Author: СОСОРБАРАМЫН ОТГОНБАЯР

Утаа ихтэй өвлийн улиралд ямар хоол хүнс хэрэглэх нь зохистой талаар сурвалжиллаа. Эрүүл хүн нэг минутад 8-10 литр, цагт 500-600 литр, хоногт 1200-1400 литр хүчилтөрөгчөөр амьсгалдаг бол биеийн хүчний ачааллын үед 20,0 мянган литр хүртэл өсч болох аж.

Олон улсад хийсэн судалгаагаар хүрээлэн буй орчны бохирдол нь оршин суугчдын өвчлөлийг нэмэгдүүлэх, хүүхдийн бие махбодийн өсөлт, хөгжилд сөргөөр нөлөөлж, дархлалын түвшнийг бууруулдаг болохыг тогтоосон байгаа. Үүнд: өвчлөлийг нэмэгдүүлэх. Үүн дотор маш олон хүчин зүйл орж байна. Тухайлбал, амьсгалын эрхтний эмгэг /Цочмог ларингит, Архаг бронхит, тонзиллит, аденойдит, уушги, гуурсан хоолойн бөглөрөлтөт хэлбэрийн архаг үрэвсэл гэх мэт. Харшлын эмгэг (харшлын гаралтай нүд, чих хамрын хоолойн хөндийн үрэвсэл, багтраа, арьсны эмгэг). Зүрх судасны өвчин (Зүрх судасны өвчний тархалт өндөр байх, зүрхний үйл ажиллагааны хямрал, дутагдал, төрөлхийн гажиг, зүрхний ишеми). Удамшлын эмгэг, төрөлхийн гаж хөгжил, хавдар, нөхөн үржихүйн эрүүл мэндэд сөргөөр нөлөөлнө (үр хөврөл гэмтэх, дутуу төрөх) гэх мэт. Хоёрдугаарт, бие махбодийн өсөлт, хөгжилтөд сөрөг нөлөөлнө. Үүнд: Өндөр, жин, цээжний тойргийн хэвийн харьцаа алдагдах, таргалах, турах, Биеийн галбир өөрчлөгдөх гэх мэт. Гуравдугаарт, бие махбодийн физиологийн хэвийн үйл ажиллагаанд сөрөг нөлөөлнө. Үүнд: Уушгины үйл ажиллагаа алдагдана. Оюуны ажиллах чадварт сөргөөр нөлөөлнө. Мэдрэхүй-хөдөлгөөний хурд өөрчлөгдөнө. Цусны даралт, судасны цохилт өөрчлөгдөнө. Дөрөвдүгээрт, дархлалын түвшнийг бууруулдаг байна. Эдгээрийн шинж тэмдэг маш олон янзаар илэрдэг аж. Хамгийн түгээмэл нь байнга толгой өвддөг болдог гэнэ. Энэ талаар УНТЭ-ийн Мэдрэлийн эмнэлзүйн төвийн мэдрэлийн эмч Б.Саруулцэцэгээс тодруулахад “Толгой өвдөлтийн маш олон шалтгаан бий. Үүн дотроос булчингийн гаралтай хоргүй толгойн өвдөлт нийт толгойн өвдөлтийн 80 хувийг эзэлж байна. Үүнийг амбулаториор үйлчлүүлж байгаа иргэдийн шинж тэмдгийн асуумжаар тодорхойлдог. Зарим хүн тохироогүй харааны шил зүүснээс болж толгой өвддөг бол зарим нь ажлын ачаалал, хэт удаан дэлгэцийн хамааралтай суух, тохиромжгүй хэт бүгчим, агааргүй, дуу чимээ ихтэй орчинд ажилласнаас, агаарын бохирдол зэрэг толгой өвдөх хамгийн том шалтгаан болж байна” гэв.

Эрүүл мэндийн статистикийн мэдээгээр Улаанбаатар хотод амьсгалын эрхтний өвчлөл жилээс жилд нэмэгдэж, Нийслэл хотод амьсгалын эрхтний өвчлөл нийт өвчлөлийн 23.4-24.4 хувийг эзэлж байна. Хүүхдийн өвчлөлийн ерөнхий бүтцэд амьсгалын эрхтний өвчлөл нэгдүгээр байр эзэлдэг бөгөөд агаарын бохирдол ихтэй газар түүний эзлэх хувь нэмэгдэж байна гэх судалгааг Судлаач Б.Бурмаа, Н.Сайжаа нар хийжээ.

Улаанбаатар хотын агаар дахь тоос, хүхэрлэг хий, азотын давхар исэл, нүүрстөрөгчийн дутуу ислийн агууламж нь хүүхдийн амьсгалын эрхтний өвчлөл, тухайлбал хүүхдийн гуурсан хоолойн цочмог болон архаг үрэвсэл, уушгины үрэвслийн нэг шалтгаан болж буйг судлан тогтоосон байна. Агаарын бохирдолт нь амьсгалын замын эрхтний өвчлөлд нөлөөлөхөөс гадна жирэмсэн эмэгтэйчүүдийн 20-27 хувь нь эрт хожуу хордлоготой, нийт төрсөн хүүхдийн 3.2-3.6 хувь нь хүчилтөрөгчийн дутагдал, амьсгалын замын хямралтай төрж байна гэсэн судалгаа гарчээ.

Тиймээс өвлийн улиралд хэрхэн хоол хүнсээ тохируулах, ямар хүнс хэрэглэх талаар хоолзүйч Г.Тамиртай ярилцлаа.

---

-Утаатай холбоотойгоор хүмүүс хоол хүнсний хэрэглээгээ хэрхэн тохируулах ёстой вэ. Агаарын бохирдлын улмаас өвчлөл нэмэгдэж байгаа тухай маш олон судалгаанууд байдаг юм байна?

-Дээрх өвчлөлүүд ямар ч шалтгаанаар үүсэж болно. Маш олон шалтгаан бий шүү дээ. Монголчууд бэлчээрийн мал аж ахуйн орон учраас монгол малынхаа махыг идэх нь биед уургийг нөхөх маш зөв арга. Уургийн төгөлдөр эх үүсвэр гэж махыг маш товч бөгөөд гоё хэлсэн байдаг. Махны уураг нь бие махбодид нийлэгжих замаар үүсдэггүй, үл орлогдох амин хүчил агуулдаг. Европын өндөр хөгжилтэй орнуудад махыг хагас, бүтэн болгоод стейк гэх хоолыг их хэрэглэдэг нь бие дэх уургаа нөхөх арга байдаг. Энэ нь ч маш том хоолны соёл болж өргөжсөн. Манайд ч энэ соёл нэвтрээд байна.

