Author: ДАВХАРДАВААГИЙН ГАНСАРУУЛ

Өдрийн сонины 2012 оны архиваас…………………………

---

Монгол Улсын даян аварга Г.Өсөхбаярын аав Ц.Гэлэгжамцгуайтай ярилцлаа.

-Өсөхбаяр аваргын хүүхэд ахуйн сайхан дурсамжаар ярилцл­агаа эхэлье?

-Аваргын бага насны тухай сонин хэвлэлүүд ч гарсан байх. Ах чинь (өөрийгөө хэлэв) ч ном бич­сэн. Тэрүүнд ч орсон юм. Багадаа тай­ван томоотой, тийм хүүхэд бай­сан юм шүү дээ. Тэр байдлаар л өсч өндийж том хүн болж дээ. Ер нь багын байдал нь ямар байсан бэ гэвэл одоо байж байгаа байдлыг л нь сонирхоход бараг мэдэгдэнэ, буурьтай суурьтай. Хичээл сур­ла­га­даа гайгүй, ноён нуруутай төлөв то­моотой тэр л байдлаар яваа даа.

-“Буур” Н.Жамьян аваргын зээ хүү. Ээжийнхээ удмыг да­гаад бөх болсон гэдэг. Харин таны удам бөхтэй юу?

-Ээжийнх нь аав Монгол Улсын анхны аварга хүн шүү дээ, даян аварга Жамьян. Анхны албан ёсны аварга хүн. Би сайн мэддэггүй юм аа, миний талд барилддаг хүмүүс байсан гэдэг юм. Нэг их том бөх байгаагүй юм шиг байна лээ. Гол нь ээжийнхээ талаас өв­лөж авсан, Жамьян аваргын удам гэдгээрээ хүмүүст ойлгогдох
нь арай дээр юм даа.

-Өсөхөө аваргын бөх болох шинж нь хэзээ илэрсэн бэ. Бө­хийн шинж бөхчүүдэд харилцан адилгүй илэрдэг гэдэг?

-Ерөөсөө хүмүүс тодорхойлсон байгаа ш дээ, “Аварга аваргаараа төрдөг юм аа” гэж. Андаш байхгүй шүү дээ. Таван килограмм шахуу жинтэй төрсөн гэж бодвол. Цэцэр­лэг, сургуульд байхдаа үеийнх­нээ­сээ овойсон том (инээв). Бие нь бадриун. Аяндаа
мэдэгддэг юм. Хөл, гар, тохой, өвдөг, хэрлэг мэрлэг бол ер нь тэгээд жирийн хүүхдээс арай өөр байдаг юм аа.

-Хүүгээ үндэсний бөхөөр ба­рил­даж эхлэхэд нь эцэг хү­ний зөнгөөр ирээдүйд аварга боло­хыг нь мэдэрч байв уу?

-Өвөө нь хүмүүст захисан бай­даг, бидэнд ч гэсэн ярьж л байсан.”Хоёрын хооронд бяр чадал муу­тай бөх бол үе мөч, хуруу гар нь мойног болохоос эхлүүлээд түвэг­тэй байдаг юм. Барилдаж болмоор бол хорин нас хүргэж байж барил­дуул­сан нь дээр шүү” гэж. 1993 онд манай Архангай аймгийн 70 жи­лийн ой болох гээд. Ууган айм­гуу­дын нэг шүү дээ, Архангай чинь. Өвөөгийнх нь нэрэмжит барил­даан Спортын төв ордонд болсон юм билээ. Тэгэхэд хүү маань энд сургуульд, бид хөдөө байсан. Тэр барилдаанд л анх зодог шуудаг өмсч гарсан байдаг юм. Өөрөө ч хорин нас хүрсэн, өвөөгийнх нь ч нэрэмжит барилдаан болж байгаа юм гээд аймаг орон нутгийнхан барилдуулъя гэсэн биз дээ. Тэгж л барилдаж эхэлсэн юм шүү дээ. Тэр онд аймгийн
70 жилээр очиж ба­рилд­сан юм. Үндэсний бөхөөр нэг их хичээллээгүй байсан үе. Тэнд барилдчихаад, өвөөгийнхөө төр­сөн нутаг Цахир сумын наадамд очсон. Цахир сум татан буугд­чихаад дахин шинээр буцаж нэг юм байгуулагдаад, тэр жил. Тэгээд
сумынхаа наадмыг хийсэн юм. Тэнд очиж барилдаж түрүүлээд сумын заан болсон. 1993 оноос үндэсний бөх рүү орж эхэлж дээ.

1990 онд аравдугаар ангиа төгсч ирээд чөлөөт бөхийн залуу­чуу­дын шигшээ багт орсон. Чөлөөт бөхөөр нэлээд түрүү эхэлсэн хүн дээ.

-Аваргыг өдөрт бага багаар олон хооллодог гэдэг юм билээ. За­рим бөхчүүд өдөрт ганц сайн цад­­чихаар болоод явчихдаг гэ­дэг юм?

-Ер нь хаашаа юм бэ дээ, би бас тийм хүн. Нэг дор арвин иддэггүй. Бага иддэг хүн чинь богино хугацаа­гаар олон дахиж хооллох шаард­лагатай байдаг юм шиг байгаа юм.

-Өсөхбаяр аваргыг аварга болсон 2003 оны наадмын тэр агшин одоо ч санаанаас гар­даг­гүй юм. Түүнийг бөх­чүүд, бөх со­нир­хогчид мөрөн дээрээ өр­гөөд, үзэг­чид нэгэн дуугаар “Өсө­хөө, Өсөхөө” гэж хаш­гирц­гаа­гаад л?

-1993 онд тэгж сумын заан болоод дараа жил нь цэргийн наа­дамд барилдаж цэргийн заан бол­сон юм. Түүний дараа аймгийн наа­дамд очиж түрүүлж аймгийн арслан цол­той болсон юм шүү дээ. 1995 онд улсын заан болохынхоо өмнө цэр­гийн наадамд дахин
тү­рүүлж, одоо­гийнхоор хурц арс­лан бол­сон. Тэ­гээд наадмаар шууд ул­сын заан бол­сон нь тэр. Заан цолтой явсаар бай­гаад 2002 онд анх түрүүлээ биз дээ. 1995 оноос 2002 он хүртэл зур­гаа, долоон жилийн турш бид хүүгээ түрүүлнэ байх гэж бодоод нэлээд хүлээж байсан юм. Үе тэн­гийн зургаан залуу заан гэж бай­сан. Наадамд тунадаг. Аль нэгэн­дээ унадаг. Тийм л яваад байсан юм билээ. 2002 онд түрүүлж арс­лан болоод дараа жил нь түрүүлж авар­га цол хүртээд 2005 онд байх аа далай аварга болоод 2009 онд да­лай даян авар­га болж байгаа юм. Уг нь бол манай монголын үндэс­ний бөхийн түрүү­хэн мөрдөж бай­сан дүрмээр дөрөв түрүүл­чихсэн дар­хан аварга хүн л дээ. Сүүлд нь дүрэмд нь өөрч­лөлт орсон юм уу, яасан юм далай даян аварга гэж хамт өгдөг байсныг нь хоёр сал­га­сан, тийм л юм билээ. Хүү минь дархан аваргын болзлоо ханга­чих­сан юм. Хэвлэлүүдээр хүүг минь “Дархан аварга хүн” гэж бичиж л бай­даг. Д.Цэрэнтогтох аварга дө­рөв түрүүлчихсэн дархан авар­га. Өөр, өмнө нь хоёр түрүүл­чих­сэн дар­хан аварга ч бий. За яах вэ, ер нь тэгээд дархан ч бай, даян ч бай одоо мөрдөж байгаа юмаа­раа л явж байгаа юм. Дөрвөн удаа долоо дав­сан, гурван удаа найм давсан бай­даг юм. Тэгээд дөрвөн удаа тү­рүүл­чихсэн. Зургаагийн даваанд нэг, долоогийн даваанд
нэг унасан байх шив, дунд шөвөгт. Тийм л ам­жилт­тай яваа юм. Одоо тэгээд цааш­даа ч гэсэн болоогүй л дээ. Ба­рилдах боломж байгаа.

-“Алдар” спорт хорооны дар­га болсныхоо дараа “Бэлт­гэл хийхэд бүр ч амар, ойр­хон бол­лоо” гэж Г.Өсөхбаяр авар­га ярьж бай­­сан юм?

-Би ч тэгж бодож байгаа юм. Тэнд зааланд бөхчүүд бэлтгэл хийж байхад хараад суухгүй ш дээ. Ороод бүр далиманд нь, конто­рынх нь хажууд заал нь байж байгаа юм чинь. Аль нэг спорт заа­лыг түрээсээр авчихаад л Ар­хан­гайн бөхчүүд бэлтгэлээ энэ жил энд хийж байгаа, тэнд хийж байгаа гээд л түрээсийн байртай зайлуул яваад л байдаг. Одоо бол бо­ломж­той, “Алдар” нийгэмлэг бөхчүүд сай­тай ш дээ. Тэдэнтэйгээ бэлтгэл хийж байхад бүр боломжтой. Өөрийнх нь ярьж байгаагаар бол ор­той, үнэн л байгаа даа.

