Author: ДЭМБЭЭГИЙН ОЮУНТУЯА

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Бид хоёрын яриа

-Ээж, нөгөө гөлөг алга болчихож?

-Өөр газар тоглож яваа байлгүй.

-Арай алчихаагүй байгаа?

-Айн?

-Эзэнгүй нохой устгана гээд таны үздэг мэдээгээр гарч байсан…

-Хоолгүй болоод өөр тийшээ явсан байх аа. За хурдан явъя, хичээлээсээ хоцрох нь…

Хүүхэд маань сургууль хүртлээ надтай юм дуугарсангүй, анги руугаа гүйгээд орчихлоо.

Гэр, сургууль хоёрын дундах бяцхан цэцэрлэгт жижиг гөлөг амьдраад хэдэн сар болж байгаа юм. Нэг модыг эзэгнээд авчихсан дор нь хэвтэж байна. Заримдаа энд тэнд саасганан тоглоод гүйж байдаг хөөрхөн амьтан. Годгор сүүлтэй, шороотой үстэй гээд царай муутай ч амьтны нялх үр болохоор өхөөрдөм. Хүмүүсийн авчирч өгсөн хоолыг цүдийтэл идчихээд нам унтаж байх нь ч бишгүй. Манай хүүхэд ганцаараа явахдаа түүнд боов боорцог өгч, эрхэлж тоглодог нь илт ч надтай явахдаа тэр үйлдлээ тас нууна. “Ээж та энэ гөлгийг хар даа, ямар хөөрхөн гээч”, “Тэр нүдийг нь хараач, хөөрхөн шдээ”, “Унтаж байгааг нь хараарай, өөлхөн байгаа биз” гэж байнга өнөөхөө өхөөрдөн ярьдаг хүүхдийнхээ өмнө гэм хийчихсэн мэт санагдаад сэтгэл хөндүүрлээд болдоггүй.

Сургуулиас буцах замдаа өнөө гөлгийг гараад ирэх болов уу гээд байшингийн булан тохой, ойр орчмоор хайсан ч ор мөргүй. Маргааш нь ч алга. Хамт тоглож байдаг ганц том нохой нь ч харагдсангүй. Түүний эзэгнэн хэвтдэг модны доорх хэвтрийг цэмцийтэл шүүрдээд цэвэрлэчихэж. Сургууль, гэр хоёрын тэрхэн богино зайд гөлөг, охин хоёрын нэг нэгэндээ ээнэгшсэн хөөрхөн сэтгэл надад ч гэсэн эерэг зөөлөн мэдрэмж өгдөг байж.

“Нохой хоолгүй болохоороо хоол хайгаад өөр тийшээ явчихдаг юм. Одоо өөр нэг модон доор амьдарч байгаа” гэж хүүхдэдээ хэлсэн үгэндээ би өөрөө итгэмээр байна. Цүдийчихээд өөр нэг саглагар модны доор унтаж байгаасай гэж залбирмаар санагдана.

Заримдаа бид өөртөө хэрэггүй л бол бусдыг бодолгүй асуудлыг шийддэг. Заримдаа бид сэтгэл зүрх гэдгээ ор тас мартчихсан явдаг. Заримдаа бид энэ дэлхий хүнээс бусад амьтдад ч зориулагдсан гэдгийг тоодоггүй.

Д.Оюунтуяа

 

Categories
мэдээ нийгэм цаг-үе

Б.Галаарид: Үндэсний аюулгүй байдлыг хангах үүргээ сэтгүүл зүй гүйцэтгэж чадахгүй байна

Сэтгүүл зүйн ухааны доктор, дэд профессор Б.Галааридтай сэтгүүл зүй, меддиа салбарын асуудлаар ярилцлаа.

-Үндэсний сэтгүүл зүйн 112 жилийн ойг гуравдугаар сарын 6-нд тэмдэглэсний дараа Та нүүр номондоо энэ өдрийг буруу тогтоосон гэж бичсэн байсан. Энэ талаараа тодруулга өгч болох уу?

-Бололгүй яахав. Сэтгүүлчдийн мэргэжлийн баярын өдрөөр жилийн аль ч өдрийг сонгон тогтоож болно. Энэ утгаараа гуравдугаар сарын 6-ны өдөр ямар ч асуудалгүй. Харин монголчуудын анхны тогтмол хэвлэл “Шинэ толь хэмээх бичиг” анх гарсан өдөртэй холбон тэмдэглэнэ гэвэл буруу. “Шинэ толь”-ийн анхны дугаар юлийн тооллын 1913 оны гуравдугаар сарын 6-нд гарсан нь өнөө бидний дагаж буй григорийн тооллоор гуравдугаар сарын 19-тэй дүйцнэ. Сэтгүүл зүйн түүх бичвэрийн энэ алдааг л сануулсан хэрэг.

“Шинэ толь хэмээх бичиг”-ийн анхны дугаарт “Олноо өргөгдсөний гуравдугаар он хоёр сарын арван хоёр, оросын нэг мянга есөн зуун арвангуравдугаар он март сарын шинийн зургааны өдөр. Монгол улсын нийслэллэсэн Их хүрээний газар хэвлэв” гээд дурайтал биччихсэн байна. 1913 онд дэлхийн ихэнх орон григорийн тоололд шилжчихсэн, харин Орос юлийн тоололтой байсан. Тийм болохоор Оросын 1913 оны март сарын 6 гэж зориуд тодолсон хэрэг.

-Ийм тодорхой асуудал яагаад өдий хүртэл яригдаагүй юм бэ?

-Монголын сэтгүүл зүй судлал гэдэг салбар ухааны чалх, чансааг л харуулж байгаа хэрэг. Манай салбарын онолын судалгаа болон түүх бичлэгийн асуудалд эргэж харах зүйлс байна. Шинжлэх ухааны судалгаа гэдэг алхам тутамд хуучнаа эргэн нягталж, зөвийг нь бататгаж, бурууг нь залруулж явдаг зүй тогтолтой. Энэ зүй тогтол Монголын сэтгүүл зүй судлалд алдагдчихаад байна. Жишээ нь, “Шинэ толь”-ийн анхны дугаар хэвлэгдсэн өдрийг юлийн тооллын гуравдугаар сарын 6-ны өдөр байна гэдгийг би 2018 онд “Монголын чөлөөт хэвлэлийн хөгжил, төлөвшил” нэг сэдэвт бүтээлдээ анхааруулсан. Дараа нь доктор М.Одмандах “Монголын анхны тогтмол хэвлэлийн түүхийн судалгаа” нэг сэдэвт бүтээлдээ Монголын анхны тогтмол хэвлэл мэндэлсэн өдрийг 1913 оны гуравдугаар сарын 19 гэж үзэх нь зөв гэж бататгасан. Энэ бол шинэ судалгааны үр дүн. Салбарын эрдэмтэд үүнийг хэлэлцэн нэг мөр болгох ёстой.

-Монголын сэтгүүл зүйн түүх бичлэгийн арга зүй хоцрогдсон байна гэсэн Таны шүүмжийг уншиж байсан юм байна. Тэнд бичсэнээр бол салбарын эрдэмтэн судлаачдын дунд харин ч мэтгэлцээн өрнөөд байгаа юм биш үү?

-2021 онд хэвлэгдсэн миний “Монголын үнэн” сонины бодит түүх” бүтээлийг бүхэлд нь, М.Одмандахын “Монголын анхны тогтмол хэвлэлийн түүхийн судалгаа” бүтээлийг хэсэгчлэн шүүмжилсэн хариу бүтээл болох “Монголын үнэн” сонин монголчуудын оюун санааны үнэт өв, монгол үндэстний өмч мөн” номыг доктор Т.Баасансүрэн туурвиж, шинжлэх ухааны доктор М.Зулькафиль, Хөдөлмөрийн баатар, ахмад сэтгүүлч Х.Цэвлээ нар өмнөтгөл бичин хэвлүүлж, 2024.11.08-нд “Монголын үнэн” сонины газарт нээлтийн арга хэмжээ зохион байгуулсан. Тэр номын тухай сэтгэгдлээ“Үгүйсгэн шүүмжлэгч, төсөөлөн улстөржигч, эргээ хальж үерлэгч”-ээс хүндэт ах нартаа хүргэх үг” гэсэн давхар гарчигтайгаар нүүр номдоо би бичсэн. Доктор Т.Баасансүрэн уг бүтээлдээ “Үнэн” сонин нь “Монголын үнэн” сонины үргэлжлэл биш, төрөл арилжсан бүр өөр цоо шинэ хэвлэл гэж нотлох гэж санаархах нь үнэхээрийн явцгүй, өчүүхэн ч үнэмшилгүй бөгөөд үндэслэлгүй, бараг “захиалгат өдөөн хатгалга” гэж хэлж болохоор хорлонт үйлдэл юм” гэж дүгнэсэн, доктор М.Зулькафиль энэ дүгнэлтийг нь онцлон эшилсэнд хариу хоёр үг бичсэн хэрэг.

-Манай сэтгүүл зүй судлалын ноён оргилуудын анхааралд өртөж, хариу ном гаргах хэмжээний бүтээл гэхээр сонирхол татаж байна. Таны тэр судалгаа юугаараа онцлог юм бэ?

-Нэгдүгээрт, Коминтернээс 1920 оны 11 дүгээр сарын 10-аас 1921 оны дөрөвдүгээр саын 19 хүртэлх хугацаанд Эрхүүд нийт 6 дугаар хэвлэн Монголд түгээсэн “Монголын үнэн” сонин болон 1925.04.24-ний өдрөөс эхлэн МАХН-ын Төв Хорооны тогтоолын дагуу хэвлэгдэн гарсан “Үнэн” сонинууд нь хоёр өөр хэвлэл байна; хоёрдугаарт, Эрхүүгийн “Монголын үнэн” сонины гол санаачлагч, үүсгэн байгуулагч нь Коминтерн бөгөөд монголын хувьсгалч Д.Сүхбаатар, Х.Чойбалсан нарын оролцоо олон арван жилийн турш бидний уншиж байсан түүхтэй харьцуулбал хамаагүй бага байжээ; гуравдугаарт, зохиолч С.Буяннэмэх Эрхүүгийн “Монголын үнэн” сонины анхны эрхлэгч биш байна, оролцсон бол сүүлийн 1-2 дугаарыг бэлтгэхэд л оролцсон байж болох юм гэсэн 3 үндсэн асуудлыг хөндөж, холбогдох баримтуудаар нотолсон. Өнөөдөр 104 жилийн түүхтэй гээд байгаа “Үнэн” сонины 100 жилийн ой жинхэнээрээ бол энэ онд тохиож байна. “Үнэн” сонин 2010 онд л “Монголын үнэн” гэж нэрээ өөрчилсөн хэвлэл шүү дээ. Сэтгүүл зүй судлаач эрдэмтдийн буруу судалгаан дээр үндэслээд өөрийгөө коминтерны “Монголын үнэн” сонины залгамжлагч гэж ойлгоод байгаа юм. Жаахан юм мэддэг, уншдаг хүмүүст бол ичмээр дамшиг. Миний судалгаа болинтернэтэд нээлттэй байгаа “Монголия в документах Коминтерна. 1919-1934” (Улан-Удэ.: 2012.)бүтээлийг гол болгож, Коминтерний Хятад, Солонгос, Япон зэрэг Азийн орнуудтай холбоотой ил болгосон баримт, архивын материалууд, гадаад дотоодын эрдэмтдийн судалгааг харьцуулсан бүтээл. Надтай мэтгэлцье гэвэл эдгээр түүхэн баримтуудыг үгүйсгэх хэрэг гарна. Доктор М.Одмандах бид хоёрын бүтээлүүд Монголын сэтгүүл зүйн түүх бичлэгийн марксист арга зүйг эвдэж, түүхэн үнэнийг тодлох гэсэн судлаачийн сэтгэлийн дуудлага болохоос Т.Баасансүрэн гуай хариу номдоо битүүхэн хэлсэн гаднын том хөтөлбөрүүдийн захиалгат бичвэр бол биш л дээ.

-Та түрүүнд манай салбарын онолын судалгаанд эргэж хармаар зүйл байна гэсэн. Энэ тухайгаа тодруулж ярих уу?

-Сэтгүүлчийн хувьд би олон жилийн туршлагатай ч сэтгүүл зүй судлалдаа нэг сэдэвт бүтээл гуравханыг хэвлүүлсэн шинэ хүн. Сэтгүүл зүй судлалаар докторын зэрэг хамгаалах гэж ажиллахдаа хамгийн түрүүнд анзаарсан нэг зүйл бол манай онолын судалгаа хэвлэл мэдээллийн салбарын бодит амьдрал, хөгжлийн хурдцаас хол хоцорсон асуудал байв. 1990 онд нийгмийн тогтолцоо өөрчлөгдөхөд сэтгүүл зүйн салбар онолын чиг баримжаагаа өөрчлөх шаардлагатай болсон. Иргэдийн үг хэлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөө нээлттэй болсноор Зөвлөлтийн сэтгүүл зүйн онол үйлчлэхээ больсон. Энэ эгзэгтэй үед энэ чухал салбарын мэргэжлийн судлаачид угтан ирж буй шинэ нөхцөл байдлын эрсдэлийг тооцсон онолын үндэслэлтэй дориухан дүгнэлт гарган төрийн бодлогод тусгуулчихгүй яав даа, чөлөөт хэвлэлийн гэгдэх гучин хэдэн жилд онолын судалгаанд олигтойхон анхаарчихгүй яав даа гэх харамсал төрсөн. Монголын сэтгүүл зүй, хэвлэл мэдээллийн салбар өнөөдөр хэвлэлийн норматив онолуудын чухам алиныг нь баримтлан хөгжиж байгаа юм бэ? Энэ салбарт ер нь онолын тодорхой чиг баримжаа байгаа юм уу? Яагаад мэргэжлийн сэтгүүл зүй өнөөдөр нийгмийн сүлжээнд байр сууриа алдаж, буланд шахуулчихаад байгаа юм? Mass Communication The­ory гэдэг нэр томьёогоо хүртэл зөв ойлгож, оновчтой орчуулж чадсан юм уу гээд яривал та бид хоёрын яриа дуусахгүй.