Бэлчээрийн малын маханд маш их амин дэм, хордлого тайлах чанар бий. Тиймээс сайн чанарын монгол малынхаа махыг л ахиу хэрэглэхийг зөвлөнө. Дээрээс нь манайх юун төлөө бэлчээрийн мал аж ахуйн орон билээ. Бэлчээрийн малын сүүнд хордлого тайлах өндөр чанар агуулагддаг. Утаанд байх хоруу чанар хүний биед хордлого үүсгэж л байгаа. Түүнд монгол малын мах, сүүг өдөр тутамдаа хэрэглэвэл зохилтой. Утаа ихтэй үед уургаар баялаг монгол малынхаа махыг идэх нь угаарын хордлогод өртөх эрсдэлийг багасна. Тиймээс махаа чанартай болгож идэхийг зөвлөнө.

-Цагаан хоолтой хүмүүс тэгвэл бие дэх уургаа хэрхэн нөхөх вэ?

-Цагаан хоолтой хүмүүс аравдугаар сарын сүүлчээр алжааж ядрах нь ихэсдэг. Тиймээс тэдгээр хүмүүсийг хонины махтай шөл идэхийг уриалахыг хүсдэг юм. Мэдээж миний энэ санал мах иддэггүй хүмүүст тийм ч аятайхан сонсогдохгүй. “Яагаад” гэж зарим нь асуудаг л даа. Хошин маягаар хэлбэл мах гэдэг чинь адилхан л ногоо юм шүү дээ. Зүгээр л зүсээ улаан өнгөтэй болгочихсон 80 орчим төрлийн ургамлын нэгдсэн төрх юм. Хонины махнаас амт, чанартай шөл гардаг учир нь булчин махны ширхэг маш нарийнтай холбоотой юм. Мөн ямар ч хоолонд хонины сүүл бага хэмжээгээр хийж идэх нь тархи, оюун ухаанд сайн нөлөөлдөг. Түүнд агуулагдах А, К, Д, С амин дэмүүд хордлого, харшил анагааж, харааны хөгжилд сайн нөлөөлдөг.

-Цусны даралт ихсэх үед ямар хоол зөвлөх вэ?

-Улаанбаатар хот далайн түвшнээс 1350 метрийн өндөрт оршдог нь даралт ихсэх бодит шалтгаан юм. Агаарын чанараас болж өвлийн цагт ихэнхдээ цонхоо хааж, битүү өрөөнд байх нь мөн хүзүү толгой хөших, ханиад шуухитнаа хүрэх зэргээс болж хүний бие илүү их уураг хэрэглэх шаардлагатай болдог. Адууны мах халуун чанартай болохоор царцдаггүй гэдгийг бүгд мэддэг ч харин хорт хавдраас сэргийлж, даралт бууруулдаг болохыг нь хүмүүс барагтаа мэддэггүй. Адууны махны илчлэг чанар нь 2886-3000 ккал учраас хүний биеэс хүйтнийг хөөж мөн судасны хана хатуурахаас сэргийлдэг.

-Бэлчээрийн малын махны ач тус юу вэ?

-Бэлчээрийн монгол малын мах хүнс тэжээлийн үнэт чанараараа маш үнэтэйд тооцогддог. Түүний бүрэлдэхүүнд нэлээд хэмжээний ус, хүний биед зайлшгүй хэрэгтэй төгс болон төгс бус уураг, ханасан, ханаагүй өөх тос, макро, микро эрдэс бодисууд, маш олон амин дэм болон нүүрс ус агуулагддаг юм. Маханд агуулагдах төгс уургийн хэмжээ нь бусад түүхий эд, бүтээгдэхүүнийхээс харьцангуй их хэмжээтэй байдаг. Энэ уураг нь эхийн сүү, тахианы өндөг, маханд л байдаг. Хүний дархлааг маш сайн дэмждэг учраас заавал идэж байх хэрэгтэй. Гэхдээ хэрэгтэй, тустай гэхээр хэт их хэмжээгээр хэрэглэ гэсэн үг бас биш. Монгол хүний хоногт хэрэглэвэл зохих махны хэрэглээний жишиг хэмжээг 180-200 грамм байна гэж тогтоосон байгаа. Энэ хэмжээндээ хэрэглээд байвал хүний дархлаа хэвийн хэмжээндээ байх учиртай.

-Хонины маханд өөрийн гэсэн давуу тал бий байх даа?

-Судлаачид монгол хонины маханд төгс уургийн амин хүчил триптофан, холбогч эдийн аминхүчил оксипролины харьцаа дунджаар 7.5 байдгийг тогтоосон байдаг. Энэ үзүүлэлт таваас доошгүй байвал тухайн махыг сайн чанартайд тооцож байхыг Дэлхийн хүнс, хөдөө аж ахуйн байгууллага санал болгодог. Аминдэмийн судалгааг дахиад нэг сонирхоход монгол малын маханд В1, В2, РР аминдэм бусад орны малынхаас 10 хувиас хоёр дахин илүү байдаг. Бэлчээрийн малын маханд макро эрдсүүдийн агууламж бусад орны малын махтай адил түвшинд, харин нийт бичил эрдсүүдийн хэмжээ давамгайлах хандлагатай байна.

Нэн ялангуяа цус төлжүүлэх үйл явцад онцгой чухал үүрэгтэй төмөр болон ферментүүдийн найрлагад оролцдог зэс зэрэг нь 1.8-3 дахин илүү хэмжээтэй байдаг нь тогтоогдсон байдаг. Бэлчээрийн малын мах хүнд элемент багатайн дээр цацраг идэвхит изотопын бодисоор бохирдоогүй тул экологийн цэвэр маханд тооцогддог.

-Ямааны маханд ямар давуу тал байна вэ?

-Ямааны махны уураг хялбар шингэдэг, хүний бие махбодиос шингэнийг хөөх өвөрмөц бүтэцтэй. Өөх нь өндөр молекулт, ханасан хүчлүүдээс бүрддэг, царцамтгай, сэрүүн чанартай гэж үздэг тул түүнийг зөвхөн дулааны улиралд хэрэглэх нь илүү тохиромжтой. Ямаа зуны эхэн сард цэцэг дэлгэрсэн үед түүгээр хооллож дээд ургамлын биологийн идэвхит бүх бодисыг энэ үед биедээ шингээдэг тул эмчилгээ сувилгааны чанартай, ахимаг насны болон байнгын асаргаатай хүмүүст “Цэцгийн ямааны шөл” уулгадаг нь үүнтэй холбоотой юм.

-Үхрийн махны онцлог нь юу вэ?