-Гэр нь ойр болохоор хүү тань аав ээж дээрээ байнга ирж очдог байл­гүй?

-Ойрхоон, ойрхон. Байнга ирнэ. За­римдаа “Өдөр очиж хоол идмээр бай­на. Сайхан шөлтэй хоол хий­чи­хээрэй” гэнэ. Тэгээд л ирж байгаа юм. Салахгүй ээ. Манай хоёр бан­ди гэрсэг. Хоёр хөгшин нь байж байх­лаар тэгдэг ч юм уу. Яваад л су­раглаад л. Бид
хоёр ч яахав дээ, өөр ажил хийх биш. Хоол унд хий­хээс өөр ажилгүй улс чинь хүрээд ирэхэд нь халуун цай, аяга хоол­той байж байдаг. Зүгээр бай­даг байх даа.

-Аварга царай төрхөөрөө тан­тай адилхан. Барилдах авьяа­­сыг ээжийнхээ талаас өвлөсөн бол харагдах төр­хийг танаас авч дээ?

-Өсөхбаярын хүүхдүүд нь ми­ний залуу үеийн зураг, аавынхаа зу­раг хоёрыг ялгахгүй шүү (инээв). Сая­хан хүүхдүүд нь орж ирэхээр ба­га бандиас нь “Энэ хэн бэ” гээд өөрийнхөө залуу цагийн зургийг ха­руулсан чинь “Аав л байна” гэж байна лээ.

-Залуу зургаан зааны үед үндэсний бөхийг ард түмэн шим­тэн үздэг байв. Тэдгээр заанууд нэг нэгээрээ дэв­жээ­­нээсээ хол­доод барил­да­хаа больчих шиг бол­лоо. Г.Өсөх­­баяр аварга л үл­дэж. Гэтэл тэднийг залгаад за­луу шинэ бөхчүүдийн үе га­раад ирлээ?

-Би тавиад оны сүүл 57, 58 оноос л бөх нэлээд үзэж эхэлсэн. Ма­най аймгийн Ж.Чойжилсүрэн арс­лан бид хоёр чацуу юм. У.Ми­жид­дорж арслан гээд л нэг үеийн айхав­тар бөхчүүд Архангайгаас гарч ирсэн ш дээ. Улсад 1962 онд бай­на уу даа, дөрвөн бөх үлдэхэд гу­рав нь Архангайнх байсан. Д.Жамц арслан түрүүлсэн байгаа юм. Ж.Чойжилсүрэн арслан, Ч.Адьяа заан, Говь-Алтайн Пүрэв үлд­сэн. Тэр үеэс л бөх их сонирх­дог болсон доо. Ах чинь (өөрийгөө хэлэв) Хөдөө аж ахуйн яаманд ажилладаг. Ж.Чойжилсүрэн арслан Хөдөө аж ахуйн дээд сургуульд сурдаг. Бид хөдөө аж ахуйн шуга­маа­раа, бас үе тэнгийнх. Тэр үеэс л бө­хийг их сонирхож эхэлсэн. Хөдөөнөөс хотод орж ирж улсын наа­­дам үздэг байлаа би, 58, 59 оны үед.
Сонирхол юм л даа. Сүүлд бан­дийг (Г.Өсөхбаяр аваргыг хэ­лэв) барилдаж эхэлснээс хойш 1994 оноос хойш 17, 18 жил наад­мын талбайгаас салахаа байсан шүү дээ. Наадмын хоёр өдөр бол яаж ийж байгаад л суучихна.

Бөхийн тухайд бол нэг хэсэг, эхэндээ сонирхож л байж дээ. Сүүлд хараад байхад үзэж байх ёстой. Үзээд өөртөө бас дүгнэлт хиймээр монголын мундаг өв соёл юм аа. Мундаг өв соёл гэдэг тэр талаас нь харж байгаа юм.

Бөхийн номууд зөндөө гарсан л даа. Нэлээд дээхнэ үед Дугар аварга, Гэлэгсэнгээ  аварга энэ тэр гээд Даншигийн мундаг аваргууд
зүүн талд голдуу байсан байдаг юм. Сэцэн хан аймгийнхан гэж. Бөх судлаач Ц.Бат-Очир “Бөх зүүн талаасаа нүүж байгаа юм” гэж бичсэн байсан. Булган, Архангай, Өвөрхангай, Хөвсгөл рүү нүүсэн. Гэтэл одоо ажиглаад байхад ба­руун тийшлээд байна. Увс, Говь-Алтай чигээс сайн бөхчүүд гарч ирээд байна. Хүмүүс
барим­жаа­тай, айхавтар судалжээ, нарийн эд юм шиг байгаа юм. Тэгэхээр бөх нүүж байж магадгүй.

Ар­ваад жилээр зааглаад яри­хад үе үеэрээ төрж байгаа. Өсөх­баярын үеийн зургаан заан. Зур­гаан заанд ороогүй болохоос И.Доржсамбуу, Д.Бумбаяр, Ч.Бат­зо­риг, О.Одгэрэл гэж дөрвөн заан нэг жил гарч ирсэн. Нэг л үеийнхэн. Одоо бол эд нарын
дараахь үе гар­чи­хаад байх шиг байна.

-Шинэ залуу бөхчүүдээс ба­рил­­дааныг нь шимтэн үздэг, уран гоё барилдаантай гэвэл хэ­нийг нэрлэх вэ?

-Ийм асуултад онцолж хэлэ­хээр хүмүүсийг орхино. Үндэсний бөх сүүлийн үед айхавтар хөгжиж бай­на. Бөхийн олон сургуулиуд бий болсон. Залуучууд дээхнэ үеийнх шиг мал маллана гэх тиймэрхүү ажил хийнэ гэхгүй, хот руу ихээр төвлөрөөд ороод ирсэн. Тэ­гэ­хээр тэр нь гэхээр түвэгтэй бол­чих­сон байна. Зургаан залуу заан
гэж ялгаад авчихад хүртэл хэцүү бол­сон байна. Одоо зургааг биш ар­выг бүр хорь, гучийг авч байж нэг үеийнхэн гэж хэлмээр юм уу. Тийм бол­чихсон харагдаад. Тийм учраас наадах асуултад чинь ах нь тодор­хой хариулт өгөхөд түвэгтэй (инээв).

-Бөх хүний ар гэрийнхэн наа­дам дөхөхөөр сэтгэл нь гэ­гэл­зэж, санаа зовомтгой бол­чихдог гэ­дэг. Таны хувьд?

-Гайгүй ээ. Би тайван хүн. Яаж бай­гаа бол, чилж байгаа болов уу, сэт­гэл нь хөдлөөд юу болж байгаа бол гэж зарим нь эмээдэг л юм шиг бай­гаа юм. Сүүлдээ сурчихсан гай­гүй байна. Гайгүй талдаа.

Бөх үзнэ гэдэг хэцүү. Нэг удаа бөх үзэх гээд ээжтэй нь хамт орсон юм. Тэгтэл М.Мөнгөн арслан “Ээж нь хүүхдийнхээ барилдааныг тулж үзмээргүй байгаа юм. Эхийнх нь харц хүүд нь хүндэддэг юм шүү” гэсэн. Тэгээд манай хөгшин чинь тэрнээс хойш зааланд нэг их очиж үзэхээ больчихсон.

-Бөхчүүд бай шагналыг нь голоод баргийн барилдаанд зо­дог­лохоо байсан гэж шүүмж­лэгд­дэг болоод бай­гаа?

-Монголд төрөл бүрийн спорт хөг­жиж байх шиг байна. 2008 оны олим­под амжилт гаргаад гурван алт, хоёр мөнгөн медаль авсан би­лүү. Тэрнээс хойш төр засаг, ард тү­мэн монголчууд ямар ч спортоор ам­жилт гаргаж болох юм байна гэд­гийг ойлгоцгоосон.
Энэ рүү их ан­хаар­даг болжээ. Анхаарлын төвд байх ёстой спортын төрлүүд дун­даас үндэсний бөхийг сүрхий ан­хаарч байх ёстой юм. Би ингэж бодоод байгаа. Хурдан морины уралдаан өвөл зунгүй болж байна. Зас­гийн газрын шийдвэрээр гэж ярих юм.
За яахав, наадмын барил­даа­ныг Засгийн газар, УИХ нь шийд­вэр гаргадаг юм уу ямар ч бай­лаа гэсэн уламжлалт наадам бо­лохоор
дээрээсээ анхаардаг. Бусад үед нь яагаад хурдан мо­ри­ны уралдаан шиг Засгийн газар шийд­вэр гаргаад, төрөөс зарим санхүүгийн асуудлыг нь шийдээд барилдаан зохион байгуулж бол­дог­гүй юм. Одоо зайлуул үндэсний бөхийн холбоо хуруу хумсаа хуйх­лаад бай шагнал урамшууллыг нь өгөөд яваад байна. Үндэсний бө­хөд
ийм л юм жаахан дутаад байх шиг санагддаг юм.

