Author: Санжаагийн Лхамсүрэн

–ОДООГООР ВАКЦИН ХИЙЛГЭЭД ХАЛДВАР АВСАН ИРГЭД ӨӨР ХҮМҮҮСТ

ХАЛДВАР ТАРААХГҮЙ ГЭСЭН СУДАЛГАА БАЙХГҮЙ–

ХӨСҮТ–ийн тархвар судлаач Э.Тэмүүлэнтэй ярилцлаа.

–Коронавирусийн халдварын тархалтыг бууруулахын тулд дөрөвдүгээр сарын 10-наас эхлэн хөл хорио тогтоосон. Энэ хугацаанд халдварын тархалт мэдэгдэхүйц буурсангүй. Цаашид тархалт хэрхэх төлөвтэй байгаа вэ?

-Халдварын тархалт олигтой буурсангүй гэж байна. Гэхдээ бид сая хүн амын дунд өргөн тархсан үед нь хөл хорио тогтоосон шүү дээ. Олноороо илэрч байсан тооны ард илрээгүй хэдэн мянган халдвартай хүмүүс байсан. Тэдгээр хүмүүсийг цааш нь халдвар дамжуулахаас сэргийлээд хөл хорио тогтоосон. Цаашлаад өдөрт 2000-3000 хүрэхээр байсан халдварын тархалтыг хөл хорио тогтоосноор бууруулж чадаж байгаа юм л даа. Хөл хорио тавиагүй байсан бол одоо эмнэлгийн ор, эмч ажилчдын хүрэлцээ, нас баралтын тоо маш ихээр ихсэх байсан. Ер нь би өмнө нь ч хэлж байсан. 14 хоногийн дотор тархалт буурахгүй, одоогийн байгаа түвшинд нь барьж чадвал их юм гээд. Харин сүүлийн хэдэн өдрүүдэд Улаанбаатарт халдварын тархалт буурч эхэлж байна. Цаашдаа яах вэ гэвэл вакцинжуулалтаа хурдтай хийх хэрэгтэй. Хүн амын хамгийн идэвхтэй, мөн эрсдэлтэй хэсэг бол 25-44 насныхан байна. Тэгэхээр энэ бүлгийн вакцинжуулалт их чухал бөгөөд 50-иас дээш хувь болоход халдварын тархалтад мэдэгдэхүйц нөлөө үзүүлнэ. Өнөөдрийн байдлаар 25-44 насны хүмүүсийн нэгдүгээр тундаа хамрагдсан байдал нь 35-40 хувьтай байна. Нөгөөтэйгүүр 60-аас дээш насны хүмүүс вакцинд сайн хамрагдсанаар энэ өвчлөлийн хүндрэл, нас баралтын түвшин мэдэгдэхүйц буурч эхэлнэ. Одоо халдварын тархалтыг хумьсан ажлаа бататгаж нэгдүгээрт, вакцинаа эрчимжүүлэх, хоёрдугаарт, хөл хорионоос маш аажмаар буюу, шат дараатайгаар гарах ёстой. Бидний өмнө гашуун туршлага байна, нийгэмд халдвартай хүмүүс маш их байхад бүхэлд нь хөл хориогоо цуцлаад халдвар тархсан. Энэ хоёр аргыг сайн хэрэгжүүлээд явбал халдварын тархалтаа ихэсгэхгүйгээр зунтайгаа золгох боломж байгаа гэж харж байна.

–Тавдугаар сарын 8-нд хөл хорио дуусна. Түүнээс цааш дахин хөл хорио тогтоох болов уу. Та мэргэжлийн хүний хувьд хэрхэн харж байна вэ?

-Яахав, зарим насны бүлгүүд вакциндаа 40 хувь хүртэл хамрагдчихсан байна. Үүний үр нөлөө удахгүй гарч эхэлнэ. Ерөөс хоёр тун авсан иргэдийн тоо ихэснэ гэдэг нэг хүнээс нөгөө хүнд дамжих халдварын тархалтын боломж буурч байгаа юм. Гэхдээ улаан түвшний буюу хатуу хөл хориог огт тавихгүй гэж хэлж чадахгүй. Тэгэхээр хүмүүс вакциндаа эрчимтэй хамрагдаад Засгийн газар аажмаар буюу хамгийн эрсдэл багатай хэсгүүдээ нээж шат дараатай явж чадвал дахин хөл хорио тавихгүй байх боломж байгаа гэж харж байна. Гэхдээ нөхцөл байдал маш хурдан өөрчлөгдөж байна. Энэтхэг, Бразил зэрэг улсуудыг л хар. Монголд маш хурдан тархдаг, үхэлд хүргэдэг мутацилагдсан вирус гараад ирэхийг үгүйсгэхгүй. Тийм нөхцөл байдал үүсвэл халдвараа хумихын тулд хөл хорио тогтооно. Гэхдээ тийм нөхцөл байдал үүсэх хувь бага л гэж харж байна.

–Вакцинд хамрагдаад халдвар авсан хүн цааш нь халдвар тараах магадлал хэр өндөр вэ?

-Вакцин хийж байгаа гол шалтгаан нь коронавирусийн эсрэг бие махбодид тэмцэх зэвсгийг л үүсгэж байна гэсэн үг. Эсрэг бие ямар хэмжээгээр үүсэх вэ гэдэг нь тухайн хүний биеийн байдал, дархлаа, харшил зэрэг олон хүчин зүйлээс хамаарна. Үүнээс хамаараад вакцин хийлгээд халдвар авсан ч өвчлөх эсэх, өвчилсөн хүндрэл нь өөр байна.

Хоёр тун хийлгээд 14 хоногийн дараа тухайн вакцинаас авч болох хамгаалалтыг авна. Одоогоор вакцин хийлгэсэн ч халдвар авсан хүмүүс өөр хүмүүст халдвар тараахгүй гэсэн судалгаа байхгүй. Priz­er вакцины судалгаанаас харахад энэ вакциныг хийлгээд 14 хоносны дараа халдвар авах магадлал болоод бусад хүнд халдвар тараах эрсдэл нь ч бага байна. Тэгэхээр тухайн хүн вакцин хийлгээд 14 хоносны дараа тааралдсан бүх хүндээ халдвар тараагаад яваад байна гэсэн үг биш. Харин халдвар тараах эрсдэл бол байгаа. Гэхдээ энэ эрсдэл нь вакцин хийлгээгүй хүнийг бодоход арай бага байна.

–Манай улс хүүхдүүдийг вакцинд хамруулах төлөвлөлт, судалгаа, вакцины хэлэлцээ хийж байгаа талаар Ерөнхий сайдын хэвлэлийн төлөөлөгч цахим хуудсаараа дамжуулан мэдээлсэн. Энэ талаар танд ямар мэдээлэл байна вэ?

-Монгол Улсын хүн амын 40 хувь нь 18-аас доош насны хүүхдүүд байна. Сүргийн дархлаа тогтоохын тулд хүн амын 80 хувийг хамруулах шаардлагатай бөгөөд яалт ч үгүй хүүхдүүдээ вакцинжуулахаас өөр аргагүй. Эхний ээлжинд 15-аас дээш насныхан цаашлаад 15-аас доош насныхан гэх мэтээр явах байх. Prizer вакцин 16-аас дээш, бусад вакцин 18-аас дээш насныхан хамрагдана гэсэн заавартай яваад байгаа шүү дээ. Үүний гол учир нь коронавирусийн вакцин нь маш хурдан хугацаанд хөгжүүлэгдсэн, шинэ төрлийн био бэлдмэл учраас эмнэл зүйн туршилтыг нь олон улсад баримталдаг ёс зүйн хүрээнд хүүхдэд огт хийдэггүй. Яагаад гэхээр хүүхдийн тархи бие даан шийдвэр гаргах түвшинд хөгжөөгүй учраас тэр юм. Мөн жирэмсэн эхчүүдэд хийдэггүй. Одоо бол хүүхдүүдэд яалт ч үгүй вакциныг хийх шаардлагатай болж байна л даа. Барууны орнуудад эцэг эхээс нь зөвшөөрөл аваад бүх вакцинууд туршилтаа хийгээд явж байна.

–Цахим хуудсаар “Энэтхэг улсаас ирсэн 19 иргэнээс гурван удаагийн мутацид орсон вирус илэрсэн” гэсэн мэдээлэл яваад байна. Энэ үнэн үү. Ер нь Энэтхэгээс ирсэн иргэдэд хэрхэн анхаарч байгаа вэ?