-Монгол үхрийн маханд азотгүй хандлаг бодис харьцангуй их байдгаас мах нь өвөрмөц үнэр амттай байдаг. Дотор өөх нь концентрат ихтэй, ус багатай, удаан хайлдаг, тураг мах, тосны гарц ихтэй байдаг нь түүний онцлог чанар юм. Үхрийн мах нь сэрүүн чанартай бол сарлагийн махыг бүлээн чанартай гэж үздэг. Үхрийн маханд үл орлогдох амин хүчлийн хэмжээ харьцангуй их байдаг нь түүний борцны нийт уургийн бараг тавны хоёр хувийг үл орлох амин хүчил эзэлдгээр тайлбарлаж болох юм. Судалгаанаас үзэхэд тосонд уусдаг аминдэмүүд үхрийн маханд давуу байна. Үхрийн махыг өвлийн улиралд зонхилон хэрэглэдэг.

-Тэгэхээр тэмээний маханд ч бас эрүүл мэндэд хэрэгтэй, онцлог шинж чанар байдаг байх?

-Тэмээний мах бүдүүвтэр ширхэгтэй, өөх булчингийн судал хосолсон алаг махтай, өөх махны гарц үлэмж их, өөх нь шаргалдуу цагаан, гаж үнэр амтгүй, ялангуяа дотор өөх нь түргэн царцдаг, чанахад мах болон шөлний амт аятайхан, давстай чанасан махны амт нь үхрийнхээс онцын ялгаагүй байдаг. Химийн найрлагын хувьд тэмээний мах үхрийн махтай төстэй боловч нүүрс ус, чихэрлэгийн зүйл ихтэй, бас гликоген элбэгтэй учир ходоодонд шингэх нь сайн, сэрүүн чанартай байдаг.

-Сүүлийн үед хүмүүс гэдэс дотор идэх нь багасаад байх шиг. Дотор мах, гэдэс цувдай ч бас хүний эрүүл мэндэд сайн талтай юу?

-Дотор мах нь тураг махнаас амин дэм эрдэс бодисын агууламжаар илүү, сайн чанарын идээ болох нь батлагдсан. Элэг, уушиг, зүрх, дэлүү, бөөрийг таван цул гэдэг. Бог малын дотор мах бол нэн хүндтэй хоолны төрөлд ордог. Бага малын зайдас, олгой, ходоодонд цусыг амт тохируулж цутгах, цусгүй ороомог хийх зэргээр боловсруулж хэрэглэнэ. Зөвхөн малын дотор гэдсээр хийдэг хоол гэхэд 70 гаруй төрөл байна. Бод малын амьдын жингийн 13 хувь, бог малын 12 хувийг дотор эрхтэн эзэлдэг.

-Мах идэхгүй байх нь сөрөг талтай юу?

-Ерөнхийдөө мах идэх тал дээр эрдэмтэд хоёр хуваагддаг. Дэмжих хэсэг байна. Дэмжихгүй хэсэг ч байна. Хамгийн гол нь энэ асуудалд ухаалгаар хандах нь зүйтэй. Жишээ нь, сайн чанарын мах худалдан авч, дээд зэргээр ашиг тусыг нь хүртэхээр болгож идэх хэрэгтэй.

Үүний тулд махыг шарахгүйгээр жигнэж эсвэл ууранд болгож идэхийг зөвлөж байна. Махыг шарах явцад транс өөх тос ялгардаг. Сайн чанарын маханд хүний бие организмд хэрэгтэй маш их тэжээлтэй, ашиг тустай бодисууд агуулагдаж байдаг. Тухайлбал, 100 гр маханд агуулагддаг төмөр ургамлын гаралтай хүнсний төмрөөс тав дахин хурдан шингэдэг. Түүнчлэн амьтны гаралтай хүнс цайраар баялаг гэдгийг мартаж болохгүй юм. Хэрэв өдөр тутмын хооллолтоосоо махыг хасахаар шийдсэн бол D амин дэм тогтмол уух хэрэгтэй. Эс бөгөөс хумс хугарамтгай болж, эмэгтэйчүүдийн сарын тэмдэг тогтворгүйжиж, ажиллах эрч хүч багасч, ходоодны үйл ажиллагаа муудах зэрэг эрүүл мэндийн асуудлууд үүсдэг гэх дотрын эмч, хоол тэжээлийн мэргэжилтнүүдийн судалгаа гарсан байдаг. Тиймээс хамгийн зөв арга бол ямар нэг зүйлийг хэтрүүлэхгүй байж, бие организмаа сайн сонсох хэрэгтэй юм.

С.БАЯР

 

Замын-Үүдийн гаалиар долоон хайрцаг ачаатай иргэн орох гэтэл 750 мянган төгрөгийн гаалийн татвар өгөхийг шаардсан байна. Яагаад тэгж байгаа талаар нь тодруулахад “Нэг хайрцаг бараанд нэг төрлийн бараа хоёроос дээш ширхэг байвал албан татвар ногдуулж байгаа” гэсэн аж. Энэ талаар иргэнээс тодрууллаа.

-Та ямар бараатай явсан юм бэ?

-Би дандаа хүүхдийн бэлэн хувцас авч явсан. Өвлийн хүйт орохоос өмнө хүүхдүүдийнхээ бэлтгэлийг базаах гээд куртик, оймс, түрсик, өмд, цамц гээд хүүхдийн л хувцас байсан.

-Тэр бараанууд чинь нэг төрлийн бараа хоёроос дээш байсан хэрэг үү?

-Тийм. Би дөрвөн жаахан хүүхэдтэй, өрх толгойлсон эх. Монголд юмны үнэ ямар билээ. Мөнгө хүрэхгүй өөрөө яваад урдаас хүүхдүүдийнхээ хувцсыг бэлдчихье гээд урагшаа гараад хүүхдүүддээ мэдээж нэгэнд нь юм аваад нөгөөд нь адилхан хэрэгцээтэй юмыг нь авна шүү дээ. Тэгтэл долоон хайрцаг бараа байна. Хэдэн төгрөгөөр авсан гээд л зардал юмаа хасаад дөрвөн сая төгрөгт авсан байна, гэтэл 750 мянган төгрөгийн татвар авна гэсэн.

-Тэгэхээр гааль худалдан авсан үнийн дүнгийн 15.5 хувьтай тэнцэх татвар авдаг л даа. Танд тайлбарлаж хэлсэн үү?

-Гаалийн байцаагчид гээд 4-5 эмэгтэй байсан. Хүнтэй хүн ёсоор харьцахгүй. Маш бүдүүлгээр дээрэнгүй харьцдаг юм билээ. Харилцаанаас харилцаа үүснэ шүү дээ. Гэтэл шууд л тайлбарласан зүйл ч байхгүй хэдэн төгрөгт юм авсан бэ гээд л тооны машинд бодоод 750 мянган төгрөг төл гэсэн. Яагаад тэгж байгаа юм, надад мөнгө байхгүй гэхээр тэгвэл хилээр нэвтрүүлэхгүй хураана гэж дайрсан.

-Түүнээс зөрчил маргаан үүссэн үү?

