Author: ДЭМБЭЭГИЙН ОЮУНТУЯА

Гудамжинд хүүхдээ хөтөлж яваа залуу гэнэт шүлсээ хаях нь энгийн л үзэгдэл. Өвөө нар ч хэнэггүй, нус цэрээ ил хаяна. Байнга хийдэг үйлдэл нь болохоор ийм үйлдэл гаргагчид ичиж зовохгүй. Халаасандаа алгын чинээ цаас хийгээд авч явах наад захын соёлгүй хэрнээ цэвэр цэмцгэр хотод амьдрахыг хүсэхийг яана. Тэдний ил хаясан шүлсийг хүүхдүүд нь гишгээд гэртээ аваад ирэх нь гачлантай.

Хатуу өвлийн хүйтнээс, битүү хар угаар дундаас арайхийн сүүмийн сүүтийн гарч ирж буй хотыг иргэд нь бүр л муухай болгож байна. Дуртай газраа бие засаж, хогоо хаяж, нулимж байна. Шүлсээ хаяхаа боль гэж хэлээд ч нэмэргүй. Зөрчлийн хуульд заагаад өгчихсөн болохоор үг дуугүй торгож байж л хотын гудамжийг нус цэрнээс нь салгана. Замын цагдаа нар буланд нуугдаж байгаад жолооч нарыг торгодог шиг хог, шүлсээ хаяж байгаа хүмүүсийг ганц алхуулалгүй торгож, буруу үйлдлийг нь Скажит тосгон хязгаарламаар байх юм. олон нийтийн эргүүл гаргаж, камераар хянаж, хэв журмын цагдаа нарыг дайчилж, нэг сар пижигнүүлэхэд овоо л цэгцэрнэ дээ. Нэг торгуулсан хүн халаасандаа ганц дөрвөлжин сальфетка хийдэг хэвшилтэй болно.

Ухамсар суудаггүй юм гэхэд ядаж торгуулахгүй гээд үйлдлээ хянадаг болно. Ингэж л тэмцэхгүй бол шүлсчин аавыгаа харж өссөн хүү үе уламжлан шүлсээ хаяад л явах вий.

Ажил хэрэгч хүмүүс өдөр тутмын сонинг сонгосон хэвээрээ байгаагийн нэг баталгаа нь тогтмол захиалагчийн тоо билээ. Хоногийн 24 цаг багаддаг бизнесийнхэнд сошиал ухаж, хэрэгтэй хэрэггүй мэдээлэл унших цаг байдаггүй. Тэдний унших хэвлэл нь бизнестэй нь шууд холбоотой байдаг. Өдөр тутмын сонин захиалж байгаа хүмүүс сониноос тулхтай анализ тойм уншин, бизнесийн санаагаа бататгахын зэрэгцээ бүхий л тендерийн заруудыг хүлээж байдаг. Төрөөс л гэхэд нэг жилд сургууль, цэцэрлэг, эмнэлэг, соёлын ордон, зам, тээвэр гээд өдий төдий төрлийн ажлын тендер зарлаж, шалгаруулж, ажил эхлүүлдэг.

Төрийн болон орон нутгийн өмчийн хөрөнгөөр бараа, ажил, үйлчилгээ худалдан авах тухай хууль тогтоомжийг хэрэгжүүлдэг газар бол Төрийн худалдан авах ажиллагааны газар. Төрөөс санхүү, мөнгийг нь гаргадаг бүхий л ажил энэ газраар дамждаг болохоор жилийн жилд хэдэн зуун тэрбумаар хэмжигдэх маш их мөнгөн урсгал тэнд эргэлдэж байдаг.

Төрөөс зарласан ажлын тендерийг нэг хэсэг зөвхөн цахимаар түгээх гэж үзсэн байдаг юм. Гэхдээ тендерийн мэдээлэл нээлттэй, хүртээмжтэй, ил тод байх үүднээс хэвлэл мэдээллийн байгууллагуудаар дамжуулах ёстой гэдгийг олон нийт шаарддаг. Энэхүү шаардлагаас үүдээд төрөөс зарласан тендерүүдийг хэвлэн нийтлэх сонгон шалгаруулалтыг жилийн жилд хэвлэлийнхний дунд ч зарладаг. Уншигч, захиалагчдын тоо төдийгүй нийтлэлийн бодлого, нийгэмд үзүүлэх оюун санааны нөлөөллөөрөө жин дардаг “Өдрийн сонин” энэхүү сонгон шалгаруулалтад шалгарсаар ирсэн бөгөөд өнөө жил ч мөн төрөөс зарласан бүхий л тендерийн зарыг хэвлэн нийтлэх эрхээ авсан юм.

“Тендерийн зарыг зарлахдаа яагаад заавал хэвлэн нийтлэх шаардлагатай байдаг вэ. Цахимаар явуулчихаж болдоггүй юм уу” гэж асуух хүн гардаг. Яагаад гэвэл тендерийн зар хэвлэгдэн гарч ирснээр бодит баримт болж үлддэг. Хэн ч тэр зарлалыг устгаж алга болгож чадахгүй. Өөрчлөх боломжгүй. Тендерийн зар гэдэг өөрөө их мөнгөн дүнгээр хийх ажлын эхлэл учраас хариуцлагатай хэвлэлд нийтлэгдсэн, үлдэх бодит баримттай байх ёстой юм. Эргээд харахад өөрчлөгдөхгүй, хөдөлшгүй баримт бол сонинд хэвлэгдсэн тендер байдаг. Дээрээс нь найдвартай эх сурвалж болж чадхуйц нэр хүндтэй хэвлэл өөрөө үнэн худлын баталгаа болдог. Та анзаардаг байх, ямар нэгэн мэдээ мэдээлэл энэ үнэн шүү гэдгийг харуулахын тулд заавал эх сурвалжаа дурддаг.