-Энэ худал мэдээлэл шүү. Бидэнд гурван удаагийн мутацид орсон вирусийг нь оношлох оношлуур ч байхгүй. Бид одоогоор эерэг, сөргийг л илрүүлж байна.

–Сүүлийн үед нас барж байгаа хүмүүсийн тоо өссөөр байна. Цаашлаад зургаа, долдугаар сард энэ тоо хэдэд хүрэх бол?

-Нас баралтын тоо өдөрт илэрч байгаа тоотой л хамааралтай. Нас баралт нь хоёроос гурван долоо хоногоор хоцорч явдаг. Тэгэхээр өнөөдрийн 1000 тохиолдлоос гурван долоон хоногийн дараа нас баралт бүртгэгддэг. Тийм учраас халдварын тохиолдлын тоо буурсан ч нас баралтын тоо нэг хэсэгтээ өндөр байна гэсэн үг.

Анагаах ухааны доктор Д.Наранжаргалтай вакцины талаар ярилцлаа.

-Монгол Улс хүн амаа хоёрдугаар сарын 28-наас эхлэн вакцинжуулж эхэлсэн. Ер нь вакцинжуулалтын зохион байгуулалтыг та юу гэж харж байгаа вэ?

-Одоогоор ирсэн вакцин нь дуусчих шиг боллоо, төлөвлөгөөт хугацаандаа ирнэ гэж байсан ирсэнгүй. Уг нь гайгүй сайн зохион байгуулалттай явж байсан чинь вакцин нь олдохоо байчихлаа. Вакцин нь хүрээд л ирвэл учрыг нь олоод түргэн шуурхай хийчих л юм байна гэж харж байна.

-ЭМЯ-наас “БНХАУ-аас орж ирэх вакцин хойшилсон учраас “Синофарм” үйлдвэрийн вакцины хоёр дахь тунг давхар хойшлуулахаас өөр аргагүй болсон” гэж мэдэгдсэн. Уг нь бол вакцины хоёр дахь тунгаа хадгалах ёстой биз дээ?

-Яахав, дараагийн вакцин нь яг товлосон хугацаандаа ирнэ гэсэн цагт вакциныг хадгалахгүйгээр хийж болно л доо. Учир нь нэг дэх тунгаа хийлгэсэн хүмүүс тодорхой хэмжээний хамгаалалттай болчихож байгаа юм. Жишээлбэл, бид 800 мянган тун вакцинаар 400 мянган хүнийг бүрэн хамгаалах уу, эхний ээлжинд 800 мянган хүнээ дархлаажуулаад эхлэх үү гэдэг л бодлого байсан. Анх ярьж байхдаа бол хоёр дахь тун дөрөвдүгээр сарын 15 гэхэд ирчихнэ гэж байсан, гэтэл анхны тун товлосон хугацаандаа ирсэнгүй.

Мөн AsztraZeneca вакциныг хийлгэсэн хүмүүс тавдугаар сарын эхээр хоёр дахь тунгаа хийлгэх ёстой. Гэхдээ энэ вакциныг хийлгэх цөөхөн хүн байгаа шүү дээ. Харин БНХАУ-ын “Синофарм” үйлдвэрийн вакциныг олон хүнд хийсэн. Хятад вакцины тухайд өчигдрөөс нэгдүгээр тунгаа хийлгэсэн хүмүүсийн 28 хоног нь гүйцчихсэн хоёр дахь тунгаа хийлгүүлээд эхлэх ёстой байсан. Гэхдээ БНХАУ-ын Өвчний хяналт сэргийлэлтийн төвөөс вакцины хоёр дахь тунг 21-56 хоногийн дотор хийхэд асуудалгүй гэж үзэж байгаа юм билээ. Тэгэхээр хоёр дахь тунг 21-56 хоногоор тооцвол дөрөвдүгээр сарын сүүл тавдугаар сарын эхэн үеэс эхлээд хийгдэх ёстой болно. Ядахдаа 56 хоногтоо багтаад вакцин нь орж ирээсэй л гэж бодож байна даа. Хоёр улсын харилцаа байна, манай улс ямар ч байсан арга учрыг нь олоод авчрах байх. Нөгөөтэйгүүр хоёр дахь тунгаа хийгээд хэсэг хугацаа өнгөрсний дараа хамгаалалттай болно. Харин одоогийн халдварын тархалтыг харахад асуудал их л хүнд байна даа. Хүн бүхэн л халдвар хамгааллын дүрмээ сахиж, гэртээ суухаас өөр аргагүй л болж байна.

-“БНХАУ вакцинаа үр дүн муутай байна хэмээн зарлалаа” гэсэн мэдээлэл бий. ЭМЯ-наас тодруулахад энэ талаар судалж байгаа гэж хэлсэн. Танд мэдээлэл байна уу?

-Огт үр дүнгүй бол биш. Хятадын вакциныг ганцхан Монгол Улс ч биш өөр олон улсууд хийлгэж байна. Хамгийн олон хүнд хийсэн улс гэхэд Арабын нэгдсэн Эмират, Чили зэрэг газрууд байна. Эдгээр улс хүн амдаа Хятадын вакциныг нэлээн өндөр тунгаар хийчихээд байхад халдварын тархалтыг санасан хэмжээндээ хүртэл сайн буулгаж чадахгүй байна л даа. Гэхдээ энэ нь маш муу гэсэн үг биш. Хятадын вакцины хоёр дахь тунг хийлгэсний дараа 54 хувь хамгаалж, дархлаа тогтоно гэж ярьж байгаа. Жишээлбэл, бид 800 мянган хүнд Хятадын вакцин тарилаа гэхэд түүнээс 400 мянга нь хамгаалагдана. Мөн вакцин хийлгээд халдвар авсан ч бүр их хүндрэхгүй байх гэх мэт давуу талууд байна. Яахав, бусад вакцины сонголттой харьцуулахад муухан талдаа. Гэхдээ вакцин байхгүй бол тал хувиа ч хамгаалж чадахгүй шүү дээ.Одоо ерөөс хоёр дахь тунгаа авч ирж хийх нь л манай улсын хамгийн том зорилго болоод байна. Хоёр дахь тунгаа авч ирж хийж чадахгүй бол дархлаажуулалт, халдварын тархалтыг бууруулах ажил хий хоосон зүйл болчих гээд байна. Дээр дурдсанчлан Хятадын вакцины хамгаалах түвшин өндөр биш байгаа учраас хаа хамаагүй гадуур яваад байж болохгүй. Нөгөөтэйгүүр манайх гуравдугаар сард үзвэр үйлчилгээгээ нээчихдэг нь буруу зүйл болсон. Үүнээс болж халдвар маш их тархсан. Тийм учраас вакцин хийсний дараа ч гэсэн үзвэр үйлчилгээг бага багаар нээхгүй бол болохгүй.

-Вакцины хоёр дахь тунг заасан хугацаанд нь хийхгүй бол үр дүнгүй болох уу. Энэ талаар дэлгэрэнгүй ярихгүй юу?

-Үгүй, үр дүнгүй болохгүй. Харин хэт их хол байж болохгүй. Хэт хол зайтай хоёр дахь тунг хийх нь дахин нэгдүгээр тунг хоёр удаа хийлгэж байгаатай адилхан болох эрсдэлтэй. Мөн хэт ойрхон хоёрдугаар тунг хийх нь сайн биш. БНХАУ-ын “Синофарм” үйлдвэрийн вакцины хоёр дахь тунг 21-56 хоногийн хугацаанд боломжтой гэж үзэж байгаа. Тэгэхээр “Синофарм” үйлдвэрийн вакцины хоёр дахь тунг 21 хоногийн дараа, эсвэл 56 хоногийн дараа хийлгэхийн хооронд учиргүй их зөрүү гараад байх зүйлгүй. Ямар ч байсан хоёр дахь тун дөрөвдүгээр сарын сүүлээр ороод ирвэл хувь хүмүүс санаа зовоод байх зүйлгүй хоёр дахь тунгаа хийлгэчих хэрэгтэй.

-Хэрэв 56 хоногоос хэтэрвэл вакцины эхний тун үр дүнгүй болох уу?