-Тэгээд маргаан үүссэн. Надад мөнгө байхгүй. Хүүхдүүддээ хувцас аваад мөнгө дууссан гэхээр ойлгохгүй. Би ганцаархнаа хилээр долоон хайрцаг ачаагаа зөөгөөд гараад иртэл 7-8 машин ачаа зөөж оруулж ирж байгаа эрэгтэй хүмүүсээс татвар авахгүй хэрнээ надаас авч байгаа юм. Тэр хүмүүс рентгенээр буухгүй, зүгээр л машинтай нь оруулаад ирсэн. Хятадын хилээр адилхан рентгенээр орсон. Тэгснээ Монголын хилээр шууд л машинтайгаа оруулчихаж байгаа юм. Яагаад тэгж байгааг нь асуухаар Замын-Үүдийн хүмүүс болохоор хил гаалийнхнаа бүгдийг нь таньдаг. Тиймээс асуудалгүй оруулж байгаа юм гэнэ. Миний өмнө зөндөө гахайтай ачаа ороход нэгнээс нь ч татвар аваагүй хэрнээ намайг зогсоогоод долоон хайрцаг бараанаас 750 мянган төгрөгийн татвар авна гэж байгаа юм.

-Та тэгээд бараагаа оруулж ирж чадсан уу?

-Би 750 мянган төгрөгийн татвар өгч чадахгүй, надад тийм их мөнгө байхгүй гэдгээ тайлбарласан. Гэтэл тэдгээр эмэгтэйчүүд бүдүүлгээр дайраад байсан. Хамгийн гол нь өөрсдийнхөө таньдаг хүмүүсийг нүдэн дээр ямар ч гаалийн татвар авалгүй оруулчихаад надаас мөнгө нэхээд зогсоод байгаа юм. Хэрвээ надад тэдэн төгрөгийн үнийн дүнд тийм гаалийн татварыг тэгж тооцож авдаг юм. Та тэдэн төгрөгөөр бараа авсан учраас таны гаалийн татвар тэд болж байна гээд тайлбарлаад өгсөн бол аа надад тэдэн төгрөг байна, би хөнгөлөлт эдэлж болох уу гээд хүн л юм чинь аятайхан ярина. Гэтэл ямар ч тийм хүн ёсны харилцаа байхгүй загнаж зандраад, заавал төл гэх мэтээр шахаж байгаа нь увайгүй санагдсан. Тэгээд сүүлдээ мөнгө байхгүй гэж уйлж дуулж байж 200 мянган төгрөгийн татвар төлөөд орж ирсэн.

-Та каргогоор бараагаа авах боломж байгаагүй юу?

-Карго удна. Дор хаяж 15 хоног. Тэгээд нэг сар гаруй ч болж магад. Хүүхдүүд өмсөх юмгүй даарна. Хичээл, цэцэрлэг амарч байгаа дээр нь хурдхан яваад ирье гээд л амралтын үе тааруулж явсан юм. Би нялх хүүхэдтэй, олон хоног ч явах боломж байхгүй. Урагшаа олон ч гарч үзээгүй. Бараг л анх удаа гэх үү дээ. Олон жилийн өмнө нэг явж байсан юм. Гэтэл гааль гээч байгууллагын хүмүүс мэргэжлийн бус харилцаатай, хүнтэй харилцаа үүсгэж мэддэггүй, дээрэлхүү санагдсан.

Иргэн ингэж ярив. Тиймээс Гаалийн ерөнхий газрын хэвлэлийн албанаас дээрх мэдээллийн дагуу тодрууллаа.

-Нэг хайрцагт нэг төрлийн бараа хоёроос дээш байвал хэдэн төгрөгийн гаалийн татвар ногдуулдаг вэ?

-Зорчигчийн хувийн хэрэглээний эд зүйлийг гаалийн хилээр нэвтрүүлэх журамд 1.1.Зорчигчийн хувийн хэрэглээний эд зүйлийг гаалийн хилээр нэвтрүүлэх, зорчигчоос гаалийн болон бусад татваргүй нэвтрүүлэх хувийн хэрэглээний эд зүйл, тоо хэмжээ, үнийн дүнг тогтооход энэ журмын зорилго оршино.

1.2.Зорчигчийн аяллын зорилго, хугацаа, жилд хэдэн удаа улсын хил нэвтэрсэн зэргээс шалтгаалан хувийн хэрэглээний эд зүйл, үнийн дүн, тоо хэмжээг тогтооно.

1.3.Зорчигчийн гар тээш болон аялж буй тухайн тээврийн хэрэгслийн ачаа тээшин дэх барааг дагалдах ачаанд, зорчигч аялалын хугацаанд өөр тээврийн хэрэгсэл болон чингэлэг, шуудан илгээмжээр илгээсэн барааг биеэс тусдаа ачаанд хамааруулна гэсэн байна. Тэгэхээр Татварын хуулийнхаа дагуу тухайн барааг худалдан авсан үнийн дүнгийн 15.5 хувьтай тэнцэх хэмжээний мөнгөн дүнг гаалийн татвар авна.

-Бидэнд хандсан иргэн хүүхдүүддээ хувцас бэлдээд эргээд хилээр гарах гэтэл татварын мөнгө илүү нэхсэн, мөн харилцааны доголдол үүссэн гэж мэдээлсэн л дээ. Ийм тохиолдолд хаана хандах вэ. Танай байгууллагад хандах уу?

-Хэрвээ тухайн иргэнд гомдол санал байгаа 1800-1281 утсаар гомдлоо мэдүүлж болно. Эсвэл Засгийн газрын иргэдэд нээлттэй утас 11-11 рүү хандаж болно.

С.ОТГОНБАЯР

 

Онцгой байдлын ерөнхий газрын дэд дарга, бригадын генерал Б.Ууганбаяртай ярилцлаа.

---

-Өмнө нь хоёулаа энэ сэдвээр ярилцаж байсан. Мөн таны илтгэлийг нийтэлж байсан. Уншигчдад сануулах үүднээс үндэсний сөрөн тэсвэрлэх, даван туулах чадавх гэж юуг хэлж байгаа талаар ярилцлагаа эхлүүлэх үү?

-Үндэсний сөрөн тэсвэрлэх, даван туулах чадавхын талаар ярихаасаа өмнө дараах асуудлыг эхлээд хөндье. Сүүлийн жилүүдэд уур амьсгалын өөрчлөлт, дулаарал, цөлжилт зэрэг хүчин зүйлээс шалтгаалан байгалийн онц аюултай үзэгдэл ихээр тохиолдох боллоо. Зөвхөн 2023 оны байгалийн аюулт үзэгдлийг дурдвал дэлхийн улс орнуудад газар хөдлөлт, гал түймэр, үер, хэт халалт, салхи шуурга, аадар бороо, их хэмжээний цас орох явдал тохиолдлоо. Мэргэжлийн хүний хувьд дээрх тохиолдлыг аюул гэж авч үздэг. Аюул нь зүгээр байгалийн үзэгдэл төдийгөөр өнгөрөх биш, асар их хор хөнөөлийг дагуулдаг болсон. Өнгөрсөн хоёрдугаар сард Турк болон Сир улсад тохиолдсон газар хөдлөлтөөр 59259 хүн нас барсан, үүнээс Турк улсад 50783, Сир улсад 8476 хүн амь эрсдэж, Турк улс 148.8 тэрбум америк долларын хохирол амсаж, 107204 хүн гэмтэж, 4 сая барилга нэрвэгдэж, 345000 орон сууц сүйрсэн.

