Author: ДЭМБЭЭГИЙН ОЮУНТУЯА

“Зариг.мн” сайтын эрхлэгч сэтгүүлч Н.Өнөрцэцэгийг 30 хоногийн хугацаагаар цагдан хорилоо. Түүнийг зургаан ширхэг гомдлын дагуу хорих шийдвэр гаргасан гэдгээ хууль хүчнийхэн тайлбарлаад байна. Эдгээр гомдлуудыг нь аваад үзвэл дандаа эрх баригчдыг шүүмжилсэн зүйл байгаа. Тухайлбал, Боловсролын зээлийн сангийн асуудал, үүнд Эрчим хүчний сайд Ц.Даваасүрэнгийн өргөдөл гомдол болоод Хууль зүйн сайд Б.Энхбаяртай холбоотой асуудал бий гэдгээ Н.Өнөрцэцэг хоригдохынхоо өмнө хэлсэн. Б.Энхбаярыг боловсролын зээлийн сангаас мөнгө авч гадаадад сураад түүнээ төлөөгүй гэдгийг нь гаргаж тавьсан бол Ц.Даваасүрэнгийн охиныг мөн зээлийн сан буюу төрийн зардлаар сурсан гэдгийг нь нийтэд мэдээлсэн билээ.

Дээрээс нь Зэвсэгт хүчний 326 дугаар ангийн цэрэг амиа алдсан тухай “Зариг.мн” сайтын мэдээлэл нийгмийн шуугиан болсон. “Одоо болно, дахиж өгөх амь алга” гэсэн улс орныг тэр чигт нь хамарсан томоохон хэлэлцүүлэг хийсэн. Ер нь цэрэг амиа алдсан харамсалтай явдлыг “Зариг.мн” сайт зогсоо зайгүй нийтэд мэдээлж, тэрхүү дуулиан шуугиан ихээхэн газар авсан. Батлан хамгаалахын сайд Г.Сайханбаярыг хуулийн хариуцлага хүлээдэггүй юмаа гэхэд улс төрийн ёс зүйн хариуцлага хүлээж албан тушаалаасаа огцрох ёстой гэж үзсэн. Цэргийн асуудал явж явж “Зариг.мн” сайтын амыг барихад хүргэлээ гэсэн таамаг яриа нийгэмд байна.

Яагаад ингэж хардахад хүрэв гэвэл Г.Сайханбаяр сайд Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийн дотны нөхөр. Тиймээс Ерөнхийлөгч “Зариг”-ийн амыг барьчихлаа гэсэн огтоос баталгаагүй таамаг яриа нийгэмд байгаа юм. Гурав хоногийн өмнө “Зариг.мн” сайтын үйл ажиллагааг Харилцаа холбооны зохицуулах газраас шууд хаасан. Үүнийгээ ЦЕГ-ын Мөрдөн байцаах албаны шийдвэрийн дагуу гэж танилцуулсан. Өөрийн сайтаа хаалгуулж хэвлэн нийтлэх эрх чөлөөгөө хасуулсан тус сайтын эрхлэгч, сэтгүүлч Н.Өнөрцэцэг эсэргүүцэл үзүүлэн төв талбайд суулт зарласан бол өчигдөр цагдан хоригдлоо. Монголд ийнхүү эрх баригчдыг шүүмжилж, тэмцэнэ, жагсана, босно гэж дуугарч байгаа бүгдийг дуугүй болгох кампанит ажил өрнөж байна.

Өнөрөө сэтгүүлчийн өмнө лайвчин Д.Мөнх-Эрдэнийг яг ийм замаар цагдан хорьж ялласан. Мөн иргэн Д.Монголхүү болон “No double standart” хөдөлгөөний тэмцэгч залуучуудыг яаж цагдан хорьж байв. Д.Мөнх-Эрдэнийн хувьд эрх баригчдыг толгой дараалан шүүмжилж, нийгмийн сүлжээгээр дамжуулан Монголын ард түмэнд хүргэж байсан. Баянхонгор аймагт очоод Их хурлын дарга Г.Занданшатарыг “Та энэ нутгаас олон дахин сонгогдож, Их хурлын даргаар хоёр дахиа ажиллаж байна. Гэвч танд нутагтаа хийсэн ажил байна уу, Баянхонгорынхны ахуй амьдрал сайхан байна уу” гэж сонгогчдынх нь өмнө улаан нүүрэн дээр нь хэлээд гөлөлзүүлж байсан. Ерөнхий сайдыг Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийн цүнх баригч хийж яваад л төрийн өндөр сэнтийд заларсан гээд орилж байсан.

Гадаад хэргийн яамны Төрийн нарийн бичгийн дарга Ц.Нямдоржийн хүү Анхбаяртай ёстой өстэй юм шиг үзсэн. Энэ бүхний эцэст тэрээр гурван жилийн хорих ялаар шийтгүүлэн шоронд сууж байна.