-Вакцины судалгааны мэдээллийг харахгүй л бол ийм тийм гэж хэлэхэд хэцүү л дээ. Гэхдээ 21-56 хоногтоо хоёр дахь тунгаа хийхгүй бол асуудал их төвөгтэй болоод явчихна л даа. Гуравдугаар шатны судалгаа хийгээд байгаа гол шалтгаан нь таны асуугаад байгаа асуулт байхгүй юу. Хятадын вакцины тухайд судалгаа мэдээлэл хомс байна. AstraZeneca вакциныг Англи улс 12/7 хоногийн зайтай хийгээд халдварын тархалтаа тодорхой хэмжээнд бууруулсан. Тэгэхээр As­traZeneca вакцины хоёрдугаар тун 56 хоногийн дотор орж ирэхгүй байхад асуудал байхгүй, туршлага, судалгааны мэдээлэл нь бүгд байж байна.

-Хөл хорио тогтоосноос хойш тав хоног өнгөрлөө. Энэ хугацаанд халдварын тохиолдол буурахгүй улам бүр нэмэгдсээр л байна. Энэ хөл хорионы үр дүнг юу гэж харж байна вэ. Цаашдаа ямар хариу арга хэмжээ авбал зохимжтой вэ?

-Одоогоор халдварын тохиолдол буурах болоогүй л дээ. Хөл хорионы өмнөх өдрийн бужигнаанаар маш их халдвар тархсан байгаа. Тэр хүмүүс өчигдөр, өнөөдрөөс л гарч ирж эхэлж байгаа. Нөгөө талаас гэр бүлийн халдвар их байна, ер нь халдварын тоо тийм амархан буухгүй. Харин ч хөл хорионы сүүлийн хоногуудад нас баралтын тоо нэмэгдэх хандлагатай байна. Яагаад вэ гэхээр халдвар аваад тэр дороо хүндрэхгүй, нэлээд хугацааны дараа хүндэрч эхэлнэ. Ер нь энэ хөл хорио 14 хоногоор дуусна гэдэг эргэлзээтэй харагдаж байна. 14 хоногийн дараа эргээд бүх дэлгүүр, ААН-үүдээ нээнэ гэхэд хэцүү. Мөн өдөрт авч байгаа шинжилгээний тоо маш цөөхөн байна, арван мянган шинжилгээ л хийж байна. Тэгэхээр байж болох хариу арга хэмжээний аргууд нь хөл хориогоо уртасгах. Нөгөөтэйгүүр шинжилгээгээ өргөн хүрээнд авах, мөн вакцинаа түргэн хийх. Гэхдээ вакциныг өргөн хүрээнд хийсэн ч эргээд үр дүн гарахад нэлээд хугацаа шаардлагатай. Эхний тунгаас хойш 14 хоногийн дотор бага зэргийн хамгаалалт тогтож эхэлнэ, гэхдээ цөөхөн хувьд нь л тогтоно. Мөн хоёр дахь тунгаас 14 хоногийн дараа дархлаа тогтоно.

Түүнчлэн бид хоёр сарын хугацаанд 800 мянган хүнд эхний тунг хийлээ. Цаашлаад дахин вакцинаа авч ирээд хийлээ гэхэд дор хаяж сар хагасын хугацаа хэрэгтэй. Энэ хооронд халдварын тархалт, тоо айхавтар өөрчлөгдөхгүй. Тийм учраас иргэн бүрийн оролцоо чухал байна. Залуучууд өөрсдөө өвдөхгүй, хүндрэхгүй гэсэн бодолтой олноороо уулзаад байх эрсдэл их байна. Хэрэв тэгж уулзаж байгаа бол хөгшин ээж, аав дээрээ битгий очоорой. Аль болохоор ажил, хичээлээ цахимаар зохицуулахыг хичээгээд хүнтэй уулзахгүй байх нь л зүйтэй. Нэгэнтээ ингээд их тархчихсан байгаа тохиолдолд хүмүүс хоорондоо уулзаад л байвал халдвар гинжин хэлхээгээр цаашаа үргэлжлээд л байна. Вакцин хэзээ ирэх, шинжилгээ хийх зэрэг нь биднээс хамаарахгүй учраас хүн бүр дор бүрнээ гэр бүлээ хамгаалах нь нэн чухал байна.

-АНЗААРЧ БАЙГАА БОЛ АЛЬ Ч СОНГУУЛИЙН ӨМНӨ

ТОМ ЗАМУУД ЭХЭЛДЭГ ШҮҮ ДЭЭ-

“Улаанбаатар–Дархан чиглэлийн авто замын төсөл”-ийн хэрэгжилтэд Үндэсний аудитын газар (ҮАГ)-аас 2020 оны 9-12 дугаар сар буюу дөрвөн сарын хугацаанд хяналт, шалгалт хийхэд шалгалтаар хэд, хэдэн ноцтой зөрчил илэрсэн тухай бид өмнө нь мэдээлж байсан. Тэдгээр зөрчлүүдийн нэг болох Улаанбаатар–Дархан чиглэлийн 204.11 км замаас 1-5 см зузаан асфальт бетон хучилтыг хасахад буюу шулуухан хэлэхэд, хулгайлахад хэчнээн төгрөгийн зөрүү, ашиг унадгийг мэргэжлийн хүнээс тодрууллаа. Эх сурвалжийн хүсэлтээр түүний нэрийг нууцалсан юм.

-“Улаанбаатар–Дархан чиглэлийн авто замын төсөл”-ийн хэрэгжилтэд шалгалт хийхэд хэд, хэдэн ноцтой зөрчил илэрчээ. Үүнд “204.11 км хатуу хучилттай авто замын хучилтын хийцийн төлөвлөлтөд 2019 онд өөрчлөлт оруулж, суурь үед зургаан см өнгөн үед дөрвөн см нийт арван см зузаан асфальт бетон хучилт байгуулахаар төлөвлөж байсныг зөвхөн өнгөн үед таван см зузаантай асфальт бетон хучилт хийхээр өөрчлөлт оруулсан” байна гэнэ. Тэгэхээр 204.11 км хатуу хучилттай замаас 1-5 см зузаан хучилтыг хасахад ойролцоогоор хэчнээн төгрөг болох вэ?

-Замын суурь гадаргуу нь хүн харахад тэгшхэн юм шиг харагддаг ч нарийн дурангаар харахад 1-2 см хэлбэлзэж байдаг. Үнэхээр техникийнхээ тоо хэмжээнд өөрчлөлт оруулаад энд зузаан хучилт хэрэггүй, эндээс эдийн засгаа бодоод бага зэрэг хасъя гэсэн шийдвэр гаргасан бол зураг өөрчлөгдөнө. Ингэж өөрчилж байгаа тохиолдолд хасагдсан үнийн дүнг улс суутгаад авчих байх. Асфальт бетон хучилт гэдэг бол мөнгөний маш том масс нь байдаг. Тэгэхээр 204.11 километрийн хатуу хучилтаас нэг см хасахад ойролцоогоор 88,175 тонн бетон хучилт болно. Үүнийг мөнгөн дүнд шилжүүлэхэд дунджаар 16 тэрбум 312 мянга болж байна. Харин таван см зузаан асфальт бетон хучилт хасахад ойролцоогоор 81 тэрбум буюу, 20-21 сая ам.доллар болохоор байна.

–Замын хучилтын зузааныг таван см болгож анхны төлөвлөлтийг багасгасан нь хучилт хурдан эвдрэх, засвар арчлалтын хөрөнгө ихээр шаардах, улмаар авто замын чанар байдалд сөргөөр нөлөөлж, насжилтын хугацааг багасгах эрсдэлтэй юү?

Хяналт хийж байгаа ААН, тухайн хүн нь гүйцэтгэгч байгууллагуудынхаа авлигад өртөхгүйгээр, тухайн замын ажилд орох ёстой материалаа хэмжээгээр нь оруулаад чанар стандартынх нь дагуу хийлгүүлэхэд эвдрэхгүй. Ерөөс зам эвдрээд байдаг шалтгаан нь юу вэ гэхээр суурь материал муу байсных юм. Замын доод талын сууринд орох материал болох шороог лабораторид шинжлэхэд ширхэгийн бүрэлдэхүүн нь таарахгүй, тохиромжгүй гэх зэрэг сайн муу материалууд олон бий.

Гэтэл тухайн замыг хийж байгаа байгууллага, иргэн илүү зардал гаргаж хол байгаа эрүүл материалыг биш, ойрхон байгаа муу материалыг хамаагүй хийчихье гэсэн эрсдэл үүсгэхгүй, суурийг нь л сайн тавьчихвал болно. Муу суурь дэвсээд дээр нь 20 см зузаан асфальт дэвссэн ч эвдэрдэг гэсэн үг. Ер нь асуудал их байдаг л даа. Хяналт шалгалт, сэтгүүлчдийг очиход “Бид замынхаа энд ус зайлуулах хоолой хийж байгаа” гэдэг боловч тэр усаа хааш нь зайлуулах нь тодорхой бус байдаг гэхчлэн асуудлууд бий.