Яагаад энэ тоог дурдах болов гэвэл байгалийн гамшгийн хор хөнөөл асар хүчтэй болсныг илэрхийлж байгаа юм. Байгалийн гамшгийн хор хөнөөлийг улс орон бүр хөгжлийн ялгаанаас хамаарч даван туулж байна. Өндөр хөгжилтэй, эдийн засгийн чадавхтай, иргэд нь хариуцлагатай, эх оронч улс орон богино хугацаанд хор хөнөөлийг арилгаж, сургамж авч, эрсдэлийг бууруулж, хөгжил дэвшилд тэмүүлж байна. Гэтэл манай улсад ийм хэмжээний хүчтэй газар хөдлөлт тохиолдвол яах вэ. Бидний нийгэм, эдийн засгийн хүчин чадавх ямар билээ. Дэд бүтэц нь ямар билээ. Ийм хүчтэй аюулын өмнө улс үндэстнээрээ сүйдэж, өвдөг сөхөрч, тусгаар тогтнолоо алдах хэмжээнд хүрэх үү. Энэ асуултын хариулт бол том аюулын эсрэг зогсох үндэсний сөрөн тэсвэрлэх, даван туулах чадавхтай байх явдал юм. Ерөнхийдөө англи хэлний “Resilince” гэдэг үгнээс гаралтай даван туулах, уян хатан байдал, чадавх гэсэн утгатай юм. Үндэсний сөрөн тэсвэрлэх, даван туулах чадавх бол байгалийн асар хүчтэй аюулыг удаан хугацаанд сөрөн тэсвэрлэж, даван туулах дотоод нөөц, хүч хэрэгсэл, нийгэм, эдийн засгийн тогтолцоо, засаглал, эх оронч үзэл, ард түмний соёл, хариуцлага, улс үндэстний эв нэгдэл, хүсэл эрмэлзлэл, хариу үзүүлэх чадварыг багтаасан өргөн хүрээтэй ойлголт юм.

-Монголчууд хэр сөрөн тэсвэрлэх чадвартай ард түмэн бэ?

-Үндэсний сөрөн тэсвэрлэх, даван туулах чадавх бол өргөн цар хүрээтэй асуудал. Гэтэл та үүнээс хүнтэй холбоотой асуудлыг салгаж асууж байна. Сүүлийн жилүүдэд монгол хүний сөрөн тэсвэрлэх чадавх суларсан. Ер нь сөрөн тэсвэрлэх чадавх бол хүний мөс чанарыг илэрхийлж байгаа юм. Нийгмээрээ олон нийтийн сүлжээнд гэр бүлийн салалтаар талцан хуваагдан маргалдаж байгаа улс үндэстэн манайхаас өөр байна уу. Би л болж байвал улс үндэстэн сүйрэх нь хамаагүй гэж амьдарч буй хүмүүсийг яах вэ. Үндэсний үзлээ гээж гишгэлж байгаа ирээдүйг яах вэ, хүнд нөхцөл тохиолдоход хаяад алга болчихыг яах вэ, насны ялгаагаар нь ялгаварлан гадуурхаж байгааг яах вэ, хөдөлмөрөөс зугтаж хөнгөн амьдрал хөөхийг яах вэ, залхуурал туйлдаа хүрснийг яах вэ, хүний амь нас үнэ цэнэгүй болсныг яах вэ, хулгай, гэмт хэргийг яах вэ, хөөсөрсөн амьдралыг яах вэ, ийм ард түмэн улс оронд зовлон бэрхшээл тохиолдоход тэмцэж чадах уу, Монгол оронд тохиолдсон гай зовлонг ард түмэн, бид л нуруундаа үүрч, даван туулна. Зовлонгийн гадна үлдэх хүн байхгүй. Бидний өмнөөс зовох өөр ямар ч улс үндэстэн байхгүй. Харин хөдөлмөрлөж, хатуужиж, эх оронч байж, тусгаар тогтнолоо хамгаалж, хөгжилд хүрнэ биз дээ.

-Тэгвэл энэ байдлыг яаж бэхжүүлэх вэ?

-Хүнийг хүн болгохоос эхэлнэ дээ. “Би”-гээс “Бид” гэж амьдрах цаг болсон. Нүдэнд харагдаж байгаагаас нүдэнд харагдахгүй үндсээс нь өөрчлөх хэрэгтэй.

Насанд хүрсэн нь дүүрч, хүүхэд багачуудаас эхэлье.

-Өнгөрсөн зуны үер, саяхан орсон цас манай орны сөрөн тэсвэрлэх чадавх хэр байгааг харуулав?

-Өнгөрсөн зуны үер бусад улс оронд тохиолдсон шиг үерийн хэмжээнд хүрээгүй. Сулбагар дэд бүтэц, бодлогогүй төлөвлөлт, хариуцлагагүй амьдралаас шалтгаалсан. Үерийн аман дээр амьдарч болохгүй л гэвэл болохгүй. Үерийн далан сувгаа инженерийн тооцооллоор барих ёстой бол түүнийг л дагах. Голын ай савд барилга барих ёсгүй бол барихгүй л байх. Бүх зүйлийг эсрэгээр нь хийсний үр дагавар. Их л олон хүчин зүйлээс хамааралтай. Сургамж авч, эрх биш бодож байгаа бол дахиж ийм байдалд ормооргүй байна. Ер нь өөрийн амь насыг хайрлаж хамгаалах хувь хүний асуудал. Хүний амь наснаас үнэтэй мал гэж юу байх вэ. Хүүхэд малд явуулдаг стандарт хаана байна вэ. Манайд л байна шүү дээ.

-Бусад улс орон байгалийн давагдашгүй хүчин зүйлийн өмнө яаж нэгдэж даван туулдаг вэ?