“ …гэж вашингтон таймс сонинд дурджээ” хэмээн нийтэлдэг нь хар үгээр хэлэх юм бол “худлаа хэлэхээргүй өндөр нэр хүндтэй сонин дээр гарсан нь энэ мэдээ үнэн гэсэн үг” гэж л хэлж байгаа хэрэг юм. Ийм учраас тендер зар мэдээг сонин дээр тэгээд бүүр нэр хүндтэй он удсан хэвлэлд нийтлэх гэж эрмэлздэг нь нийгмийн тогтсон зан заншил байдаг.

Тендерийн сурталчилгааг цахимаар явуулж болно, одоо ч явуулсаар байгаа. Цахимаар зарласаар байж яагаад сонинд давхар хэвлэдэг вэ гэвэл өнөөх л дээрх баталгаа нотолгоо болгох зорилготой билээ. Цахим гэдэг баримжаагүй эд. Нэг өдөр гацаж мэднэ. Нөгөө өдөр бүр алга болчих ч эрсдэлтэй. Муугаар бодоход цахим дээр үг үсэг, тоо толгойг өөрчлөөд засчихаж болдог. Эргээд зарга үүсгэх гэхээр баримт үлддэггүй гачлантай. Дашрамд хэлэхэд сошиал, цахим

гээд нийтээрээ хуйларч байна. Үнэндээ ирийтэл цувардаг цахим хаягнуудын тал нь хуурамч гээд бод доо. Таны дагагч, фэнүүд өсөөд байгаа мэт боловч цаана нь хоосон орой зай цэлийж

байдаг. Сая дагагчтай гээд даналзаж байвч хэд нь хий орон зай байгааг таашгүй. Тийм учраас цахим орчинг бодит гэж үздэггүй, тендерийн зарыг олон нийтэд зарлахдаа цаасан сонинд хэвлэж бататгаж байдаг нь ийм учиртай.

Төрийн худалдан авах ажиллагаанаас зарладаг тендерүүд маш олон янз байдаг. Чиглэл чиглэлийнх нь үйл ажиллагаа эрхэлдэг аж ахуйн нэгжүүд тендерийн зар гарахыг хүлээж байгаад ажлаа товлодог. Ажил хэрэгч хүмүүс ихэвчлэн сонин захиалдаг нь үйл явдлын тойм мэдээлэл, анализ дүгнэлт уншихаас гадна бүхий л тендерийн зарлалыг унших зорилготой байдаг. Тэгж ажлаа төлөвлөж, мэдээллээ баталгаажуулдаг. Үүнээс гадна төр засгийн бодлого хаашаа чиглэж байна, аль салбарт түлхүү дэмжлэг үзүүлж байгаа, цаашид өсөн дэвжихэд төрөөс ядаж хааж боохгүй салбар нь аль вэ гэдэг баримжаагаа авдаг. Энэ чиглэлийн бүхий л бодлого, үргэлжлэх үр дүнгийн талаарх тойм, ярилцлагуудыг сониноос уншдаг юм.

“Өдрийн сонин”-ы нийтлэлийн бодлого нь ардчилал, хүний эрх, эрх чөлөөний төлөө чиглэгддэг. Хаана шударга ёс алдагдаж байна, хаана тэгш бус зарчим үйлчилж байна, хэний бизнесийн боломжийг хулгайлж байна, тэр цэг дээр бат зогсож, хохирсон нэгнийг өмөөрч, бурууг нь шүүмжилж, цаашид санамж сэрэмж болгон бичсээр байдаг. Хэний ч санаагүй санаа сэдлийг нийтэд гарган тавьж, түүнийхээ төлөө элдвээр хэлүүлж л байдаг. Хэдэн жилийн дараа өнөө шоолуулж байсан санаа амьдрал дээр хэрэгжин, өөр өөрсдийн автортой болж тодорч байхад “Өдрийн сонин” дахиад өөр нэг “үл бүтэх” санаа дэвшүүлээд шуугиулж байдаг нь хэвийн л үзэгдэл. Ингэж л үзэл санааны бамбар болон гэрэлтэж, үнэн зөв мэдээллийн баталгаа болон дүнхийж байдаг юм, “Өдрийн сонин”.

Сонин яаж захиалах вэ гэж утсаар маш их асуудаг болохоор захиалгын мэдээллийг товч оруулъя. Цаасан сонин захиалах бол ойролцоох шуудангийн салбар, эсвэл сонины редакц дээр ирээд захиалга өгч болно. Сонины хүргэлт хийх боломжгүй хэт хол эсвэл гадаадад амьдардаг бол цахимаар захиалж болдог. Энэ талаарх мэдээллийг 99112954, 88111375 дугаараас лавлахад таныг бүрэн мэдээллээр хангаж өгнө.

О.ТУЯА

Ковидын дараа хүмүүс маш мартамхай боллоо гэлцэж бна. Нөлөө бий л байх. Гэхдээ өөрсдөөсөө болоод мартаж санаад байгаагаа анзаарсан нь хэд бол. Юм болгонд санаа зовж, савчсан бидний амьдрал, хэт их сошиалын хэрэглээ хэрэгтэй зүйлийг чинь мартуулаад байна. Өөрөөр хэлбэл, хэрэггүй зүйлд хэт их анхаараад эхлэхээр бусад нь ард хоцорч байна гэсэн үг. Тухайлбал, ковидын хөл хорионы үеэр хүмүүс гэртээ хоёр жил таг хоригдохдоо сошиалын сонин хачнаар л уйдаагаа гаргаж байсан. Тэр байдал нь даамжирсаар өглөө, өдөр, орой зарим нь бүр шөнөжингөө гар утсаа ухаж амьдарч байна. Үүний үр дүнд нэг их хэрэгтэй, хэрэггүй мэдээлэлтэй хүмүүс. Буруу зөв бүү мэд, түүнийгээ л тойрч ярьж, амьдарч байна. Тэр од тэгж гэнэ, энд нэг хүн ингэсэн байна гээд л цуурцгаах.