–Улаанбаатар–Дархан чиглэлийн замын гүйцэтгэгч шалгаруулах тендерт оролцох нийт 28 ААНсанал ирүүлснээс 26 нь БНХАУ–ынх, үлдсэн хоёр нь дотоодын компани байсан боловч тендерийн баталгаа ирүүлээгүй, үнийн санал нь төсөвт өртгөөс давсан шалтгаанаар шалгараагүй гэсэн. Ер нь дотоодын компаниуд Улаанбаатар–Дархан чиглэлийн замыг барих боломжтой юу?

-Анх таван багц болж байх үед нь Залуу инженерүүдийн холбоотойхолбогдоод санал хүсэлтээ хүргүүлж байсан. Яахав, Азийн хөгжлийн банк тодорхойхэмжээнд чадалтайкомпани байх ёстой гэсэн шалгуураа тавьж байгаа, тэр хууль эрх зүйг нь ойлгож байна. Гэхдээ зам барих үйл явц бол ерөөс биднийхийдэг л технологи байхгүй юу. Гадаадын байгууллага хийлээ гээд ямар ч илүү шинэ дэвшилтэт технологи байхгүй. Монголчууд өнөөдөр төмөр замыг ямар сайн зохион байгуулалттай хийгээд дуусгаж чадаж байна. Яг үүнтэйадил Улаанбаатар-Дархан чиглэлийн зам чинь газар шорооны л ажил. Монгол компаниуд үүнийг хийх бүрэн боломж байгаа гээд яамдуудад дуу хоолойгоо өргөсөн, нэмэр болоогүй. Тухайн үед 2016 оны сонгууль болж байсан, МАНын энэ ажлаас сонгуулийнхаа мөнгийг гаргаж байна даа л гэж хардсан. Яагаад монгол компаниудыг унагаасан бэ гэхээр борлуулалтын орлого өндөр байх ёстой гэсэн шалгуур тавьсан. Монголд тэр шалгуурт нь хүрч байсан компани “Хурд” групп л байгаа. Ер нь замын компаниуд чинь өрөвдмөөр шүү дээ. Улсаас хараат учраас дуугаръя дуугарч болохгүй. Хэрэв тэр компани дуугарвал тендер өгөхгүй.

Одоо бол баахан хятадууд л байгаа биз дээ. Тэд мөнгийг маш их хасдаг, ойлгомжтойгоор ярихад тогооныхоо доор хусам өгөхгүй, эсвэл тал хусам тавиад үлдсэнээр нь өөр зүйл хийлгэдэг. Ер нь улстөрчдийн хамгийн их мөнгө угаадаг салбар нь замын салбар. Буцаад аудитын шалгалт хийе гэхээр боломжгүй. Овоолсон шороог эвдээд шинжилнэ гэсэн зүйл байдаггүй. Анзаарч байгаа бол аль ч сонгуулийн өмнө том замууд эхэлдэг шүү дээ.

АШУҮИС-ийн Боловсрол хариуцсан дэд захирал, Анагаах ухааны доктор, профессор, дархлаа судлаач, гавьяат багш Г.Батбаатартай ярилцлаа.

-Цар тахал гарснаас хойш хүн төрөлхтөн коронавирусийн эсрэг вакцины хүлээлтэд байлаа шүү дээ. Вакцин бол тухайн өвчний эсрэг дархлааг сайжруулах биологийн бэлдмэл. Гэвч вакцин тариулснаар бүх асуудал шийдэгдчихгүй гэж судлаачид хэлсээр байна?

-Дэлхий дээр маш олон өвчин үүсгэдэг, өвчин үүсгэдэггүй бичил биет өргөн тархсан байдаг. Хүн төрсөн цагаас эхлэн эдгээр бичил биеттэй танилцаж, мэдээллийг дархлааны “Ой санамж”-нд хадгалах, шаардлагатай тохиолдолд эргэн санаж идэвхжих онцгой чадварын ачаар өвчлөхгүй, эрүүл саруул амьдрах боломжтой болдог. Энэ чанарыг танин мэдсэнээр өвчин үүсгэгчийн тодорхой бүтцийг биед оруулах замаар дархлааны “Ой санамж”-ийг зориудаар үүсгэн халдварт өвчнөөс сэргийлэх аргыг нээсэн нь гайхамшиг юм. Өвчин үүсгэгчийн тухай дархлааны “Ой санамж” зориудаар үүсгэхэд ашиглаж буй бүтцийг вакцин гэж нэрлэдэг. Энгийнээр тайлбарлавал, коронавирусийн дархлааны эсэд танигдах бүтцийн тодорхой, тогтмол бүтцийг гарган авч тарьснаар уг вирусийн “Санамжийн эсүүд” үүсдэг. Вирус хүний биед нэвтрэхэд дархлааны эсүүд түүнийг өвөрмөцөөр таньж, идэвхжин маш богино хугацаанд идэвхжин вирусийг устгана гэсэн санаа юм л даа. Өөрөөр хэлбэл, коронавирусийн өвөрмөц мэдээллийг зориудаар урьдчилаад дархлааны эсүүдэд таниулахыг дархлаажуулалт гэж нэрлээд байгаа юм. Тэгэхээс вакцин гарснаар вирус бүрмөсөн устах, эсвэл вирусийн халдварт өртөхөө болино гэсэн үг биш. Ер нь вакцин тариулснаар бүх асуудал шийдэгдэхгүй. Коронавирус устахгүй нь ойлгомжтой учир цаашдаа зохицон амьдрах, халдвараас сэргийлэх арга замаа тодорхойлох нь чухал.

-Монгол Улс БНЭУ-аас коронавирусийн эсрэг вакцин нийлүүлэхээр болсон. Үүнтэй холбоотойгоор энэ вакцин нь баталгаатай, аюулгүй эсэх, гаж нөлөө нь юу вэ гэх зэргээр иргэдийн дунд эргэлзээ, санаа зовнил бий болоод байна. Үүнд та ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Вакцин нь олон хэлбэртэй буюу гарган авах аргаас шалтгаалан бүтэц нь ч өөр. Вакцин бүтээх ажил нь нарийн хяналтын дор олон түвшний туршилтаар шалгагдаж байж үйлдвэрлэх зөвшөөрлөө эрх бүхий байгууллагаас авдаг нарийн төвөгтэй процесс юм. Тийм учир вакцины чанарт эргэлзэх, санаа зовних шаардлагагүй байх. Тэгээд ч шинжлэх ухаан хөгжсөн цаг үед амьдарч байна. Энэ вакциныг дэлхийн өндөр хөгжсөн улс орнууд ч хэрэглэж байна. Вакцин нь удмын хувьд харь шинжтэй, өндөр молекулт нэгдэл учир тухайн хүний дархлаа чадамжаас хамааран харилцан адилгүй хариу урвал үзүүлдэг. Гэхдээ амь насанд аюултай хэмжээнд хариу урвал үзүүлэхгүй байх, баталгаатай тохиолдолд эрх бүхий байгууллагаас нийтээр хэрэглэх зөвшөөрлийг олгоно.

-Вакцины найрлагад ямар бодисууд багтдаг вэ?

-Дээр хэлсэн вакцин олон хэлбэртэй. Одоогоор “Pfizzer”, “Moderna компанийн вакцин бол РНХ технологид суурилсан шинэ төрлийн вакцин юм. Харин Спутник V, Astra Zeneca вектор вакцин юм. Эдгээр вакцин 90-ээс дээш хувийн үр дүнтэй болохыг олон судалгаагаар баталж дэлхийн улс орнууд хүлээн зөвшөөрч бүртгээд байна. Тийм учраас эдгээр вакцины үр дүн, аюулгүй байдалд эргэлзэх шаардлагагүй. Хамгийн гол нь вакцины “Хүйтэн хэлхээний журам”-ыг чанд мөрдөх нь нэн чухал. Энэ нь үйлдвэрлэгчээс эцсийн хэрэглэгчид хэрэглэх хүртэлх тээвэрлэлт, хадгалалт, хэрэглээнд тавих стандарт шаардлага юм. Манай орны хувьд -70С градусын нөхцөлд тээвэрлэх, хадгалах, эцсийн хэрэглэгчид хүргэх дэд бүтэц нь ямар юм бол доо. Үүнийг тооцож байж ямар төрлийн вакцин, хаанаас, хэзээ авахаа шийдэх нь чухал.