-Энэ асуултын сонгодог жишээ бол Япон улс байна. Саяхан Турк улс руу явж газар хөдлөлт болсон голомтоор орж, сэргээн босголттой танилцлаа. Орон гэргүй болсон хүмүүс контэйнерт амьдарч байна. Хүмүүс 500 мянга гаруй контэйнерт амьдарч байна. Сэргээн босголтод хөрөнгө санхүүгийн хүндрэл байх шиг санагдсан. Аргагүй, 11 муж газар хөдлөлтөд өртсөн. Гэхдээ Засгийн газраас нь хөргөгч, телевиз, плитка зэрэг амьдралын хэрэгцээт зүйлийг бэлтгэж өгсөн байсан. Хүний амьдралын нэн шаардлагатай зүйлсээр хангасан байна лээ. Мөргөлийн сүм, сургууль, цэцэрлэг, сэтгэл заслын өрөө гээд бүгдийг бэлтгэсэн.

Нэг зүйл ажиглагдсан. Тэвчээртэй ард түмэн юм болов уу. Ирээдүйдээ итгэлтэй байсан. Эв нэгдэлтэй харагдсан. Хүнд бэрхшээлтэй хэцүү л байх шиг, гэхдээ итгэл нь мэдрэгдсэн. Зовлон үзсэн ард түмэн нэгддэг юм байна гэж бодогдсон. Түүнээс бурууг бусдаас хайгаад хэрэлдээд байгаа зүйл харагдаагүй.

С.ОТГОНБАЯР

Дрон кодчилолын дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээн БНСУ-ын Намвон хотод 2023 оны аравдугаар сарын 7-8нд зохион байгуулагдсан. Монгол Улсын багийн тамирчин “Ulaanbaatar Empathy School” сургуулийн 10в ангийн сурагч Б.Анар-Эрдэнэ дунд ангийн төрөлд гуравдугаар байр эзэлж хүрэл медаль, МУБИС-ийн харьяа Ерөнхий боловсролын сургуулийн 11б ангийн сурагч Н.Хосбаяр ахлах ангийн төрөлд амжилттай оролцож дөрөвдүгээр байрт шалгарсан. Уг тэмцээнд багаа амжилттай бэлтгэн оролцуулсан МУБИС-ийн харьяа Ерөнхий боловсролын сургуулийн дизайн технологийн багш Г.Бямба-Эрдэнэтэй ярилцлаа.

-Юуны өмнө тэмцээнд амжилттай оролцоод ирсэнд тань баяр хүргэе. Тухайн мөчид юу бодогдож байв?

-Эхлээд бид улсын аваргад түрүүлсэн. Тэгээд тухайн тэмцээнд оролцох эрхээ авсан. Очоод гурав болон дөрөвдүгээр байрт орсондоо сэтгэгдэл өндөр байсан. Зохион байгуулалт ч маш өндөр зэрэглэлийн болсон. Сэтгэл маш хангалуун байгаа.

-Өмнө нь иймэрхүү олон улсын чанартай тэмцээнд орж байв уу?

-Монголд болсон олон улсын чанартай тэмцээнд орж байсан. Гэхдээ яг энэ төрлөөрөө биш өөр төрлийн тэмцээнд оролцож байсан л даа. Би нисгэх чиглэлээр бас хичээллэдэг. 2015 онд Монголд болсон олон улсын тэмцээнд тэр төрлөөрөө орж байсан юм.

–Дрон кодчилно гэхээр яг юуг хэлээд байна вэ?

-Дрон яаж явах, яаж нисгэхийг кодоор бичнэ гэсэн үг.

-Монголд энэ төрөл хөгжих хэр боломжтой вэ?

-Монголд хөгжих бүрэн боломжтой. Сая оролцсон тэмцээн ерөнхийдөө боловсрол талдаа байсан болохоор цаашдаа энэ төрлийг Монголд хөгжүүлээд явбал боломжтой.

-Энэ төрлийн зүйлийг сонирхдог хүүхдүүд олон уу?

-Яг энэ төрлийн сургалт өнгөрсөн жилээс эхэлж явсан. Монголд орж ирээд удаагүй байгаа. Гэхдээ тодорхой тооны хүүхдүүд сонирхож судлаад эхэлчихсэн. Мэргэжлийн багш нар ч нэлээд бэлтгэгдсэн.

-Энэ төрлийг хөгжүүлснээр ирээдүйд ямар ашигтай вэ?

-Дроныг газар тариалан, мал аж ахуй, кино зураг авалт, дайн байлдаанд ихээр ашигладаг. Жишээ нь, газар тариаланд тэдэн цагт үрээ цацна, тэдэн цагт усална гэдэг ч юм уу код бичиж өгөөд ашиглаж болно. Мөн Онцгой байдал, цагдаа зэрэг цэрэг хүчний байгууллагад ашиглах боломжтой. Хайгуул хийх, мал хайх гэх мэт зүйлд ч ашиглаж болно. Гал унтраах ч юм уу.

-Манайд дрон үйлдвэрлэх боломжтой юу?

-Үйлдвэрлэх боломжгүй. Харин гаднаас сэлбэгээ авчраад угсарч болно. Сэлбэгүүдэд сэнс, хүлээн авагч, удирдлага гээд монголд хийх боломжгүй л дээ. Харин өөрсдийнхөөрөө угсраад хөгжүүлэх боломжтой.

-Та бүхэн өөрсдөө угсарч үзсэн үү?

-Одоогоор угсарч үзээгүй. Бэлэн дрон аваад кодыг шинээр бичиж суулгасан. Компьютер дээр суурилсан платформ дээр блокуудаа өрөөд коджуулна. Хүүхдэд хамгийн ойлгомжтой блок өрөх нь амар байдаг. Блок өрөөд дроноо өрөх боломжтой.

-Хүүхдүүд хэдэн наснаас эхэлж үүнийг сурах боломжтой вэ?

-Наймаас дээш насны хүүхдүүд сурах боломжтой. Анхан шатанд таван настай хүүхдүүд ч сурч болно.

-Энэ төрлийн сургалтууд явагддаг уу?

-Одоохондоо сургалтууд явж эхлээгүй. Дрон кодчилолын төрлийн олимпиадыг зохиох төлөвлөгөөтэй байгаа. Тэгээд цаашдаа сургалт нээх төлөвлөгөөтэй байна. Монголдоо энэ төрлийг илүү өндөр хөгжүүлэх зорилго бий.

–Одоогоор энэ төрлөөр танай сургууль болон 11 дүгээр сургуулиас өөр газарт зааж байгаа юу?

-Манайхаас гадна Улаанбаатар Импати сургууль, 11 дүгээр сургууль, орон нутагт Говь-Алтайн нэг багш хичээллүүлдэг. Манай сурагчид ч бас өөрсдөө энэ төрлөөр бусад хүүхдүүддээ заах боломжтой.

-Суурь хичээлийн шаардлага тавих уу. Ямар хичээлдээ сайн хүүхдүүд дрон код бичих чадвартай байдаг вэ?