Бидний жинхэнэ амьдрал ингэхэд хаана байна вэ. Үр хүүхэдтэйгээ тоглох, ханьтайгаа сайхан ярилцах, халуун бүлээрээ тойрч суугаад хооллох маань хүртэл цахим ертөнцийн аль нэг буланд бага багаар гээгдэж хоцорсоор байна. Энэ хэрээр бид мартсаар л байна. Хэдий хүртэл, хаана очтол ингэж мартах юм бол.

Уг нь бол бодит амьдралдаа жаахаан төвлөрчихөд мартахын зовлонгоос ангижрах юм билээ л дээ. Төвлөр гэхээр хэдэн цагийн бясалгал, түүнийг заах багш энэ тэр болоод унав.

Далай ламын эмч манай сонинд ярилцлага өгөхдөө “Амьсгал авч гаргаж байгаагаа нэг минут анзаарахад л төвлөрөл болдог” гэж хэлсэн байдаг. Цай уух, хоол идэхдээ хүртэл гар утсаа ухалгүй амт шимтийг нь бүрэн мэдэрч чадвал төвлөрөл тэр гэсэн. Мартахгүйн тулд ганцхан хором л төвлөр гэсэн утгатай юм.

Хоёр хоногийн өмнө Улаанбаатар хотод аймшигтай том осол боллоо. Хамгийн харамсалтай нь, ажил үүргээ гүйцэтгэж явсан идэр гурван залуу ослоор нас барлаа. Хориод хүн түлэгдэж, 60 айл орох оронгүй болж, 20 гаруй машин шатсан аймшигт ослын талаар одоо ч мэдээлэл хөвөрсөөр. Осол юунаас болж гарсныг мэргэжлийнхэн тогтооно. Одооохондоо энгийн ухамсрын түвшинд харахад газ буюу шингэн хий тээвэрлэж явсан том оврын машин уулзвар дээр эргэхдээ нэгдүгээр эгнээнд явсан машинтай шүргэлцсэнээс үүдэн газ алдагдаж, хүчтэй дэлбэрэлт үүсчээ. Монголоос өөр газарт ийм аюултай ачаа тээвэрлэж яваа том тэрэг ингэж эргэж осол үүсгэдэг, тэсрэх бөмбөг шиг ачаатай том тэрэгний хажуугаар жижиг тэрэг чихэж ордог эсэхийг мэдэхгүй юм. Ямартаа ч газ тээвэрлэж яваа том тэрэгний хажуугаар суудлын машин чихэж орж аймшигт осол гарлаа.

Эндээс юу харагдаж байна гэхээр бусдаас өрсөх гэсэн монголчууд бидний муу ёрын зан л тод харагдаж байна. Машиндаа суув уу, үгүй юу урагшаа үхэн хатан зүтгэдэг нь монголчуудын зан. Хэн нэгэн амь тавин үхэх гэж байгаа мэт, тэр хүн дээр амьсгаа хураахаас нь өмнө очих гэж байгаа мэт урагшаа ухаангүй дайрдаг. Бусдаас өрсөж явах гэж, хэн нэгний өмнүүр орох гэж үхэлдэн чихдэг. Нүүдэлчдийн амьдралд ийм зан байдал таарч байсан байж болно. Гэхдээ хөдөөнийхөн ингэж ухаангүй дайрдаггүйг бодоход гайгүй мэт. Бусдаас өрсөх гэсэн энэ муухай зан суурин соёл иргэншилд огт таардаггүй. Ямар нэг очер дараалалд ч монголчууд зогсож сураагүй, өмнүүр нь дайрч түрүүлж авахыг л боддог. Онгоц буухад энэ зан их тод илэрдэг. Онгоцны урд суудлынхан түрүүлж бууж байж л араас нь гарах боломжтой гэдгийг захын нэгэн мэддэг баймаар. Онгоц бүрэн зогсож аюулгүй боллоо гэснийг илтгэсэн суудлын даруулгын гэрэл унтрангуут урд ардгүй пижигнээд босчихдог. Гар тээшээ ухаж, дээрээс цүнх саваа буулгахдаа бусдынхаа толгой тархийг дэлсээд авахаа юман чинээ бодохгүй, түрүүлж буух гээд л давчдаад эхэлдэг нь гайхмаар.

Ачаа бараа зөөдөг том тракууд хот дотор хэрхэн тээвэрлэлт хийдэг талаар гадаадад байдаг монголчуудаасаа асууж сонирхлоо. Америкт л гэхэд шөнө хөдөлгөөн татарсан хойно том тракууд хотын замаар явдаг юм байна. Бас яахав, саяын дэлбэрдэг том машин шөнөөр тээвэр хийж явжээ гээд бодож дуусаагүй байхад дараагийн тайлбарууд нь үнэхээр биднийг алмайруулмаар байлаа. Америкийн том тракууд хотод шөнөөр тээвэр хийж уулзвараар мөн л хоёрдугаар эгнээнээсээ эргэдэг аж. Энэ үеэр бусад тээврийн хэрэгслүүд хүлээгээд зогсож байдаг. Том машин эргэлтээ хийгээд бүр холдсоны дараа л хөдөлгөөн хэвийн үргэлжилдэг байна. Ингэх нь дүрэм журамдаа байдаг эсэхийг мэдэхгүй юм, ямартаа ч бүр хэвшил болсон зүйл. Мэдээж энэ нь болзошгүй ямар нэгэн ослоос өөрсдийгөө болон бусдыг хамгаалсан үйлдэл байх. Мөн шөнө дөлөөр ажлаа хийж яваа тракийн жолоочийг хүндэлсэн үйлдэл шиг санагддаг гэж Америкт амьдардаг танил маань ярьсан юм.