Ингэхэд дуугарч байгаа бүхнийг дуугүй болгох эрх мэдэлтнүүд хэн хэн байдаг вэ гэхээр мэдээж ойлгожтой. Засгийн газар, Ерөнхийлөгч, үндсэндээ төрийн гурван өндөрлөг гэсэн үг. Ерөнхий сайд болоод Ерөнхийлөгчийн мэдэлд хууль хүчнийхэн байдаг. Тэгвэл нийгмийн дуу хоолой болж эрх баригчдын өөдөөс дуугарсан нэгний

амыг яг хэн нь барьж байгаа юм гэдэг асуулт гарч байна. Ерөнхийлөгч нь дуугүй болгож байгаа юм уу, Засгийн газар нь дуугүй болгож байгаа юм уу, эсвэл хоёулаа нийлээд дуугүй болгож байгаа юм уу. Бүр нарийн аваад үзвэл Засгийн газар болоод Ерөнхийлөгч хоёрын толхилцооноос болж нийгэмд дуугарсан бүхэн дуугүй болж байгаа юм уу.

Дөнгөж өчигдөрхөн ачигдсан Н.Өнөрцэцэг сэтгүүлч яг хэнийх нь заавар даалгавраар шоронгийн хаалга татаж байна вэ. Ачигдахынхаа өмнө Хууль зүйн сайд Б.Энхбаярыг хэлсэн. Б.Энхбаяр гэхээр Засгийн газар болчихно. Мөн “Цэргийн хэлэлцүүлэг нөлөөлсөн, цаана нь байгаа том хүний уурыг би хүргэсэндээ хоригдож байна” гэж хэлсэн. Цэргийн хэлэлцүүлгийн цаана байгаа том хүн гэдэг нь Сайханбаяр сайд юм уу, бүр Ерөнхийлөгчийг хэлээд байна уу. Энэ бүхэн яваандаа тодрох байлгүй. Хамгийн гол нь хэвлэл мэдээллээр дамжуулж нийгэмд өөрийн дуу хоолойгоо хүргэж байгаа бүхнийг ингэж дуугүй болгон амыг нь барьж, шоронд хорьж байгаа нь буруу.

Үг хэлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх, хэвлэн нийтлэх

үндсэн эрх чөлөөнийхөө төлөөсөнд тухайн хүн хэвлэлийн байгууллагынхаа амыг бариулж, өөрийгөө шоронд хориулж, эрх чөлөөгөө аймшиггүйгээр хасуулж байгаа нь ардчилалд аюул хөнөөл зарлаж байгаа том хэлбэр. Үндсэндээ эрх баригчдыг шүүмжилж нийгэмд үнэнийг нь хэлсний төлөө тухайн иргэнийг

шүүхээр яллаж, хорьж цагдан хэвлэл мэдээллийнх нь үйл ажиллагааг таслан зогсооно гэдэг ардчилал айхтар хумигдаж байгаагийн илэрхийлэл. Эрх баригчид бол хэвлэл мэдээллийн хүчээр гарч ирсэн. Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, УИХ, Засгийн гишүүд бүгд хэвлэл мэдээллийн ачаар нийгэмд танигдаж байр сууриа эзэлсэн.

Хэвлэлийн хүчээр төрийн эрх мэдэл албан тушаалд хүрчихээд хариуд нь эргээд хэвлэлийнхээ амыг барина гэдэг чинь юу гэсэн үг вэ. Монголын эрх баригчдад хэвлэл мэдээллийг байхгүй болгох гэдэг бол зүгээр дурных нь асуудал болсон байна. Ганцхан кноп дараад л өөрсийг нь шүүмжилж үнэн мөнийг нь хэлж байгаа хэвлэлийн байгууллагыг бараг устгачихаж байна. Үүнийг бид гурав хоногийн өмнө “Зариг.мн” сайтын жишээнээс тодорхой харлаа. Дөрөвдэгч засаглал, ардчиллын амин сүнс болсон хэвлэл мэдээлэл Монгол Улсад ямар ч дархлаагүй, хэврэг байгаа нь саяны явдлаас тодорхой харагдаж байна. Тэгэхээр бид бүхэн уламжлалт хэвлэл, цахим сошиал хэвлэл гэж тогоон дотроо талцаж хуваагдаад байлгүйгээр бүгд нэгдэж, нэгэн малгай дор байж хэвлэлийн эрх чөлөөний төлөө хүчтэй тэмцэх цаг нь болжээ.

“Сэтгүүлчид бид дуугүй болвол энэ нийгэмд дарангуйлал тогтоно. Хохь чинь шүү, битгий бидэнтэй тэрсээд үзээрэй гэж эрх баригчид сануулж байна. Тэд намайг хорьж байж л санаа нь амрахаар айн бэмбэгнэж байна. Би Монголын ардчиллыг хамгаална, амиараа дэнчин тавиад зүтгэнэ. Муу хүмүүс төрд гарах юм бол хэний ч хувь заяагаар хамаагүй тоглодог юм байна” гэж хэлээд сэтгүүлч Н.Өнөрцэцэг шорон руу явлаа. Үнэхээр үнэнийг хэлсэн, шүүмжилсэн, тэмцсэн бүхнийг ингэж толгой дараалан хорьж, ёстой л нөгөө тэрсээд үзээрэй гэж хэлэх шинжтэй болчихлоо.