-Манай сургуульд бага ангиас нь код гэж хичээл нэмэлтээр ордог. Англи хэлтэй, компьютерт суурьтай хичээл бий. Түүнийг үзсэн байхад асуудалгүй. Тэгээд мөн “Си” гэж комьютерийн тусгай хэл байдаг. Скрач буюу блок өрдөг платформ дээр хүүхдүүд илүү хурдан ойлгож сурдаг. Түүгээр л хүүхдийг багаас нь бэлтгэдэг.

С.ОТГОН

Нойр ба сэтгэцийн эрүүл мэнд” эрдэм шинжилгээний хурал түрүүлсэн МУИС–ийн сэтгэл судлалын IV курсийн оюутан О.Төгөлдөртэй ярилцлаа.

-Нойр яагаад чухал вэ гэдэг тайлбараас ярилцлагаа эхлэх үү?

-Нойр нь хоол хүнс, ус, хүчилтөрөгчтэй адил зайлшгүй хангагдах шаардлагатай хүний хэрэгцээ юм. Нойр нь сэтгэцийн болон бие махбодийн эрүүл мэндтэй бүх талаараа холбоотой. Хүн амьдралынхаа гуравны нэгийг унтаж өнгөрүүлдэг. Тиймээс нойрыг ойлгох нь сэтгэцийн эрүүл мэнддээ анхаарал тавихад чухал ач холбогдолтой.

-Нойргүйдсэнээр хүний биед ямар сөрөг нөлөөтэй вэ?

-Нойр дутуу байх нь ой тогтоолт, сэтгэцийн процесст сөргөөр нөлөөлдөг бөгөөд сэтгэл санааны өөрчлөлт, хий үзэгдэл харах зэрэг мэдрэлийн хэвийн үйл ажиллагааг алдагдуулдаг. Хангалттай нойроо авдаггүй хүмүүс таргалалт, зүрх судасны өвчнөөр өвчлөх өндөр эрсдэлтэй.

-Нойргүйдэл хүндэрсэн үед юу болох вэ?

-Нойрны хямралтай зайлшгүй холбогддог эмгэг нь хоёр туйлт сэтгэцийн эмгэг. Унтах хэрэгцээ буурч нойргүйдэлд орох нь маниак төрлийн эмгэгийн гол онцлог болдог. Хоёр туйлт эмгэгтэй хүмүүсийн нойр дутуу байх явц удаан үргэлжлэх нь маниакийн үе эхлэхэд хүргэж, өдөөж өгдөг аюултай. Улмаар маниакийн үе нь цаашид нойрыг алдагдуулж, нойргүйдэлд хүргэдэг. Унтах хугацааг уртасгах нь маниакийг эмчлэх, урьдчилан сэргийлэх нэгэн арга юм. Уг эмгэг нь хааяа хэт их унтах, өндөр эрч хүчгүй байх, дотны хүмүүстэйгээ таагүй харилцах, олон өдрөөр нойргүйдэлд орох, сэтгэл гутралд орох, тааруу сурлагын амжилттай болоход нөлөөлөх зэрэг үр дагавартай. Нойрны даавар болох мелатонины идэвхжил буурах нь сэтгэл санааны тогтворгүй байдалд хүргэдэг. Нөгөөтэйгүүр хоёр туйлт сэтгэцийн эмгэгтэй хүмүүсийн шүүрлээс ялгарах мелатонин даавар буурч, мелатонины түвшин энгийн хүнийхээс илүү гэрэлд мэдрэмтгий болдог. Нэг талаас сэтгэл судлаачдын хийсэн судалгаа, нөгөө талаас анагаахын салбарын судлаачид хийсэн судалгаанууд нойр болон сэтгэцийн процессууд нь нягт хамааралтай болохыг нотолсон байна лээ.

-Мөн нойргүй удаан явснаар сэтгэл санааны дарамтад орох, түгшүүрт автах зэргээр илэрдэг гэж хүмүүс яриад байдаг?

-Түгшүүрийн эмгэгүүд дотроос ерөнхий түгшүүрийн эмгэг ба нойрны хоорондын хамаарлыг хамгийн их судалсан байдаг. Ерөнхий түгшүүрийн эмгэгийн илрэх гол шинж тэмдэг нь мөн адил нойрны хямралтай холбоотой. Нойрсоход хүндрэлтэй байх асуудал нь ерөнхий түгшүүрийн эмгэгтэй хүмүүсийн талаас илүү хувьд нь илэрдэг гэж үздэг. Эсрэгээрээ, нойргүйдэл нь хожим ахмад насандаа түгшүүрийн эмгэг үүсэх эрсдэлийг хоёр дахин нэмэгдүүлдэг. Түүнчлэн гэмтэл, осолтой холбоотой байнгын хар дарсан зүүд зүүдлэх, унтахад хүндрэлтэй байх нь гэмтлийн дараах стрессийн эмгэгийн оношилгооны шалгууруудын нэг юм. Нойрны хямрал нь гэмтлийн дараах стрессийн эмгэгтэй бараг бүх хүнд ажиглагддаг. Томоохон гэмтэл, осолтой холбоотой таагүй дурсамж нь гэмтлийн дараах стрессийн эмгэгийн үед илэрч, тайван унтаж амрахад хүндрэл үүсгэдэг. Тухайлбал, унтаж байхдаа ярих, унтаж байх үедээ хэт их хөдөлгөөн хийх зэрэг шинж тэмдгүүд нь дайнд явсан ахмад цэргүүдэд ихэвчлэн илэрдэг.

-Нойргүйдлийг оношийг хэрхэн тодорхойлдог вэ?

-Нойргүйдлийг зөв оношлох нь үйлчлүүлэгчид үр дүнтэй тусламж үзүүлэх чухал ач холбогдолтой. Одоогийн байдлаар дэлхийн хэмжээнд нойргүйдэх эмгэгийг оношлохдоо гурван хүчин зүйл дээр үндэслэж байна. Эхнийх нь, тухайн хүн нойртой холбогдох ямар асуудал өөрт нь тулгарч байгаа гомдол буюу хүний субъектив ойлголтод үндэслэж ярилцлага болон тестийн аргаар оношилж байна. Хоёрдугаарт, өдөр үүсэж болох үр дагавар буюу ядаргаа, анхаарал төвлөрөл муудах, алдаа их гаргах, осолд өртөмтгий болох зэрэг өдрийн үр дагаврыг авч үзнэ. Нойрны чанарт хэдэн цаг унтсан, тогтмол цагт унтаж сэрж байгаа эсэх үзүүлэлтүүдийг авч үздэг. Түүнчлэн нойргүйдлийг оношлохдоо унтах, сэрэх мөчүүдэд нөлөөлж болохуйц сэтгэцийн эрүүл мэнд, биеийн эрүүл мэндийн байдал, өвчний түүхийг харгалзан үзэж иж бүрэн онош гаргана.

-Нэгэнт оношоо тодорхойлсон тохиолдолд хэрхэн эмчлэх вэ?