-Сүүлийн жилүүдэд сэтгүүл зүйн ухааны докторууд олноор төрж байгаа. Тэдний судалгааны ажлууд асуудлыг зөвөөр шийдэхэд нөлөөлөхгүй байна гэж үү?

-Яалаа гэж, тэд сэтгүүл зүй судлалд өөр өөрийнхөө хувь нэмрийг оруулж байгаа. Дээр нь олуулаа болж байгаа нь сайн хэрэг. Гэхдээ суурь онолын асуудлыг хөндсөн ажил ховор байна. Тогоон дотроо түжигнээд асуудлыг бусад салбар ухаануудтай холбон судлах далайц үгүйлэгдэж байна. Харин Үндэсний батлан хамгаалахын их сургууль сүүлийн жилүүдэд мэргэжлийн сэтгүүлчдийг судалгаанд татан оролцуулж, салбар дундын судалгааг хөгжүүлж эхэлж байгаа нь сайшаалтай. Тэнд манайхнаас С.Буянхишиг “Нийгмийн аюулгүй байдлыг хангахад сэтгүүл зүйн бодлогын нөлөө” сэдвээр, Ж.Цэсэн МҮОНРТ-ийн асуудлаараюулгүй байдал судлалын докторын зэрэг хамгааллаа. Энэ бол маш сайн эхлэл.

-Нийгмийн аюулгүй байдлыг хангахад сэтгүүл зүйн бодлогын үзүүлэх нөлөө гэхээр их содон сонсогдож байна. Манайд сэтгүүл зүйн бодлого гэж ер нь байгаа юм уу?

-Доктор С.Буянхишиг энэ асуудлыг ул үндэстэй судалж, маш тодорхой дүгнэлт хийсэн байгаа. Тэрээр Монголд сэтгүүл зүйн салбарт нэгдсэн бодлого, хэрэгжүүлэх механизм байхгүй байгааг судалгаагаараа нотолсон. Сэтгүүл зүйн бодлого, эрх зүйн орчныг сайжруулах нь сэтгүүл зүйн нийгэмд үзүүлж буй сөрөг нөлөөллийг бууруулах арга хэмжээний суурь дэвсгэр нь болж өгнө, энэ суурьгүйгээр сэтгүүл зүйг сайжруулах оролдлого үр дүнд хүрэхгүй гэж үзээд засаж залруулах арга замыг хүртэл санал болгосон байгаа.

Монголын сэтгүүл зүйн салбар нэгдсэн бодлогогүй, эмх замбараагүй, абсолют эрх чөлөөтэй, хариуцлагагүй явж ирсэн нь манай сэтгүүл зүй, хэвлэл мэдээллийн салбарт баримталж байгаа суурь онол болох хэвлэлийн либератари онолтой холбоотой гэж тэрээр үзээд харьцангуй үр дүнтэй нь олон орны туршлагаар батлагдсан Хэвлэлийн нийгмийн хариуцлагын онолыг Монголд хэрэгжүүлэх, тэгэхдээ шууд хуулбарлалгүй, бусад норматив онолоос манай орны нөхцөлд тохирох зарим зүйлийг нь тусгах замаар баяжуулан Монголын онцлогтой нийгмийн хариуцлагын онолыг бий болгох нь зүйтэй гэсэн санал дэвшүүлснийг би хувьдаа талархан дэмжиж байна. Бид онолын асуудлаа тодорхой болгохгүйгээр бодлого, хөгжил яриад ямар ч үр дүнд хүрэхгүй.

-Нийгмийн хариуцлагыг дээшлүүлэх нэрийн дор төрийн цензур, дарангуйлал тогтоох аюулаас бид их болгоомжилж байна. Үүнээс яаж зайлсхийх вэ?

-Хэвлэлийн эрх чөлөөнд хэн ч халдах ёсгүй гэдэг нэрийн дор гучин хэдэн жил дураар дургисны гор гарч, өнөөдөр хэн муухай харааж, бүдүүлэг авирласан нь од болдог, хэрүүл рүү хошуураад хэрэгтэй мэдээллийг тоодоггүй цаг үе ирлээ. Үндэсний аюулгүй байдалд халтай болчихлоо шүү дээ. Зохицуулалт хэрэгтэй. Тэгэхдээ өөрийн чинь хэлсэн аюулаас зайлсхийхийн тулд Төр-Салбар-Нийгмийн хамтын зохицуулалтын гурвал гэсэн хэлбэрийг зөв хослуулсан тусгай нэгдмэл бодлого хэрэгжүүлье гэсэн доктор С.Буянхишигийн санал ер нь хамгийн боломжит хувилбар гэж харагдаж байна.

-Үндэсний болон Нийгмийн аюулгүй байдлын ялгаа нь юу вэ?

-Үндэсний аюулгүй байдал гэхээрээ Монгол улсын үндэсний язгуур ашиг сонирхол гадаад, дотоод аюулаас хамгаалагдсан байдал гэсэн онолын тодорхойлолт байдаг. Нийгмийн аюулгүй байдал гэхээрээ хувь хүн, нийгмийг аюулаас хамгаалах цогц арга хэмжээний үр дүнгээр илэрхийлэгдэх нөхцөл байдлыг хэлнэ. Мэдээллийн аюулгүй байдал бол Монгол Улсын үндэсний аюулгүй байдлын нэг чухал бүрэлдэхүүн хэсэг. Түүнд үндэсний сэтгүүл зүйн үүрэг хариуцлага маш их. Сэтгүүл зүй бол нийгмийн өмнө хариуцлага хүлээдэг онцгой салбар гэдгийн нэг учир нь энэ. Тийм болохоор сэтгүүлчийн нийгмийн хариуцлага гэж ярихаас биш, сэтгүүлчийн иргэний хариуцлага гэж ярьдаггүй юм. Үндэсний аюулгүй байдлыг хангах үүргээ Монголын сэтгүүл зүй гүйцэтгэж чадахгүй байгаа чинь дам утгаараа монгол үндэстэн, Монгол Улсын оршин тогтнохуйд сөргөөр нөлөөлж байна гэсэн үг ээ дээ. Энэ нь манай салбарт хийж хэрэгжүүлбэл зохих онол-практикийн ажил мөн ч их байна даа.

 

Д.Туяа

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл

Дижитал харанхуй хүн DNN.mn

Цахим орчинд гарсан мэдээллээр толгойгоо цэнэглэдэг, тэндээс уншсан юуг ч гэсэн үнэн хэмээн итгэдэг, ямар нэгэн анализ дүгнэлт хийдэггүй, хийхийг ч хүсдэггүй хүмүүсийг дижитал харанхуй хүн хэмээн нэрлэжээ. Одоо цагт ийм хүмүүс нэлээд олширч байгаа аж. Энэхүү дижитал хүмүүс ямар нэгэн мэдээллийг цензургүй хүлээн авч бат итгэдэг. Дараа нь дахин өөр мэдээлэл аваад мөн л шууд итгэдэг.

Энэ мэт давтамжтай мэдээлэл нь байнга солигдох боловч бүгдийг нь үнэн гэж итгэдэгт тэдний гол асуудал оршдог байна. Өөрөөр хэлбэл, тогтсон үзэл бодолгүй маш туйлбаргүй хүмүүсийг ингэж нэрлээд байгаа ажээ.

Хүүхдүүд интернэтэд хэт их цаг зарцуулах нь найзуудаасаа хөндийрөх шалтгаан болдог. Өөрийнх нь аз жаргал интернэт орчин мэтээр төсөөлж, зөвхөн тэндээ л сэтгэл зүрхээ зориулдаг. Ингэснээр найз нөхдөөсөө холдон хажиг зожиг болдог. Үүний бэлээхэн жишээг бид бишгүй л ярьдаг. Эмээгээ эмнэлэгт сахихаас дургүйцдэг залуу цахим хуудаснаа “Эмээгийн бие өвдсөн. Сэтгэл зовоод үхэх нь ээ” гэж бичдэг. Уг нь тэр залуу эмнэлэгт эмээгээ нэг өдөр ч болов сахьсан бол жинхэнэ халуун харилцаа, амьдралын үнэ цэнэ, хайрыг мэдрэх байлаа.

Харин түүнд цахим орчноос элдэв хэрэгтэй хэрэггүй мэдээлэл үзэж, цахимаар эмээдээ санаа зовох нь хамаагүй амар хялбар учраас эмнэлэг явдаггүй. Иймэрхүү хүмүүсийг л дижитал харанхуй хүмүүс гэж нэрлээд байгаа юм.

Д.ОюУНтУяА

 

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл

Ч.Болд: Хоёр орны хооронд дипломат харилцааны эхлэлийг тавьсан анхдагчид нь 1926-1930 онд Франц улсад суралцсан дөрвөн сурагч юм DNN.mn

Монголоос анх баруунд сургахаар сурлага, сахилга батаараа шалгарсан дунд сургуулийн 35 хүүхдийг сонгон авч илгээсэн нь 100-гаад жилийн өмнөх томхон үйл явдал юм. Хожим тэд Монгол Улсын боловсрол, шинжлэх ухаан, соёл урлаг, аж үйлдвэрийн салбарын тэргүүлэх сэхээтнүүд болсон билээ. Монгол төрийн шийдвэрээр 1926 оноос Герман, Францад сурч байсан хүүхдүүдийг 1930 онд гэнэт эгүүлэн татсан байдаг. Тэднийг сургахаар илгээсэн МАХН-ын Төв Хорооны дарга Ц.Дамбадорж, Судар бичгийн хүрээлэнгийн эрдэмтэн нарийн бичгийн дарга Ж.Цэвээн, Ардыг Гэгээрүүлэх яамны сайд Эрдэнэбатхан нарыг “баруунтан” хэмээн буруутгаж, албан тушаалаас нь буулгажээ. Монгол хүүхдүүдийг Герман, Франц улсад суралцуулах ажлыг анх сэдэж зохион байгуулсан, ажил хэрэг болгон хэрэгжүүлсэн бараг бүх хүн ямар нэг хэмжээгээр хэлмэгдэж, шорон гяндангийн хаалга татсан билээ. Дээрх 35 хүүхдээс л гэхэд гурав нь цаазлуулж, найм нь 3-25 жилийн ял эдэлж, хоёр нь сэжиг бүхий нас барсан байдаг юм. Тухайн үед явсан хүүхдүүдээс дөрвийг нь Францад сургаж байсан бөгөөд энэ тухай судлаач Ч.Болдтой ярилцлаа.

-Францад сурах анхны дөрвөн монгол хүүхдийг ямар шалгуураар сонгосон юм бол…

-Баруун Европт сургахаар нийт 35 хүүхэд шалгаруулан Герман улсад явуулаад тэндээсээ дахин дөрвийг нь сонгож Францад сургасан юм билээ. Ардын Засгийн газрын 1925 оны арваннэгдүгээр сарын 27-ны өдөр гаргасан шийдвэрийн дагуу Т.Аюурзана, Ж.Дүгэрсүрэн, Л.Намсрай, Л.Уртнасан нарын дөрвөн сурагч 1926 оны долдугаар сараас Франц улсад суралцаж эхэлсэн. Тэднийг Ардыг Гэгээрүүлэх яамны сайд Эрдэнэбатхан Парис хотноо хүргэж өгсөн байдаг юм. “Герман, Франц улс дахь монгол сурагчдын захиргаа”-наас 1929 онд “Герман, Франц улс дор бүхий монгол сурагчдыг хэрхэн юуг сургах тухай төсөвлөгөө” гэсэн албан бичиг АГЯ-нд явуулсан нь архивт бий. Тэнд “олон улсын эрхийг мэдэх ба цааз хуулийн боловсролтой мэргэжилтэн бэлтгэхэд зөвхөн Парис хотын сурагчдаас явуулмой” гэж бичсэн байдаг юм.

-Энэ дөрвөн хүний намтар түүх тодорхой байдаг уу?

-Одоо бол тодорхой болсон. Тухайлбал, Франц улсад суралцсан дөрвөн сурагчийн нэг нь Т.Аюурзана. Тэрбээр 1910 онд Амгаланбаатар хотноо төрж, Нийслэл Хүрээний анхны бага, дунд сургуульд суралцаж төгсөөд 1924-1926 онд Улаан-Үд хотноо сургуульд сурсан.

1926 оны 5-7 дугаар сард Германд хэлний бэлтгэл хийж, 1929 он дуустал Парис хотноо Мишле лицейд (Lycee Michelet) суралцаж байгаад буцаан дуудагдсан. Т.Аюурзана тус сургуульд суралцаж байхдаа боксын спортоор хичээллэж, сургуулийнхаа боксын тэмцээнд түрүүлж байсан тухай мэдээ бий.

-Эх орондоо ирээд юу хийж байсан хүн бэ?

-1930 онд эх орондоо эгэн ирээд Латин үсгийн зөвлөлийн нарийн бичгийн дарга, Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн ажилтнаар ажиллаж байгаад Москва хотноо аспирантурт суралцжээ. Мах-ноосны чиглэлийн нарийвтар ноост “Орхон” үүлдрийн хонь, нарийвтар ноост, өөхөн сүүлт “Жаргалант” үржлийн цөм сүргийг бий болгосон эрдэмтэн шүү дээ. Түүнд 1961 онд Гавьяат мал зүйч цол анх удаа олгож, Мах-ноосны чиглэлийн нарийвтар ноост хонь бий болгосны учир 1972 онд Төрийн шагнал хүртээсэн. Манай улсын анхны академич нарын нэг.

-Эдгээр хүүхдүүдийн Францад сурч байсан тухай дурсамж дурдатгал нь байдаг болов уу?

-Франц явсан дөрвөн хөвгүүний нэг Ж.Дүгэрсүрэнгийн дурсамж бий. Тэрбээр “1926 оны 4 дүгээр сард Батухан багш сайд, Далай, Авирмэд багш нар бидний 30 гаруй хүүхдийг авч, хоцрогдсон Монгол Улсдаа соёл боловсрол олж ирэхээр Баруун Европын зүг чиглэн явж байлаа.Анх бид Германд хүрч очлоо. Тэнд хэл бичиг сурч байтал Батухан багш, Илийн цахар Уртнасан, говь нутгийн Л.Намсрай, Амгаланбаатар хотын Т.Аюурзана бид дөрвийг дуудаж “Та нарыг сонгон авч улсын их хэрэгт ирээдүйд зүтгүүлэхээр сургах гэж энэ газар ирсэн. Одоо Монголын сурагчдыг Франц улсад сургах шийдвэр гарч байгаа болохоор та дөрвийг удахгүй хэд хоноод Парис хотод аваачиж өгнө дөө” гэв.