Д.ГАНСАРУУЛ

ӨДРИЙН СОНИНЫ АРХИВААС……………….

Монгол Улсын гавьяат жүжигчин, “Дунгаамаа” дуугаараа ард түмний зүрх сэтгэлд хоногшсон дуучин Д.Баасанжавтай ярилцлаа.

---

-Монгол Улсын гавьяат жүжигчин цолоор энгэрээ мялаасанд баяр хүргэе?

-Баярлалаа. “Өдрийн сонин”-ы уншигчдадаа энэ өдрийн мэндийг хүргэе ээ.

-Дуучин Д.Баасанжав гэхээсээ илүүтэй “Дунгаамаа гавьяат болжээ, шагнал нүдээ олжээ” гэцгээж байна шүү. Дуугаараа дуудуулж, бүтээлээрээ мөнхөрнө гэдэг сайхан?

-1995 оны дуу шүү дээ. Миний шүтээн тэр байна (Хөгжмийн зохиолч Ц.Чинзоригийн хөрөг рүү заав.сурв). Миний сайхан хуурай ах. Энэ хүн надад “Дунгаамаа” дууг Ардын дуу, бүжгийн чуулга дээр авчирч өгч байлаа. 1995 оны хавар, гуравдугаар сард. Тэгээд энэ дуугаа Д.Маам гуайд утсаар дуулж өгч, анх сонсгож билээ.1995 оноос хойш 24 дэх жилдээ дуулж байна. Дуучид дуугаараа овоглогдох нь бий. Манай урлагийнхан, ялангуяа дуучид маань л “Дунгаамаа ах” гэж намайг дуудаад эхлэхгүй юү дээ. Энд тэнд явахаар “Хөөе, Дунгаамаа” гэцгээнэ. Утсаар ярихдаа “Дунгаамаа ах уу” гэнэ. Би үүнд нь дасчихсан. Бас уран бүтээлээрээ овоглуулна гэдэг уран бүтээлч хүний хувьд сайхан завшаан. Тийм сайхан баяр өөр юу байхав. Баярлаж явдаг шүү.

–“Дунгаамаа”-г нэлээд хожуу дүрсжүүлсэн байх аа?

-Хоёр, гурван ч клип хийсэн юм.

-Та орос цэргийн хувцастай дуулдаг клипийг л сайн мэдээд байна?

-Тэр чинь 2006 оны клип. Эрдэнбулган багш “Үхэж үл болно” гэдэг кино хийлээ шүү дээ. Хэнтийн Баян-Улаанд зургийг нь авсан юм. Тэр ажилд нь анхнаас нь туслалцаж Түвшинтөгс гавьяат, төрийн шагналт Төмөрбаатар, жүжигчин Энхтуул, Дэмидбаатар бид нар Эрдэнэт, Булган аймгаар хандив цуглуулж явсан юм. Түвшинтөгс гавьяат манай чуулгын дарга байсан. Хандив цуглуулах ажилд идэвхтэй оролцсон бидэнд киноны дүр өгсөн юм. Надад баатрын дүр өгсөн. Тэр үед “Дунгаамаа” дуу маань “Үхэж үл болно” киноны натурын сүлд дуу боллоо. Өмнө нь хоёр ч клиптэй байсан ч нэг л явж өгөөгүй юм. Харин FM радиогоор байнга явдаг байсан үе л дээ.

Тэгээд киноны натурын сүлд дуу болоод клип шинээр хийх санаачилгыг жүжигчин Бямбацогт гаргаад “Only” студийн Батсайхан дүү маань дэмжсэн. Намар нь клипний ажилд зориглож ороод Драмын театрт зургийг нь авсан шүү дээ. Драмын театрын дарга Цэрэнсамбуу ах их тус болсон. “Клип хийж болно. Гол нь тайзан дээр гал түлж болохгүй шүү” гэж билээ. Сүү буцалж байгаа хэсгийг авахдаа газ ашиглаж аргалсан. Маш их сэтгэл гарсан клип. Тэр үедээ л үнэтэй клип байлаа. Эртний эдлэлийн дэлгүүрээс машин түрээсэлж аваад, циркийн хоёр том сарлаг, элс, боодол өвс гээд их л юм авчирч байж хийж байлаа.

-Таныг урлагт мундаг улсууд хөтөлж оруулж ирсэн байдаг?

-Тэгэлгүй яахав. Хөвчийн Жонон вангийн хошуу, Сэцэн хан аймаг бол Монголын бүх л алдартай дуучдын өлгий нутаг юм билээ. Миний аав, өвөө их сайхан дуулдаг улсууд байсан. Урлагийн тайзан дээр анх хөтөлж гаргасан багш бол “Жонон хонгор”-ын Лүндэгийн Дашням. Дараа нь Юндэнгийн Хөнхөр байна. Надад анх нот заасан хүн. “Хилчний уянга”-ын Хөнхөр. За тэгээд миний багш, Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Пүрэвийн Цэвэлсүрэн багш маань байна. Ардын жүжигчин Дэмбэрэлийн Жаргалсайхан, Мархагшийн Найдалмаа багш маань байна. Энэ олон сайхан багш нарын хүчинд өдий зэрэгтэй явж байна даа. Монгол Улсын төрийн өмнө очоод гавьяат жүжигчин цол авч байх үед хүний сэтгэл их хөдөлдөг юм билээ. Тэгэхэд аавыгаа их бодсон. Хоромхон зуурын агшин шүү дээ. Миний аав намайг анх дуулж байхад л “Миний хүү гавьяат болох хүн дээ” гэдэг байж билээ. Аав минь саяхан л өөд болсон. Сайхан багш нараа бодож байлаа. Тэнгэрт байгаа багш нараа ч бодож байлаа. Чинзориг гэдэг энэ аугаа хүн надад “Дунгаамаа” дуугаа өгөөгүй бол би өдийд аль нэгэн дуугаараа овоглох байсан ч юм уу, үгүй ч юм уу. Монголын ард түмэнд “Дунгаамаа” дуу маань Баасанжав гэж ийм нэг дуучин байдгийг харуулж өгсөн. Урлагийн энэ сайхан бурхдаа тэр агшинд бодож зогсч байлаа.

-Ардын дууны урлаг бол тухайн улсын урлагийн цөм нь байдаг. Ардын дуу, ардын урлаг хэр бат бэх байна. Тэр хэрээр тухайн улсын урлаг урагшилдаг болов уу гэж боддог?

-Өвөг дээдсээс бидэнд үлдээсэн асар их өв шүү дээ. Бидэнд үүнийг хийгээрэй гээд үүрэг болгож үлдээсэн зүйл байхгүй юу. Үүнийг цааш нь бид дамжуулах хэрэгтэй. Энэ чинь асар их сав шүү дээ. Энэ их саваас шанагаараа хутгана уу, халбагаараа хутгана уу. Бидэнд үлдээсэн энэ их өвийг цааш нь дамжуулах ёстой. Би энэ л үүргээ биелүүлж яваа. Намайг гурван настайгаасаа л дуулсан гэж манай хөгшчүүл ярьдаг юм. Миний анхны дуу бол “Гунан хар”. Би хөдөө, хориод айлын дунд л хүн болсон. Шохойн тасаг гэсэн хэдхээн айлын дунд өссөн. Манайхан маш их ажилтай. Намар нь банкаад гэж хийнэ. Ажлаа дүгнэнэ. Аймаг, орон нутгийн дарга нар ирж үздэг. Тэрний концертод нь би оролцож дуулна. Хөгшчүүл намайг их өхөөрдөж дуулуулна. Би ардын дуу гэдэг энэ сайхан буяныг гурван настайгаасаа хүртэж эхэлсэн хүн.

-Одоо цагт дуулагдаж байгаа дуунууд хожим хойно нь ардын дуу болно доо. Харин хэд нь бол гэдэг л сонин?

-Болно. Гэхдээ дууны хувь заяа гэж байна. Дууны хувь заяа гэдэг таашгүй эд. 1990-ээд онд учиргүй л хүн бүхэн аялж байсан дуунуудыг хэн ч аялахаа байчихсан л байна. Түүнээс биш бүх дуу зуун даваад явчихдаг эд биш. Хүний сэтгэлд хэр үлдэж байна, хэр их залгамж чанартай байна, тэрнээсээ шалтгаалж үлдэнэ.

-Монгол ардын дуунуудыг сонсчээ байхад тухайн үед монгол харчууд, бүсгүйчүүд их гоё байжээ гэж бодогддог. Жишээ нь,

…Данагар данагар алхаатай яа хө

Дал мөрөө давсан гэзэгтэй еэ хө гэхэд л сайхан эр нүдэнд төсөөлөгддөг. Гэтэл одооны дуунуудад эр хүн, бүсгүй хүний тухай сэтгэлд хүртэл өгүүлэх нь ховор юм?

-Одоо бол масст зориулж юм хийгээд байна. Жишээ нь, наадам болоход морины тухай дуунууд үйлдвэрлэгдэнэ. Тэрний, энэний морь, тэр морь, энэ морь сайн гээд л. Хөдөөний сайхан наадам дээр ардын дуу явахгүй байна шүү дээ. Дан морины тухай дуу явна. Масст зориулж юм хийгээд байна.