Хулгай луйвар, муу муухай бүхнийг нь илчилсэн хэвлэлийн амыг барих тэдэнд дурны нь асуудал болсон маш аюултай. Монголын сэтгүүлчдийн нэгдсэн эвлэл, Өдөр тутмын сонины холбоо, телевизүүдийн холбоо, сайтуудын холбоо бүгд нийлж эе эеийг эрхэмлэх хэрэгтэй. Бидний хэнийг нь хэзээд ч хамаагүй атгандаа оруулах гэж, амийг нь таслах гэж улайран дайрах нь цаг хугацааны асуудал болжээ. Тиймээс нэгнийгээ сонин хэвлэл гэж муулалгүй, сошиал цахим гэж ад үзэлгүйгээр нэгдэн нийлж дуу хоолойгоо хүргэж хүчирхэгжих цаг нь ирснийг Д.Мөнх-Эрдэнэ, Н.Өнөрцэцэг нарын олон жишээ нотлон харуулсаар байна.

Яндан, нүхэн жорлон хоёр Улаанбаатарын гэр хорооллын бэлгэ тэмдэг юм. Гэр хорооллын айлууд яндантай, нүхэн жорлонтой, энэ хоёр манайд хэзээ ч бие биенээсээ салангид байсангүй. Нэг ёсондоо хөгжил дорой, хоцрогдсон ядуу хоосныг нь гэрчлэх бэлгэ тэмдэг болчихжээ.

Нэгэн цагт яндантай болоод монголчууд нэг алхам урагшилсан юм. Хичнээн ч жил тулганд галаа түлж, утаа тортогт идүүлж, улаан нүдтэй явсан юм. Яндантай болж гэртээ нулимсаа гоожуулахгүй сууж, утаагаа гэртээ биш шууд гадагшаа гаргаж баяр хөөр болж байв. “Тулганд гал түлэхээр утаанд нь нүд хорсоно гэж жигтэйхэн. Нүдээ дараад доошоо хараад л хэвтээд байдагсан” гэж хөгшин ээж маань хуучилдагсан. Тэр цагаас хойш бараг зуун жил болжээ. Гэтэл одоо яндан, нүхэн жорлон хоёр ядуугийн туйл, асуудлын хамгийн том саад болж байна. Арга ч гүй биз, Улаанбаатарын 400 гаруй мянган өрхийн 50 хувь нь гэр хороололд гал түлж амьдарч, нүхэн жорлон хэрэглэж, нийтээрээ нэгэн зэрэг галлаж байхад асуудал үүсэх нь зүйн хэрэг. Яндангийн утаа агаар бохирдуулж, нүхэн жорлон хөрсөнд нэвчиж, асуудал багаасаа томорсоор байхад шийдэл алга. Агаар, хөрсний бохирдлыг бууруулна гэж тэрбумаар мөнгө зардаг ч яндан, нүхэн жорлонгийн тоо нэмэгдсээр байгаа нь ямар нэг ажил хийхгүй байна л гэсэн үг. Хий хоосон яриа, хоосон төлөвлөгөөнд мөнгө үрээд байгаа хэрэг. Ер нь янданг багасгая, нүхэн жорлонг цөөлье гэж хэн ч бодоогүй, яаж мөнгө хийе гэж бүгд зүтгэцгээж байгаа нь өнөөдрийн үр дүнгээс харагдаж байна. Юуны үр дүн гэж үү, дэмий мөнгө цацсаны үр дүн юм даа, энэ утаа, нүхэн жорлон хоёр.

Манай сонин аль 2000-аад оны үеэр янданг цөөлөх, нүхэн жорлонг багасгах талаар асуудал дэвшүүлэн нийтлэл бичиж байсан. Хориод жилийн өмнө биднийг хүмүүс шоолон инээлдэж байсансан. Яаж ингэж бичдэг байна аа, яндангүй, нүхэн жорлонгүй яаж амьдар гээв… гээд буруутгаж байсансан. Тэглээ гээд энэ сэдвийг хаялгүй үе үе бичсээр, сануулсаар л байв. Тэр үеэс хойш асуудал уул овоо шиг томорч, одоо хүн бүр янданг цөөлөх, нүхэн жорлонг багасгах талаар ярьдаг болсон нь олзуурхмаар.

200 гаруй мянган айл нэгэн зэрэг галлахаар агаарт утаан хөшиг тогтож, утаанаас үүдэлтэй элдэв өвчинд нийслэлчүүд нэрвэгдэж байна. Агаарын бохирдлын 60 гаруй хувь нь шууд гэр хорооллын яндангаас гарч байгаа утаанаас үүдэлтэй. Хамгийн сүүлд, Хавдар судлалын төвийн дарга “Агаарын бохирдлоос үүдэлтэй элэгний хорт хавдар зөвхөн монголчуудад илэрсэн” гэж зарласан нь хорт хавдраар жилд дөрвөн мянган хүнээ алддаг монголчуудад үнэхээр түгшүүр төрүүлж байна. Өөрөөр хэлбэл, хорт хавдраар өвдөх дахин нэг шинэ шалтгаан нэмэгдэж байна гэсэн үг.