Манайханд бол бусдыг явж өнгөртөл хүлээх гэсэн ойлголт байдаггүй. Урдуураа нэг машин оруулбал арын машинууд дургүйцэж гэрлээрээ дохидог. Хоёр машин оруулчихвал бүр уурлаад араас сигналдаад эхэлдэг ийм л ууртай, яаруу давчуу ард түмэн шүү дээ. Мөн бид ажил хийж байгаа хүмүүсээ хүндэлдэггүй. Гудамж цэвэрлэж яваа

ТҮК-ийн ажилтны хогийг тарааж хаяхаа юман чинээ бодохгүй. Ер нь ажил хийж байгаа нэгнээ хог шаар шиг үздэг ийм л хүмүүс.

Манай хотын зам дээр том оврын машинууд, дэнхэр автобусууд эгнээ байраа сэлгэн давхиж, нэг машины ч болтугай өмнүүр орох гэж дайрдаг. Ингэхдээ сигналдаж, шахаж жижиг машинуудыг даапаалан дээрэлхдэг. Өөрийгөө сэргэлэн гэж бодсон нэг эргүү нь түргэний машины араас дагаж давхиж, бусдыгаа хожиж байна гэж баясдаг. Тэр машин дотор үхэл амьдралын заагт байгаа өвчтэй хүн явааг тоодоггүй. Бусдыг хүндлэх ёс зүй ихэнхэд маань төлөвшөөгүй байдаг гээд бодохоор бид чинь адгуус малаас нэг их ялгараад байх юм байгаа юмуу ч гэж хүртэл харамсмаар.

Бусдаас өрсөх гэсэн энэ өөдгүй зан чанар монголчууд бидэнд хэдийд бий болсон юм бол. Сүүлийн 30 жилд үү, өмнө байсан хэрэг үү гэдгийг угсаатан судлаачид судалж тогтоох биз. Тэгвэл бурхан өгөх ёстойг нь өгдөг болохоос илүү юу ч өгдөггүй гэж тал нутгийн өвгөд сургадаг байсан. Яаж ч хичээсэн чамд өгөх ёстойг л өгдөг илүү нэг амьсгаа ч өгдөггүй юм даа гэдэг

хэчнээн үнэн билээ. Бид овсгоотойдоо юм олоод байгаа юм биш, олох ёстой болоод олдоод байгаа юм гэдэгсэн.

Манай ихэнх жолооч нар амьдралын философийн эсрэг үйлдэл хийдэг. Ингээд хожсон хүн байдаггүй, амь нас, эдийн засгаараа хохироод үлддэг. Манай нэг туршлагатай сэтгүүлчийн ярьсан жишээ бий. 2010-аад оны үед Японд албан айлчлал дагалдаад сэтгүүлчдийн баг явжээ. Тэдний суусан машин замын хөдөлгөөнд оролцохдоо юм л бол урдуураа машин оруулаад, заримдаа бусдыг өнгөрөхийг хүлээгээд ер нь урагшаа явах дургүй жолооч байж. Манайхан ч яахав, урагш ахидаггүй, явдаггүй юм, ийм сайхан зай байхад дайраад дайраад бушуу явахгүй гээд жолоочийгоо муулангуй явж. Одоо бодоход хөөрхий тэр жолооч дүрэм журмаа л мөрдөж байж гэж билээ.

Зам дээр явж байгаа аль нэг жолоочийн араас сигналдахад ямар үйлдэл гаргадаг вэ. Монголд бол “энэ муу сигналддаг хэн бэ” гээд урдуураа оруулахгүй гэж зүтгэцгээдэг. Соёлтой хүмүүс бол зам тавьж өгөөд урдаа оруулдаг. Үнэндээ яаж ч давчуу яаруу ажил гараа билээ, араас сигналдсан жолоочийг урдаа оруулчихаад араас нь явахад хавьгүй сэтгэл амар билээ. Яарсан жолооч гүйцэж түрүүлэх гэж байгаад ямар нэгэн аюул осол гаргаа ч билүү, тооцох аргагүй. Ийм л энгийн философийг ойлгохгүй, адган яарч сөрж давхисаар байдгийн хамгийн эмгэнэлт жишээ хоёр өдрийн өмнө гарсан том осол юм. Энэ осол Замын хөдөлгөөний дүрмийг цусаар бичигдсэн байдаг гэдгийг баталж өглөө. Үүн шиг том хичээл, сургамж хаана ч байхгүй. Жолооны багш “замын хөдөлгөөний дүрэм цусаар бичигддэг” гэж байнга сануулдгийг төгсөгчид нь ер ойшоодоггүй. Тэгвэл энэ үнэн гэдгийн тод жишээ болов. Аюултай ачаа тээвэрлэж явсан том машины жолооч ч тэр, зэргэлдээ хамт эргэсэн суудлын тэрэгний жолооч ч тэр өрсөж л зам гаръя гэснээс биш, дүрэм журам, хүлээх хүлцэх гэдгийг юман чинээ тоосонгүй. Тиймээс хоосон зам дээр хоёр машин түгжирч улмаар мөргөлдөн, гурван хүний амь нас эрсэдсэн, хэдэн тэрбумын эдийн засгийн хохиролтой аюулт түймрийг дэгдээсэн байна. Хувь хүний хариуцлага гэж ямар өндөр юм байдгийг харуулсан осол болж өнгөрлөө.

Түймрийг харж байхад дэлбэрэлтээс үүссэн галд орон сууцны байр шатаж байхад хажуугийн хувийн сургуулийн байранд гал хүрсэн ч хөгжиж авалцаагүй байдаг. Энэ нь мөн барилгын чанар, стандартыг ярих асуудал ч байгааг илтгэх бөгөөд дараа тусад нь бичих сэдэв юм.

Д.Оюунтуяа

Манайхан одоо ид гадагшаа аялцгааж байна. Хүүхдийн амралт таарсных, утаатай хотоосоо явж уушги цээжээ цэвэрлэцгээж байна.