-Зорилготой, захиалгатай гэж үү?

-Тийм. Захиалгаар. Сайхан уяач залуу байлаа гэхэд “Миний энэ моринд зориулж дуу хийе. Би шүлгийг нь бичье. Чи хөгжмийг нь зохио” гэдэг. Нэг бодлын жаахан алдарших гээд байгаа юм уу даа. Тийм л юм болоод байна шүү дээ.

-Монгол ардын дуунд тооцогдох, дараагийн жаранд дуулагдчихаар ямар дуу байна вэ?

-Олон дуу бий. Дан ялангуяа 60, 70-аад оны дуунууд байна. Ардын дууны жанраар хийсэн дуунууд байхгүй юу. Европ хөгжмийн ямар нэгэн зүйл ороогүй. “Дөрвөн цагийн тал” гэдэг ч юм уу, сайхан дуунууд байна. Ардын дууны хүрээнд хийсэн дуунууд. Тийм учраас тэдгээр дуунууд зуун давах нь ойлгомжтой. Түүнээс биш салхиар ч юм уу, сэтгэлийн хөөрлөөр хийсэн дуунууд удаан явахгүй.

-Монгол ардын дуунуудыг бүгдийг нь халхчилж дуулаад байх шиг байдаг юм. Нутаг нутгийн аялгаар нь дуулж байвал зүгээр санагддаг?

-Монгол ардын дууг халхчилж болохгүй. Одооны залуус хорчин, баяд дууг бүгдийг нь авчраад бушуухан од болохын тулд Монголд л таалагдахын төлөө халхчилж дуулаад байна. Баяд дууг баядаар нь дуулах ёстой. СУИС-д сурч байгаа баяд хүн баяд дуугаа баядаар нь дуулж сураад нутагтаа аваачиж үлдээх ёстой. Барга хүн энд ирэхэд би барга дууг нь заана. Барга хүнийг баргаар нь дуулуулах хэрэгтэй. Тэгж байж бид энэ том ай саваа авч үлдэнэ шүү дээ. Түүнээс биш бүгдийг нь авчраад халхчилчихвал хэцүү. Сүүлдээ хөгжилгүй болно. Манай уртын дуу ч нэг хэсэг ийм болсон. Хүн бүр “Эр бор харцага”-ыг ганцхан аяар дуулдаг.

-Нутаг нутагт өөр өөр дуулаад байдаг шүү?

-Сүхбаатарт өөр дуулж байна. Өмнөговьд бас л өөр дуулж байна. Одоо харин манай багш нар өөр болж байна. Хардал аялгуугаараа дуул, чи Хөвчийн жонон аялгуугаар дуул, чи Баянбараатаар дуул гэж ангилж байгаа нь бахархалтай л хэрэг.

-Та мартагдсан дууны араас явж байсан уу. Сургаар зорьж очиж л байсан байх даа?

-Байлгүй яахав. Зүүн тийшээ явж олон дуу олсоон. Баруун тийшээ нэг явсан юм. Ардын дуу, бүжгийн чуулга 1997 онд “Монгол түмний дуулал-2” концертоо тавих боллоо. Би Ховд руу явсан юм. Тэнд очоод Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, ардын жүжигчин М.Яасай гуайн гэрт нь зорьж очлоо. Монхор хамартай өвгөн машинаа засаад их ууртай байна аа. Би учраа хэлж “Танаас чантуу дуу сурах гэсэн юм” гэлээ. Тэгсэн чинь хөгшин нь гарч ирлээ. М.Яасай гуай “За ороод жимс идэж бай” гэж байна. Удахгүй араас орж ирээд гараа угаачихаад “Чи ямар дуу сурах юм” гэж асууж байна. Би “Чантуу дуу л сурмаар байна” гэж хариуллаа. Тэгээд “Хар нүд” дууг М.Яасай гуай надад зааж өгч байсан юм.

-Ямар дуу билээ, яаж эхэлдэг билээ?

-(Узбекээр дуулав.сурв).

Хөмсөг сайтай охин минь

Хөмсгийг чинь харъя гээд л эхэлдэг дээ. Гавьяат жүжигчин С.Эрдэнэцэцэг бид хоёр дуулдаг юм. Дуулахдаа хэрхэн бүжиглэдэг хөдөлгөөнийг нь хүртэл тэгэхэд заалгаж авсан. М.Яасай гуай надад бүжиглэж зааж өгч байхад хөгшин нь хажуунаас нь “Үгүй ээ, чи наад өсгийгөө буруу тавиад байна. Ингэж тавих ёстой” гээд санаа оноогоо хэлж байж билээ. Хамгийн хол явж ардын дуу олж ирсэн нь тэр юм. “Хан Хэнтий” чуулгынхан маань 56, 60 хоног бригадаар явдаг байлаа. Тэгж явахдаа нутаг нутгийн хөгшчүүлээс заавал нэг юм олж ир гэдэг үүрэгтэй. Хамгийн чухал нь уран бүтээлч хүн мартагдсан дууг сэргээх хэрэгтэй. Эргэлтэд оруулах. Энэ нь дуучин хүний үүрэг.

-Таны урын санд шинээр сэргээсэн, эргэлтэд оруулсан мартагдсан дуунууд хэд орчим байна вэ?

-20, 30-аад дуу бий. Мартагдсан дууг сэргээж авчирч болно. Тэрийг эргэлтэд оруулахдаа хэрхэн хүргэх вэ гэдэг нь чухал. “Цонхон дээр суусан ялаа” ардын дууг би арай өөр дуулна. Хүмүүсийнх бас өөр. Гомбосүрэн гуайн “Цэнхэрлэн харагдах уул”-аас миний дуулах маш жижиг ялгаатай байх жишээтэй. Эмэгтэйчүүдийн дуулдаг “Цэнхэрлэн харагдах уул”-аас миний дуулдаг хувилбар жаахан жаахан нугалаагаар өөр байх ч юм уу. Ардын дууны хамгийн чухал нь нугалаа, өгүүлэмждээ л байдаг байхгүй юу.

-Баяд ардын дууг баядуудын дунд ороод дуулах, цорос дууг цоросуудын дунд очиж дуулах нь их сайхан биз?

-Тэгнэ шүү дээ. Би Дорнодын цаадах Хөлөнбуйрт очоод барга дууг баргаар нь дуулахад огт өөр. Ямар сонин юм бэ гэнэ. Бас нэг гоё юм нь тэр хүмүүс чинь “Энэ хэсэг дээр жаахан алдаа байна шүү, чамд”, “Энэ хэсэгт нь ингэж түлхээд өгдөг юм. Чи сая түлхсэнгүй”, “Энэ дээр ийм нэг нугалаа байдаг. Чи тэрийг хийсэнгүй” гэдэг ч юм уу зааж захиж өгнө. Тэрэн дээр нь засаад улам сайхан болгоно.

Ардын дуу нь аливаа нэг урсгалд цохигдож байдаг. 1960, 1970-аад онд эстрад гарч ирэхэд, дараа нь хип хоп гарч ирэхэд одоо зохиолын дуу гэдэг төрөлд цохигдлоо. Сүүлийн үед ардын дуугаа дуулах сонирхол нэмэгдээд байна. Дуулах сонирхол нь байгаад байдаг. “Гарын арван хуруу” гээд бүх дуу дотор нь байдаг. Ил гаргахаа больчихоод байна. Монголчууд чинь дуучин ард түмэн. Дуулахыг тэнгэртэй холбогдож байна гэж ойлгож явдаг юм. Хүнээс аялгуу, гэгээн урсгал гарахад бидний эргэн тойронд буй, тэнгэрээс буусан өвөг дээдэс минь баясч байдаг гэж боддог юм шүү. Аян замд гарахын өмнө нэг сайхан дуулчихад замаа засчихлаа гэж ойлгодог. Ардын дууг бидэнд ухааруулаад авчраад өгчихсөн, бэлэн, энэ их өв сангаа бид ирээдүйдээ нийтээрээ хүргэж өгөх үүрэгтэй. Хурим, найр гээд хаана ч ардын дуугаа дуулдаг нь ховордчихсон байна. Сүүлийн үед ганц нэг залуус ардын дуу руугаа орж байна. Гэхдээ ардын дууг фонограмтай дуулахгүй. Ардын хөгжим гэж бас байна. Энэ бол дуутайгаа хамт ирсэн том эрдэнэ. Тийм учраас ардын дууг фонограмтай дуулж болохгүй. Б.Алтанжаргал гээд сүүлийн үеийн ардын дуучид байна. Дандаа фонограмтай дуулаад байна. За яахав, хүмүүст хүргэх гээд байх шиг байна. Ардын дуу нь өөртэйгөө хамт зуун дамжиж ирсэн энэ хөгжимтэйгөө л цуг үлдэж, цуг урагшаа явна. Тиймээс ардын дуугаа ардын хөгжимтэйгөө хамт дуулж явцгаая.