Тэр үед багш Батухан маш их зүйлийг хийж Монголын холбогдолтой газрын зураг хэвлүүлэн гаргахаар бэлтгэв. Авирмэд багш монгол бичгийн машин захиалж, хэвлэлийн төрөл бүрийн зургийн бар хийлгэсэн. Эрдэнэбатухан багшийн бичсэн “Ази тив” гэдэг номын барыг хийлгэв. Үүнээс гадна Германы олон зүйлийн соёлын хэрэгцээтэй зүйлийг хэрэглэхээр худалдан авч Монголд явуулж байсан болно. Ингэж Баруун Европтой худалдаа арилжааны талаар анх харилцаж байсан цаг.

Парис хотод 1926 оны долдугаар сарын 28-нд хүрэлцэн очиж Батухан багш ЗХУ-аас Франц улсад суугаа Элчин сайдын яамнаас франц хэлний багш гаргуулан бид нарт франц хэл бичгийг заалгах болсон, францын академийн нэрт эрдэмтэн бөгөөд монгол судлаач академич П.Пеллио бидний даамал болж, улмаар Парисийн Лицей Мишлэ гэдэг 12 жилийн дунд сургуульд оруулж байсан. Батухан багш бидэнд “Соёлтой газар ирээд хоцорсон Монголоо умартуузай, элдэв гоё сайхныг үзээд толгой, хөл алдаж болохгүй. Юмыг их сурах хэрэгтэй. Урьдаар хэл бичгийг эрхэмлэн 1-2 жилдээ үзэх хэрэгтэй. Эв түнжинтэй, дөрвүүл ах дүү мэт байх нь чухал. Бие биеийг хамгаалж явах хэрэгтэй. Хувьсгалч хүн юмны түрүүнд хэрэгцээт зүйлийг тунгаан авч хэрэглэх нь чухал” гэхчилэн сургамжийнхаа үгийг хэлж явсан” гэж дурсан бичсэн байдаг юм.

-Ж.Дүгэрсүрэнгийн намтар түүх нь гэвэл…

-1910 онд Буриадын Хорь аймгийн Элхид (одоогийн ОХУ-ын Буриад улсын Зиаграевский районы  Илинск суурин) төрсөн хүн. 1917 онд Нийслэл Хүрээн дэх Оросын Консулын сургуульд 1923 онд Ардын Засгийн анхны бага, дунд сургуульд суралцаж төгссөн.

Ж.Дүгэрсүрэн нь Францад лицей сургуулиа төгсөж Сорбонны их сургуульд орох болоод байтал буцаан дуудагдсан. Францаас ирсний дараа буюу 1930 оноос хойш төрөл бүрийн ашигт малтмалын орд газруудыг илрүүлэх 128 удаагийн экспедицид оролцон, 30 гаруй томоохон орд газруудыг нээсний зэрэгцээ эрдэм шинжилгээ, үйлдвэрлэлийн чанартай 104 боть зохиол бичиж геологийн болон бусад санд хадгалуулсан хүн.

1930-1932 онд Зөвлөлтийн эрдэмтэдтэй хамт Хөвсгөлийн Хорьдол сарьдагийн аранзан зэс, Эрдэнэтийн овооны зэс, Хэнтийн Тугалтайн нурууг шинжлэж баялгийг нь тогтоож байсан. Өнөө бидний ашиглаж буй Өмнөговийн Таван толгойн нүүрс болон Охин хөтлийн нүүрс, Зүүнбаянгийн нефть, Бэрхийн хайлуур жонш, Дорноговийн Өндөр шилийн гөлтгөнө зэрэг олон орд газрыг нээж илрүүлэх, нөөцийг нь тогтоох, шинжлэн судлах ажилд оройлон зүтгэж явсан гавьяа түүнийх. Манай эрдэмтдээс хамгийн анх газар зүй, эрдэс судлалын шинжлэх ухааны докторын зэрэг хамгаалсан хүн.

-Францад сурсан дөрвийн нэгийг эсэргүүний хэргээр цаазалсан гэдэг. Хэн нь юм бэ?

-Тэр бол Л.Намсрай. 1925 онд нийслэлд ирж Оюутны сургуулиас шалгаран Парисын Мишле лицейд сурч байгаад дуудагдан ирсэн. Ирээд Намын түр сургуульд дэлхийн байдал, тоо бодлогын багш, Ардыг Гэгээрүүлэх яаманд зурагчин, Улсын хэвлэлд зураачаар ажиллаж байж. 1933 оны 5 дугаар сард цэрэгт сайн дураар явж I дивизийн их бууны хороонд улаан гэрийн эрхлэгч, мөн оны намар Цэргийн театрт шилжин ажлын цэрэг, “Улаан-Од” сонин, Улсын Хэвлэлийн хороо хоёрын дунд зурагчин, мөн “Улаан-Од” сонинд түгээгчээр ажилласан юм билээ. Дараа нь Цэргийн театрт туслах дарга, найруулагч, 1938 оны намраас Цэргийн театрт зурагчин, жүжигчин, найруулагч зэрэг ажлуудыг хийж байгаад 1941 оны сүүлчээр ДЯЯ-нд баривчлагдсан.

Түүнд “…1926-1929 онд Франц улсад суралцаж байхдаа хөрөнгөтний үзэл онолоор хүмүүжсэн, угаасаа тайж язгууртан, хувьсгалын бодлогыг зөвшөөрдөггүй, 1929 оноос Францын тагнуулын газрын тагнуулч, цэргийн эрхтэн генерал Жорж Ассолонд элсэн францын тагнуул болж, өөрийн улсад ирснээс хойш Мэргэн гүн Гомбожавын удирдлагаар удаа дараа тагнуулын мэдээ хураалгаж байсан, Гомбожавын шийдвэрээр 1932-1936 онд Германы тагнуул Дэмчигийн Буддарьтай ажиллаж цэргийн тухай тагнуулын мэдээг удаа дараа хураалгаж байснаас гадна гэрэл зургийн материалыг хорлон сүйтгэх, сүүлийн үед Буддарийн шийдвэрээр Иш-Аюуш, Балданцэрэн нарын удирдлагаар Японы тагнуулчидтай хамтран ажилласан нь өөрийн нь удаа дараагийн мэдүүлэг, гэрч … нарын гэрчилснээр батлагдсан” гэсэн хилс хэрэг тулгаж, давж заалдах эрхгүйгээр хувийн эд хөрөнгийг нь хураан улсын орлого болгож, буудан алах ял оноосон байдаг.

-Харамсалтай юм. Монголын анхны мэргэжлийн гэрэл зурагчин байж дээ…

-Манай улсын ууган гэрэл зурагчдын нэг В.Бадамтай хамт ажиллаж байсан музейн ажилтан, 1930-аад оны үеийн “Чи бичиг мэдэх болсон уу?” гэдэг олны танил зурагт хуудас бүтээсэн зураач шүү дээ. Мөн тэрбээр “Өргөмөл Сувд” зэрэг арваад жүжгийн зохиол бичсэн зохиолч, “Партизан Батхүүгийн зам” зэрэг олон жүжиг найруулан Цэргийн театрын тайзнаа тавьсан найруулагч.

Нэг үгээр хэлбэл, 1930-1940-өөд оны манай соёл урлагийн томоохон зүтгэлтэн байлаа. Улс төрийн хилс хэрэгт хэлмэгдэж цэл залуугаараа өнгөрсөн энэ сэхээтний нэр он цагийн зузаан тоосонд дарагдаж бүдгэрэн мартагдсан нь харамсалтай. Гэвч түүний алдар манай соёл урлагийн түүхийн хуудаснаа зохих байр сууриа эзлэн мөнхрөнө гэдэгт эргэлзэхгүй байна.

-Л.Уртнасангийн талаар мэдээлэл байна уу?

-Л.Уртнасан нь 1912 онд Сумъяа бэйсийн хошуунд төрсөн.Нийслэл Хүрээний анхны бага, дунд сургуулийн тэргүүний сурагч. Парисаас дуудагдаж ирээд багшилж байхдаа франц хэлнээс “Дэлхийн байдал” хэмээх ном орчуулж хэвлүүлсэн нь манай улсын газар зүйн анхны сурах бичиг болсон гэдэг. Тэрбээр Германд сурч байсан Д.Сурмаажавтай 1931 онд ханилан суужээ. Тэд Хүрээний анхны бага, дунд сургуульд хамт сурч байсан. Л.Уртнасан 1932-1935 онд ЗХУ-ын Ленинград хотод Цэргийн хүн эмнэлгийн академид явж суралцсан байна. Төгсөх жилээ хүнд өвчний учир нутагтаа буцаж ирээд 1936 онд нас барсан. Хорвоод дөнгөж 24-хөн жил амьдарч цэл залуугаараа нас барсан түүний тухай мэдээ баримт тун хомс. 1936 онд өвчний учир насан эцэслээгүй бол 1937 оны их хэлмэгдүүлэлтээр зүгээр өнгөрөхгүй байсан нь лавтай.

-Яагаад?

-Охин У.Батнасантай нь 2008 онд уулзаж байхад ярьсан нэгэн зүйл санаанаас гардаггүй юм. Тэрбээр: “Ээж минь “Танай аав азтай хүн” гэдэг байсан.Учир нь аав минь 1936 онд өвчнөөр өөд болсон. Гэтэл өөд болсных нь дараа жил буюу 1937 онд их хэлмэгдүүлэлт эхэлсэн шүү дээ. Ленинград хотод Цэргийн хүн эмнэлгийн академид аавтай минь хамт сурч байсан Ш.Сүхэндамба нарын дөрвөн их эмчийг 1937 онд баривчлан цаазалсан гэдэг. Тэгээд л ээж маань “Хэрэв аав чинь байсан бол юу гэж амьд үлдэх билээ. Харин ч бидний гар дээр өргүүлж байгаад өөд болсон азтай хүн” гэдэг байсан. Сүүлд намайг сургуульд орсоны дараа ногоон малгайтай нэг хүн ирээд “Аав чинь хаана байна” гэсэн. Бурхан болсон аавын минь зураг авдар дээр байгаа шүү дээ. Ээжээс “Энэ хүн хаана байна” гэж асууж байсан. Мөн ч тэнэг хүн шүү. Тэгэхэд ээж минь уурандаа “Сэлэнгэ аймгийн Түшигцагаан нуурт байгаа” гэж хэлж байж билээ гэсэн юм.

-Энэ дөрөв дээр дараа нь Францад сурахаар хоёр хүн нэмэгдэж очсон байдаг билүү?

-Тиймээ. 1927 оны эхээр эдэн дээр нэмэгдэж насанд хүрсэн хоёр хүн Парист суралцахаар очсон бөгөөд М.Гомбожав нь Сорбонны их сургуульд, Ц.Бадамжав (эмэгтэй) нь “Коллеж де Франс”-д суралцаж байсан.

Түүхнээ Мэргэн гүн гэж алдаршсан Гомбожав бол алтан ургийн язгууртан, хошууны Засаг ноён явсан хүн. Тэрбээр1923 онд Нийслэл Хүрээнд ирж Оюутны сургуульд суралцахын зэрэгцээ, Судар бичгийн хүрээлэнд ажиллаж, Ж.Цэвээн, Жамьян гүн нартай дотносжээ.1925-1926 онд ЗХУ-ын Ленинград хотноо Дорно дахины дээд сургууль, 1927-1929 онд Франц улсад суралцаж байсан. Манж, төвд, хятад, орос, англи хэлтэй, герман, франц хэлийг гарамгай эзэмшсэн Монголын үндэсний анхны шилдэг сэхээтний нэг. Сорбонны их сургуульд суралцаж байхдаа нэрт монголч эрдэмтэн П.Пеллиогийн шавь байсан.

М.Гомбожав нь 1930-1933 онд Зөвлөлт Буриадын эрдмийн хүрээлэнд нэр томьёоны толь зохиох ажилд оролцож, 1933 оноос “Монгол хэлний дэлгэрэнгүй тайлбар толь” зохиох анхны комиссын нэгэн гишүүн нь болж байв. Түүнчлэн энэ үедээ Багшийн сургууль, Намын төв сургууль, Орос сургуульд багшилж байжээ.

Буриадад ажиллаж байхдаа буриад бүсгүй Оюунбилэгтэй ханилж, 1934 оноос Ленинградын Дорно дахины дээд сургуульд Ж.Цэвээнтэй хамт ажиллаж байгаад 1937 оны наймдугаар сарын 18-ны шөнө ЗХУ-ын Дотоод яамныханд баривчлагдсан. “Хувьсгалын эсэргүү” гэх хилс хэргийн учир Магаданд хоригдож байгаад 1940 онд нас барсан.Монгол хэл шинжлэлийн нэрт эрдэмтэн, анхны аспирант энэ хүний хувь заяа ингэж эмгэнэлтэйгээр төгссөн.

-Харин Бадамжавын хувь заяа хэрхсэн бол?

-Эрдэмтэн Ж.Цэвээний гэргий Ц.Бадамжав нь хойт Хори аймгийн нутагт 1886 онд төрсөн.Бага насандаа Хаант Орос улсын гимназид суралцаж төгсөөд албан байгууллагуудад бичээч, данс хөтлөгч зэрэг ажил хийж явжээ. Ж.Цэвээнийг буриад мужийн соёл гэгээрлийн байгууллагуудад эрдэм шинжилгээний ажил хийж байхад нь танилцан гэр бүл болсон байна.

Энэ хүн Хаант Орос улсад гимнази төгсөж, хаа холын Франц улсын коллежид суралцаж, Нийслэл Хүрээний дунд сургуульд багшилж, “Народный дом”-д үдэшлэг олон нийт зохион байгуулж,1921 оны хавар МАН-ын анхдугаар хуралд оролцож, Москвад хуралдсан III Интернационалын II их хурал, Бүх дэлхийн Эмэгтэйчүүдийн анхдугаар их хуралд суулцаж, Клара Цеткинтэй танилцан, Монголын бүсгүйчүүдийг хэрхэн удирдаж, эмэгтэйчүүдийн эвлэл байгуулах тухай заавар сургаалыг авч иржээ. Мөн 1924 онд НТХ-ны дэргэд Бүсгүйчүүдийн тасгийг анх зохион байгуулахад орлогч эрхлэгч болж байсан. Бадамжав нь ардын хувьсгалын үйл хэрэгт анхнаас нь зүтгэж явсан гавьяатай нэгэн төдийгүй Монголын эмэгтэйчүүдийн байгууллагыг үндэслэгчдийн нэг юм.