-“Коронавирусийн эсрэг маш сайн вакцин гарлаа гэхэд үүсгэж байгаа дархлал нь тийм удаан тогтохгүй. Яагаад гэхээр вирусийн эсрэг дархлаа дандаа богино хугацаатай байдаг” гэж та нэг ярилцлагадаа дурдсан байсан.

-Коронавирусийн эсрэг вакциныг маш богино хугацаанд гарган авч, яаралтай шугамаар бүртгэн хэрэглэж байгаа учраас вирусийн эсрэг дархлаа хэр тогтвортой, ямар хугацаагаар тогтдогийг одоо үнэлэхэд хэтэрхий эрт байна. Ер нь вакцин гарган авч хэрэглэснээр бүх асуудал шийдэгдэхгүй шүү. Халдвартай зэрэгцэн амьдрах, түүнээс сэргийлэх, үр дүнтэй эмчилгээний асуудал цаашдаа ч байсаар байх нь ойлгомжтой. Магадгүй энэ вакциныг 2-3 жил тутам хэрэглэх шаардлагатай болохыг ч үгүйсгэхгүй.

-Анти вирусийн талаар хүмүүст илүү шинжлэх ухааны үндэслэлтэйгээр тайлбарлахгүй юу?

-Вирусийн эсрэг дархлаа нь эсийн болон шингэний гэсэн хоёр хэлбэртэй. Товчхондоо вирусийн эсрэг эсийн дархлааны гол эффектор механизм “Эс хордуулагч Т лимфоцитээр” дамжин илэрнэ. Өөрөөр хэлбэл, вирусээр халдварласан өөрийн эсийг устгах замаар вирусийн халдвартай тэмцэнэ. Харин шингэний дархлааны урвалд “Иммуноглобулин” буюу эсрэг бие гэх өвөрмөц уураг чухал үүрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл, вирус хүний биед нэвтрэн орж эсэд халдварлахаас урьтаж эсрэг биетүүд холбогдож саармагжуулан биеэс зайлуулна. Тэгэхээр вакцин нь вирусийн эсрэг өвөрмөцөөр үйлчлэх “Эс хордуулагч Т эс” болон эсрэг биеийн үүсэлтийг өдөөдөг гэж ойлгож болно.

-Аюулгүй байдлаас шалтгаалж вакцин хийлгэхийг эсэргүүцэж байгаа хүмүүс ч байна?

-Мэргэжлийн хүний хувьд дахин хэлье. Шинжлэх ухаанд итгэж чадахгүй юм бол лам, бөө, шашинд итгэх үү. Өнөөдөр миний хувьд итгэж болох хамгийн зөв зүйл нь шинжлэх ухаан юм. Шинжлэх ухаанаар нотлогдсон, мэдлэг боловсрол улс орныг хөгжүүлнэ гэдэгт би итгэдэг.

Д.ЖАРГАЛСАЙХАН: КОРОНАВИРУСИЙН ЭСРЭГ ВАКЦИН ТАРИУЛАХЫГ ЭСЭРГҮҮЦЭЖ БАЙНА

Цахим сүлжээнд вакцин тариулахыг эсэргүүцэж буй Д.Жаргалсайханы байр суурийг сонслоо.

Тэрээр “Вакцин тарихыг эсэргүүцэж байна. Үүнд хэд хэдэн шалтгаан байна. Энэ үед Улаанбаатар хот бүү хэл улс даяараа маск зүүж байгаа. Гэтэл худалдааны төвөөр ч юмуу ямар нэг газраар халдвартай хүн явсан байна гэж тухайн газрыг цагдаагийн хүчээр бүсэлж, бүлэг хулгайч баривчилж байгаа юм шиг л сүр болно. Ер нь коронавирус чинь тэгээд хумхын тоос шиг бужигнаж байдаг юм уу, эсвэл гэрэл шиг тал бүр цацарч байдаг хэрэг үү. Тэгдэг юм бол хүнсний бүх бүтээгдэхүүн дээр бууж байгаа юм биш үү. Бүгд масктай байхад тархаад байгаа юм бол маскны хэрэг байна уу. Хорин мянган төгрөгний үнэтэй маск нь тийм найдвартай, өндөр шүүлттэй юм бол бүгд түүнийг чинь аваад зүүе л дээ. Үнэхээр тийм сайн маск байдаг бол хорь бүү хэл хоёр зуу, хоёр сая байсан ч аваад зүүх хүн Монголд хэдэн мянгаараа байгаа. Хэрэв маскны найдваргүйгээс болж алдаж байгаа юм бол хүн бүхэн амандаа даавуу нааж явах ямар хэрэгтэй юм. Анагаахын шинжлэх ухаан хэдэн зуун жил хөгжсөн мөртлөө ганцхан шинжилгээ аваад өвчнийг оношлоод ганцхан тариа хийгээд хамгаалдаг тийм эмчилгээ хаана ч байхгүй. Гэтэл коронавирусийг ганцхан шинжилгээгээр тогтоогоод, ганцхан тариа хийгээд хамгаална гэхэд хэн итгэх вэ. Жил гаруйн хугацаанд оношлох, эдгээх бүх аргыг нь олж байгаа юм бол бусад өвчнийг яагаад тэгж чадахгүй байна. Коронавирусийг оношлох, хамгаалах нь тийм амархан, тусгай өвчин юмуу, бусад өөр олон төрлийн ханиаднаас яаж ялгаж байгаа юм бэ (Өндөр халуурдаг, хоолой боогддог, хамар битүүрдэг) олон янзын ханиад байгаа шүү дээ.

Ер нь Монголд ковид орж ирсэн нь үнэн юм уу. Орж ирсэн нь үнэн юм бол ямар замаар орж ирсэн юм бэ. Түүнийгээ тогтоосон юм уу. Коронавирус туссан хоёр мянга шахуу хүн яаж яваад туссан юм. Яаж өвдсөн, яаж эмчилсэн энэ тухай яриаг сонсмоор байна. Яагаад корона туссан, тэр олон хүн өнөөдрийг хүртэл яагаад таг дуугуй байгаад байгаа юм. Хэлгүй болгодог, эсвэл сэтгэцэд нь өөрчлөлт оруулдаг өвчин юм уу. Энэ бүхэнд хэн хариулт өгөх вэ. Юу юуны духанд хүрэлгүй вакцин тарих гэж яагаад яараад байгаа юм. Тэр вакциныг тарилаа гээд бусад халдвараас хамгаалах хэрэг үү. Өөр төрлийн вирус гарвал яах вэ. Дахиад өөр вакцин тариулах уу. Төгсгөлд нь хэлэхэд, ямар нэг вакцин оруулж ирээд тарилаа гэхэд тэр вакцин хүний биед ямар нэг сөрөг нөлөөгүй гэдгийг хэн батлах юм. Тэр сайн гээд байгаа вакцин пенициллин, дециллин шиг үр дагавартай байвал яана. Огт сөрөг нөлөөгүй, тэгээд халдвараас хамгаалдаг эм тариа байна гэдэгт тэнэг хүн ч итгэхгүй.

Өвчин яагаад тархаж байгаа нь тодорхойгүй, өвдсөн хүмүүс яасан нь бүр ч тодорхойгүй байна. Засаг төр, УОК яг юунд анхаарч байгаа нь ойлгомжгүй, төсвийн их мөнгө үрсэн, олон мянган хүн ажилласны үр дүн харагдахгүй байна. Бүр сүүлдээ өвчин байгаа үгүй нь ч тодорхойгүй боллоо. Ард иргэд чинь мухар сүсэгтэй мөргөлчид шиг боллоо шүү дээ. Америк, Австрали, Япон, Солонгос гэх мэт гадаадад байгаа хүмүүстэй байнга холбогдож байна. Тэдний дунд корона туссан, эдгэсэн хүмүүс ч байна. Тэр бүхнээс дүгнэхэд бие султай, хууч өвчтэй хүмүүст хүндээр нөлөөлж байна гэж ойлгогдож байгаа. Гэтэл манай өвдсөн хүмүүс яагаад үүнийг ярихгүй байгаа юм бэ. Туссан хүн бүхний яриа хэрэгтэй байна. Тэдний ярианаас хүн бүхэн өөр өөрийнхөө дүгнэлтийг хийх ёстой. “Хүн алах вирус бүтээж, тараасан” гэж УИХ-ын чуулган дээр ярьж байсан. Хүмүүс дараа нь аврах вакцин хийх нь зөвхөн эдийн засгийн хорлол гэж ойлгох аргагүй. Магад үндэстэнг мөхөөх хэт холын бодлого биш гэх газаргүй. Хүний эрүүл мэнд, цаашлаад удам генд нөлөөлөхгүй гэдгийг хэн нь хэзээ баталсан юм бэ. Найдвартай гэсэн харийнхны үгэнд итгэх ёстой юу” гэж бичсэн юм.