Усны газраас гаргасан судалгаанаас харахад Улаанбаатарын нэг худгийг тойроод 40 нүхэн жорлон байна. Худгийн усыг хэрэглэж байгаа хүмүүс тэгэхээр ямархуу ус ууж байгаа нь ойлгомжтой. Эхнээсээ худгийн уснаас гэдэсний савханцар илэрсэн талаар мэдээлсэн. Сэлбэ голын уснаас ч гэдэсний савханцар илэрсэн нь манайд хөрсний бохирдол ямархуу түвшинд байгаагийн илрэл юм. Энэ гэдэсний савханцар гээд гоё нэрлээд байгаа юм нь шууд утгаараа бидний өтгөн ялагдсыг л хэлдэг юм.

Тэгэхлээр бидний худаг ус ялагдастайгаа холилдсон л гэсэн үг юм.

Улаанбаатарт жилд дунджаар 15-16 мянган орон сууц ашиглалтад ордог тооцоо байдаг. 2022 онд бүр 22 мянган орон сууц шинээр баригджээ. Орон сууцны байр баригдаж, айлууд нүүж орсоор байхад яагаад гэр хороолол улам тэлээд байгаа нь гайхалтай. Гэр хороолол тэлэхийн хэрээр яндан, нүхэн жорлон нэмэгдэж, үүнийг дагаад утаа өтгөрч, хөрсний бохирдол хүрээгээ тэлсээр.

Одоо тэгвэл яах вэ. Тэрбум тэрбумаар мөнгө үрсэн ч агаарын бохирдол улам нэмэгдсээр байх нь ойлгомжтой нөхцөл нэгэнт бий болжээ. Утааг багасгахын тулд гэр хорооллын янданг цөөлөх талаар хэн ч дуугарахгүй байна. Харин ч түлшийг нь өндөр үнээр гадаадаас захиалж авчрах талаар ам уралдан ярьж, шийдвэр гаргууллаа. Нүхэн жорлонг цөөлөхийн тулд орон сууцжуулах бодлогоо идэвхжүүлэх тухай яагаад дарга нар ярихгүй байна вэ. Идэж уудаг мөнгө нь жинхэнэ асуудалдаа тусгагдана гэхээс үхтлээ айж байна уу.

Тэгвэл энэ утаа  ялгадаснаасаа салах нэг санаа байна. Гэр хороолол, орон сууцны хороолол хоёрын зааг буюу яндантай болон яндангүй бүс хоёрын хил хязгаарыг тогтоож, түүнийгээ 0 (тэг) цэг гэж тэмдэглэе. Ингэж тэмдэглээд гэр хороололтойгоо ноцолд. Нэг жилд төдөн км газарт гэр хорооллыг чөлөөлж, иргэдээ орон сууцжуулна гэж зарлаад түүнийхээ төлөө зүтгэхэд үр дүн гарч л таарна. Чөлөөлсөн тэр газраа харин дахин яндан байлгахгүйгээр зохион байгуулах хэрэгтэй. Орон сууц барьж болно, цэцэрлэгжүүлсэн ч яахав. Эсвэл чөлөөлсөн газраа хот өөрийн эзэмшилд бүртгэн, цэнхэр тэмдэглэгээ тавиад хамгаалаад бай. Мэдээж, гэр хорооллын гүнээс бишгүй олон айл орон сууцанд орж байгаа. Тэр айл бүрийн газрыг хот худалдаж аваад, дахин яндан зоож, нүхэн жорлон ухахгүйгээр хамгаалах хэрэгтэй. Зөвхөн үүнд зориулж төсөв мөнгө суулгаж байж л янданг багасгана.

Нүхэн жорлон цөөрнө. Өм цөм газар чөлөөлөгдөөд ирнэ. Ирээдүйн 20 жилд ийм маягаар ажиллабал гэр хороолол их л багасна даа. Ингэж л яндан, нүхэн жорлон хоёроосоо салмаар байна. Хэдий хүртэл бид утаандаа угаартаж, усандаа хордож суух вэ. Хэдий хүртэл иргэд маань нүүрс түлж, нүхэн жорлон хэрэглэж, ядруу зүдрүү амьдрах вэ.

Улаанбаатарын гэр хорооллын иргэдийн дунд явуулсан түүвэр судалгаагаар иргэдийн 83 хувь нь газраа орон сууцаар солих хүсэлтэй байгаагаа илэрхийлжээ. Хэн ч тав тухтай орчинд амьдрахыг хүсдэг. Гэр хорооллын айлууд дуртайдаа гал түлж, агаар бохирдуулдаггүй. Хар хүйтэнд хөлдөж үхэхгүйн тулд галлах л ёстой. Хашаа хатгаж, гал түлж байгаа бол нүхэн жорлон ухаж л таарна.