Бадамжав эх орондоо эргэн ирээд багшлахын зэрэгцээ орос, франц хэлнээс орчуулга хийж байжээ. Эрдэмтэн зохиолч Д.Цэвэгмид түүний тухай дурсахдаа: “…Бадамжав гуайн яриаг Д.Нацагдорж их л анхааралтайгаар сонсож, франц хэлнээс нэгэн зүйл ном орчуулан тайлбарлуулж суудаг сан” гэжээ.

Францад угсаатны зүйн ухаанаар эрдмийн зэрэг хамгаалах ажлаа эхлэх үеэр түүний нөхөр Ж.Цэвээнийг “баруунтан” хэмээн ажлаас нь халж, улмаар улс төрийн хилс хэрэгт баривчилсан учраас Бадамжавын мөрөөдөл бүтэлгүй болж. Тэр Монголын газар зүй, угсаатны зүйг судлан, монгол, төвд, франц хэлний материал цуглуулж байсан боловч ямар ч дэмжлэг олсонгүй явсаар 1939 оны хавар насан эцэслэсэн.Түүний амьдралын сүүлчийн он жилүүдийн тухай зохиолч Д.Цэвэгмид дурсахдаа “…Чойжилсүрэн бид хоёр Багшийн сургуулийн түлээнээс нэг явган тэрэг түлээг Бадамжав гуайнд аваачиж өгсөн юм. Тэгэхэд Бадамжав гуай Далан давхарт нэг муу овоохойд сууж байсан даа. Бадамжав гуай өөрийгөө лүйжинч болсон гэж хэлээд, дахин битгий ирээрэй, та нарт муу юм болж мэднэ гэсэн дээ, хөөрхий” гэж бичсэн нь бий.

Москва, Ленинградаар аялж, Берлинд буудаллаж, Парист номын дуу сонсож явсан, орос, франц хэлтэй, түвд, манж бичиг номонд торохгүй болсон энэ эмэгтэйн амьдрал, хувь заяа цөвүүн цагийн шуурганд уруудан эмгэнэлтэйгээр төгссөн юм.

-Ирэх онд Монгол Улс, БНФУ-ын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 60 жилийн ой тохионо. Танд хийхээр төлөвлөсөн зүйл байгаа юу?

-Би сүүлийн 16 жилийн туршид энэ сэдвээр судалгаа хийхдээ нэгэн зууны тэртээ Франц улсад суралцсан дөрвөн сурагч болон хоёр оюутны амьдрал, хувь заяаны түүхийг өгүүлсэн ном бичиж хоёр удаа хэвлүүлсэн. Мөн хоёр удаа эрдэм шинжилгээний хурал санаачлан зохион байгуулж, гурван удаа архивын баримт-гэрэл зургийн үзэсгэлэн дэглэж олон нийтэд үзүүлж байлаа.

Монгол Улс, БНФУ-ын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 60 жилийн ой ирэх 2025 онд тохионо. Гэхдээ энэхүү албан ёсны харилцаанаас хагас зуун жилийн өмнө хоёр орны хооронд “ардын дипломат”-ын эхлэлийг тавьсан анхдагчид нь 1926-1930 онд Франц улсад суралцсан дөрвөн сурагч байсан юм аа гэдэг түүхийг олон нийтэд хүргэхээр чармайн зүтгэсэн хөдөлмөрийн минь үр дүн энэ л дээ.

Ирэх онд тохиох түүхэн ойд зориулан уламжлал ёсоор гэрэл зургийн үзэсгэлэн гаргахын зэрэгцээ монгол-франц хэлээр цомог хэвлүүлэх бодолтой. Мөн баримтат кино бүтээх санаа байна.

-Кино хийхэд өндөр өртөг зардал гарна биз дээ?

-Нэг үеэ бодоход 1926-1930 онд Герман, Франц улсад суралцсан монгол сурагчдын түүхийг сонирхдог, дэмждэг хүмүүс, албан байгууллагууд бий болсон шүү. Одоо бол манайхан энэ түүхийн тухай тодорхой хэмжээнд мэдэх болсон. Би нэг ном бичээд 300 хувь хэвлүүлж дөнгөнө. Харин баримтат кино бүтээгээд гурван сая хүнд хүргэх бол өөр хэрэг. “Бүх урлагийн дотроос хамгийн чухал нь кино мөн” гэсэн үг байдаг биз дээ? Санаж сэдээд хөөцөлдөж явахад сайхан сэтгэлээр туслах хүмүүс гараад ирдэг юм байна лээ. “Болно доо, болгоно доо” гээд л зүтгэж явна.

 

Categories
xурдан-морь мэдээ

Г.Баттулга: Монголд мэргэжлийн морь унаач буюу Jockey бэлдэх хэрэгтэй гэж боддог DNN.mn

Одоогоос 10 гаруй жилийн өмнө АНУ-ын баруун Виржиниа дахь “Чарльз таун” цогцолборын морин тойруулгын уралдаанд монгол уяачийн уясан Сансар-Уул нэртэй морь түрүүлсэн талаар шуугиж байв. Дараа жилүүдэд нь дараалан “Цэнгэлийн Манлай”, “Сутайн салхи” нэртэй морьдыг өнөөх монгол уяач уяж түрүүлгэснээс хойш монголчуудын олон морьд тэнд торгон жолоогоо өргүүлж байна. Өнгөрсөн сард л гэхэд Бридж констракшны ТУЗ-ын дарга Ч.Дорждэрэмийн хүрэн халзан соёолон дээрх уралдаанд түрүүлжээ. Эдгээр хурдан хүлгүүдийн уяа сойлгыг тааруулдаг уяач Гүрийн Баттулгатай ярилцлаа.

-Та манай уншигчдад өөрийгөө танилцуулахгүй юу. Америкт хэзээ очсон бэ. Одоо наанаа суурин амьдарч бна уу?

-Намайг Гүрийн Баттулга гэдэг. Төв аймгийн Баянжаргалан сумын харьяат. Аравдугаар ангиа Төв аймагтаа төгсөж , УБИС-д орж 4 жил сурч төгсөөд 2001 онд Америкт ирсэн, одоо хүртэл амьдарч байна. Анх ирээд олон янзын ажил хийсэн тогооч, тогоочийн туслах, жолооч ,жолоочийн туслах барилга, мужааны туслах гээд. Сүүлийн жилүүдэд морин уралдааны тойруулга дээр ажилаж байна. Багадаа хөдөөний хүүхдүүдийн адил аав ээждээ туслаж малчин айлын хүүхэдүүд ямар байдаг, тэр жишгээр л өссөн дөө.

-Аав тань морь уядаг байсан уу?

-Манай аавыг Гүр гэдэг. Адуунд сайн, эмнэг моринд эрэмгий, ямар ч эмнэг мориноос айлгүй булгиулдаг, морь сайхан уургалдаг, их даруухан, дуу цөөтэй хүн байсан. Сумын зургаан удаагийн аварга. Монголд бужигар адуу гэж сонин адууг үеэл ах Чүлтэмийн хамт дайны үеэр оруулж ирж бий болгосон түүхтэй. Одоо ч бужигар адуудаас нь байгаа. Дээхнэ үед ороо адуу гэж байсан. Хүний бараанаар ороолж дайждаг. Хүмүүс холоос барааг нь харахаас барина, ойртоно гэж байдаггүй. Харин манай аав болон Чойдорын Пүрэвдорж гээд цөөхөн хэдэн хүн л уургалж барьдаг байсан гэсэн.

-Америкт очоод морин тойруулгатай яаж холбогдсон юм…

-2006 онд энэ “Charles Town” морин тойруулгын Уяач Жэймс Кэсэй гээд уяачийн ферм дээр ажилд орж, эмнэг даагануудыг нь сургалцан, хавар гүү унагалахад нь тусалж эхэлсэн. Эмчийн туслахаар нь ч ажиллаж байсан. Дараа нь морин тойруулга дээр очиж уяачийн туслахаар ажиллахдаа морьдыг өглөө унахаас эхлээд уралдааны төрлийн бүхий л ажлыг хийсэн. Энэ бүгдийг би ганцаараа хийдэггүй, олон хүмүүсийн хамтын ажил. Нэг морь сургана гэхэд 2-3 хүн элбэж хамтарна. Нэг морь уялаа гэхэд нэг унаач унана, дараа нь нэг хүн алхуулна, өөр нэг хүн өрөөг нь цэвэрлэнэ гээд хүн бүр тус тусынхаа ажлыг хийнэ. Гурван том фермтэй, жилд 40 гаруй гүү унагалдаг.

-Монголд морь уях, Америкт морь уяхын ялгаа юу вэ?

-Монгол, Америкийн морь уях ялгаа их ээ. Америкт морь уях, уралдуулах нь бизнес спортын чиглэлээр маш нарийн хөгжсөн. Уралдааны морийг 18 наснаас дээш мэргэжлийн унаач нар унана. Адууг хоёр наснаас нь эхэлж уралдуулна. Яагаад гэхээр бага адуу хүүхэд хоёрын яс нь бэхжиж дуусаагүй байдаг. Шинэ морийг 3-6 сарын хугацаатай уяна. Морь болгоны биеийн онцлогт уяагаа тааруулна. Эхний 1-2 сард зөөлхөн ергүүлж давхиулж сургана. Дараа нь бяр хүч, хурд амьсгааг нь тааруулна гэх мэтээр ажиллана. 2000 оны эхээр Монголын зарим нэгэн уяач энд ирээд явсан. Энд морь яаж уяхыг харсан байх. Одоо Монголд зарим уяач эндхийн уяагаар морьдоо уяж байх шиг байна лээ. Зөөлхөн ергүүлж, цогиулдаг. Эрлийз адууг тэгж л хүч бярыг нь тааруулж давхилын төгсгөлд аажим аажмаар хөдөлгөж тарлаж уядаг.

-Монголдоо ирж байгаа юу?

-Жилдээ нэг Монголдоо очдог. Өнгөрсөн жил нутгийн 100 жилийн ойгоор их морь түрүүлж, азарга 4-т, соёолон 3-т орж сайхан наадсан. Галын хүрэн, Даваанэрэнгийн халзан гээд манай сумаас улсын наадамд олон түрүүлсэн хүлгүүдийн хөшөөнд наадмын өглөө хүндэтгэл үзүүлэх ёслол болсон юм. Би энд сургаж уралдуулж, олон түрүүлгэсэн мориныхоо хоёр тахыг нь өвөртлөөд очиж хөшөөн дээр нь хадагтай тавина даа гэж явтал ээжийн минь их дотны дүү, улсын наадамд хүрэн морио унаж түрүүлж байсан Нэргүй эгч маань тэнд таягаа тулаад явж байхыг хараад сэтгэл хөдөлж, ээжийгээ их санаж жаахан уйлж, холоос харж байгаад явсан. Нутгийн хоёр морины хөшөөн дээр ч очиж чадаагүй. Түрүүлсэн морьдынхоо тахыг багадаа өссөн уулсынхаа тахилга дээр тавчихаад яваад өгсөн. Энд америкууд түрүүлсэн морины тахыг их нандигнаж хадгалдаг нь бэлгэ дэмбэрэл, ёс заншил юм.

-Ер нь Монголоос Америк хүртэл явахдаа хамгийн гоё адууг хаана харсан вэ?

-Монголдоо харсан. Манай Баянжаргалан сум сайхан адуутай. Намайг хүүхэд байхад манай сумын Пүрэвсүрэн,Цэвэгсүрэн гээд сайхан гоё адуутай, адуугаа азарга азаргаар нь, зүс зүсээр нь өсгөдөг айлууд байсан, одоо ч байна. Д.Чимэд-Очир, Г.Шагдар, Дагвадорж гээд сайхан адуутай айл зөндөө байгаа. Энэ нутгийнхаа адууг л гоё адуу гэж хэлнэ дээ. Манай сумын домогт халзан азарганы эзэн, их уяач Даваанэрэн болон Гал гуайн ач зээ нар адуу малаа сайхан өсгөж нутаг орондоо аварга, мянгат малчин болж өвгөдийнхөө голомтыг залган нэр төртэйгөөр амьдарч байна. Даваанэрэн гуайн зээ хүүгийн азарга, Гал гуайн дөрөв дэх үеийг залгамжилж яваа Саранхүү ахын хязаалан сумынхаа 100 жилд хол тасархай түрүүлж байна лээ. Энэ бүгд л миний хамгийн сайхан бахархал даа. Энд морьдоо түрүүлэхээр хамгийн түрүүн аав ээжийгээ, нутгаа л их санадаг даа.

-Монгол уяачдаас Америкт хамгийн анх морь түрүүлгэсэн хүн нь Та. Ер нь гаргасан амжилтуудаасаа дурдаач…

-“Ан олзвор” компанийн захирал, анхны Их хурд уралдаанд азарга нь түрүүлж байсан У.Буяндэлгэр гээд ахын Сансар-Уул нэртэй морийг 2011 онд түрүүлгэсэн. 2012 онд Булган аймгийн Могд сумын харьяат Ц.Цэнгэлийн “Цэнгэлийн Манлай” хүлгийг, 2013 онд Ховд аймгийн Дарви сумын нутгийн зөвлөлийн дарга Баатарын “Сутайн салхи”, бас Ц.Цэнгэл ахын нэлээд хэдэн америк нэртэй морьдыг түрүүлгэсэн дээ. Миний өдий зэрэгтэй яваа маань Буяндэлгэр ахын минь их буян юм аа. Буяндэлгэр гээд том компанийн захирал, уяачдын холбооны тэргүүн, танихгүй шахуу хүн “Би аавын тань талаар сонссон. Гүр гээд их тохитой, дуу цөөтэй, адуунд сайн хүн байсан гэж дуулсан. Чи Америк явж үз” гээд надаас нэг ч доллар авалгүй анх Америкийн визанд оруулж өгч байсан юм. Дараа нь намайг энд морин тойруулгад ажилд орсны дараа “Одоо энэ фермийн эзэн, манай дарга Жэймс Касэйтэй өөрөө ярьж, эмнэг үрээ авч түрүүлгэж байсан түүхтэй. Манай Буяндэлгэр ах хүн чанар сайтай, өндөр боловсролтой хүн дээ.