“Зууны мэдээ” сонины тоймч, зурагчин Д.Цэрэннадмидтай ярилцлаа.

-Та сэтгүүлч болох анхны алхмаа Дундговь аймгийн “Улаантуг” сонинд утга зохиолын ажилтан, сурвалжлагчаар эхэлсэн гэж сонслоо. Чухам яагаад сэтгүүлч мэргэжлийг сонгох болов?

-Би Дундговь аймгийн Дэрэн сумын уугуул хүн. Аймгийнхаа арван жилийн дунд сургуулийг төгсөөд тун удалгүй “Улаантуг” сонинд 1969 онд утга зохиолын ажилтан сурвалжлагчаар ажилд анх орсон юм. энэ бол миний сэтгүүлч болох анхны алхам байсан. Би Боржигоны бичээч гэдэг овогтой хүн л дээ. Манай аавын аав Тайж хүн байсан. Миний аав бол бичээч Т.Дашням гэж хүн байлаа. Аав минь бичиг үсэг сайтай, тэр дундаа монгол бичиг сайн мэддэг учраас хошуу тамгын газар бичээчээр ажилладаг байсан. Төрсөн ах маань ч их сайхан бичигтэй. Би хойчийг нь залгаад аймгийн утга зохиолын дугуйланд явна, шүлэг бичнэ. Арван жилд байхдаа хүртэл аймгийн сонинд мэдээ биччихдэг байж байгаад сэтгүүлчийн мэргэжлийг сонгосон. өнгөрсөн хугацаанд завсаргүй л сонинд ажиллалаа даа.

-Та гэр бүлийнхээ талаар ярихгүй юу. Охин тань сэтгүүлч шүү дээ?

-Би таван хүүхэдтэй. Ц.Байгалмаа охин минь сэтгүүлч. Одоо өөрийн хэвлэл мэдээллийн агентлагтай болчихсон ажиллаад явж байна. Нэг хэсэг Батлан хамгаалахын яаманд ажилласан. Миний хань Архангай аймгийн Хангай сумын хүн байсан. Би хязгаарын цэргийн холбоонд гурван жил цэрэгт алба хааж байхдаа “Эх орны манаа” сонинд мэдээ сэлт, зураг хөрөг тавина. Тэгж яваад хэвлэх үйлдвэрт очиж нэг хүүхэнтэй танилцсан минь Дамдины Бадам гэж миний хань байсан юм. 47 жил ханиллаа. Хань минь гурван жилийн өмнө хорвоогийн мөнх бусыг үзүүлсэн.

-Та МУИС-ийн сэтгүүл зүйн ангийг 1982 онд төгсчээ. Сургуулиа төгсөөд олон ч сонины газар ажиллаж байсан юм байна лээ?

-Их сургуулиа төгсөөд Булган аймгийн “Дэвшил” сонинд гурван жил ажиллаад буцаад Улаанбаатар хотдоо эргэж ирсэн. Улаанбаатар хотод ирээд үйлдвэрчний эвлэлийн төв зөвлөлийн “Хөдөлмөр” сонинд ажилласан. Тухайн үед бүх юм хатуу байлаа. Хотод суурьших хэцүү байсан учраас намайг Дундговь руу, эсвэл Булган руу явуулна, хөдөөний паспорттой хүн хотод байж болохгүй гээд л… Сүүл рүүгээ “Хөдөлмөр” сониныг торгоно гээд би ч сонины ажлаасаа гардаг юм аа. Хотын иргэний үнэмлэх байхгүй хүн нэг сар ажилгүй явж байгаад бүр сүүлд нь “Улаанбаатар хотод суухыг зөвшөөрөв” гэсэн тамга даруулж авлаа л даа. Ингээд сэтгүүлчдийн холбооны Д.Үржинбадам дарга дээр очлоо, тэгсэн “Чи манайд ажилла” гэж байна. Ингээд сэтгүүлчдийн холбоонд референт гэдэг ажлыг хоёр жил хийгээд удалгүй “Улаанбаатарын мэдээ” сонин руу шилжсэн. Сүүлд сонин маань “Нийслэлийн сонин бичиг” нэртэй болсон. Ингээд 1993 онд “Засгийн газрын мэдээ” сонин байгуулагдаад жилийн дараагаар тэнд ажилд орсон хэрэг. “Засгийн газрын мэдээ” сонины залгамж халаа нь “Зууны мэдээ” сонин шүү дээ. Энэ сонинд 28 дахь жилдээ ажиллаж байна. Одоо тэтгэвэртээ гарсан ч гэсэн залуу сэтгүүлчидтэйгээ бужигнаад л явж байна. Ийм л түүхтэй юм даа.

Хань Д.Бадамын хамт. 1973 он

-“Улаанбаатарын мэдээ” сонинд үйлдвэрлэл, эдийн засгийн албаны сэтгүүлч байсан. Та сэтгүүлч хийхийн хажуугаар гэрэл зураг дардаг шүү дээ. Тэгэхээр гэрэл зураг таны амьдралд томоохон орон зайг эзэлдэг байх?

-Би арван жилийн сурагч байхаасаа гэрэл зураг авч эхэлсэн. Ахыгаа дуурайж зураг сонирхож оролдож эхэлсэн юм л даа. Арван жилийн ангийнхныхаа зургийг дарж аваад шөнө нь гэртээ очиж угаана. Ингээд баахан л саарал зурагтай болж сургуулилж эхэлсэн юм. Сэтгүүлч мэргэжлээр 40 гаруй жил ажиллахдаа үзэг, аппарат хоёроо хослуулж, зурагаа авч сурвалжлагаа бичсээр л ирсэн дээ. Ер нь биднийг сэтгүүлч болоход хамгийн их тусалсан анхны хүн бол Санжийн Батмөнх гэж Дундговь аймгийн “Улаантуг” сонины эрхлэгч хүн байсан юм. Тэр хүн “Залуучуудын үнэн”, “Үнэн” гээд олон ч сонинд ажиллаж байсан мундаг хүн байлаа. Тэр хүн хэдэн залуусыг сэтгүүлч болгоно гэж өөр дээрээ авсан юм. Түүнд нь би, Цэндийн Чимэддорж, гавьяат Сандагдоржийн Пүрэвсүрэн, Цогсүрэнгийн Ганболд бид дөрөв багтсан. Ц.Чимэддорж цэрэгт яваад тэр чигээрээ радиод шингэсэн, С.Пүрэвсүрэн Намын дээд сургуульд орж сэтгүүлч болж Хэнтийн сонины эрхлэгчээр ажиллаад сүүлдээ “Үнэн” сонины сурвалжлагч болсон, Ц.Ганболд Орос улсад сэтгүүлчийн ангид суралцаад сэтгүүлч болсон. Ингээд бүгдээрээ буцаж очоогүй бид чинь Дундговийн сониноо орхиод явчихсан жудаггүй улс байгаа юм даа /инээв/.

Парламентын сурвалжлагчаар 20 гаруй жил ажилллаж байна.

-Та сэтгүүлч болоогүй бол өөр ямар мэргэжилтэй байх байсан бол. Ингэж бодож байсан удаа бий юү?

-Сэтгүүлч болоогүй бол гэж бодож байсан үе байхгүй. Гэхдээ би багадаа их саваагүй хүүхэд байсан л даа. Наймдугаар ангид байхаасаа зураг авч эхэлсэн. Түүнээс өмнө шүлэг бичнэ, зураг зурна гэж аймгийн дүрслэх урлагийн танхимд зуны амралтаараа ажиллаад баахан лоозон бичээд л явдаг байлаа. Хөгжмийн дугуйланд явна гэж баянхуур хөгжим чирээд явдаг байлаа. Ингэж явсаар өөрийн удамд бичээч, бичиг хэргийн улс байсных ч тэр үү ямар ч гэсэн сонинд оръё гэсэн сэтгэгдэл төрөөд аймгийн сонинд ороод л сэтгүүлчийн зам, мөр эхэлсэн дээ.

-Тантай хамт төгссөн олон ч мундаг сэтгүүлчид байна шүү дээ. Зарим нь одоо ч ажилласаар байна?