Тиймээс АН нь байна уу, МАН нь ч байна уу хамаагүй, яндан, нүхэн жорлонг цөөлөх, бүр алга болгох талаар дээрх аргаар ажилламаар байна. Гучин жил та нарыг харлаа, үр дүн гарсангүй. Дахин сануулахад, яндантай болон яндангүй бүс хоёрын хил хязгаарыг тогтоож 0 цэг тогтоон, гэр хорооллын бүс рүүгээ ажилла. Жил бүр төдөн айлын орон сууцжуулж, тэдэн яндан, нүхэн жорлонг алга болголоо гэж зарлаж бай. Энэ суларсан орон зайндаа дахин яндан, жорлон бий болгохгүй хот өөрөө худалдан авч, тамгалаад бай. Нийслэлийн иргэд ч хариуцлагатай байх хэрэгтэй. Орон сууцанд орж байгаа айл газраа заавал хотод худалдах, хот түүнийг нь зах зээлийн ханшаар авч байх ийм зарчмыг бүр хуульчлаад өгсөн ч яадаг юм. Ингэж байж л бид өвлийн их утаа, зуны их өмхийгөөсөө сална. Нийтээрээ цэвэр хотод амьдрах боломж бүрдэнэ.

Удаан байсан ч хамаагүй ээ, ямартаа ч яндан, нүхэн шорлон хоёроос Улаанбаатар хот салмаар байна. Сажилж явбал хүрдэг, санаж явбал бүтдэг гэж ард түмэн маань дэмий ч нэг хэлээгүй байх.

Халамжийн бодлого хэт хавтгайрсан Монголд маань ажил хийдэг хүнгүй болжээ. Энэ оны эхний хагас жилийн байдлаар хичнээн хүнд, хэдэн төрлийн халамж олгосныг дор үзүүлье.

-Тэтгэврийн даатгалын сангаас 2023 оны эхний хагас жилийн байдлаар 489.0 мянган хүнд 1619.7 тэрбум төгрөг олгосон.

-Хөдөлмөрийн чадвараа түр алдсаны тэтгэмжид 2023 оны эхний хагас жилд 73.5 мянган хүнд 17.3 тэрбум төгрөг олгосон.

-Нийгмийн халамжийн тэтгэвэрт 2023 оны эхний хагас жилийн байдлаар 57.4 мянган хүнд 92.4 тэрбум төгрөг олгосон.

-Нийгмийн халамжийн тэтгэмжид 2023 оны эхний хагас жилд 114.9 мянган хүнд 55.8 тэрбум төгрөг олгосон.

-Хүнс тэжээлийн дэмжлэг үзүүлэх үйлчилгээнд 2023 оны эхний хагас жилд 109.1 мянган хүн хамрагджээ.

Үүн дээр хүүхдийн мөнгө, “Эхийн алдар” одонгийн мөнгөн урамшуулал, Ахмад настанд үзүүлэх тусламж, Алдар цолтон, ахмад настанд үзүүлсэн нэмэгдэл, Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэнд үзүүлсэн тусламж, хөнгөлөлт, олон хүүхэдтэй өрх толгойлсон эх, эцгийн тэтгэмж, Насны хишиг, Цаатан иргэний тэтгэмж гээд нийт 2.3 сая орчим хүнд төрөөс ямар нэгэн тэтгэмж олгосон байна.

Бэлэн мөнгө орж ирээд, хоосон хоночихгүй байхад ажил хийе гэж боддог хүн ховор. Сар сараар амь зуулгыг нь таслахгүй байхад хүн гэдэг амьтан улам л залхуураад хэвтчихдэг гэмтэй. Үүнийг одоогийн бидний амьдрал бэлхнээ батлан харуулж байна. Ялангуяа ковидын хоёр жилд энэ байдал эрс даамжирсан. Хоёр жил гэртээ хоригдож, элдэв тэтгэмж, тэтгэвэр аваад сурчихсан хүмүүс хөл хорио тавигдмагц аялал зугаалгын талбарт сая саяараа бэлчсэн. Хорионы уйдаа нь гараа байлгүй гээд харахад дараа жил нь бүр олуулаа болоод найрлаж, зугаалж байв. Залгуулаад аймгуудын 100 жилийн ой давхцаж, аль нь баян аймаг болохоо харуулахаар уралдаа юу гэлтэй л юм боллоо. Аймгаас гадна сум, сургуулийн ойн баярууд ар араасаа залгуулаад ажил хийлгэхгүй, “амарч зугаал” гэж байгаа мэт даллан дуудаастай. Арай гэж ойн нүсэр баярууд дууслаа гэтэл төгсөлтийн, гэр бүлийн баяр, ураг удмын наадмууд залгаж хөгжилдөнө. Энэ их найр цэнгэлийн хаагуур нь ажиллах билээ. Ер нь баярлаж найрлаж л суувал аз жаргалтай байдаг ард түмэн болчихжээ. Их баяр цэнгэл “өнөө л ажилгүйдэл, мөнгөгүйн зовлон, түрээс, зээл”-ийн өрийг түр ч гэсэн мартагнуулдаг болохоор хүмүүс бүр л их шунан дурлаж байна. Сар бүр орж ирдэг тэтгэмжиндээ бас сэтгэл ханана.