Нэгэн цагт адилхан амьжиргаатай байсан улс орнууд биднийгээ хол хаян хөгжиж, цэвэр цэмцгэр тааламжтай сайхан орчин, хямд үнээрээ жуулчдыг даллан дуудаж эхэлжээ. Тэр жуулчдын дунд монголчуудын маань цөөн хэсэг нь багтаж, хүний нутгийн сайхныг гайхаж, үлдсэн бидэндээ гайхуулцгааж явна. Ингэж гадагшаа явдаг, аялдаг монголчууд илүү олон болоосой гэж би хувьдаа боддог. Илүү олуулаа явж, юм үзэж, нүд тайлж, дэлхийн хүмүүс яаж амьдарч байгааг хараад ирэг. Иргэдээ сайхан амьдруулж болдог юм байна, улс орноо хөгжүүлэх гарц гаргалгаа хаана ч байдаг юм байна гэдгийг биеэрээ үзээд ирсэн хүмүүс сонголтоо огт өөрөөр хийх нь дамжиггүй юм.

Монголчууд бид ч гэсэн сайхан амьдрах боломжтой, эрхтэй. Үүнийг олон олон хүн биеэрээ мэдрээд ирэх хэрэгтэй. Ийм ойлголттой болж, тэр мэдрэмжийг авсан хүмүүсийн шаардлага ч, хүсэл тэмүүлэл ч өөр болно. Хэдий болтол Монголд цөөхөөн хэдхэн хүн хагартлаа баяжиж, бусад нь тэдэндээ атаархаж амь зуух билээ.

Хэдий болтол бид Улаанбаатарынхаа утаанд хахаж цацан амьдрах билээ. Хэдий болтол бид маргаашийнхаа хоолыг өнөөдөр зээлж идэх билээ. Ер нь хэдий болтол ч амьдрах билээ…

Илүү олуулаа явж, нийтээрээ хандлагаа өөрчилж, хөгжиж, бусдын адил энгийн сайхан амьдармаар байна.

“Зариг.мн” сайтын эрхлэгч сэтгүүлч Н.Өнөрцэцэгийг 30 хоногийн хугацаагаар цагдан хорилоо. Түүнийг зургаан ширхэг гомдлын дагуу хорих шийдвэр гаргасан гэдгээ хууль хүчнийхэн тайлбарлаад байна. Эдгээр гомдлуудыг нь аваад үзвэл дандаа эрх баригчдыг шүүмжилсэн зүйл байгаа. Тухайлбал, Боловсролын зээлийн сангийн асуудал, үүнд Эрчим хүчний сайд Ц.Даваасүрэнгийн өргөдөл гомдол болоод Хууль зүйн сайд Б.Энхбаяртай холбоотой асуудал бий гэдгээ Н.Өнөрцэцэг хоригдохынхоо өмнө хэлсэн. Б.Энхбаярыг боловсролын зээлийн сангаас мөнгө авч гадаадад сураад түүнээ төлөөгүй гэдгийг нь гаргаж тавьсан бол Ц.Даваасүрэнгийн охиныг мөн зээлийн сан буюу төрийн зардлаар сурсан гэдгийг нь нийтэд мэдээлсэн билээ.

Дээрээс нь Зэвсэгт хүчний 326 дугаар ангийн цэрэг амиа алдсан тухай “Зариг.мн” сайтын мэдээлэл нийгмийн шуугиан болсон. “Одоо болно, дахиж өгөх амь алга” гэсэн улс орныг тэр чигт нь хамарсан томоохон хэлэлцүүлэг хийсэн. Ер нь цэрэг амиа алдсан харамсалтай явдлыг “Зариг.мн” сайт зогсоо зайгүй нийтэд мэдээлж, тэрхүү дуулиан шуугиан ихээхэн газар авсан. Батлан хамгаалахын сайд Г.Сайханбаярыг хуулийн хариуцлага хүлээдэггүй юмаа гэхэд улс төрийн ёс зүйн хариуцлага хүлээж албан тушаалаасаа огцрох ёстой гэж үзсэн. Цэргийн асуудал явж явж “Зариг.мн” сайтын амыг барихад хүргэлээ гэсэн таамаг яриа нийгэмд байна.

Яагаад ингэж хардахад хүрэв гэвэл Г.Сайханбаяр сайд Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийн дотны нөхөр. Тиймээс Ерөнхийлөгч “Зариг”-ийн амыг барьчихлаа гэсэн огтоос баталгаагүй таамаг яриа нийгэмд байгаа юм. Гурав хоногийн өмнө “Зариг.мн” сайтын үйл ажиллагааг Харилцаа холбооны зохицуулах газраас шууд хаасан. Үүнийгээ ЦЕГ-ын Мөрдөн байцаах албаны шийдвэрийн дагуу гэж танилцуулсан. Өөрийн сайтаа хаалгуулж хэвлэн нийтлэх эрх чөлөөгөө хасуулсан тус сайтын эрхлэгч, сэтгүүлч Н.Өнөрцэцэг эсэргүүцэл үзүүлэн төв талбайд суулт зарласан бол өчигдөр цагдан хоригдлоо. Монголд ийнхүү эрх баригчдыг шүүмжилж, тэмцэнэ, жагсана, босно гэж дуугарч байгаа бүгдийг дуугүй болгох кампанит ажил өрнөж байна.