-Та нэг яриандаа “Америкт ирээд морь уяхыг сурлаа. Хүн чанартай амьдрахыг сурлаа” гэж байсан санагдана. Яагаад ингэж хэлэх болов?

-“Би морь уяж сурсан” гэж онгирохгүй ээ. Гэхдээ надад морины уяач (Horse Trainer) гэсэн эрх нь байгаа л даа. Миний сургасан, уялцсан адуунаас зөвхөн нэг морь л гэхэд 47 удаа уралдахад 37-д нь түрүүлсэн байдаг юм. Тэр бүгдийг тоочоод байвал бусдын адуугаар онгирсон болох байх. Манай Монголын уяач нар байгалиас заяасан авьяас чадвартай, морийг үнэхээр сайн уядаг. Монгол уяач нараа хүндэлж, бахархаж явдаг. Америкт болон бусад хөгжилтэй оронд морин уралдаан мэргэжлийн өндөр түвшинд хүрч хөгжсөн байдаг. Жишээ нь, 18 наснаас дээш, олон жил морь унасан гарамгай сайн тусгай унаач л морь унах эрхээ авч, уралдаанд оролцдог. Насанд хүрээгүй хүүхдийг морь унуулах байтугай морьд байгаа хашаагаар нь ч оруулахгүй.

Би энд ирээд хүн чанар гэдгийг фермийн эзэн, уяач Жэймс Касэйгээс харсан даа. Хаана л ядарсан хүн байна тусалж, өнчин хүүхдүүдийн асрамжийн газар, эзэнгүй хаягдсан нохой, муурны газарт мөнгө харамгүй хандивладаг. Ажилчдадаа цалингаас гадна морь түрүүлэх болгонд тусгай хувь өгнө. Өөр дээрээ жишээлэхэд, бөөрний чулуу авахуулах хагалгаанд орж тухайн үед нэлээд өндөр төлбөр гарахад бүгдийг нь төлөөд зогсохгүй, гэртээ байх сар гаруйн хугацаанд цалинг маань бүрэн олгож байсан. “Гүр Тулгааг заавал буцаж ажилдаа ор гээрэй” гээд менежерээр хэлүүлж байж билээ. Хүний нутагт өвдөж байхад үүнээс илүү тус гэж хаа байх вэ. Ер нь өндөр боловсролтой хүн их мөнгөтөй байх нь нар сар шиг л бусдыгаа гэрэлтүүлж, тэтгэж байдаг юм билээ. Олон ч морийг нь сургаж, олон ч морийг нь түрүүлгэсэн дээ. Энэ даргаасаа хүн чанарын сайхан талыг авч үлдэх юмсан гэж хичээх юм. Би өндөр настай америк уяач өвгөчүүлийн адууг нь үнэ өртөг гэлгүй сургаж өгдөг. Боломж гарвал хүнд тусалж явах нь их буян гэж боддог.

-Америкт өөрөөс тань өөр морь уядаг монгол хүмүүс байна уу?

-Миний мэдэх Э.Ганбат гээд ах баруун эрэгт байдаг. Морьдондоо дандаа Монголынхоо сайхан нэрийг өгдөг. Дэлхийн аваргын хэмжээний том уралдаанд морьдоо түрүүлгэж байсан хүн. Баруун, зүүн эрэг хоорондоо хол болохоор хааяа нэг манай энд ирж уралддаг.

-Улсын наадмаар монгол болон эрлийз морьдын талаарх маргаан их гардгийг та сонсдог байх. Одоо бараг монгол морь уралдахаа больсон ч гэдэг. Энэ талаарх таны бодол…

-Тийм ээ, наадмаар харсан. Монгол наадмаараа зөвхөн монгол морьдоо уралдуулаад, бусад үед морин уралдааныг гадны хөгжилтэй орнууд шиг мэргэжлийн дагуу хөгжүүлж, гаднаас ирж байгаа азарганы төлүүдийн морин тойруулга дээр уралдуулах хэрэгтэй. Наранбат, Анар, Цолмон нарын залуус нийлээд Монголд олон улсын стандартын дагуу морин тойруулга барьсан байна лээ. Хөгжлийн төлөө явж байгаа залуусаа дэмжиж, тэр тойруулга дээр уяач нар цэвэр цусны адуугаа хурдны болон өндрийн хэмжээгээр нь уралдуулах нь зүйтэй. Тэр тойруулга дээрээ уяж бэлдэж байгаад гадагшаа Япон, Солонгос, бүр цаашлаад Австрали, Америкт гарч уралдсан ч болохгүй зүйлгүй. Манай уяачдын холбоо жилд биш сар тутамд хуралдаж оновчтой шинэ дүрэм хууль гаргах хэрэгтэй. Энэ олон цэвэр цусны азаргыг ягштал бичиг баримттай нь хэдэн үеэр нь үргэлжлүүлж үржүүлж өсгөх ёстой. Энэ том адууг хүүхдээр унуулаад байх нь зохимжтой юу гэдгээ ч бодолцох ёстой. Цаашдаа монголд мэргэжлийн морь унаач буюу Jockey бэлдэх хэрэгтэй гэж боддог.

-Америкт морь уяж байгаа морины эзэд уяачдын зан үйл ямар байх уу?

-Хоорондоо их эвтэй, бүх зүйл Уяачдын холбооны дүрмийн дагуу явагдана. Ямар нэгэн буруу зөрүү хүн, морь уралдааны маргаан гарахгүй болохоор хүмүүс нь их тайван амар байдаг. Манай монголчууд ч уяачид нь адуудаа 25-35-50-75 гэж хэлж ангилаад байхад Уяачдын холбоо нь энэ бүгдийг зохицуулж шинэ хууль дүрэм гаргах, адууг яг үүлдэр угшлаар нь үржүүлж, монгол адуугаараа наадмаар наадаж цэвэр азарганы цустай адууг нь Тойруулга дээр уралдуулбал ямар нэгэн маргаан гарахгүй, уяачид нь хоорондоо их эвсээд цаашаа хөгжихөд их дөхөмтөй байна байх.

-Америкт амьдраад олон жил болжээ. Төрсөн нутгаа санадаг уу ?

-Төрсөн нутгаа саналгүй яахав. Дэлгэр-Овоо гээд уулын дэргэд бага насаа өнгөрөөсөн. Багад шөнө бороо ороод түнэр харанхуй дунд цахилгаан гялбахад тэр уул минь их тод харагддагсан. Одоо ч гэсэн энд бороо орж тэнгэр дуугарахаар уулаа их санадаг даа. Дэлгэр овоо уулын энгэрт яруу найрагч П.Бадар, доктор професер улсын начин Балдорж гуай гээд ухаант буурлууд төрж өссөн сайхан энеригтэй уул бий.

-Анх Америкт очиход хамгийн хэцүү зүйл юу байсан вэ ?

-Монголоос ирэхдээ Америкийн тухай ямар ч мэдлэг байхгүй, зурагтаар үзсэн киногоороо л төсөөлөн мөрөөдөж байсан. Бас болоогүй ээ, явахдаа Багшийн дээд төгсөхдөө өмсөж байсан костюмаа чемодандаа хийгээд явсан байдаг юм. Хамгийн анх тогоочийн туслахаар ажилд ороод хиншүүн дунд олон цаг зогсож ууц нуруу хөшиж, юун зурагтаар харсан төсөөлөл, юун костюм пиджак л байлаа. Тэгээд жилийн дараагаас л Америкийн амьдралд жигдэрч дассан даа.

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Хулгайч DNN.mn

Гудамжинд урд маань алхаж явсан хижээл насны эмэгтэй самар зарж байсан хүнийг цаашаа харах хооронд ууттай самарнаас нь том гэгч атгаж аваад хээв нэг идээд цаашлав. Хүний юмыг зүгээр авч байгаагаа тэр эмэгтэй юман чинээ тоохгүй буй нь илт. Үүний дараахан хагарсан дугуйгаа сольж байх хооронд дугуйг нь хулгайлаад явчихсан талаар нэг залуу бичсэнийг уншлаа. Дэлгүүрт ил тавьсан жимс, чихрээс атгаж аваад явдаг хүмүүс ч мэр сэр харагддаг.
Энэ мэт жижиг юм шиг мөртлөө бусдын юмыг авчихдаг дадал монголчуудын дийлэнхэд маань хэвшил болчихсон байна. Үүнийгээ хулгай хийж байна гэж өөрсдөө боддоггүй нь хамгийн аймшигтай.
Яагаад бүгдээрээ шахам ийм хулгайч болчихов гэдэг нь тэдний тайлбараас тодхон харагддаг. “Аан муусайн дарга нар хэдэн тэрбумаар нь луйвардаж идээд байхад миний энийг ямар хулгай гэх вэ. Харин ч илүү их хулгайлж илүү их баяжмаар байна” гэдэг.
Хулгайч дарга нартайгаа барьцаж байгаа нь энэ. Үнэхээр ч дээгүүрээ хулгайлж, нүдэн дээр баяжаад байхад доогуураа атга самар ч болтугай зүгээр идчихье гэж боддог бололтой. Хулгайч дарга, удирдлагуудтай улс орон хулгайч ард түмнийг бий болгодог юм байна. Эсрэгээрээ эрх барьж байгаа хүмүүс нийтээрээ жудагтай, зөв шударга байвал тэднийг харж буй түмэн олон ч зөв тийшээ төлөвшөөд ирэх нь баараггүй юм. Дээд хүн нь суудлаа олохгүй бол доод хүн нь гүйдлээ олохгүй гэдэг дээ.

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Өөрөө өөртөө хүндэтгэлтэй бай DNN.mn

Бид өөрийгөө хүндэтгэхгүй юм. Бас өөрийгөө хайрлахгүй юм. Ихэнх хүн хамгийн хэрэггүй, үзэхэд өөрт нь нэг хэрэгтэй санаа ч өгөхгүй хогийн бичлэгийг ямар ч сонголтгүйгээр утаснаасаа үзэж цаг нөгцөөдөг. Архичин, адгийн тэнэгүүдийн тавьсан бичлэг маш өндөр хандалттай байдаг. Тийм бичлэг шимтэн үзэж байгаа хүмүүс тэр хавьцаа л сэтгэнэ. Магадгүй, өөрөөсөө дор сэтгэж, амьдарч байгаа хүнийг харж тайвширдаг байж мэднэ. Гэхдээ ийм тайвшрал бол сэтгэцийн өөрчлөлт гэж хэлмээр байдаг.

Өөрийгөө хайрлаж, хүндэлдэг хүний сонголт эрүүл, амар байдаг. Хамгийн наад зах нь тэд сошиалд хэнийг дагах, хэний бичлэгийг үзэхээ мэддэг. Өглөө босоод өөдрөг үгс бичдэг, сургамжит түүх хааяа сануулдаг, өдөр тутмын амьдралд хэрэгтэй зөвлөгөө өгдөг, эерэг зөв хандлагатай пост оруулдаг хүмүүс сошиал орчинд түүний найзууд байдаг. Ийм эерэг дулаан цахим найзуудын хүрээлэл тухайн хүнд ч зөв, зөөлөн хандлага үүсгэдэг. Ямар урамтай гээч.

Та өөрийгөө яаж хайрлаж, хүндлэхээ мэдэхгүй бол эхлээд амжилттай яваа, ажилсаг хүмүүсийг дуурайгаад үз. Тэдний үйлдлийг дуурай, үгийг нь сонс, унш. Уншсанаа дараа нь тухайлаад бодоод үзээрэй. Яагаад ингэсэн юм бол, ийм гайхалтай түүх бүтээхийн тулд ямар замыг туулсан бол гэх мэтээр.

Сайхан хүмүүсийг дагах, тэдний хүрээлэлд байна гэдэг та өөрөө тийм болохын эхлэл юм. Өөрөө ч мэдэлгүй та өөрийгөө хайрладаг болно. Сайн, зөв хандлагатай болж бусдыг үлгэрлэж эхэлнэ. Бас бусдыг хүндэлдэг болно. Нэг хүнд ч гэсэн та итгэл найдвар төрүүлнэ гэдэг ямар гайхалтай билээ.

 

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Баярлалаа DNN.mn

Thank you card inside a brown envelope left on an office table

Хэн нэгнийг баярлуулж үзээгүй хүн гэж байдаггүй. Өөрөө мэдсэн, мэдээгүй бусдад талархах сэтгэд төрүүлнэ гэдэг бахархам сайхан.

Өглөө ээж хүү хоёр урд алхаж явсан юм. Хоёр гурван л настай болов уу гэмээр хүүгийнхээ хаясан цаасыг өөрөөр нь авахуулах ээж “хогоо заавал хогийн саванд хийх ёстой”-г ярьсаар хоцорлоо. Хог хаядаггүй залуу үе өсөж өндийж байгаад сэтгэл өег алхлаа.

Автобусанд настай хүн орж ирэнгүүт ухасхийн босч суудал тавьж өгөх залуус олон юм. Нэг хэсэг сошиал орчинд “автобусанд настай хүмүүст суудал тавьж өгөх албагүй. Адилхан л ядарч  яваа шүү” гэсэн пост яваад байсныг олоод харчихсандаа дургүй хүрч явсан би нэг их сайхан урт амьсгаа авав. Ямар насаараа зогсоо яв гэсэн биш, хэдэн буудал газар зогсоод явахад асуудал байхгүй.

Зам дээр тогтсон борооны усны орчим гарахдаа жолооч нь машины хурдаа багасгаж байгааг харахад сайхан санагдана. Бороо орсны дараа замын хажуугаар алхахдаа бараг л усанд орчих шахдаг байсан үе бас байсан юм шүү.

Зам хөндлөн гарч байгаа хөл муутай нэгнийг дэмнээд гаргаад өгөх сэтгэлтэй хүмүүс үеийн үед байсаар байгаад талархана.

Ажил  руугаа алхдаг замыг минь цэв цэвэрхэн байлгадаг ажилсаг тэр нэгэн танихгүй ТҮК-ийн хүнд өглөө бүр баярладаг.