Үнэндээ Монголд маань ажил хийдэг хүн тун цөөн болжээ. Ажилгүйдэл, ядуурлын түвшин нэмэгдэх бүр халамж хавтгайрч, найр цэнгээн олширно. Дуу хуур нэмэгдэнэ. Урлаг, уран сайхан, лам, эдийн засагч, хуулийн сургуулиуд оюутнуудаар дүүрч, хими, физикийн сургалттай сургуулиуд хоёр гуравхан оюутантай байх нь гомдмоор үнэн.

Томхон үйлдвэрүүд, ажил үйлчилгээний төвүүд шинээр нээгддэггүй. Хичнээн давхар шилэн байшин боссон ч давхар бүрд нь жижиг жижиг худалдааны лангуунууд дүүрэн. Бидний чаддаг нэг зүйл байгаа нь ченж ажиллагаа. Гаднаас бэлэн хүнс, бараа бүтээгдэхүүн олж ирээд үнийг нь хэд дахин нэмж зарна. Дотооддоо ч адил, мах гурил, хүнсний ногоог хямдаар аваад үнэд хүргэж хожно. Бэлэн юмны завсраас л мөнгө унагаж тоглодог болохоос ашдын ирээдүйд хэрэг болох томхон үйлдвэр үйлчилгээ бий болгох талаар боддоггүй. Хувь хүнээс гадна төрийн бодлого нь ч лазан хүнд. Ажил хийе гэсэн хүнд зориулсан тэтгэлэг, хөнгөлөлттэй зээл зэрэг нь жирийн бизнесмэнүүдэд олддоггүй.

Нийтээрээ ажил хийдэггүй, ашиг орлогогүй, халамж харж амьдардаг болохоор нийгэм маань яг л ийм төрхтэй болж байна. Адаглаад хүний хамгийн эрхэм чанар ёс зүй гэдэг зүйл нимгэрсээр. Өвгөдийн яриад байдаг хүний жудаг улам л ховордож эхэллээ. Нэг нэг приус уначихаад хүүхдээ зөөдөг, дур нь хүрвэл халтуур хийдэг хүмүүс сошиалын үнэн худал нь мэдэгдэхгүй мэдээнд итгээд бөөн уур уцаар, хэрүүл шуугиан тарина. Тухайн мэдээлэл баталгаатай эх сурвалжаас гарсан уу, бодит амьдрал дээр ийм байх боломжтой эсэх талаар ерөөсөө боддоггүй. Бүр хийх юмаа олж ядаад согтуу солиотой нь мэдэгдэхгүй хүмүүсиийн шууд бичлэгийг хэдэн зуугаараа үзэж баясана.

Ийм байхаар улс орон ядуу тарчиг байхаас ч яахав. Ядуу ард түмнийг сошиалын ганц комментоор удирдах боломжтой болохоор улстөрчид нь ард түмнээ яг ийм чигээр нь байлгах сонирхолтой байдаг. Энэ хэдэн улстөрчөөр дамжуулан гаднаас явуулж байгаа бодлого ч юм билүү гэж хардахад хүрч байна.

Угтаа бол хэдүүлээ нийлж гутал хийгээд зарахад, хуушуур бууз хийгээд худалдахад элдэв төрлийн зөвшөөрөл, бичиг цаас нэхмээргүй байгаа юм. Орон нутагт уул уурхайн үйлдвэрлэл явуулах гэхээр хэдэн поп нөхөр очоод хаагаад хэвтчихдгээ болимоор байна. Бүхий л үйлдвэрлэл эцсийн дүндээ мөнгө болдог. Мөнгөтэй бол хөгждөг. Хөгжихийн тулд үйлдвэрлэлд стандарт мөрдүүлэх. Ердөө тогтсон стандарт хангах ёстой гээд гаргаад өгчих ёстой юм. Төрийнхөн ингэж ярьж байгаа ч амьдрал дээр хэрэгждэггүй. Монголдоо хийсэн бүтээгдэхүүнийг гадагш нь гаргахад ч төрөөс түмэн зөвшөөрөл нэхэж, хориг тавиад боломж олгодоггүй. Яаж ийгээд мөнгө олох боломжуудыг хаачихаа төр нь андахгүй юм, гайхмаар.