Өнөрөө сэтгүүлчийн өмнө лайвчин Д.Мөнх-Эрдэнийг яг ийм замаар цагдан хорьж ялласан. Мөн иргэн Д.Монголхүү болон “No double standart” хөдөлгөөний тэмцэгч залуучуудыг яаж цагдан хорьж байв. Д.Мөнх-Эрдэнийн хувьд эрх баригчдыг толгой дараалан шүүмжилж, нийгмийн сүлжээгээр дамжуулан Монголын ард түмэнд хүргэж байсан. Баянхонгор аймагт очоод Их хурлын дарга Г.Занданшатарыг “Та энэ нутгаас олон дахин сонгогдож, Их хурлын даргаар хоёр дахиа ажиллаж байна. Гэвч танд нутагтаа хийсэн ажил байна уу, Баянхонгорынхны ахуй амьдрал сайхан байна уу” гэж сонгогчдынх нь өмнө улаан нүүрэн дээр нь хэлээд гөлөлзүүлж байсан. Ерөнхий сайдыг Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийн цүнх баригч хийж яваад л төрийн өндөр сэнтийд заларсан гээд орилж байсан.

Гадаад хэргийн яамны Төрийн нарийн бичгийн дарга Ц.Нямдоржийн хүү Анхбаяртай ёстой өстэй юм шиг үзсэн. Энэ бүхний эцэст тэрээр гурван жилийн хорих ялаар шийтгүүлэн шоронд сууж байна.

Ингэхэд дуугарч байгаа бүхнийг дуугүй болгох эрх мэдэлтнүүд хэн хэн байдаг вэ гэхээр мэдээж ойлгожтой. Засгийн газар, Ерөнхийлөгч, үндсэндээ төрийн гурван өндөрлөг гэсэн үг. Ерөнхий сайд болоод Ерөнхийлөгчийн мэдэлд хууль хүчнийхэн байдаг. Тэгвэл нийгмийн дуу хоолой болж эрх баригчдын өөдөөс дуугарсан нэгний

амыг яг хэн нь барьж байгаа юм гэдэг асуулт гарч байна. Ерөнхийлөгч нь дуугүй болгож байгаа юм уу, Засгийн газар нь дуугүй болгож байгаа юм уу, эсвэл хоёулаа нийлээд дуугүй болгож байгаа юм уу. Бүр нарийн аваад үзвэл Засгийн газар болоод Ерөнхийлөгч хоёрын толхилцооноос болж нийгэмд дуугарсан бүхэн дуугүй болж байгаа юм уу.

Дөнгөж өчигдөрхөн ачигдсан Н.Өнөрцэцэг сэтгүүлч яг хэнийх нь заавар даалгавраар шоронгийн хаалга татаж байна вэ. Ачигдахынхаа өмнө Хууль зүйн сайд Б.Энхбаярыг хэлсэн. Б.Энхбаяр гэхээр Засгийн газар болчихно. Мөн “Цэргийн хэлэлцүүлэг нөлөөлсөн, цаана нь байгаа том хүний уурыг би хүргэсэндээ хоригдож байна” гэж хэлсэн. Цэргийн хэлэлцүүлгийн цаана байгаа том хүн гэдэг нь Сайханбаяр сайд юм уу, бүр Ерөнхийлөгчийг хэлээд байна уу. Энэ бүхэн яваандаа тодрох байлгүй. Хамгийн гол нь хэвлэл мэдээллээр дамжуулж нийгэмд өөрийн дуу хоолойгоо хүргэж байгаа бүхнийг ингэж дуугүй болгон амыг нь барьж, шоронд хорьж байгаа нь буруу.

Үг хэлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх, хэвлэн нийтлэх

үндсэн эрх чөлөөнийхөө төлөөсөнд тухайн хүн хэвлэлийн байгууллагынхаа амыг бариулж, өөрийгөө шоронд хориулж, эрх чөлөөгөө аймшиггүйгээр хасуулж байгаа нь ардчилалд аюул хөнөөл зарлаж байгаа том хэлбэр. Үндсэндээ эрх баригчдыг шүүмжилж нийгэмд үнэнийг нь хэлсний төлөө тухайн иргэнийг

шүүхээр яллаж, хорьж цагдан хэвлэл мэдээллийнх нь үйл ажиллагааг таслан зогсооно гэдэг ардчилал айхтар хумигдаж байгаагийн илэрхийлэл. Эрх баригчид бол хэвлэл мэдээллийн хүчээр гарч ирсэн. Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, УИХ, Засгийн гишүүд бүгд хэвлэл мэдээллийн ачаар нийгэмд танигдаж байр сууриа эзэлсэн.

Хэвлэлийн хүчээр төрийн эрх мэдэл албан тушаалд хүрчихээд хариуд нь эргээд хэвлэлийнхээ амыг барина гэдэг чинь юу гэсэн үг вэ. Монголын эрх баригчдад хэвлэл мэдээллийг байхгүй болгох гэдэг бол зүгээр дурных нь асуудал болсон байна. Ганцхан кноп дараад л өөрсийг нь шүүмжилж үнэн мөнийг нь хэлж байгаа хэвлэлийн байгууллагыг бараг устгачихаж байна. Үүнийг бид гурав хоногийн өмнө “Зариг.мн” сайтын жишээнээс тодорхой харлаа. Дөрөвдэгч засаглал, ардчиллын амин сүнс болсон хэвлэл мэдээлэл Монгол Улсад ямар ч дархлаагүй, хэврэг байгаа нь саяны явдлаас тодорхой харагдаж байна. Тэгэхээр бид бүхэн уламжлалт хэвлэл, цахим сошиал хэвлэл гэж тогоон дотроо талцаж хуваагдаад байлгүйгээр бүгд нэгдэж, нэгэн малгай дор байж хэвлэлийн эрх чөлөөний төлөө хүчтэй тэмцэх цаг нь болжээ.

“Сэтгүүлчид бид дуугүй болвол энэ нийгэмд дарангуйлал тогтоно. Хохь чинь шүү, битгий бидэнтэй тэрсээд үзээрэй гэж эрх баригчид сануулж байна. Тэд намайг хорьж байж л санаа нь амрахаар айн бэмбэгнэж байна. Би Монголын ардчиллыг хамгаална, амиараа дэнчин тавиад зүтгэнэ. Муу хүмүүс төрд гарах юм бол хэний ч хувь заяагаар хамаагүй тоглодог юм байна” гэж хэлээд сэтгүүлч Н.Өнөрцэцэг шорон руу явлаа. Үнэхээр үнэнийг хэлсэн, шүүмжилсэн, тэмцсэн бүхнийг ингэж толгой дараалан хорьж, ёстой л нөгөө тэрсээд үзээрэй гэж хэлэх шинжтэй болчихлоо.