Ковидыг далимдуулж иргэд гэлтгүй, хэвлэл мэдээллийн байгууллага, хэвлэн нийтлэх эрхэнд халдсан эрх баригчдын даварсан үйлдэл өнөөдөр ч үргэлжилж хэрээс хэтрээд байна. Сүүлийн үед сэтгүүлчийн эрхэнд ноцтой халдаж, хэвлэн нийтлэх эрх чөлөөг гишгэлсэн үйлдэл гаргасан нь олон улсад мөрдөгддөг зарчим, дүрмүүдийг удаа дараа зөрчөөд байгаа юм.

Монголын сэтгүүл зүйн Топ гэж хэлж болохоор байгууллагуудын нэг “Зариг.мн” сайтыг нухчин дарах үйл ажиллагаа явагдсаар байна. Тус сайтын фэйсбүүк дэх хуудас нь 1.1 сая дагагчтай, сайтын эрхлэгч Н.Өнөрцэцэг нь хувийн аккаунтдаа 327 мянган хүн дагуулчихсан яваа. Энэ бол гурван сая гаруй хүн амтай манайх шиг оронд нийгмийн сүлжээнээс богино хугацаанд асар өндөр хандалт авч чадсан гэсэн амжилтыг шууд харуулж байгаа юм. Монголын гурван хүн тутмын нэг нь Өнөрөөг дагадаг, Өнөрөөгийн сайтад, үгэнд нь итгэдэг гэхээр яалт ч үгүй Топ гэж хэлэхээс яах билээ. Гэтэл энэ сайтыг хааж боож, хандалтыг нь унагаж, эзнийг нь шоронд суулгачихлаа гэдэг нь нэг сайт, хувь хүний асуудал мэт боловч томоор нь харвал эрх баригчид сэтгүүл зүйг, сэтгүүл зүйн салбарынхныг мохоох гэж оролдож байгаа үзэгдэл юм. Өнөрөөгөөр жишээ үзүүлж “Ингээд баривчлаад ачаад явчихдаг шүү дээ. Хамаагүй сэдвээр битгий оролд, биднээр бүү оролд” гэсэн эрх баригчдын зуулт явж байна. Тиймээс сэтгүүлчид энэ асуудал дээр эвлэлдэн нэгдэж, нягтрах нь чухал. Өдөр тутмын сонин, сэтгүүл, телевизүүд, сайт, радио гээд сэтгүүл зүйн салбарт хамаарагддаг олон төрлийн хэвлэл мэдээллийн чиглэл, байгууллагууд бий. Энэ бүгд сэтгүүл зүйн аюулгүй орчин, шударга ажиллахын төлөө нэгдвэл манай салбар хүчтэй болно. Угаас хүчтэй, нэр хүндтэй салбар. Одоо харин нэгдэх явц л жаахан дутагдаад байна. Дуугаа нэгтгэвэл ямар хүчтэйг бүгд хэлүүлэлтгүй мэдэж байгаа.

Сэтгүүл зүйн салбарынхан эрх баригчдын шударга бустай тэмцэхийн хажуугаар Монголын нөхцөлд сошиалд, сошиал орчиндоо “бариулж идүүлчих” гээд байдаг нэг зовлонтой болсон. Энэ бол сэтгүүл зүйн салбар орчмоор гарсан мутант юм даа. Эрх баригчид гэх нүүрсний хулгай, байгалийн баялаг, төсвийн хамаг юмыг бүлэглэн идэгчдээс гадна сэтгүүлчид, сэтгүүл зүйн салбар маань нийгмийн сүлжээний мутантуудтай тэмцэх цаг нь болчихжээ.

Сэтгүүлчид шиг гоё байхсан, сэтгүүлч шиг гоё бичихсэн, сэтгүүлч болчихвол гоё юм аа гэсэн далд санаархал, бүр өс хонзонтой байсан гэж хэлж болохуйц атаархагч хүмүүсийн хүчтэй хэл ам, дайралт сэтгүүл зүйн салбарын нэр хүндийг унахад нөлөөлж байна. Хуучин бол нийгмийн бүхий л үйл явдлын халуун цэг дээр сэтгүүлч л ажиллаж, сенсааци, элдэв шуугианы цөм рүү сэтгүүлчид л орж, тэр хэрээр олны анхаарлын төвд байдаг байсан. Тэгвэл өнөөдөр фэйсбүүк хаягтай хүн өөрийгөө бараг сэтгүүлч гэж андуурахын наагуур л олны анхаарлыг өөртөө татахын тулд өрнөж буй үйл явдалд хошуу дүрж, овоо гайгүй хандалт авчихаараа “Би ч сэтгүүлчээр ажиллачих юм байна” хэмээн ташаарч, тэр буруу ойлголтоороо улайраад явчихдаг. “Би тэр сэтгүүлчээс дээр шүү дээ, би тэр хэвлэл мэдээллийн байгууллагаас илүү гарахаар юм байна. Намайг олон хүн дэмждэг шүү дээ. Би ер нь илүү ш дээ. Сэтгүүлч гэх годгоносон охидоос мэдээж би дээр” гэж байнга хэлж байгаа нь анзаарагддаг. Эд нар сэтгүүл зүйг гутаах, сульдаах ажлыг төр засгаас ч илүү хийж байгаа нь хортой юм. Эд нарын учрыг олж, хужрыг нь тунгааж, ярьж хэлж байгаа юмных нь үнэн, худлыг ялгаж өгөх том ажил Монголын сэтгүүл зүйд тулгарчихаад байгааг анзаарч байгаа байх. Сүүлдээ дуртай нь сэтгүүлчийг, сэтгүүл зүйн салбарыг загнадаг боллоо. “Шатахуун тасарчихаад  байхад та нар юу хийж байна вэ, бүгд хаалтын гэрээ хийчихэж” гээд амандаа орсноо бурж харддаг болж. Гэтэл сарын өмнөөс, бүр жилийн өмнөөс тоймч, сэтгүүлчид олон улсын

байдал хүндэрч байна, хойд хөршийн нөхцөл байдал аягүйтвэл манайх цахилгаан, шатахууны хомсдолд орж мэднэ шүү гэдгийг бичиж, сануулсаар байсан. Мөн энэ чигийн шинжээч, албаны хүмүүс, эдийн засагч, судлаачдаас энэ хүрээнд цаг тухай бүрд нь ярилцлага, тодруулга авч ард түмэнд мэдээлэл хүргэсээр ирсэн шүү гэдгийг сэтгүүлчид нэгэн дуугаар хариулж няцааж харагдсан.

Зөвхөн сэтгүүлчдийг доош нь хийж, шүүж, сэтгүүл зүйн салбар руу байнга “довтолгоо” хийж, нийгмийн сүлжээнд иргэд, олон нийтийн тархийг буруу мэдээллээр угаадаг зориудын гэмээр инфлүүсэр, олны танил хүмүүс, шүлсээ үсэргэгч этгээдүүд гараад ирчихсэн. Тэдний энэ үйлдэл дээр эрх баригчид дөрөөлж “Монголд хүний эрх дэндээд байгаа. Монголчууд харин ч маш их эрхтэй, эрх чөлөөтэй ард түмэн шүү. Сэтгүүлч гээд байгаа нөхөд харин ч эрх нь дэндээд байна” гэсэн юм ярьцгааж, үүнийг цэгцлэх цаг нь болсон гээд түүчээлээд байсан “Зариг”-ийн Өнөрөөг барьж аваад ачаад явчихсан.

Тэгтэл өчигдөр уржигдраас сэтгүүлч уучлал гуйж, айлаа ичлээ, дахиж сэтгүүлчээрээ ажиллахаа больё оо гэсэн цаасны хэлтэрхий гаргаж ирээд “сэвж” байна. Эрх баригчид, нийгмийн сүлжээнийхэн үүгээр нь даапаалж, бах таваа харин ч нэг хангаж байх шиг байна аа. “Ингэж л айлгадаг байхгүй юу”, “Та нар ингэдэг л аймхай улс байхгүй юу”, “Та нар юу ч биш байгаа биз. Амьтан болдог юм шүү дээ” гэж тавлацгааж, сэтгүүлчид гэдэг чинь юу ч биш, захын хэн ч энэ мэргэжлээр ажиллачихна гэх маягтай юм пост, сэтгэгдлүүд нийгмийн сүлжээнд хөвөрч байна.

Сэтгүүлч бол хүн. Хүн юм чинь айж болно, айлгүй яах вэ. Айх эрхтэй. Харин сэтгүүл зүйд ингэж айх эрх байхгүй шүү. Сэтгүүл зүйн салбарынхан сэтгүүлчийнхээ эрх ашгийн төлөө хүчтэй тэмцэж, дуу хоолойгоо нэгтгэж, эрх баригчид, нийгмийн сүлжээнд манай салбар руу тактиктайгаар дайрдаг хүмүүсийн эсрэг нэгдэх цаг болжээ.

