулж болох ч оролдож болохгүй зүйл, заалт байдаг гэдгийг ҮХНӨ-ийг хэлэлцэхийн өмнө анхаарч үзүүштэй.

ҮХНӨ-өөр ийнхүү олон жил яригдсан УИХ-ын гишүүдийн тоо нэмэх эсэх асуудал нэг тийшээ шийдэгдэж 76-аас 152 болж нэмэгдэж, Ерөнхийлөгчөө парламентаас сонгодог болох шинэ тогтолцоо руу орох нь ээ.

Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн сайд асан Т.Бадамжунайг энэ сарын 5-ны өдөр Филиппин улсаас албадан авчирч баривчиллаа. Т.Бадамжунай гэдэг хүний хийсэн гэмт үйлдэл, хулгай зэлгий, хэрэг түвгийг мэдэх юм алга. МАН-ын том зүтгэлтэн, нам дотроо өндөр рейтингтэй улстөрч байсан гэдгийг нь л ард түмэн мэднэ. Нам дотроо, хоорондоо юугаа яаж булаацалдсан юм бол, их л хонзонтой л юм болоод байх шиг байна. Харин баривчилсан ажиллагаа, нааш авчирч байгаа зохион байгуулалттай ажил нь тэр чигтээ хүний эрх зөрчсөн пиар байлаа.

мэдэгдэл хийсэн Хууль зүйн сайд, АТГ-ын дарга тэргүүтэй хүмүүсийг Үндсэн хуулийг зөрчсөн гэж үзэж хариуцлага тооц. Иргэнийхээ эрхээр шоу хийж байгаа энэ кэйс дээр Үндсэн хуулийн Цэц ажиллах хэрэгтэй. Төрөөрөө, төр засгаараа нийлж байгаад энэ мэтээр Үндсэн хуулиа зөрчиж

болохгүй. Энэ хүнийг чухам ямар хэрэгт холбогдсоныг мэдэж байгаа хүн бараг алга. АТГ-ын дарга “Бүлэг, авлигын хэрэг. Яллагдагчаар татлаа” гэж л хэдэн өгүүлбэр хэлснийг эс тооцвол түүнийг ямар хэрэгт буруутгагдаж байсан нь тодорхойгүй. Шүүхээр хэрэг нь орж хэлэлцэгдэж эцсийн шийд нь гараагүй байхад бараг хэрэг үүсгээгүй шахуу хүнийг аюултай гэмт хэрэгтэнг олж ирсэн аятай аяглацгаалаа. Ер нь бол ингэж шоу хийх ямар ч шаардлага байгаагүй л дээ. Жунайг ачих машинаа тулгаж тавьж байгаад чимээгүй баривчлаад л аваад явчихна. Ирсэнийг нь нотолж баривчлаад явж буй ганц зурагтай мэдээг нь АТГ мэдээлчихэд л болох байсан.

Хятадын “Үнэгний ав” гэж олон ангит кино өнгөрсөн

намаржингаа телевизээр гарсан. Тэр кинон дээр л ийм уран сайхны халилтай, уянгын юмнууд гараад байсан даг. Тусгай ажилтнууд нь гадаадад очоод өнөөх сэжиглэгдэж буй иргэнээ уран нарийн аргаар ятгаж гуйж гувшиж байж авчрангуут онгоцны буудал дээр манай энэ АТГ-ынхан шиг ажилтнууд нь хоёр талаас нь сугадаж аваад л сүр үзүүлж, ял өгч шоронд хийгээд байгаа тухай л гардаг кино. Яг л тэр киноны үйл явц, сцен шиг юм хийлээ, та нар. Наана чинь Монгол Улсын иргэний эрх, Монгол Улсын Ардчиллын амин сүнс, үнэт зүйлс зөрчигдөөд байна. Ардчилсан улсад энэ бүгдийг уландаа гишгэж, ингэж шоудахгүй ээ, та нар. Хятадын тэр кинон дээр гадаадад сайхан амьдарч байсан баян чинээлэг хүмүүсийг авчраад гутааж байгаагаа хөөр баяр болгож гаргадаг. Тэр киног намаржин телевизүүдээр цацсан. Хэсэг бүлэг нөхөд өөрсдийгөө гоёор харагдуулахын тулд хүний эрхийг ингэж ноцтой зөрчиж болохгүй.

Биднийг коммунист нам удирдаагүй биз дээ. Хятадад бол яахав, коммунистууд иргэдээ дандаа тэгж гутааж байдаг. Коммунистууд даргадаа долигоноогүй иргэнээ яаж л бол яаж гутааж доромжилж, үйлийг нь үздэг.

“Чи хэзээ ийм байсан юм бэ” гэдэг үг бол коммунистуудын үед гарсан үг. Социализмын үед “Чи хэзээ ийм байсан юм бэ. Хачин л юм байсан. Чи их сэхжээ. Чи тийм нэг новш л байсан ш дээ” гэдэг эдгээр үгс бол хүнийг гутаадаг гол үг байлаа даа. Одоо хүнийг ингэж хэлж байгаа хүн байна уу. Байхгүй шүү дээ. Хүн ямар ч байж болно гэдгийг мэддэг болсон. Ямар ч байж болно, ямар ч байх эрхтэй гэдгийг бүгд мэддэг болсон.

Гэтэл Т.Бадамжунайг баривчилж ирлээ гэх пиар ажиллагаа коммунистууд хүний эрхийг зөрчсөн шоу байлаа. Хэнд ч хэнийг ч гутаан доромжлох эрх байдаггүй юм.