Хулгай луйвар, муу муухай бүхнийг нь илчилсэн хэвлэлийн амыг барих тэдэнд дурны нь асуудал болсон маш аюултай. Монголын сэтгүүлчдийн нэгдсэн эвлэл, Өдөр тутмын сонины холбоо, телевизүүдийн холбоо, сайтуудын холбоо бүгд нийлж эе эеийг эрхэмлэх хэрэгтэй. Бидний хэнийг нь хэзээд ч хамаагүй атгандаа оруулах гэж, амийг нь таслах гэж улайран дайрах нь цаг хугацааны асуудал болжээ. Тиймээс нэгнийгээ сонин хэвлэл гэж муулалгүй, сошиал цахим гэж ад үзэлгүйгээр нэгдэн нийлж дуу хоолойгоо хүргэж хүчирхэгжих цаг нь ирснийг Д.Мөнх-Эрдэнэ, Н.Өнөрцэцэг нарын олон жишээ нотлон харуулсаар байна.

Яндан, нүхэн жорлон хоёр Улаанбаатарын гэр хорооллын бэлгэ тэмдэг юм. Гэр хорооллын айлууд яндантай, нүхэн жорлонтой, энэ хоёр манайд хэзээ ч бие биенээсээ салангид байсангүй. Нэг ёсондоо хөгжил дорой, хоцрогдсон ядуу хоосныг нь гэрчлэх бэлгэ тэмдэг болчихжээ.

Нэгэн цагт яндантай болоод монголчууд нэг алхам урагшилсан юм. Хичнээн ч жил тулганд галаа түлж, утаа тортогт идүүлж, улаан нүдтэй явсан юм. Яндантай болж гэртээ нулимсаа гоожуулахгүй сууж, утаагаа гэртээ биш шууд гадагшаа гаргаж баяр хөөр болж байв. “Тулганд гал түлэхээр утаанд нь нүд хорсоно гэж жигтэйхэн. Нүдээ дараад доошоо хараад л хэвтээд байдагсан” гэж хөгшин ээж маань хуучилдагсан. Тэр цагаас хойш бараг зуун жил болжээ. Гэтэл одоо яндан, нүхэн жорлон хоёр ядуугийн туйл, асуудлын хамгийн том саад болж байна. Арга ч гүй биз, Улаанбаатарын 400 гаруй мянган өрхийн 50 хувь нь гэр хороололд гал түлж амьдарч, нүхэн жорлон хэрэглэж, нийтээрээ нэгэн зэрэг галлаж байхад асуудал үүсэх нь зүйн хэрэг. Яндангийн утаа агаар бохирдуулж, нүхэн жорлон хөрсөнд нэвчиж, асуудал багаасаа томорсоор байхад шийдэл алга. Агаар, хөрсний бохирдлыг бууруулна гэж тэрбумаар мөнгө зардаг ч яндан, нүхэн жорлонгийн тоо нэмэгдсээр байгаа нь ямар нэг ажил хийхгүй байна л гэсэн үг. Хий хоосон яриа, хоосон төлөвлөгөөнд мөнгө үрээд байгаа хэрэг. Ер нь янданг багасгая, нүхэн жорлонг цөөлье гэж хэн ч бодоогүй, яаж мөнгө хийе гэж бүгд зүтгэцгээж байгаа нь өнөөдрийн үр дүнгээс харагдаж байна. Юуны үр дүн гэж үү, дэмий мөнгө цацсаны үр дүн юм даа, энэ утаа, нүхэн жорлон хоёр.

Манай сонин аль 2000-аад оны үеэр янданг цөөлөх, нүхэн жорлонг багасгах талаар асуудал дэвшүүлэн нийтлэл бичиж байсан. Хориод жилийн өмнө биднийг хүмүүс шоолон инээлдэж байсансан. Яаж ингэж бичдэг байна аа, яндангүй, нүхэн жорлонгүй яаж амьдар гээв… гээд буруутгаж байсансан. Тэглээ гээд энэ сэдвийг хаялгүй үе үе бичсээр, сануулсаар л байв. Тэр үеэс хойш асуудал уул овоо шиг томорч, одоо хүн бүр янданг цөөлөх, нүхэн жорлонг багасгах талаар ярьдаг болсон нь олзуурхмаар.

200 гаруй мянган айл нэгэн зэрэг галлахаар агаарт утаан хөшиг тогтож, утаанаас үүдэлтэй элдэв өвчинд нийслэлчүүд нэрвэгдэж байна. Агаарын бохирдлын 60 гаруй хувь нь шууд гэр хорооллын яндангаас гарч байгаа утаанаас үүдэлтэй. Хамгийн сүүлд, Хавдар судлалын төвийн дарга “Агаарын бохирдлоос үүдэлтэй элэгний хорт хавдар зөвхөн монголчуудад илэрсэн” гэж зарласан нь хорт хавдраар жилд дөрвөн мянган хүнээ алддаг монголчуудад үнэхээр түгшүүр төрүүлж байна. Өөрөөр хэлбэл, хорт хавдраар өвдөх дахин нэг шинэ шалтгаан нэмэгдэж байна гэсэн үг.

Усны газраас гаргасан судалгаанаас харахад Улаанбаатарын нэг худгийг тойроод 40 нүхэн жорлон байна. Худгийн усыг хэрэглэж байгаа хүмүүс тэгэхээр ямархуу ус ууж байгаа нь ойлгомжтой. Эхнээсээ худгийн уснаас гэдэсний савханцар илэрсэн талаар мэдээлсэн. Сэлбэ голын уснаас ч гэдэсний савханцар илэрсэн нь манайд хөрсний бохирдол ямархуу түвшинд байгаагийн илрэл юм. Энэ гэдэсний савханцар гээд гоё нэрлээд байгаа юм нь шууд утгаараа бидний өтгөн ялагдсыг л хэлдэг юм.