Жижиг гэлтгүй ийм үйлдлүүд биднийг амьдралыг гэрэлтүүлж байдаг. Тус хүргэсэн хүн нь ч, тусыг авсан нь ч, түүнийг харж байсан хөндлөнгийн хүмүүст ч нэг тийм баярлам дулаахан мэдрэмж төрдөг. Ийм мэдрэмжтэй хүмүүс дараа нь өөрийн эрхгүй бусдад туслан гэрэл түгээж байдаг.

Баярлалаа, муу муухай, болохгүй бүтэхгүй гэсэн бараан бүхний дундуур чив чимээгүй шургалан орж, эерэг дулаан болгож байдаг чин сэтгэлтэй та нартаа.

Д.Оюунтуяа

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл

Ж.Галбадрах: Боловсролын салбарыг өөд татаж байж л хөгжлийн тухай ярих тул би түүний төлөө орж ирсэн DNN.mn

Processed with VSCO with hb2 preset

Өмнөх ярилцлагыг ЭНД дарж уншаарай.

“Шинэ Монгол” сургуулийн үүсгэн байгуулагч, Монгол Улсын гавьяат багш, УИХ-ын гишүүн Ж.Галбадрахтай ярилцлаа.

Сүүлийн жилүүдэд жар гаруй төрийн сургууль дээр үүнийг хэрэгжүүлэх гэж ажилласан хүний хувьд хэрхэн хийх арга зүй, технологи аргачлалыг нь сайн мэдэж байгаа. Одоо Монголын бүх сургууль менежментээ анхаардаг нөхцөлийг бүрдүүлнэ дээ. Хоёрт, багшлах хүний нөөцийн асуудал маш хүнд байгаа. Багш мэргэжлийн нэр хүндийг өсгөх шаардлага байна. Багшийн цалин, нийгмийн халамж, эдийн засгийн хөшүүргийг нь сайн боловсруулж, шилдэг залуусыг багш мэргэжлээр суралцуулах хэрэгцээ байна. Үүнийг би “Шилдэг төгсөгч төрөлх сургуульдаа ирж багшлах” гэж томьёолоод байгаа. Хөдөө орон нутагт сайн сургуулиуд цөөнгүй бий. Тэдгээр сургуульд нийтлэг нэг зүйл байгаа нь төгсөгчид нь ирж багшилж сургуулиуд сайн байгаа нь ажиглагдсан. Төгсөгч нь төрөлх сургуульдаа ирж багшлахаар сургуулиа сайн мэддэг, багш нар нь ч төгсөгчөө сайн мэддэг тул хурдан дасдаг, бас бахархал болдог, үүнийг харсан номын дүү нар нь үлгэр авдаг. Тэгэхээр багш нар нь шилдэг төгсөгчөө эргэн ирж сургуульдаа багшлахыг ятгах, нөгөө талаас багш болох хүүхдүүдэд төрөөс бодит дэмжлэг үзүүлэх ёстой юм. Үүнийг хэрхэн хийх вэ хэмээн толгойгоо гашилгаж байна даа. Гарц гаргалгаа ч эхнээсээ гарч байна.

-Хөдөө орон нутагт багш ховор байхад таны наад санаа анхаарал татаж байна л даа. Яг ямар дэмжлэг хөшүүрэг байна гэж?

-Боловсролын ерөнхий хуулиар багш мэргэжлээр суралцах, заасан босго оноо давсан хүүхдийн төлбөрийг 100 хувь хөнгөлөх боломж бүрдэж байгаа. Нэмээд суралцах хугацаанд нь дотуур байрны төлбөр, амьжиргааны зардалд нь дэмжлэг үзүүлэх боломжийг бас нээж өгөх хэрэгтэй.Өнөөдөр орон нутаг, нутгийн зөвлөл, төгсөгчдийн холбоо гээд үүнд хамтрах олон нөөц байна. Тэд жилд ганц хүүхдийн 5 сая төгрөгийн дэмжлэгийг үзүүлээд байх бүрэн боломжтой.

Тухайн сургуульд шилдэг хүүхэд багш болоход дэмжээч гэхэд захаас аваад хувь хүн, компани гарч ирнэ. Тэгэхдээ их сургуулиа төгсөөд, заавал төрөлх сургуульдаа ирж ажиллах үүргийг хүлээнэ гэсэн гэрээ хийх ёстой. Үүнээс гадна төр бас чухал үүрэг хүлээх учиртай. ЭЕШ-ын өндөр оноотой (700-гаас дээш ч юм уу) төгсөгч, багш мэргэжлээр суралцаад, сум, орон нутаг сургуульдаа(хотын сургуулиуд ч хамаарна) дор хаяж 5 жил ажиллавал гадаад улсад багш мэргэжлээр нь магистрт суралцах боломжийг нээж өгнө гэж амлаж, гэрээ хийвэл цөөнгүй хүүхэд багш мэргэжлийг сонгоно гэж харж байгаа. Өнөөдөр бүхий л залуус гадаадад суралцах хүсэлтэй болжээ. Нэг ёсны гадаад явахгүй бол дутуугийн комплекстэй болоод байна. Тэгвэл багш болоод төрөлх сургуульдаа багшилбал ийм боломж нээгдэнэ гэхээр багш мэргэжлээр суралцах шилдэг залуусын тоо нэмэгдэх учиртай. Таван жил багшлах явцад нь ажлын байран дээр нь хөгжүүлж, ялангуяа гадаад хэлийг нь сайжруулах бүрэн боломжтой. Таван жилийн дараа манайтай ойр, Азийн улс оронд төлбөр хямд, найдвартай сурах боломжийг нээгээд өгвөл гадаадад сурах гээд багшаас өөр мэргэжил сонгож байгаа залууст шинэ сонголт гарч ирнэ.

-Та багш нар зөвхөн хичээл заахаас гадна хүн болоход хүүхдүүдээ чиглүүлэх багш байна гэдгийг онцолдог. Тэр агуулга таны хийх 10 ажилд багтсан уу?

-Миний байнга хэлдэг “Хүний багш байх” гэдгийг хэлж байх шиг байна. Тэр маань оролгүй яахав. Манайд багш нар зөвхөн нэг судлагдахууны багш болоод байгаа юм. Физикийн багш зөвхөн физикээ заадаг. Багш та бол зөвхөн нэг судлагдахууны багш биш хүний багш байх ёстой шүү гэж би дандаа хэлдэг. Хүүхдээ таньж мэддэг, хөгжүүлдэг, харилцааны соёлтой, сэтгэл зүйч, үлгэрлэгч, багш өөрөө мөрөөдөлтэй, багаар ажилладаг байж хүний багш болдог. Тийм багш шавь нараа бие даах чадвартай болгохоос эхлээд ёс зүйтэй зөв хүн болж төлөвшихөд нь нөлөөлж чаддаг. Багш нар ажлын байран дээрээ нэгнээсээ суралцаж, ментор ментий харилцаанд орж, хүнээр хүн хийх арга ухаанд суралцах шаардлага үнэхээр байна уу гэвэл байна. Ийм шалгуурыг багш нарт тавьж, хэрэгжүүлэхийг зорино.

Дараагийн буюу дөрөвдүгээрт, сургуулиудын захирлын удирдах ур чадварыг хөгжүүлэх шаардлагатай байгаа. Олон улсад сургуулийн захирлыг тусгай мэргэжилтэн гэж үздэг. Тусгай сургалтаар ур чадвартай болгож бэлддэг, захирал болсных нь дараа ч тасралтгүй сургадаг. Сургуулийн захирал хэрхэн манлайлал үзүүлэх, багш нараа нэг зүгт харуулахын тулд яах ёстойгоос эхлээд эцэг эхийн хурлыг хэрхэн хийх, ахлах ангийнханд ямар сэдвээр юу ярих гээд жижиг гэлгүй бүх зүйлд суралцах шаардлагатай. Манайд захирлыг ямар шалгуураар тавиад байдгийг хүмүүс гадарлах байх. Сайн багш байсан хүн, эсвэл сонгуульд сайн ажилласан хүн гэх мэтээр ямар ч бэлтгэлгүй томилдог, болсон хойноо тэд өөрийн мэдрэмжээр ажилладаг. Ийм байж болохгүй. Захирал, менежер, нийгмийн ажилтанг ажлын байран дээр нь хөгжүүлэхийг төр бодлогоор зайлшгүй хийх ёстой. Үүнийг боловсролын салбарынхантайгаа хамтдаа нэн тэргүүнд хийнэ дээ.

Миний дараагийн бодож байгаа зүйл бол, сургуулийн барилга хамгийн аюулгүй, хамгийн сайн барилга байх юм. Тендер авсан барилгын компаниудын төсөв, зургийг сайн хянаж, дур дураараа барихыг хязгаарлана. Спорт заал нь ямар байх, гэрэлтүүлэг нь ямар байх, хүүхдүүд явах коридорын өргөн ямар байх гээд бүгд стандарттай байдаг. Хамгийн сайныг төсөр зардлаар хийх боломж байдаг. Би өөрийн сургуулиудаа барихад гар бие оролцож, төслөө удирдаж, Монголд шинэ стандарт тогтоосон хүний хувьд ханцуй шамлан орно.Энэ тал дээр стандарт гаргаж, журамлаж өгөх хууль зүйн орчин бүрдүүлнэ.

-Манайд хүн бүр дээд мэргэжилтэй болно гэсээр байгаад лангуун дээр суудаг дипломтой хүмүүс, үйлчлэгч их болсон талаар шүүмжилдэг. Үүнд ямар шийдэл та хэлэх вэ?

-Үнэхээр нэг хэсэг бүгд Их дээд сургууль төгсөнө гэсээр мужаан, гагнуурчин, хэвлэгч, үйлчлэгч гэх мэт мэргэжлийн боловсон хүчин байхгүй болсон. Гэтэл зарим улс орны жишээг харж байхад хэдэн хувь нь дээд боловсрол эзэмших, хэдэн хувь нь мэргэшилтэй ажилчин байх бодлогоо гаргачихаад, түүндээ тохирсон боловсролын тогтолцоогоо гаргасан байдаг. Манайд ийм бодлого алга. Японд гэхэд 45 хувь нь Их дээд сургуульд элсэж дээд боловсрол эзэмшиж байхад үлдэх 55 хувь нь мэргэшлийн боловсон хүчин байна гэсэн тооцоолол байдаг. Тэгэхдээ үндэстнээрээ боловсрол өндөр байхын тулд суурь боловсрол буюу бага, дунд ангийн хөтөлбөрийг хоцрогдолгүй өгөх шаардлагатай. Ажиллах хүчний баланс барихын тулд ахлах сургуулийг төрөлжүүлдэг. Манайд үүнийг хэрэгжүүлэх бүрэн боломж бий. Хэд хэдэн аймгууд нийлээд дундаа мэргэжлийн ахлах сургуультай болж болох юм. Хөдөө аж ахуйн, техникийн, асрахуйн, худалдааны гээд мэргэжлийн ахлах сургууль байгуулах хууль эрх зүйн үндсийг бий болгоно. Ялангуяа бид одоо бүсчилсэн хөгжил ярьж буй үед боломж их байна.

Дунд ангид сурч байх үеэс нь багш нар нь чиглүүлж өгөөд ямар мэргэжлээр явбал сайн, чи юуг илүү чадах вэ гэдгийг нь хэлээд өгчихдөг байх.Бид хүүхдүүдэд сонголт олгож, хүүхэд есдүгээр ангиасаа ЭЕШ-д бэлдээд цаг алдаж байснаас цаашид явах мэргэжлээр нь дөр суулгах бодлого гаргах ёстой юм. Энэ бол миний хийх ажлын 8 дахь санаа маань. Японы Коосэн бол яг ийм онцлогтой. Дунд анги төгссөн 15 настай хүүхдэд инженерийн сэтгэхүй суулгаж, 5 жил сургаад, 20 настай инженер бэлддэг технологийн коллежийн тогтолцоо юм. “Экспортлох Газрын баялаггүй манай орны хувьд дэлхийд экспортлох зүйл бол манай Коосэн брэнд боловсрол” гэж Японы ерөнхий сайд уриалга хэлж, Монголд 10 жилийн өмнө анхны гурван Коосэн байгуулагдсан түүхтэй. Япончууд монгол загвараар Малайз, Вьетнамд Коосенүүд байгуулж байгаа.Цаашид Монголын технологийн боловсрол Коосэн загвараар хөгжинө гэж өмнөх засгийн газар бодлого гаргаж тодорхойлсныг миний бие гардах үргэлжлүүлэх хамгийн тохиромжтой хүн гэж өөрийгөө харж байгаа. Анхны гурван Коосены нэгийг үүсгэн байгуулсан,JICA зэрэг япон талтай сайн холбоотой. Иймд өнгөрсөн жил шинээр Дархан, Эрдэнэт, Даланзадгадад байгуулагдсан техникийн коллежуудыг улам бэхжүүлж, бүс болгон дундын коллежтой болох Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхэд бодит хувь нэмэр оруулна.

-Багш хангалтгүй байна гэдэг ч үүнийг нэмэх дээр юу ч хийхгүй явж ирсэн. Таны төлөвлөгөө энэ бүгдийг өөрчлөх нь гэж харж байна…

-Энэ есдүгээр сарын 1 гэхэд 4000 багш дутна гэсэн тооцоо гарсан байсан. Дутна гэдгээ мэдэж байгаа бол гүйцээхийн төлөө ямар нэг алхам хийгээд л явах ёстой шүү дээ. Үнэхээр хариуцлагагүй байна. Багшийг зөвхөн МУБИС-д бэлдэнэ гэхээсээ өөр бусад Их дээд сургуульд зөвшөөрөл өгөх ёстой. Гагцхүү стандарт, шалгуураа л сайн гаргаад өгчих хэрэгтэй байгаа юм.