Ажил хийж байгаа хүнийг алдаршуулан магтдаг болмоор, энэ тал дээр хэвлэл болон сошиал инфлүүнсэрүүд тогтож анхаардаг болмоор байна. Хоёрын хооронд хандалт авах алиа хошин бичлэгүүдээ багасгаж “хөрөнгөтөн хүн гэмт хэрэгтэн биш” гэдгийг олон нийтийн тархи толгойд бат хоногшуулж өгөх хэрэгтэй. Эсрэгээрээ ядуу хоосон, халамжинд найдан суугаа хүмүүсийг “улс орныхоо хөгжилд тээг саад бологч” гэсэн ойлголт нийгэмд суулгах ёстой. Бид нэрэлхүү хүмүүс болохоор хүний дор орохгүй гээд л ажиллаад эхлэх ч юм билүү. Үүнийгээ больё гэхэд ажил хийдэг ард түмэн хий хоосон горьдлого тээж, найр наадамд сатаардаггүй. Нийгмийн сүлжээг дагаж нийтээрээ намирдаггүй. Элдэв аар саар зүйлийг тоохоо больдог.

Жил бүрийн есдүгээр сарын 10-ныг Улс төрийн хилс хэрэгт хэлмэгдэгсдийн дурсгалыг хүндэтгэх өдөр болгон тэмдэглэдэг. Энэ өдөр гэм зэмгүй хэдэн зуун мянган иргэдээ буудан хороож, монгол хүн бүрийн зүрхэнд айдас хургаж, нүдэнд нь уй гашуу тодорсон тэр аймшигт жилүүдийг дурсан санадаг. 1996 оноос эхлэн энэ өдрийг тэмдэглэж эхлээд 28 дахь жилтэйгээ золгож байна.

Анх энэ их хэлмэгдүүлэлтийн талаар цөөхөн тооны судлаачид, зарим нэг сэхээтнүүд, сэтгүүлчид л дурсан бичдэг байлаа. Хилс хэрэгт хэлмэгдэгсдийн дурсгалыг хүндэтгэх өдөртэй больё гэсэн нь энэ хэргийн амьд гэрчүүд цөөрсөөр байгаа, магадгүй хэлмэгдүүлэлтийг яваандаа мартагдаж алга болох байх гэдэг үүднээс санаачилсан байх.

1962 онд Цагаатгалын комиссын дарга Гэндэн алагдсан 30 мянган хүний асуудлыг хэрхэх тухай Цэдэнбалтай уулзахад “Эд бол хэлмэгдэгсэд биш, ангийн дайснууд, цагаатгахгүй” гэж. Хажууд нь сууж байсан Жагварал “Миний төрсөн ах лам буудуулсан ч би юм санадаггүй. Ард түмний сэтгэлийг бүү үймүүл” гэсэн гэдэг. Магадгүй ингэж дарагдаж, мартагдах биз гэж хүмүүс бодож байсан байх.

Гэтэл өдөр өнгөрөх тусам, цаг хугацаа урсах бүр энэхүү аймшигт үйл явдал бүдгэрэх бүү хэл улам тодорч байна. Цөөн хэдэн хүний хүрээнд яригддаг сэдэв биш улс даяараа гашуудан харамсдаг өдөр болон яригдсаар. “Миний өвөөг буудан хороосон юм гэдэг”, “Манайхан насаараа том ламын үр удам гэдгээрээ хавчигдаж ирсэн. Аавыг маань буутай цэргүүд авч яваад дахин барааг нь хараагүй”… “Авга ах маань Орос руу цөлөгдсөн гэдэг, дахин уулзаагүй ээ”…. ийм гашуун дурсамж хэдэн зуун мянгаараа хөвөрч байна. Хэдийгээр хэлмэгдэн буудуулсан хүмүүсийн үр хүүхдүүд нь өнгөрч одсон ч тэдний үргэлжлэл болсон ач гуч нь мөн л харамсан дурссаар. Хүнээ алдсан, ах дүү, амраг садангаа алуулсан хүмүүс ийм аймшигт хагацлыг, харууслыг мартдаггүй юм байна. Тэд хий хоосон ярих биш, архиваас түүхэн баримт гарган дэлгэж байна.

Их хэлмэглүүлэлтийн талаар Баабар “180 сая хүн амтай СССР-т баривчлах хүний тоон хязгаарын 1937 оны долдугаар сарын 30-ы өдрийн тушаалаар 258 950 хэмээн тогтоосон нь нийт хүн амын 0,15 хувь болж байна. Гэтэл Монголд 800 орчим мянган хүн амын 57 мянга 938 (Чойбалсангийн өөрийн тооцоогоор), эсвэл 88 мянга 110 (ДЯЯ-ы “дайсан” хэмээн бүртгэснээр)-ыг нь баривчлагджээ. Энэ нь нийт хүн амын 7-11 хувь болж байна. Баривчлагдсан таван хүн тутмын гурвыг цаазлан хороожээ. Насанд хүрсэн эрэгтэйчүүдийн тав тутмын нэгийг алсан” гэж бичжээ.