Тэгэхлээр бидний худаг ус ялагдастайгаа холилдсон л гэсэн үг юм.

Улаанбаатарт жилд дунджаар 15-16 мянган орон сууц ашиглалтад ордог тооцоо байдаг. 2022 онд бүр 22 мянган орон сууц шинээр баригджээ. Орон сууцны байр баригдаж, айлууд нүүж орсоор байхад яагаад гэр хороолол улам тэлээд байгаа нь гайхалтай. Гэр хороолол тэлэхийн хэрээр яндан, нүхэн жорлон нэмэгдэж, үүнийг дагаад утаа өтгөрч, хөрсний бохирдол хүрээгээ тэлсээр.

Одоо тэгвэл яах вэ. Тэрбум тэрбумаар мөнгө үрсэн ч агаарын бохирдол улам нэмэгдсээр байх нь ойлгомжтой нөхцөл нэгэнт бий болжээ. Утааг багасгахын тулд гэр хорооллын янданг цөөлөх талаар хэн ч дуугарахгүй байна. Харин ч түлшийг нь өндөр үнээр гадаадаас захиалж авчрах талаар ам уралдан ярьж, шийдвэр гаргууллаа. Нүхэн жорлонг цөөлөхийн тулд орон сууцжуулах бодлогоо идэвхжүүлэх тухай яагаад дарга нар ярихгүй байна вэ. Идэж уудаг мөнгө нь жинхэнэ асуудалдаа тусгагдана гэхээс үхтлээ айж байна уу.

Тэгвэл энэ утаа  ялгадаснаасаа салах нэг санаа байна. Гэр хороолол, орон сууцны хороолол хоёрын зааг буюу яндантай болон яндангүй бүс хоёрын хил хязгаарыг тогтоож, түүнийгээ 0 (тэг) цэг гэж тэмдэглэе. Ингэж тэмдэглээд гэр хороололтойгоо ноцолд. Нэг жилд төдөн км газарт гэр хорооллыг чөлөөлж, иргэдээ орон сууцжуулна гэж зарлаад түүнийхээ төлөө зүтгэхэд үр дүн гарч л таарна. Чөлөөлсөн тэр газраа харин дахин яндан байлгахгүйгээр зохион байгуулах хэрэгтэй. Орон сууц барьж болно, цэцэрлэгжүүлсэн ч яахав. Эсвэл чөлөөлсөн газраа хот өөрийн эзэмшилд бүртгэн, цэнхэр тэмдэглэгээ тавиад хамгаалаад бай. Мэдээж, гэр хорооллын гүнээс бишгүй олон айл орон сууцанд орж байгаа. Тэр айл бүрийн газрыг хот худалдаж аваад, дахин яндан зоож, нүхэн жорлон ухахгүйгээр хамгаалах хэрэгтэй. Зөвхөн үүнд зориулж төсөв мөнгө суулгаж байж л янданг багасгана.

Нүхэн жорлон цөөрнө. Өм цөм газар чөлөөлөгдөөд ирнэ. Ирээдүйн 20 жилд ийм маягаар ажиллабал гэр хороолол их л багасна даа. Ингэж л яндан, нүхэн жорлон хоёроосоо салмаар байна. Хэдий хүртэл бид утаандаа угаартаж, усандаа хордож суух вэ. Хэдий хүртэл иргэд маань нүүрс түлж, нүхэн жорлон хэрэглэж, ядруу зүдрүү амьдрах вэ.

Улаанбаатарын гэр хорооллын иргэдийн дунд явуулсан түүвэр судалгаагаар иргэдийн 83 хувь нь газраа орон сууцаар солих хүсэлтэй байгаагаа илэрхийлжээ. Хэн ч тав тухтай орчинд амьдрахыг хүсдэг. Гэр хорооллын айлууд дуртайдаа гал түлж, агаар бохирдуулдаггүй. Хар хүйтэнд хөлдөж үхэхгүйн тулд галлах л ёстой. Хашаа хатгаж, гал түлж байгаа бол нүхэн жорлон ухаж л таарна.

Тиймээс АН нь байна уу, МАН нь ч байна уу хамаагүй, яндан, нүхэн жорлонг цөөлөх, бүр алга болгох талаар дээрх аргаар ажилламаар байна. Гучин жил та нарыг харлаа, үр дүн гарсангүй. Дахин сануулахад, яндантай болон яндангүй бүс хоёрын хил хязгаарыг тогтоож 0 цэг тогтоон, гэр хорооллын бүс рүүгээ ажилла. Жил бүр төдөн айлын орон сууцжуулж, тэдэн яндан, нүхэн жорлонг алга болголоо гэж зарлаж бай. Энэ суларсан орон зайндаа дахин яндан, жорлон бий болгохгүй хот өөрөө худалдан авч, тамгалаад бай. Нийслэлийн иргэд ч хариуцлагатай байх хэрэгтэй. Орон сууцанд орж байгаа айл газраа заавал хотод худалдах, хот түүнийг нь зах зээлийн ханшаар авч байх ийм зарчмыг бүр хуульчлаад өгсөн ч яадаг юм. Ингэж байж л бид өвлийн их утаа, зуны их өмхийгөөсөө сална. Нийтээрээ цэвэр хотод амьдрах боломж бүрдэнэ.

Удаан байсан ч хамаагүй ээ, ямартаа ч яндан, нүхэн шорлон хоёроос Улаанбаатар хот салмаар байна. Сажилж явбал хүрдэг, санаж явбал бүтдэг гэж ард түмэн маань дэмий ч нэг хэлээгүй байх.