Сэтгүүлчид цаг үргэлж бусдын төлөө, өөр салбарт тулгарч буй асуудлын араас хөөцөлдөж, мухарлаж, шийдвэр гарахад нь тусалдаг ачтай тустай ажил мэргэжилтэй хүмүүс. Энэ удаа харин бүгдээрээ нэгдэж, өөрсдийнхөө төлөө, салбарынхаа төлөө нэгдмэл болж, хүчээ нэгтгэх хэрэгтэй байна. Сэтгүүлчид, сэтгүүл зүйн салбарынхан хүчтэй. Нэгдвэл түүнээс ч илүү хүчтэй гэдэгтээ итгэ.

1989 оны 12 дугаар сарын 10 бол Монголын ардчилсан холбооны анхны цуглаан болсон түүхэн өдөр. Энэ цуглаан бол Монгол Улс хойд хөрш Оросын нөлөөнөөс гарах, Монголд ардчиллыг хөгжүүлэх, ард түмэн иргэний эрх, эрх чөлөөгөө эдлэхийн төлөөх маш том зоримог үйл явдал байсан. Энэ өдрийн цуглаан нь шинэ түүхийн эхлэл болсон.

1206 онд Их Монгол улс байгуулагдсан нь монголчуудын хувьд алтаар тэмдэглэх өдөр яалт ч үгүй мөн билээ. Түүнээс өмнөх Хүннү Сүннүгийн үеийн талаар гэхээсээ илүүтэй Их Монгол улс байгуулагдсаныг онцгойлон авч үздэг. Үүний дараа 1911 оны Үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөний арванхоёрдугаар сарын 29-ний өдөр мөн алтаар бичигдэж таарна. Энэ өдрийн ач холбогдлыг юутай ч зүйрлэшгүй. Тэр өдөр монголчууд овсгоо гаргаж хөдлөөгүй бол өнөөдөр Хятадын автономит муж л болчихсон байх байлаа. 1911 оны цагаагчин гахай жилийн өвлийн дунд сарын шинийн есөн буюу аргын тооллын 1911 оны 12 сарын 29-нд Монгол Улсын түүхэнд 200 гаруй жил үргэлжилсэн Манж Чин гүрний ноёрхлыг эцэс болгосон. Түүнчлэн монголчууд үндэсний тусгаар тогтнолоо зарлаж, VIII Богдыг Монгол Улсын шашин төрийг хослон баригч, хэмжээгүй эрхт хаанд өргөмжилж түүнд төрийн тамга, төрийн далбаа, өргөмжлөл, хүндэтгэлийг өргөж, таван яам бүхий Засгийн газрыг байгуулах түүхэн шийдвэр гарган, тусгаар тогтносон Богд хаант Монгол Улсыг байгуулсан түүхтэй.

Монголын түүхэнд алтаар бичигдэх гурван өдрийн сүүлчийнх нь 1989 оны 12 дугаар сарын 10-нд болсон МоАХ-ны цуглаан юм. Монголын гадаад, дотоодод сурч байсан оюутан, залуус ардчилсан хувьсгалын гол хүчин байсныг түүхэн бичиг, архивт тэмдэглэн үлдээсэн. 1989 оны арваннэгдүгээр сарын 27-28-нд Залуу уран бүтээлчдийн Улсын II зөвлөгөөн болж Ц.Элбэгдорж, Дарь.Сүхбаатар, С.Амарсанаа нар Ардчилсан холбоо байгуулахыг анх санаачилж, улс төрийн нууц бүлгэмүүд нэгдэж улмаар Монголын Ардчилсан Холбоог (МоАХ) байгуулжээ.

1989 оны арванхоёрдугаар сарын 10-нд Улаанбаатар хотын “Хүүхэд залуучуудын соёлын төв”-ийн гадаа талбайд анхны цуглаанаа хийж Монголд олон намын улс төрийн систем тогтоох, хүний эрхийг дээдлэх, бүх нийтийн сонгуулийг хугацаанаас нь өмнө 1990 оны эхний хагаст багтаан явуулах, улс төрийн хэлмэгдэгсдийг цагаатгах, хэвлэлийн эрх чөлөөг баталгаатай болгох зэрэг 13 зүйлийн шаардлага тавьснаар Монголд Ардчилсан хувьсгал эхэлсэн гэж үздэг. Өөрчлөлт, шинэчлэл, хуучин системийг халах том хувьсгал, Ардчилал эхэлсэн алтан өдөр байгаа биз.

Ардчилсан нам засаг төрд хүзүү хуваах маягтай овоо гайгүй сандал суудал “зулгаасан” үедээ энэ өдрийг дурсдаг байв. Харин МАН дангаар ноёрхож буй жилүүдэд энэ өдрийн талаар огт дурсдаггүй мөртлөө ардчилсан чигийн хүмүүс энэ өдрийн талаар юм дуугараад эхлэх вий гэж болгоомжлохдоо тухайн өдөр элдэв янзын юм, үйл ажиллагаа зохиогоод олон нийтийн анхаарлыг өөр зүгт хандуулчихаа мэддэг. Дөрвөн жилийн өмнө энэ өдрийг угтаад түүхийг гуйвуулсан утгатай тархи угаалтаа сошиал орчноор тарааж байсан сан. Тэр үед Өдрийн сонин “Жамбын Батмөнх ардчилсан хувьсгалыг эхлүүлж Цахиагийн Элбэгдорж ардчилсан хувьсгалыг сүйдэлсэн болж хувирсан уу” гэж бичиж л байлаа. Гэтэл өнөө жил арванхоёрдугаар сарын 10-ны өдрийг манай хүний эрхийн “өндөр” мэдрэмжтэй эрх баригчид маань “Хүний эрхийн өдөр” гээд хүндэтгэлийн чуулган хүртэл хийж, хүний эрхийг гайхалтай хүндэтгэдэг төртэй, түшээдтэй тухайгаа ярьцгаасан нь өнөө л булзайруулах арга нь юм даа.

МАН-ынхан энэ өдрийн тухай хальт яримар аядвал “Аа энэ хэдэн балай юмнуудын өдөр гээд байдаг юм. Ардчиллын партизан гэсэн архинд орчихсон юмнууд байгаа”, “Монголыг балласан юмнуудыг хар даа…Элбэгдорж, Энхсайхан, Бат-Үүл сайхан эх орныг минь яаж балласан билээ” гэсэншүү бэлгэгүй үг шидлэх нь бий.

Ардчилсан хувьсгал, ардчиллын чигийн юу ч байсан бүгдийг нийгмээрээ үзэн ядаж, гутаах давалгаа асар их болсон. Ялангуяа 2020 оны сонгуулиас хойш, ковидын хөл хорионы хоёр жилийг далимдуулж нь эрх баригчид ард түмний мэдэх эрхэнд халдаж, ийм төрлийн контентуудыг сошиалд тролл багаараа “цутгуулсан”. Эрх баригчдын “цутгасан” мэдээллээр тархиа угаалгасан арми, масс бий болчихлоо. Одоо “12 дугаар сарын 10-ны өдөр бол МоАХ-ны өдөр, алтаар бичигдэх өдөр” гэж ам ангайвал ад үзэгдэж, бүр зодуулахаар хэмжээнд хүрчихээд байна. Яагаад ийм болчихов, нийгэм яагаад буруу тал руугаа эргээд байна гэж жаахан юм боддог хүмүүс нь гайхацгаадаг.

Украин-Оросын дайн дэгдсэний дараачаас дэлхийд олон нууц задарсан. Ардчилал, лебирал үзлийг гутааж, үзэн ядах хөдөлгөөн нь бүхэлдээ оросуудын явуулж байсан үзэл бодлын урсгал, зориуд хийж ирсэн хортой ажил гэдэг нь илэрчихсэн.

Оросууд энэ “ажил”-аа дэлхий даяар явуулж, тархи угаалт хийж ирснийг системтэйгээр нь илрүүлж, задалчихаад байна. Энэхүү тархи угаалт хамгийн амжилттай хэрэгжсэн газар нь ганцхан Монгол байсан юм билээ. Бусад улс, тив дэлхийг харахад тэд Оросоос толгой илүү учир тархиа угаалгахыг хүсээгүй, “Аа оросуудын л дэмий яриа шүү дээ” гээд ер тоогоогүй түлхчихсэн юм билээ дээ.

Гэтэл монголчууд тэрэнд нь үнэмшчихсэн, бүр ах аа гэж боддог болчихсон. Одоо ч ах аа гэж “хайрладаг” хүмүүс байдаг гэхээр ямар хүчтэй “угаагдсан” нь харагдаж байна. Одоо Монголын нийгмийн 40-өөд хувь нь ардчилсан хувьсгал, дэлхийн лебирализм, ардчиллыг үзэн яддаг болчихсон, ардчилсан нийгэмд амьдардаг мөртлөө шүү дээ. Дээрээс нь МАН тасралтгүй шахуу гучаад жил төр бариад ард түмнээ ядууруулчихсан байгааг ч хэлэх үү, нийтээрээ баян чинээлэг, баялаг бүтээгч хүмүүсээ үзэж чадахаа байцгаачихсан. Энэ бол монголчууд оросуудаар тархиар угаалгаснаас л болж үлдсэн “эмгэг”.