Монгол Улсын Цагаатгах ажлыг удирдан зохион байгуулах улсын комиссын нарийн бичгийн дарга Г.Төгөлдөр “Өдрийн сонин”-д өгсөн ярилцлагадаа “Монголын түүхэнд байтугай хүний түүхэнд байх боломжгүй гарсан асуудал бий. Нийт 60 орчим эмэгтэй хэлмэгдсэн гэсэн тоо байдаг. Долоо нь цаазаар авхуулсан. Гурав нь жирэмсэн байсан. Богдын сүүлчийн хатан Гэнэнпил жирэмсэн байхдаа буудуулсан. Дэмид жанжныг нас барьсных нь дараа эсэргүү болгож хэлмэгдүүлээд эхнэр Навчааг нь жирэмсэн байхад нь буудчихсан. Хэнтий аймгийн Засаг дарга байсан Дунгаржид гэж эмэгтэйг гурван сартай жирэмсэн байхад нь буудчихсан. Энэ бол Монголын байтугай хүн төрөлхтний түүхэнд байхгүй бузар асуудал. Гэхдээ тэр үед бүртгэл маш нарийн байсан байгаа юм. Жишээ нь хутагтууд. Хүүхэд байхад нь баривчилсан. Сулласан. Дараа нь насанд хүрэхээр нь буудсан. Ямар нарийн бүртгэл явж байсныг үүнээс харж болдог. Эрдэмтэд энэ бол хэлмэгдүүлэлт биш гэдэг. Энэ бол геноцид гэдэг. Төрлөөр нь хоморголон баривчлах үйл явц. Ангилж байгаад устгасан. Буриадуудыг, тэр үеийн сэхээтнүүд болох лам нарыг, баяд ноёдыг” хэмээн тодотгон тэмдэглэжээ.

Тэгэхээр орчин үед судлаачид, түүхчид, эрдэмтдээс эхлээд нийтээрээ бидний их хэлмэгдүүлэлт гэж нэрлээд байгаа үйл явдлыг арьс өнгө, шашин шүтлэг, үндэс угсаагаар нь хэсэгчлэн хомроглон устгасан их хядлага буюу геноцид хэмээн нэрлэж байна.

Хүн төрөлхтний түүхэнд болсон аймшигт геноцидууд бий. Тухайлбал, Дэлхийн нэгдүгээр дайны үед Оттоманы эзэнт гүрэн гэгдэж байсан Туркэд 600 мянгаас 1.5 сая Армени үндэстнийг хоморголон устгасан аймшигт хэрэг гарсныг дэлхий нийтээрээ геноцид хэмээн хүлээн зөвшөөрдөг. Дэлхийн хоёрдугаар дайны үед зөвлөлтийн хорих лагерьт хоригдож байсан 22 мянган польшуудыг хоморголон устгасан Катыний аллагыг одоо ч хүн төрөлхтөх гашуудан дурссаар байдаг.

Гэтэл хүн амынхаа арван хувийг Оросын заавраар буудуулж хороолгосон монголчууд энэхүү аймшигт үйл явдлыг “хэлмэгдүүлэлт” хэмээн өхөөрдөн нэрлэмээргүй байна. Ингэж нэрлэх үндэслэлгүй хэмээн нийтээрээ хүлээн зөвшөөрч байх шиг. Буудуулсан хэдэн зуун мянган хүний баримт бэв бэлэн байна. Энэ их үймээн самуунаар тушаалгүй буудуулж алга болсон хүний тоо харин тодорхой бус байдаг. Тиймээс бид дотооддоо хэлэлцүүлэг, хурал хуй зохион байгуулж их хэлмэгдүүлэлтийг геноцит хэмээн хүлээн зөвшөөрмөөр байна. Үүнийхээ дараа олон улсын хүний эрхийн байгууллагууд руу гомдол хүсэлт илгээх үйл ажиллагаа өрнөнө. Олон улсын шинжээчид ирж Монголд ажилласны дараа Монголд их хядлага буюу геноцид үйлдэгдсэн байна гэдгийг дэлхий нийтэд баталгаажуулан зарлах биз.

Оюун санааны сор болсон алтан ургийн хаад ноёд, эрдэмтэн мэргэдээ ингэж хядуулчихаад зүв зүгээр суудаг ард түмэн ч гэж юу байхав. Тэднийгээ жилийн ганцхан өдөр “бөөнөөрөө буудуулсан юм даа” хэмээн дурсан саначихаад яваад байдаг хөөрхийлөлтэй улс ч гэж юу байхав. Ямартаа ч энэ асуудлыг эцсийг нь хүртэл явж, Монголд хүн төрөлхтний эсрэг их хядлага үйлдэгдсэн гэдгийг дэлхий нийтэд хүлээн зөвшөөрүүлэх нь цаг хугацааны асуудал болжээ. Тэр үед хормоглон устгах заавар тушаал өгч байсан Орос манайд нөхөн төлбөр төлж, их хядлагыг гардан явуулсан МАХН буюу түүний үргэлжлэл МАН ард түмнээсээ уучлал гуйн татан буугдах биз ээ.

Шар хадны энгэрийг шаргалттал шар орхимжтой хүмүүсийг буудан хороож байсан гэдэг. Баривчлах хүн дутахаар нь хонио хариулж явсан хөвгүүнийг хүртэл барьж аваачаад хороож байсан аймшигт хядлага дахин бүү давтагдаасай.