Ямар мэргэжлээр хэдэн багш дутагдалтай байгаагаа тооцоолж, тэр хяналтын тоондоо хүргэхийн төлөө чармайх хэрэгтэй. Англи хэл тавдугаар ангиас ордог байснаа гуравдугаар ангиас орохоор боллоо гэхэд маш олон багшийн хэрэгцээ мэдээж үүсэх нь ойлгомжтой. Үүнийг урьдчилан харж бэлдэх ёстой. Багш нараа хөгжүүлэх бодлого, тэдэнд зориулсан нийгмийн халамж, урамшууллаа харамгүй өгч, багшийн цалин хамгийн өндөр байх тогтолцоог бий болгох хэрэгтэй. Тэгвэл одоо байгаа багш нар ч тогтвортой ажиллах болно.Үүний төлөө бүх боломжийг хайх болно.

Миний хийхээр төлөвлөж буй зүйлийн есдүгээрт зүрх сэтгэлийн боловсролын асуудал орж байгаа. Хүүхдийг сэтгэл зүгшил сайтай, зөв хандлага, төлөвшилтэй, гал эрмэлзэлтэй, амьдрах ухаантай зөв хүн болгоход шаардлагатай хөтөлбөрийг тэдний нас бие, физиологид нь тохируулж системтэй хэрэгжүүлэх шаардлагатай.Төслийн 68 сургууль бүр дээр зүрх сэтгэлийн боловсролын хөтөлбөр хэрэгжүүлэхэд зарим сургуулиуд дээр гайхалтай үр дүнгүүд гарсан.

-Тодорхой жишээ байвал?

-Тухайлбал, сэтгэл зүгшил сайтай гэдгийн дотор “эзэн сэтгэлгээ” гэсэн ойлголт бий. Сургууль дээр долоо хоног бүр ангиуд “хөөсний баяр”гэсэн нэг өдөртэй болоход хүүхэд өөрөө сургуулиа угааж цэвэрлэхэд оролцдог болох жишээтэй.Ингэснээр эзэн сэтгэлгээ сууна. Төслийн сургуулиуд хүүхдүүдээ өглөөд тосон авч мэндлэх дадал хэвшүүлдэг юм. Энэ хэвшил маш олон давуу талыг авчирдаг. Мөн 7:50 цаг гэхэд хүүхэд бүр ангидаа орсон байх журам гаргаад, 7:50-8:00 цагийг ангийн багшийн цаг болгоход л хүүхдүүдэд эерэг нөлөө үзүүлдэг.Тухайлбал, цаг барих арга ухаанд хүүхэдтэйгээ зэрэгцээд багш нар ч суралцаад явдаг. Малчин айлын хүүхдүүдэд ээж, аавынх нь хөдөлмөрийг ойлгуулж, монгол уламжлалаа түгээх сүү цагаан идээ боловсруулах ажлыг бас хийлгэх жишээтэй. Энэ мэтчилэн зүрх сэтгэлийн хөтөлбөрийн аргачлалыг өгөхөд л багш хамт олноос маш олон санал санаачилга, амьдрах ухааны хөтөлбөрүүд өөрсдөө гаргадаг.

Дараагийн миний бодож санаж байгаа зүйл бол яалт ч үгүй сургуулийн орчны стандартын асуудал. Жишээ нь, багш нарын өрөөний стандартыг авч үзье. 100 багшийн дунд амрах өрөөг багш нарын өрөө гэж ойлгоод байгаа. Ийм нөхцөлд зарим багш нар хичээлээ заачихаад, цүнхээ сугавчлаад гараад явчихдаг тал бий. Багш бүр өөрийн гэсэн сандал ширээ, хувийн орон зайтай байж тэндээ сууж ажиллаж, өөрөө хөгжиж, хүүхдүүдээ хөгжүүлэх ажилдаа бэлдэх ёстой. Тийм орчин байхгүй байхад хичээлээ заачихаад гараад явах нь аргагүй. Бид төслийн сургууль бүрээ хамгийн түрүүнд багш тус бүрээ сандал ширээтэй болгож, сууж ажиллах боломжийг нь хангахыг зөвлөдөг. Эхэндээ тийм боломж муу гэдэг ч ямар нэг аргаар өрөө гаргаж, ширээ тавьж эхлэхэд багш нар үр бүтээлтэй ажилладаг болдог.

-Хүүхдийн тоо дандаа асуудал дагуулдаг. Таныхаар хэд байх ёстой вэ?

-Хүүхдийн тоо стандартын гол үзүүлэлт. Нэг ангид байх хүүхдийн тоог хуульчлах ёстой. Өнөөдөр 50-60 хүүхэдтэй сургуулиуд байна. Энэ бол байж болохгүй зүйл. Ахлах ангид 40 хүртэл, бага, дунд ангид 30-35-аар тогтоох нь зөв. Саяхан Японы Боловсролын сайдаар ажиллаж байсан хүнтэй уулзаад ярьж байхад Сангийн яамтайгаа тулж байж,40-ийг 35 хүртэл бууруулж чадсанаа бахдан ярьж байсан.Манай сайд үүнийг хийх ёстой. Би тултал нь дэмжинэ.Мэдээж төсөв мөнгөний асуудал яригдах ч хүүхдээ, багшаа нэгдүгээрт бодох нь чухал.Хөрөнгийн эх үүсвэр олох дээр тууштай ажиллана. 50-60 хүүхэдтэй ажиллах нь хүнд хөдөлмөр учир багш нар зугтаад байгаа шүү дээ. Багшийн ажлын байрны тодорхойлолтыг гаргаж олон ажлыг халах хэрэгтэй гэж боддог. Үүнийг цэгцэлбэл багш болох хүмүүс нэмэгдэх учиртай.

Түүнээс гадна сургуулийн нийт хүүхдийн тоо чухал. Ер нь нэг захирлын хүрч ажиллаж чадах хязгаар бол хамгийн ихдээ 2000 сурагч, 150 багш шүү. Гэтэл манайд 5000-6000 хүүхэдтэй сургууль байна. Ийм сургууль хөл толгойгоо олохоо байж, сургалт чанаргүй болдог. Иймд бас энэ тоог судлаачдын баг ажиллуулж тогтоох болно.

-Төрөлх сургуульдаа ирж багшлаад гадаадад сурах боломжийг ярьж байна. Төрийн сангийн зээлээр суралцана гээд эрх мэдэл, мэдээлэлд ойр хүмүүс төрийн мөнгийг цөлмөснийг мэдэх учраас хүмүүс үүн дээр жаахан болгоомжилж магад юм?

-Журам нь тодорхой, хяналт нь тодорхой байхад бүх зүйл болдог. Манай “Шинэ Монгол” сургуулийн ивээн тэтгэгчид 580 орчим төгсөгчид, нийт 11 сая орчим ам.долларын тэтгэлэг олгосон байдаг. Тэтгэлэг авах хүүхэд ямар шаардлага хангах, юу хийх нь тодорхой байдаг. Тэднийг явахаас нь өмнө мөрөөдөл зорилгыг нь бичүүлж авдаг. Ингэж явсан хүүхэд хийх ёстой зүйлээ хийгээд л буцаад ирдэг. Ийм байдлаар боловсролд оруулах хөрөнгө оруулалт үр дүнтэй болдог. Ивээн тэтгэгчид маань сэтгэл хангалуун байдаг.

Түүнээс гадна хөдөө орон нутгийн хүүхдүүд УБ хотод ирж Их дээд сургуульд сурах үед тэтгэлэг олгодог Шинэ Монгол-Мабүчи тэтгэлгийн санг 2015 онд үүсгэн байгуулж тэтгэлэг олгож ирсэн туршлага бий. Орон нутгийн оюутан сургалтын төлбөр болоод амьжиргааны зардал дээрээ асуудалтай бол энэ сангаас тэтгэлэг авах боломжтой юм. Жилийн 1500 ам.долларын тэтгэлэгийг буцаан төлөх нөхцөлтэй олгодог. Хоёр жил, дөрвөн жилийн хугацаанд авдаг ба ажлын байран дээр гараад хоёр жилийн дараагаас жил болгон авсан тэтгэлгээ буцааж төлдөг зарчимтай. Одоогийн байдлаар 21 аймаг, 9 дүүргийн 316 хүүхдэд энэ тэтгэлгийг олгосон ба эргэн төлөлт 69 хувьтай байна. Энэ хугацаанд буцаалтаа хийгээгүй гээд шүүх цагдаагаар явж, асуудал болсон нэг ч хүүхэд гараагүй. Тэдэнд анх тэтгэлэг олгохдоо түүнд итгэж байгаагаа хэлдэг, бас түүний буцааж төлөх мөнгө дараагийн дүү нарын тэтгэлэг болно гэдгийг ойлгуулдаг учраас тэд маш бахархалтайгаар буцаан төлөлтөө хийдэг. Тэтгэлгээ буцаан төлсөн залууст өөрийн гараар дараагийн тэтгэлгийн эзэн дүүдээ гардуулж өгөх эрх өгдөг. Тухайн цаг үед өөрт нь хэрэг болсон боломжийг дараагийн дүүдээ үзүүлсэндээ залуус өөрөөрөө бахархдаг.

-Таны харж байгаа энэ бүхэн манай боловсролын салбар хүмүүсийн хүлээж байгаа суурь өөрчлөлт болж чадах болов уу?

-Би хувьдаа чадна гэдэгт итгэлтэй байна. Би энэ бүх өөрчлөлтийн суурийг хийе гэсэн итгэл үнэмшилтэйгээр улс төрд орж ирсэн. Түүнээс надад дараагийн дөрвөн жил энэ тэр гээд бодоод байх юм алга. Мэдээж, шууд гурав дөрвөн жилийн дотор энэ гээд харуулах үр дүн нь гарахгүй байж болох ч арван жилийн дараагаас энэ бүх өөрчлөлтийн үр дүн гарах болно.

-Та парламентад байгаа Японы эзэн хааны “Мандах наран одон”-той ганц хүн. Тиймээс парламентын бүлэгт гойд нөлөөтэй ажиллаж, хоёр орны харилцаанд улам бүр хувь нэмрээ оруулаасай гэж бодож байна…

-Аливаа улс орнуудын харилцаа хувь хүмүүсийн үүрэг роль, нэр хүндийн нөлөөгөөр улам илүү хөгжих тохиолдол байдаг. Шинэ парламентад япон хэлтэй, Японд сурсан нэлээд олон гишүүн байгаа сурагтай. Миний хувьд хоёр орны харилцааг парламентын түвшинд хөгжүүлэхийн төлөө хичээн ажиллах болно, тийм ч амбицтай байгаа. Өнөөдрийн миний амьдралын түүх, амжилт, бүтээн байгуулалт бас Японтой салшгүй холбоотой юм.

-Нээлттэй ярилцсан танд баярлалаа. Манай уншигчдад хандаж хэлэх үгийг тань сонсъё.

-Боловсрол улс орны үндэс. Манай улсад нийгэм эдийн засгийн маш олон хүндрэлтэй асуудал байгаагийн дотор ядуурал хамгийн эмзэг байна. Ядуурлаас гарах цорын ганц бодит гарц бол нийтийн боловсролыг чанаржуулах явдал юм. Үүний төлөө зөв бодлогыг бид гаргах учиртай. Би үүнийг л гол зорилгоо болгож байна. Олон гишүүд боловсролыг нэгдүгээрт ярьж байгаа нь сайшаалтай санагдаж байгаа. Ярихдаа биш, хийхдээ зарчмыг баримталж ажиллана.

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл

Ж.Галбадрах: Боловсролын салбарыг өөд татаж байж л хөгжлийн тухай ярих тул би түүний төлөө орж ирсэн DNN.mn

“Шинэ Монгол” сургуулийн үүсгэн байгуулагч, Монгол Улсын гавьяат багш, УИХ-ын гишүүн Ж.Галбадрахтай ярилцлаа.

-Тантай Галаа багш аа, гээд өмнө ярилцдаг байсан бол одоо гишүүн ээ гэж дуудах болжээ. Шинэ албандаа хэр дадаж байна даа?

-Боловсролын салбарын төлөөлөл, багш нарын төлөөлөл болж хууль тогтоох байгууллагад орж ирсэн болохоор хийхээр төлөвлөж, судалж байгаа олон ажлууд байна. УИХ-ын дарга, бусад гишүүд, салбарын сайдтайгаа ярилцаж, хийхээр төлөвлөж байгаа ажлуудаа танилцуулж, саналаа солилцож байна.

-Танаас тэр бүрийг нэг бүрчлэн асууж тодруулахыг хүсч байна. Гэхдээ арай өөр сэдвээр ярилцлагаа эхэлье.Таны үед, намын жинхэнэ гишүүнээр тэнцэж элсэх гэдэг чухал үйл явдал байсан. Та ингэхэд аль нэг нам, тэр дундаа МАН-ын гишүүн байсан уу?

-Байгаагүй. МУИС-д оюутан байхад Эвлэлийн хорооны дарга Д.Лүндээжанцан багш байсан. Тухайн үедээ би факультетийн оюутны эвлэлийн үүрийн дарга,идэвхтэй гишүүн байсан болохоор ирээдүйд намд орно шүү гэсэн яриа гарч л байсан. Төгсөөд ХААИС-д багшилж байхдаа багш нарын эвлэлийн хороог ахалж байлаа. Ер нь тухайн үеийн замналаараа эвлэлийн хороогоор явсан хүн намын гишүүн болох нь тодорхой байсан л даа. Гэхдээ нас дөнгөж хорин тав, зургаатай байсан болохоор намын гишүүн хараахан болоогүй.Тэгж байтал удалгүй сурганы хүрээлэнд ажиллахаар яваад, цаашлаад гадаадад сурч, сургуулиа байгуулна гээд намтай ер хамаатай байсангүй дээ.

Нээрээ, нам гэснээс 1990 онд Ардчилсан хөдөлгөөн эхэлж байх үед ХААИС-ийн оюутнууд жагсаалд нэгдэхээр Туулын гүүрнээс талбай руу туг бариад алхах үед тэргүүн эгнээнд нь удирдаад явж байлаа. Хоёр ч том ардчиллын жагсаалд манай оюутнууд нэгдэн очиж байсан юм. Тэр үеийн сургуулийн ректор дуудаад “Багш та нар өөрсдөө ингэж тэргүүлж оролцохгүй ээ” гээд загнаж байсан удаатай. Дараахан нь Социал демократ нам байгуулагдах үед санагдаж байна, манай МУИС-ийн Р.Гончигдорж, А.Ганбаатар, Мэндсайхан гэсэн мат, физикийн багш нар биднийг дууддаг байлаа. Тухайлбал, Японы Хирано гээд том эрдэмтнийг урьж лекц уншуулж, лекцийг нь кассетэнд бичиж авсныг найз Энх-Амгалантайгаа хэдэн шөнө сууж буулгаад, ном болгож гаргах эхийг нь бэлдэж өгч байсан сан. Тэр үед Социал демократ намын гишүүн болооч гэж байсан ч элсэж барьсангүй л өнгөрсөн. Гэхдээ сүүлд Социал демократ хөдөлгөөнд оролцсон хүмүүсийн түүхэн ном гарахад миний нэр явж байсан.