Арванхоёрдугаар сарын 10-ны өдөр яагаад түүхэн дэх алтан өдөр юм бэ гэж зарим залуус дүү нар асуух байх. Хүн төрөлхтөн “Ардчиллаас өөр амьдрах арга үгүй юм байна. Аль нэг дарангуйлагчийн дор амьдарч болохгүй” гэдгийг ойлгож байгаа, харж байгаа. Ардчилал бол хүн бүрд боломж олгодог, энэ боломжийг эдлэх нь хүн төрөлхтөний ирээдүй мөн. Ийм учраас хүн төрөлхтөн нийтээрээ сонгож орсон замд хөл тавих эхлэлийг тавьж, залуус цуглацгаасан өдрийг түүхэнд алтаар тэмдэглэн үлдээх нь дамжиггүй юм аа.

Д.ГАНСАРУУЛ

 

 

Лхаарамба Д.Жавзандорж ламыг Монголын Бурханы шашинтны төв Гандантэгчэнлин хийдийн Тэргүүн их хамба лам, ХХХ хамба номун ханы сэнтийд залах ёслол өвлийн тэргүүн сарын шинийн таван буюу энэ сарын 18-нд Батцагаан дуганд боллоо. Энэ ёслолын үеэр Тэргүүн их хамба лам Д.Жавзандорж хуран цугласан олонд хандаж дараах айлдварыг айлдсан юм.

---

“Авралт багш гурван эрдэнэ дор гурван үүднээс бишрэнгүйгээр мөргөе. Болгоон соёрх. Өнөөдрийн ёслолд морилон саатсан Монгол Улсын Их хурлын дарга, эрхэм Гомбожавын Занданшатар, эрхэм УИХ-ын гишүүд болон Засгийн газрын гишүүд, төр нийгмийн зүтгэлтнүүд, Бурханы шашны Хутагт, Хувилгаад, Гэвш, Лхаарамба, Гавж, хийдүүдийн Хамба, Ловон, лам хуврагууд, гадаад орны Элчин сайдууд, хүндэт зочид төлөөлөгч, сүсэгтэн олон та бүхэндээ XVII жарны Үзэсгэлэн болгогч хэмээх Усан туулай жилийн өвлийн тэргүүн сарын шинийн 5-ны билэгт сайн өдрийн мэндийг өргөн дэвшүүлье.

Монголын Бурханы шашинтны төв Гандантэгчэнлин хийдийн Тэргүүн их хамба лам, Хамба номун хан хэмээх эрхэм хүндтэй, нэн хариуцлагатай шашин номын албан тушаалд сонгогдон томилогдлоо. Эрхэм хүндтэй та бүхэнтэй хамтран уламжлалт Бурханы шашин, соёлоо түгээн дэлгэрүүлэх их үйлсийн төлөө хичээн зүтгэхээ илэрхийлж байна. Энэхүү албанд итгэл хүлээлгэж, нэр дэвшүүлсэн Монгол Улсын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, XXIX Хамба номун хан, Хансүр, Гавж Дэмбэрэлийн Чойжамц танд эрүүл энх, урт удаан нас, буян номын үйлс тань арвидан дэлгэрэхийн ерөөлийг айлтгая.

Их Монгол орноо Бурханы шашин, соёл хэдэнтээ дэлгэрч, Монголын ард түмний ахуй амьдрал, өв соёл, үнэт зүйлсийн салшгүй чухал хэсэг болон уламжлагдан ирсэн билээ. Бурханы шашин, соёлоо Бурхан багш бээр “Миний шашин умардаас умардад дэлгэрнэ” хэмээн бошголон зарлигласны дагуу Бурханы шашин Энэтхэгээс Төвөд, Төвөдөөс Монголд дэлгэрэхэд алжаал зүдрэлийг умартан хичээн зохиосон Монголын Анхдугаар Богд Өндөр гэгээн Занабазар тэргүүтэй ихэс дээдэс, эрдэмтэн мэргэд бүхэнд чин сэтгэлээсээ талархан залбирму.

Өнөө цагийн Монголын Бурханы шашны тэргүүн, Дээрхийн гэгээн, Оройн дээд Очирдарь, Х Богд Жавзандамба хутагт Данзанжамбалчойживанчиг дээдэс, Хутагт, Хувилгаад, Хамба, Ловон, Гэвш, Гавж тэргүүтэй лам хуврагуудын Бурханы шашны төлөө зохиож буй үйлс бүхэнд даган баясъя.

Бурхан багш бээр дөрвөн үнэний сургаалыг айлдахдаа бидний хүсдэггүй зовлон бидний өөрсдийн муу сэтгэлээс гардаг. Ийм учраас зовлон хүсдэггүй хэн бээр зовлонг бий болгодог муу сэтгэлийг юуны түрүүнд таньж бариад түүнийг арилгахын тухайд арга нь болсон хоосон чанар, шүтэн барилдлага эдгээрийг танин мэдсэн билиг ухаан, бусдыг энэрэн нигүүлссэн сэтгэл, бусдын төлөө өөрөө эхлээд сайн болох ёстой шүү, өөрөө сайжрах хэрэгтэй гэсэн бодь сэтгэлийг хэрэгжүүлэхээр суралцах хэрэгтэй хэмээн айлдсан. Тиймээс Бурхан багшийн сургаалын охь шим болсон хүмүүний ёс суртахуун, энэрэн нигүүлсэх сэтгэл, шүтэн барилдлагын ухааныг хувь хүний амьдрал, нийгмийн харилцаанд хэрэгжүүлэх нь хүн төрөлхтний өмнө тулгарч буй олон асуудал бэрхшээлийг даван туулах хамгийн үр дүнтэй арга зам мөн гэдэгт итгэлтэй байдаг. Өнөөг хүртэл уламжлагдан ирсэн сүм хийдийн боловсролыг орчин үеийн боловсролтой уялдуулах, сүм хийд шинжлэх ухааны байгууллагын хамтын ажиллагааг идэвхжүүлэх, нийгмийг соён гэгээрүүлэх хүмүүнлэгийн олон талт ажиллагааг шинэ шатанд гаргах, Бурханы сургаал номлолыг эх хэлээр унших, судлах боломжийг үе шаттайгаар нэмэгдүүлэх зэрэг ажлуудыг та бүхний оролцоо, дэмжлэгтэйгээр хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буйгаа айлтгая. Та бүгдэд эрүүл энх, сайн сайхан бүхнийг хүсэн ерөөгөөд Бурханы шашин дэлгэрэхийн ерөөлийг айлтгая. Болгоогч багшийн өлмий батжин, билгүүнт хуврагууд номоор цэнгэж, бүхнийг гэгээрүүлж, зовлонгоос хагацуулагч Бурханы шашин дэлгэрэх болтугай. Баярлалаа, та бүхэнд” гэж айлдлаа.

Үүний дараа тэрбээр XXIX Хамба номун хан Д.Чойжамц гавжид хүндэтгэл үзүүлж “Монголын Бурханы шашинтны төв Гандантэгчэнлин хийдийн XXIX Хамба номун хан, Хансүр, Гавж Дэмбэрэлийн Чойжамц танд өдийг хүртэл, энэ олон жилийн хугацаанд үе үеийн Захиргаа, лам хуврагуудаа манлайлж, Бурханы шашныг дэлгэрүүлэх их үйлс, сайн сайхан бүгдийн төлөө хичээсэн энэ бүгдэд хувийн зүгээс болон лам хуврагуудаа төлөөлөн чин сэтгэлээсээ даган баясаж, талархал дэвшүүлье. Ирэх жил, Цагаан сар гарсны дараа таны таалсан өдөр Монголын Бурханы шашинтны төв Гандантэгчэнлин хийдээс танд өлмий бат, мэлмий тунгалаг байж, сүсэгтэн олон, залуу лам хуврагууддаа сургаал номлолоо урт хугацаанд айлдан Бурханы шашныг дэлгэрүүлэхэд урьдын зохиосон адилаар зохиол үйлсээ зохиож хайрлана уу хэмээн бат оршил, даншүг өргөе гэж би айлтгаж байгаа юм. Үүнийг та хүлээн авна уу. Ингээд танд эрүүл энх, сайн сайхныг хүсэн ерөөе” хэмээн ерөөл айлтгав.