-Манай төгсөгчдөөс том ч улс байна, жижигхэн ч улс байна, янз бүр л байна даа. Эхнээс нь нэрлэвэл УИХ-ын гишүүн байгаад хоёр удаа яамны сайд байсан Төгсжаргалын Ганди байна. Төгссөнөөсөө хойш багшилж байгаад саяхан тэтгэвэртээ сууж буй Ломбын Норовсүрэн гэж гавьяат багш бий. Төгсөөгийн Оюунбилэг гэж надтай “Улаанбаатарын мэдээ”, “Засгийн газрын мэдээ” сонинуудад хамт ажиллаж байсан одоо хувийн сургууль байгуулчихсан явж байгаа эмэгтэй бий. Дармаагийн Сайнбаяр гэж сэтгүүлч байна. Одоо ч “МОНЦАМЭ”-д ажиллаж л байгаа. Дамдинпүрэвийн Амаржаргал гээд радиод ажиллаж байгаад тэтгэвэртээ гарсан сэтгүүлч бий. Гэх мэтчилэн сэтгүүлч мэргэжлээрээ хэзээний олны танилууд болсон эрхмүүд олон байна л даа.

-Хуучин 120 мянгатаас урагшаа Монголын бүх үйлдвэрүүд байсан шүү дээ. Та тэр бүх үйлдвэрүүдээр явж сурвалжлага бичдэг байсан гэсэн. Тэр тухайгаа хуучлахгүй юу?

-Одоо сэтгүүл зүйд сурвалжилдаг объект нь өөр болчихож л дээ. Төрийн ордон хавиар сайд дарга нар эргүүлээд л байдаг болчихсон. Бид “Улаанбаатарын мэдээ”, “Хөдөлмөр” сонинд байх үедээ жинхэнэ ажилчин, малчныг л сурвалжилдаг байлаа шүү дээ. Төрийн хүмүүсийн ярилцлага тоотой орж ирнэ. Хөдөө их явна. Арьс шир, ноосны нэгдэл, савхин эдлэлийн үйлдвэрүүд гээд том үйлдвэрүүд байлаа. Сурвалжлага бэлтгэхээр нэг талаас нь ороод нөгөө талаас нь гарч ирэхэд өдөр дуусч байдаг тийм л том үйлдвэрүүд юм. Үйлдвэрийн ажилчдын зургийг авна, сурвалжилна. Оюутан цагтаа дадлага хийхдээ ч үйлдвэрүүдээр зураг аваад л явж байлаа. За тэгээд “Улаанбаатарын мэдээ” сонинд ажилладаг байхад Улаанбаатар хот жижигхэн байлаа шүү дээ. Хаана овгор шороо байна, хаана хог овоорсон байна бүгдийг нь мэддэг. Мөн тухайн үед идэвхтэн бичигчийн захиа их ирнэ. Идэвхтэн бичигчийн улсын зөвлөгөөн гэж хүртэл болж байлаа. Сонин хэвлэлийн нэг түшиг тулгуур бол идэвхтэн бичигч нар байлаа шүү дээ. Ажиллаж байх хугацаандаа нам төрийн зүтгэлтэн, Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд нарын хамт хөдөө их явна. Яагаад их хөдөө явдаг байсан бэ гэвэл би ганцаараа явахаар нэг хүний томилолтын зардал хэмнэнэ. Өөрөө зургаа аваад бичээд ирдэг болохоор тэр. Сэтгүүлч хүн түүх бичилцдэг шүү дээ. 1990 оны хувьсгал, хувьсгалын өлсгөлөн болж байхад хүзүүндээ аппараттай, гартаа дэвтэртэй олон ч үйл явдлыг сурвалжилсан. Олон ч үйл явдлын гэрч болсон. “Засгийн газрын мэдээ” сонинд байхад Ерөнхийлөгч асан П.Очирбат гуайтай хамт онгоцоор нисч нефтиэр дээлээ мялааж байхад би зургийг нь дараад бичээд л явж байлаа. Сүүлд П.Очирбат гуай “Би ном хийх гэж байгаа” гээд надаас зураг авч байлаа.

-Буянгийн Жаргалсайханы хоршооны тухай та нэг нийтлэл бичсэн чинь Б.Жаргалсайхан танай редакц дээр ирж маргалдаж байсан гэсэн. Тухайн үед юу болсон юм бэ?

-Анх “Эхлэл” гэдэг хоршоо Урт цагааны урд н.Цоомоо гэдэг эмэгтэй байгуулж би тэр тухай сурвалжилж байсан юм. Харин тэр Б.Жаргалсайханы хоршооны тухай тэнд дурьдагдаж л дээ. Дараагаар нь манай редакц дээр ирээд маргаж л байсан. Гэхдээ тийм юмыг алийг тэр гэх вэ. Би сүүлд барилгын маргааны тухай нэг зүйл бичлээ. Тэгсэн нэг өдөр “Та манай компани дээр хүрээд ирээч” гээд байхаар нь санаанд орохгүй хүрээд очсон юм. Тухайн үед би хөдөө явах гэж байлаа. Тэгсэн “Та манай компанийн тухай баримтыг хаанаас авсан бэ хэл, тэр баримтаа бидэнд өгөхгүй бол явуулахгүй” гээд явуулдаггүй. Би “Бид хаанаас авснаа хэлэх учир байхгүй, шүүхэд өг, шүүх дээр уулзаад учир явдлаа олъё” гэж хэлсээр байгаад салж байсан даа. Энэ мэт сайн саар зүйлийн талаар олон жил бичсэн дээ. Балдоржийн нэрэмжит шагнал авч байлаа. “Зууны мэдээ” сониндоо хориод жил тэргүүн бичлэгийн шагнал авлаа.

-Та залуу сэтгүүлчдэд хандаж юу гэж хэлэх вэ?

-Ер нь сэтгүүлчдийн сургалт тааруу болчихсон юм уу даа. Бидний үеийн сэтгүүлчид асар их хичээл үздэг байлаа. Улс төр, эдийн засгийн ухаан, коммунист намын түүх хүртэл шүү, философи гэх мэт нийгмийн ухааны олон ч хичээл үздэг байлаа. Одоо нийгмийн ухааны үндсэн суурь мэдлэг олгох хичээлүүд нэг их ордоггүй юм шиг байгаа юм. Анх төгсөөд ирж байгаа залуу сэтгүүлчид жаахан тааруухан л санагддаг юм. Сургалт л тааруухан болсных байх. Түүнээс биш хүүхдүүдийн буруу ч гэж юу байхав.

Гэхдээ сэтгүүлч хүн авьяас, оролдлоготой байж их унших, судлах хэрэгтэй. Өөрөө байнга боловсорч байх нь зүйтэй гэж бодогддог юм. Гэтэл өнөөгийн сэтгүүлчдэд тэр нь дутагдаад байдаг. Адаглаад өдөр тутмын сонины гол нийтлэлүүдийг түүгээд уншчихгүй юм. Сэтгүүлчийн мэргэжил бол хамгийн сайхан мэргэжил шүү дээ. Олны дунд явдаг, түүхэн үйл явдлуудад гар бие оролцож сурвалжилж явна гэдэг бол хамгийн сонирхолтой зүйл. Ерөөс сэтгүүлч байя л гэвэл хэзээ ч шантрахгүй, байнга өөрийгөө боловсруулж дайчилж чаддаг байх хэрэгтэй гэж захимаар байдаг юм.

Коронавирусийн халдварт цар тахлын эсрэг вакцин импортлох ажлыг зохион байгуулах үүрэгтэй ажлын хэсгийн бүрэлдэхүүн шинэчлэгдэж, Монгол Улсын Шадар сайд С.Амарсайхан ахлан ажиллаж байгаа юм. Тус ажлын хэсгийн ээлжит хурал болж, Монгол Улсын Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ биечлэн оролцож ДЭМБ болон цар тахлын эсрэг вакцин үйлдвэрлэж буй бусад улс орнууд, томоохон үйлдвэрүүдтэй явуулж буй яриа хэлэлцээрийн талаар “ДЭМБ-ын “ковакс” хөтөлбөрийн хүрээнд авах вакцинаа яаралтай оруулж ирэхээс гадна бусад улс орнуудаас вакцин авах талаарх яриа хэлэлцээрүүдийг ч эрчимжүүлж, үр дүнд хүрэх нь зүйтэй” гэсэн юм. Тэгвэл бид ЭМЯ-наас хоёрдугаар сард Энэтхэгээс орж ирэх вакцины үйл явц ямар шатандаа явж байгаа талаар тодруулахад “одоохондоо мэдээлэл өгөх боломжгүй. Вакцин худалдан авах үйл ажиллагааг Сангийн яам хариуцаж ажиллаж байгаа. Эрүүл Мэндийн Яам вакцин орж ирсэн тохиолдолд хүн амаа дархлаажуулах ажлыг зохион байгуулна” гэсэн юм.