Миний намтай холбогдсон түүх гэвэл ердөө энэ.Аль нэг намд элсээгүй жар хүрчээ. Гэхдээ манай намд элсээч, сонгуульд нэр дэвшээч гэсэн яриа хөөрөө бол 2010 оноос хойш бол яригддаг л байсан. Би ч нам бус хүн дээ гээд өнгөрдөг байлаа. Харин өнгөрөгч тавдугаар сарын 28-нд МАН-д албан ёсоор элссэн.

-МАН-ын жагсаалтаар нэр дэвшигчдийн нэрс үнэхээр “цочирдом” байсан л даа. Танд энэ санал яаж ирсэн бэ?

-Тавдугаар сарын 18 миний төрсөн өдөр л дөө. Тэр өдөр амралтын өдөр,бас бурхан багшийн их дүйчин өдөр таарсан юм. Ганданд хурал номд сууж байхад МАН-ын удирдах албан тушаалтан утасдлаа.

Ингээд хамаагүй ярьж болж байна уу даа(инээв). “Та хаана байна, уулзах хэрэг байна” гэхээр нь номон дээр сууж байна аа л гэлээ. Оройдоо дахиад хаана байна гэхээр нь төрсөн өдөртэй байна аа гэлээ. Үнэндээ хүүхэд сургуульд оруулах тухай гуйлт байх гээд цааргалангуй санаатай. Гэтэл байсан газар маань хүрээд ирдэг байгаа, тэгээд л гараад уулзсан даа. Мэдээж, тэр санал цочирдом байлгүй яах вэ. Гадуур хүмүүс нэр дэвших гээд гүйж байна, жагсаалт нь хэдэн тэрбум гэнэ гэсэн яриа л сонсож байснаас өөрөө орох тухай төсөөлөө ч үгүй хүн. Би үнэнээ л хэлсэн. “Би мөнгө өгч, чадахгүй ээ” гэж. “Мөнгө авахгүй ээ, жагсаалтад ямар ч хүнээс мөнгө авахгүй байгаа” гэж байна. Бас дахиад хэллээ. “Би бас мөнгө авахгүй шүү. Нэр цэвэр хүмүүсийг оруулаад мөнгө өгдөг гэсэн яриа дуулсан” гэлээ. “Танд мөнгө өгөхгүй ээ” гээд инээж байна.

Нэмээд,“Би кнопчин болж, намын хатуу гишүүн байж чадахгүй ээ. Намыг чинь муухай харагдуулж магадгүй шүү. Улс эх орны төлөө хийж бүтээх гэсэн ажлууд надад бол байна, гэхдээ бодох хэрэгтэй байна” гэсэн. Нэг ийм л яриа болсон юм. Тэгээд намайг та сайн бодоорой. Гэхдээ хариу яаралтай, маргааш хэрэгтэй байгаа гээд явсан.

-Нөгөө төрсөн өдрийн арга хэмжээ тэс өөр ярианы сэдэв болж хувирсан уу?

-Юун төрсөн өдөр болсон, гэнэтийн санал тавьчихаар. Боловсролын салбарт төрийн бодлогоор шийдэх маш олон асуудал байгаа юу гэвэл байгаа. Зах цухаас нь хийх гээд өөрийнхөөрөө зүтгэж явсан надад улс төрд орж хийнэ гэж бодож байгаагүй болохоор хүлээж авахад эхлээд хол санагдсан. Гэр бүл, ах дүү нартайгаа ярилцаж, найз нөхөдтэйгөө ч санал солилцлоо. Манай гэр бүл, охидууд бол шууд л дургүйцсэн дээ. “Улс төрд ороод ирэхээр таны нөгөө багш гэж хүндэтгэл хүлээж ирсэн тэр бүхэн байхгүй болно. 76 мангарын нэг гээд дуудуулаад эхэлнэ шүү дээ. Тэгээд ч таны характерт таарахгүй. Та бол багш л хүн, дэмий дээ” гэцгээсэн. Үнэхээр хийх ёстой олон ажил байгааг мэдэж байгаа хүний хувьд, боловсролын салбарт олон өөрчлөлтийг хийхэд, энэ салбарыг өөд татахад боломж гарч байгаа тул үзээд алдмаар ч юм шиг. Хоёрдоод хямарсан л даа. Тэгээд нэлээд нухацтай бодсоны дараа шийдвэрээ гаргасан, 20-нд нэр дэвшигчид зарлагдсан шүү дээ. Яг ингэж хамаагүй ярьж болохыг мэдэхгүй байгаа ч үнэн гэвэл энэ юм. Гэхдээ МАН-аас салбар салбарын эксперт болсон хүмүүсийн араас ингэж уйгагүй хөөцөлдөж байгаа нь таалагдсан. Хожим сонсох нь ээ манай жагсаалтын эхний хэд бүгд л нэг иймэрхүү байдлаар гэнэт дуудагдсан юм билээ. Харин одоо бид улстөрчийн ажилд хурдан суралцаж, салбарынхаа дуу хоолойг хүчтэй хүргэж, оновчтой шийдвэр гаргах хэрэгтэй болж байна даа.

-Ингээд хийчих юмсаан гэсэн бодол, дотроо “шатах”нь бий. Танд ийм бодол хэдийд анх мэдрэгдэж байсан бол?

-Би 32 нас хүртлээ Монголдоо дунд сургуулийн багшаар ажиллаж байгаад Японд сурахаар очих үедээ боловсролын тогтолцоог нь хараад ихэд атаархаж, Монголоо ийм л болгох хэрэгтэй гэж бодож байсан. Би Их дээд сургуульд багшилж, хүрээлэнд судлаач, хөдөө, хотын дунд сургуульд багшлах зэргээр бүх шатанд ажиллаж байсан хүний хувьд хоёр орны ялгааг бүх түвшинд харж чадаж байсан л даа. Тиймээс тэдний давуу талыг буулгасан өөрийнхөө онцлогт тааруулсан жишиг сургууль байгуулъя, хожим нь тэр туршлагаа түгээж дэлгэрүүлье гэсэн зорилгоор “Шинэ Монгол” ахлах сургуулиа байгуулсан хүн шүү дээ.

-Манайд арван жилээр сургууль төгсдөг байсан үед анхны 11 жилээр хүүхдүүдээ төгсгөж эхэлсэн санагдаж байна. Гадагшаа явах гэхэд манай арван жилийг хүлээн зөвшөөрдөггүй, нэмж сурах хэрэгтэй гээд амаргүй байсан үе шүү…

-Тохокү их сургуульд 1999 онд элсээд, докторын судалгааны сэдвээ “Монголын ахлах сургуулийн сургалтын хөтөлбөрийн инноваци” гэж аваад судалж эхэлсэн л дээ. 9-10 гэсэн хоёр жилийн ахлах анги дээр нэг жил нэмээд арван нэгэн жилээр анх удаа төгсгөх ажлыг эхлүүлж байлаа. Тухайн үед арваа төгсөөд Их дээд сургуульд оролгүй үргэлжлүүлэн 11 жилээр төгсөх боломжийг бий болгосон гэсэн үг. Бараг арваад жил манай сургууль ганцаараа арван нэгэн жилээр төгсгөдөг байсан. Асуултаасаа нэлээд халиад байна уу даа. Ингээд 2000 онд “Шинэ Монгол” ахлах сургуулиа байгуулж, бодит өөрчлөлт хийж явж байгаад 2005 оноос байна уу даа, жаахан улстөржиж эхэлсэн гэх үү дээ, үгээ хэлж эхэлсээн. Манай боловсролын салбарын явж байгаа чиг хандлага, ялангуяа гадны төслөөр хэрэгжүүлж байсан хөтөлбөрүүд буруу яваад байхаар тэсээгүй. 10 жилийнхээ 4+4+2=10 тогтолцоог өөрчилж буй нэрээр 6:3:3,бүр 5:5:2 гээд 3-4-хөн жилд яам маань бужигнуулж өгсөн дөө. Тогтолцоо нь ингэж тогтворгүй байхаар сургуулиуд бүр л бужигнасан. Тухайн үеийн Боловсролын сайдын мэдэгдэл ярилцлага өгсний дараа тэр ТВ-д нь очоод буруу зүйл болоод байна гээд ярьдаг байв. Бүр Ерөнхийлөгчийн Иргэний танхимд хэлэлцүүлэг хүртэл санаачилж, шүүмжилж, УИХ-ын гишүүдэд хүртэл албан захиа бичиж хүргүүлж байлаа. Яамны шалгалт манай дээр ирэх нь ихсээд, зуултад орж байсан ч халшраагүй хэлэх үгээ хэлсээр байсан удаатай.

Гэхдээ сүүлдээ манай салбарт сайд тогтдоггүй, ирсэн сайд бүр сонин, сонин шийдвэр гаргаад, хөтөлбөрийг дураараа өөрчилдөг болоод ирэх үед шантраад хаясан гэж болно. Яамнаас гарах шийдвэрт найдах хэрэггүй юм байна гэсэн бодолтой болсон. Харин өөрөө л чадах хэмжээндээ хийж үзүүлье гэдэг утгаар төсөл хөтөлбөр хийж эхэлсэн дээ.

-Өөрийн сургуулийн сайн туршлагаа улсын сургуулиудад нэвтрүүлсэн төсөл тань үнэхээр бахархам байсан. Янз янзын түвшний, хот хөдөөгийн сургуулиудтай ажилласан энэ хугацаанд боловсролын салбар дахь нүцгэн үнэнтэй тулж чадсан байх…

-Тийм ээ, төрийн сургуулийн менежментийг сайжруулах төслөө эхлүүлж чадсандаа би өөрөөрөө ч бахархаж байгаа.(инээв) Би төслийнхөө эхний шатанд хот, хөдөөгийн найман сургуультай хамтран ажиллаж, дараагийн шатанд жаран сургууль сонгон авч ажилласан. Ингэхдээ орон нутгаас аль болох олон сургууль оруулсан. Сургуулийн менежмент гэж юуг хэлдэг талаар цагаан толгойноос нь эхэлж байгаа юм л даа. Сургуулийн бүхий л үйл ажиллагаа менежмент дээрээ зангилагдаж байдаг гэдгийг ойлгуулахыг хичээсэн. Гол нь 20 гаруй жил “Шинэ Монгол” сургууль дээр хэрэгжиж нотлогдсон нөү хау, тэргүүн туршлагыг түгээж байгаа юм л даа. Дараагийн гурав дах шатанд 60 сургуулиасаа бодит өөрчлөлт гарч байгаа сайн сургуулийг сонгож аваад жинхэнэ ментор сургуулиуд болгох төлөвлөгөөтэй байсан.Үнэхээр нүдэнд харагдах сайхан үр дүнгүүд гарч байгаа. Тэгээд сайн сургуулиуд бусдадаа менторлох боломжийг нээгээд гинжин холбоосоор улам түгээнэ дээ гэж бодож байлаа. Харин одоо арай өөр түвшинд ажиллах боломж ирлээ. Манай төслийг салбарын яам дэмжиж хамтарч ажиллах болсон. Ирэх дөрвөн жилд улсын хэмжээний 690 сургуульд хүрч ажиллана даа.

-Боловсролын салбарын шинэчлэлт, тэр дундаа дараагийн хорь гучин жилийг авч явах өөрчлөлтийг хүмүүс хүлээж байна. Танд ямар төлөвлөгөө байна вэ?

-Би УИХ-д орох шийдвэр гаргасны дараа, нэгэнт орсных гээд зорилгоо тодорхойлсон. Боловсролд таны тус хэрэгтэй байна гэхэд би хүлээж авсан хүн шүү дээ. Зөвхөн хувийн сургууль гэхгүй бүхий л салбарт нь ажиллаж байсан туршлага надад байна. Сүүлийн гурван жилийн хугацаанд хэрэгжүүлсэн төслийнхөө ачаар төрийн сургуулиуд ямар түвшинд байгааг хот, хөдөөгийн ялгаа, давуу талыг сайн мэддэг болсон. Ингээд салбараа бүхлээр нь хараад хийх шаардлагатай өөрчлөх ажлаа жагсаагаад бичихээр 30-40 хүрч байв. Тэндээсээ эхний ээлжинд зайлшгүй хийх шаардлагатай, хамгийн чухал гэсэн арван зүйлийг гаргачихаад байж байна. Ирэх дөрвөн жилийн хугацаанд тэдгээрийг хэрэгжүүлээд бодит үр дүнг нь гаргачих юмсан гэсэн бодолтой сууж байна даа.

-Та энэ арван зүйлээ бүр нэгдүгээрт, хоёрдугаарт гэж байгаад хэлээд өгч болох уу?

-Нэгдүгээрт, аль ч шатны сургуулиуд маань сургалтын чанараа дээшлүүлэх ёстой, сургууль шиг сургууль байх ёстой. Сургууль бол байгууллага гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Иймд менежментийг нь сайжруулах хэрэгцээюуны өмнө байна. Манайд захирлууд зөвхөн өөрийн хувийн ажлын туршлага дээрээ түшиглэж яваад байгаагаас биш сургуулийн менежментийн ухаанд үндэслэн сургуулиа авч явж чадахгүй байна. Хөтөлбөрөө мэддэг, санхүүгээ үр дүнтэй зарцуулдаг, үнэлгээгээ бодитоор хийдэг, багш нараа багаар ажиллуулчихдаг, тэднийг ажлын байран дээр хөгжихөд нь анхаарчихдаг, сурагчдад зөвхөн хичээл заагаад орхих биш, эерэг хандлага төлөвшүүлдэг, сургуулийн соёл нэвтрүүлсэн, сурагчдаа гол цөмдөө тавьдаг болох хэрэгтэй. Үүнийг л би менежмент гээд байгаа юм.

 

Үргэлжлэл бий…