Д.ГАНСАРУУЛ

 

Хэдийгээр манай төрд хулгай нүүрлэж, ард түмний амьдрал өдрөөс өдөрт доройтож байгаа ч монгол хүний нэг нэгэндээ итгэдэг сайхан сэтгэлийн гал нь унтраагүй л бололтой. Том хулгай нь илрэнгүүт бараг бүгдээрээ шахам шорон руу явчих хэмжээний сүр дуулиан болдог ч тэгс ингэсхийгээд хэргээ намжаачихдаг. Гэвч удалгүй өмнөхөөсөө ч өндөр дүнтэй өөр хулгай нь илэрч, нийгэм даяараа шуугьж, одоо л хэрэг бишдэх нь гэж байтал ард түмэн тэгсхийгээд орхичихдог. Учир нь өөрсдийнх нь хулгай илэрч мэдээ мэдээлэл нь гараад эхлэнгүүт зэрэгцээд өөр сенсааци гаргаж ирэн нийгмийн сэтгэл зүйг инженерчлээд сурчихсан, одоогийн эрх баригчид. Гэсэн ч ард түмэн яагаад ч юм төрийн түшээддээ итгэсээр байдаг нь өнөө л монгол хүний уужуу зангийн илрэл байх. МАН-ыг хулгай гэдэг үг сүүдэр мэт дагах болж, МАН-Хулгай гэх хоршоо үг ч бий болсон. Олон хулгайчийн дундаас “За, энэ л эд нар дундаа гайгүй юм даг уу даа, арай хулгай хийчхээгүй бололтой” гэж итгэж байсан УИХ-ын гишүүн нэг л мэдэхэд хар сумаа тавьж байгаа боохой шиг сэтгүүлчдэд элдүүлээд Төрийн ордон дотор дүүлж явахыг байн байн харах болов. Ихэнх хүмүүс мэднэ дээ. Боохой хэдий араатан ч гэлээ амь нас нь дээсэн дөрөөн дээр ирэх үед чацга алдаж биеэ хөнгөлж дүүлж зугтдаг. Үүнийг монголчууд чоно хар сумаа тавиад зугтлаа даа, эр хүн зоригтой бол чоно хүртэл чацга алддаг гэх мэтээр ярилцдаг. Юун төрийн сайд, эрхэм гишүүн, сонгогч түмнээ төрд төлөөлөх эрхэм үүрэгтэй түшээ энэ тэр гэсэн сайхан цол гуншин өргөмжлөл манатай. Микрофон, дуу хураагуур барьсан хэдэн сэтгүүлчийг хараад боохой шиг л сүнсээ зайлтал айж зугтах нь даанч гутамшигтай, сүр сүлдгүй.

Байж байтал нэг гишүүн нь Төрийн ордонд пад пидхийгээд гүйж байгаа харагдана. Яав ийв гээд сураг тавихаар ийм тийм хулгайд холбогджээ, тэрийг нь тодруулж асуух гэтэл зугтчихлаа гэнэ. Өнөөдүүл нь нохойд хөөгдсөн чандага шиг Төрийн ордны дээд доод давхруудаар, шатаар, хонгилоор хар эрчээрээ зугтааж буй дүр зургийг та бид хардаг болоод удлаа. Зарим нь өрөөнийх нь үүдийг сахиж байсан хэвлэл мэдээллийнхнийг харчхаад буцаад өрөө рүүгээ ороод цоож цуургаа хангинатал түгжчихдэг. Төлөв төвшин зогсоод хүний асуултад бүтэн дүүрэн хариулт өгч чадахгүй, асуулт асуусан сэтгүүлч, өөрийг нь харж байгаа олон мянган ард иргэд, сонгогчдодоо царайгаа харуулж хэдэн өгүүлбэр итгэл төгс холбоод хэлчхэж чадахгүй гөлөлзөж зугтах нь түүнийг яавч гэмгүй хүн гэж харагдуулдаггүй.

Түгжрэлийн сайдтай болчихлоо, энэ залуу ч харин овоо юм хийгээд бужигнуулчхаж мэднэ шүү гэж Ж.Сүхбаатарыг ард түмэн харж суулаа. Сайд гэж ямар том нэр хүндтэй, өндөр хариуцлагатай албан тушаал билээ дээ. Гэтэл өнөө том цол гуншинтай, мундаг сайд байсан хүн маань орох байх, явах гишгэх шатаа андууртлаа сэтгүүлчдээс айж зугтаж “Ногоон автобус бол гэмт хэрэг биш” гэх ухааны юм ярьж, нийгэм даяараа түүнийг энэ том хулгайн хэргийг гардсан гол хүмүүсийн нэг гэдгийг мэдчхээд байхад аль болох тайлбар хэлэхгүй зугтах гэж гүйснийг бид харсан. Итгэл хүлээлгэж, юм хийх нь гэж харж байсан хүн нь ийм увайгүй өлөн байж. МАН дотроос гайгүй нь гэж харж, хүлээж байсан хүн нь ийм байхаар цаана нь өөр аятайхан хүн гэвэл хэн байна вэ?

Боловсрол, шинжлэх ухааны сайд Л.Энх-Амгалангийн тууштай, зоримог шийдлүүдийг ард түмэн үнэлэхчээ болж “Овоо шударга юм уу даа” гэж магтаж дуусаагүй байтал “магтсан хүүхэн хуриман дээрээ унгана” гэгчээр Боловсролын зээлийн сангийн шуугиан дэгдэхэд түүний төрсөн дүү, эхнэр хоёр нь энэ сангаас зээл авсан ч эргүүлж төлөөгүйгээр барахгүй бүр тэглүүлсэн байсан нь илэрч түмний булай болсон.

Жижиг, дунд үйлдвэр эрхлэгчдийг дэмжих сангийн хулгайгаас эхлүүлээд Хөгжлийн банк, Боловсролын зээлийн сан, нүүрсний хулгай гээд МАН-ынхны гар хөл гүнзгий дүрэгдсэн эдгээр хулгайд орооцолдсон, хамт хулгай хийсэн гишүүд анхандаа юу ч дуугардаггүй, хариулдаггүй гүрийдэг байсан бол сүүлдээ шууд жорлон руу юм уу, тааралдсан өрөө рүүгээ ороод зугтчихдаг тактиктай байсан. Харин одоо сэтгүүлчдээс илт зугтаж Төрийн ордны урт хонгилоор үсээ хийсгэн тавхайгаа гялалзуулаад гүйчихдэг болжээ. Гэмт хүн гэлбэлзэнэ гэж энэ.

Аанай л итгэл хэмээх юм ард түмний сэтгэлд унтрахгүй уугьж байдаг хойно яагаад ч юм “Энэ л гайгүй хүншүү юм уу даа” гээд бодсон болгон нь хулгайч байдаг!

МАН-ынхан төр засгийн зүгээс ард түмнээ ажилтай, үйлдвэртэй, орлоготой байлгах гэсэн бүх бололцоог өөрсдөө л хуваагаад эдэлчихсэн, сүүлийн 30 жилд.

Намын гишүүн биш хүнийг хүн гэж үзэхгүй, өөрсдөд нь бага санал өгсөн тойрог, сумдын иргэдэд ажил хийх, хөгжих боломжийг хаачихдаг нь олон жишээнээс харагддаг. Өөрсдөө л, намынхнаараа л зоолох ёстой гэдэг үзэл бодлынх нь биелэл бол ар араасаа илэрсээр байгаа энэ том хулгайн хэргүүд. Хулгайчдаар дүүрсэн, зөвхөн хулгайч нар л байдаг энэ намаас шударга хүн хайдаг нь өөрөө буруу ч юм шиг. Хулгайч нараас шударга хүн хайгаад олдохгүй гэдэг нь хатуу үнэн бололтой. Энэ намыг солих хэрэгтэй гэдгийг монголчууд та бүхэн амьдралаараа, амьжиргаагаараа, амь насаараа тартагтаа тултлаа мэдэрлээ шүү дээ. Энэ бүхэн хангалттай биш гэж үү.

Ирэх сонгуулиар эд нараас ангижирч, шинээр гарч ирэх дараагийн намыг ард түмэн алган дээрээ байгаа юм шиг өдөр болгон харж, хянаж байх хэрэгтэй юм байна. Нэг л хулгай, нэг л шударга бус зүйл илэрлээ гэхэд бүгд байгаа байгаа газрынхаа талбайд, нийслэлд байгаа нь төв талбайдаа цуглаад жагсаж байя.

Цагдаагийн хурандаа нар, нэр нөлөө бүхий дарга нар энд тэнд том албан тушаалд томилогддог болоод удлаа. Энэ талаар манай сонин ч удаа дараа бичсэн. Хулгайчид төрд гараад хулгай хийчихээрээ өөрсдийнхөө хулгайг “Битгий илрүүлээч ээ” гээд цагдаа нарыг том тушаалд тавьж амыг нь хамхидаг. Ингэснээр төрийн эрх барих эрх хулгайч нараас цагдаагийн дарга нарын гарт шилждэг үйл явц эхэлж байгаа юм. Хулгайчдын но-г мэддэг учир түүгээр нь дарамтлаад цагдаагийн эрх мэдэлтнүүд хүссэн албан тушаалдаа очдог гэдэг энэ завхрал өнөөдөр Монголд биеллээ олчхоод байна.

Аль л гайгүй гэсэн төрийн түшээд хулгайг нь асуусан сэтгүүлчдээс зугтаад байгааг “За арай ч үгүй байлгүй дээ” гэж эргэлзэх хүн байгаа бол төрд нэг намын хулгайч нар зайдагнаж, хулгайгаа хийсээр байгаа гэдгийн маш том баталгаа, нотолгоо бол цагдаагийн хурандаа нар эрх мэдэл бүхий албан тушаалд нэг нэгээрээ сэм очоод байгаа нь тодоос тод харуулж байна.

Д.ГАНСАРУУЛ