Мөн вакцины талаар ХӨСҮТ-ийн Халдварт өвчний тандалт сэргийлэлт эрхэлсэн дэд захирал Э.Тэмүүлэн “Дэлхий даяар 170 ба түүнээс дээш тооны коронавирусийн эсрэг вакцин туршилтын өмнөх шатандаа бүтээгдэж буй. Тэгвэл эмнэл зүйн нэгдүгээр шатанд 18, хоёрдугаар шатанд 23, гуравдугаар буюу сүүлийн шатандаа 22 вакцин туршигдаж байгаа. Харин одоогоор ДЭМБ-аас гурван төрлийн вакцинд хүнд хэрэглэх зөвшөөрөл олгоод байгаа юм. Үүнд BioNTech-Pfizer, Moderna, Oxford/As­traZeneca зэрэг компанийн бүтээсэн вакцинууд багтаж байна.

Вакцинтай холбоотой асуудлаар иргэдийн анхаарч, мэдэх ёстой зүйл бий. Тухайлбал, дээрх бүх вакцин хоёр удаагийн тун буюу хоёр удаа хийж байж дархлаа тогтооно гэдгийг санах хэрэгтэй. Хоёр тунгийн хоорондын хугацаа нь вакцины онцлогоос шалтгаалж өөр өөр байдаг. Тухайлбал, BioNTech/Pfizer-ийн вакцин нь эхний тун хийлгэснээс хойш гурван долоо хоногийн дараа хоёр дахь тунг хийх ёстой байдаг.

Харин Moderna, Oxford/AstraZeneca зэрэг компанийн вакцины хоёр дахь тунг дөрвөн долоо хоногийн зайтай хийдэг. Ингээд хоёр дахь тунгаа хийлгэснээс хойш дор хаяж дөрвөн долоо хоногийн хугацаанд таны биед коронавирусийн эсрэг бүрэн дархлаа тогтох юм” гэсэн юм.

Энэтхэгээс манай улсад орж ирэх “AstraZeneca” компанийн коронавирусийн эсрэг вакцины талаар Оном сангийн ерөнхий захирал, Анагаах ухааны доктор Д.Наранжаргалтай ярилцлаа.

-Хүн амын 70-аас дээш хувь вакцин хийлгэсний дараа сүргийн дархлаа тогтож бид хэвийн амьдралдаа шилжих боломжтой гэж ойлгосон. Тэгэхээр манай улсын хувьд зээл тусламжид хамрагдсан энэ байдлаараа явбал эргээд хэвийн амьдралдаа шилжих явц удаашрах төлөвтэй харагдаад байна. Та үүн дээр ямар бодолтой байна вэ?

-Одоогоор батлагдсан вакцинууд бүгд хоёр тунг хийлгэж байгаа. Мөн вакцин хийлгэчихээд сарын дараа очоод хийлгэе гэхэд вакцины хангалт нь байж байх хэрэгтэй. Мөн хийлгэсэн гэдгийг цахим байдлаар сайн бүртгэх хэрэгтэй. Эдгээр бэлтгэл ажлуудад нэлээд бэлтгэл шаардана л даа. Ихэнх улсуудын туршлагыг харахад олдоцтой вакцин сонгоод түүнд таарсан хүйтэн хэлхээг бэлдэх, хоорондын зай, хангалт яаж ирэх зэрэгт анхаарч байна. Нөгөөтэйгүүр одоо хамгийн чухал нь олдоц л байх шиг байна. Ихэнх нь клиникийн судалгааны үр дүн нь гарчихсан. Тэр үр дүнг нь харж байгаад тоо баримт, стандартын дагуу нийцэж байгаа тохиолдолд аль нь хамгийн түрүүнд олдох нь вэ гэдэг нь л чухал зүйл болоод байна. Вакцины олдоц долдугаар сараас гайгүй болчихно л доо. Маш олон компани үйлдвэрлэлийнхээ тоог өсгөх гэж хичээж, улс орнууд хоорондоо өрсөлдөөд амаргүй л байна.

-Энэтхэг улсаас “Astra­Zeneca” компанийн вакцин Монгол Улсад энэ долоо хоногт ирнэ гэсэн мэдээлэл байна. Энэ вакцин хэзээ ДЭМБ-д бүртгэгдсэн үү. Хэр найдвартай талаар яриагаа үргэлжлүүлье?

-Энэтхэгийн мэдээллийн сайтууд дээр Монголд тусламжаар 150 мянган тун вакцин явуулна гэж бичсэн байна лээ. Манай улс дахиад нэг сая тун захиалсан, харин 150 сая тун вакцин нь тун удахгүй ирэх юм байна гэж ойлгож байгаа. Энэтхэгийн мэдээллийн сайтад нэг сая тун вакцины хүргэлт хэзээ хийх нь тодорхойгүй байна гэж бичсэн байна лээ. Түрүүлж ирэх 150 мянган тун вакциныг өндөр эрсдэлтэй бүлэг болох эмч, эрүүл мэндийн ажилчиддаа түрүүлээд хийх болов уу гэж таамаглаж байна.

-Тухайн вакцины үр дүнгийн талаар та бүхэн мэдээж судалж байгаа байх. Үр дүнгийн талаар ярихгүй юу?

-“AstraZeneca”-гийн вакцин одоохондоо ДЭМБ-аар батлагдаагүй байгаа. Гэхдээ батлагдах нь тодорхой гэж ойлгож болно. Яагаад гэхээр “AstraZeneca”-ийн вакцин Англи, Европын эмийн агентлагуудад батлагдчихсан. Европын эмийн агентлаг таван хоногын өмнө баталчихаж байна гэхээр ДЭМБ-аар батлагдах нь ойлгомжтой л доо. 60 хувийн үр дүнтэй гэж тооцож байгаа. Яг гарч ирж байгаа үр дүнгээрээ бол нөгөө хоёр вакцинаа бодвол арай бага үр дүнтэй гарч байгаа. Гэхдээ одоо Англи улсад хамгийн өргөн тоотойгоор хийж байгаа. Түүнээс ажиглахад 18-55 насны хүмүүст нэлээд сайн үр дүнтэй байна гэдэг нь харагдаж байгаа. Тийм учраас манайд хийхэд боломжийн юм байна гэж харж байна. Үнийн хувьд хямд. Мөн хүйтэн хэлхээ бол тийм амархан биш. Тэгэхээр “AstraZeneca”-гийн хувьд хүүхдийн вакциныг хадгалдаг хөргөгчинд хадгалаад хэрэглэж болно гэдэг нь манайд байдаг хүйтэн хэлхээг ашиглах боломжтой гэсэн үг. Үүгээрээ давуу талтай байгаа юм.

-Вакцинд хамрагдсан иргэдэд гаж нөлөө, хариу урвал үзүүлсэн зүйл бий юү?

-Гуравдугаар шатны судалгааг хийж дуусгаж байж вакцин хийнэ гээд хүлээгээд байгаа шүү дээ. 150 гаруй вакцин хөгжүүлэлтэд явж байгаа. Гэхдээ яг одоо бүртгэгдсэн гурван вакцин байна. Нэмээд вакцинууд ч батлагдах гэж байна. ДЭМБ-д бүртгэгдсэн вакцинууд нь гурав дахь шатны судалгаа буюу 30 мянга гаруй хүн судалгаандаа хамруулаад түүнийхээ гаж нөлөө, хариу урвалыг тодорхойлчихсон байгаа юм. Израиль гэхэд хүн амынхаа 50 гаруй хувийг вакцинжуулчихлаа. Ингэхэд гарч байгаа гаж нөлөө айхавтар өндөр биш байна. “AstraZeneca” компаний вакцины хувьд гаж нөлөө харьцангуй бага байгаа. Гарч байгаа гаж нөлөө нь жирийн вакцин хийхэд гардаг бага зэргийн ханиад хүрсэн мэт шинж тэмдэг, тариа хийсэн газар нь хөндүүрлэх зэрэг нөлөөлүүд байгаа. Түүнээс илүү том гаж нөлөө гараад байсан юм алга. Хэвлэлээр вакцин хийлгэснээс болж хүмүүс нас барж байна гэсэн мэдээ яваад байсан. Гэхдээ вакцин хийснээс шалтгаалаад нас барсан байна гэсэн судалгаа гараагүй.