-Нойргүйдлийн эмгэгийг эмчлэхэд ашигладаг загвар график бий. Нойргүйдэл нь ямар хэмжээнд, одоогийн нөхцөлд хэр эрсдэлтэй, аюултай байгааг ойлгоход тусалдаг. Уг загвар нь нойргүйдлээс урьдчилан сэргийлэх, нойргүйдлийг өдөөх, нойргүйдэлтэй хэвээр байлгаж буй гэж гурван хүчин зүйлийг харуулдаг. Урьдчилан сэргийлэх хүчин зүйлд нойргүйдэлд өртөж болох анхдагч шалтгаануудыг нэрлэдэг. Жишээ нь: нас, хүйс, түгшүүрийн түвшин, гэмтлийн түүх, өмнөх нойргүйдлийн түүх гэх мэт. Дараах хүчин зүйл нь нойргүйдлийг өдөөгч хүчин зүйл юм. Гэр бүл, ажил, сургууль, санхүү, эрүүл мэндтэй холбоотой стресс, мөн ээлжийн ажил, эсвэл байнгын аялах шаардлагатай ажил хийдэг эсэхийг харгалзан үзнэ. Сүүлийн буюу нойргүйдэлтэй хэвээр байлгаж байгаа хүчин зүйл нь тогтмол цагт унтаж сэрэхгүй байх, нойрсож чадахгүй хэт их хугацааг өнгөрөөх, өдрийн цагаар нойрмоглох, нойрондоо санаа зовних зэрэг зан үйлийг багтаан үзнэ. Танин мэдэхүй, зан үйлийн сэтгэл засал буюу (CBT) нь нойргүйдлийн эмгэгтэй ажиллахдаа хүнийг нойргүйдэлтэй хэвээр байлгаж буй, улам даамжруулдаг ашиг тусгүй итгэл үнэмшил, сөрөг сэтгэл хөдлөл, дасан зохицож, өөрчлөгдөхгүй удсан нэгэн хэвийн зан үйл дээр төвлөрч, өөрчилдөг. Танин мэдэхүй, зан үйлийн сэтгэл засал нь нойргүйдэлтэй үйлчлүүлэгчид санал болгодог, дэлхий дахинд сэтгэл засалчдын өргөнөөр ашигладаг заслын арга техник юм. Танин мэдэхүй, зан үйлийн сэтгэл засал нь богино хугацаанд эмийн эмчилгээтэй дүйцэхүйц амжилттай үр дүнг үзүүлдэг. Харин урт хугацаанд тодорхой ахиц дэвшлийг үзүүлэхийн тулд илүү олон бүрэлдэхүүн хэсэгтэй үргэлжилнэ. Нойргүйдэлтэй хүн эмийн бус эмчилгээг илүүд үзэж байгаа тохиолдолд сэтгэлзүйч дээр очихыг санал болгодог. Энэ тохиолдолд танин мэдэхүй, зан үйлийн сэтгэл заслын арга техникийг ашиглах нь үр дүнтэй.

-Нойргүйдэлтэй хүмүүс өөрсдөө тэрхүү байдлаасаа гарах боломжтой юу?

-Нойргүйдэлтэй хүмүүс унтах цаг ойртох тусам түгшүүртэй болдог. Нойргүйдэлтэй хүмүүсийн зүрхний цохилт, цусны даралт, биеийн температур, кортизолын түвшин нэмэгдэх, тархины глюкозын солилцоо нэмэгдэх зэрэг мэдрэлийн тогтолцоо шөнийн цагаар идэвхжиж нойргүйдэлд хүрдэг. Унтахын өмнө тархины үйл ажиллагаа идэвхжиж байгаа тус үйл явцыг тархин дахь цахилгаан долгионы давтамжийг нэмэгдэж байгаа зүй тогтлоор тогтоодог. Тайвшрах нь симпатик мэдрэлийн тогтолцоог бууруулж оронд нь парасимпатик буюу амрах, хоол боловсруулах автомат хариу үйлдэл үзүүлэх мэдрэлийн тогтолцоог идэвхжүүлдэг ба гагцхүү хүний оюун ухаан, бие махбодь тайвширсан үед хүн унтаж амардаг. Тиймээс унтахаас дор хаяж нэг цагийн өмнө хүчин чармайлт шаардсан оюуны ажлаас зайлсхийн өөрийгөө амраах, тайвширах зүйлс хийх хэрэгтэй. Эдгээр танин мэдэхүй зан үйлийн сэтгэл заслын техникүүд нь нойргүйдэлтэй хүмүүсийн нойрны тухай буруу ойлголтыг засах, ашиг тусгүй итгэл үнэмшлийг өөрчлөх, унтахад нь саад болж буй асуудлуудыг шийдэх дээр төвлөрснөөр бодит үр дүнг өгдөг.

С.ОТГОНБАЯР

Цэргийн төв эмнэлгийн Хордлогын төвийн эмчтэй ярилцлаа. Тэрбээр нэрээ гаргахыг хүсээгүй юм.

---

-Угаарын хийн хордлогод орох тохиолдол ихэсч байгаа гэх. Тоо баримтын судалгаа байдаг болов уу?

-Өнгөрсөн жил угаарын хийн хордлоготой холбоотой 2000 гаруй хүн эмнэлгийн байгууллагад хандсан. Тэрхүү дуудлага мэдээллээр эмнэлэгт ирээд нас барсан хүн бараг байхгүй. Энэ оны есдүгээр сарын байдлаар 53 хүн угаарын хийд хордож амь насаа алдсан байсан. Өнөөдөр тэр тоо хэд болж байгааг мэдэхгүй. Тэр хүмүүс дандаа гэртээ тусламж авч амжилгүй нас барчихсан.

-Тусламж л авч чадсан бол тэдгээр хүмүүс амьд гарах магадлалтай байсан гэсэн үг үү?

-Манайд эмнэлгийн тусламж үйлчилгээнд дутагдаж, гачигдсан зүйл байхгүй. Харин угаартахаас сэргийлэх арга хэмжээ, нүүрсний бүтэц, зуухнаасаа болж байна уу гэдгийг судлах хэрэгтэй. Тэр тухай эмч нар бид мэдэхгүй. Бид бол эмчлэх л үүрэгтэй хүмүүс. Нийгмийн эрүүл мэндийн үндэсний хүрээлэн гэж газар энэ асуудлыг хариуцдаг.

-Сайжруулсан түлш хэрэглэж эхэлснээс хойш хүмүүсийн угаартах тохиолдол ихэссэн гээд байгаа. Энэ тухай таны байр суурийг сонсож болох уу?

-Тийм. Тэр үнэн. Сайжруулсан түлш гээчийг хэрэглэж эхэлсэн цагаас хойш эрс ихэссэн. Манай монголчууд хэдэн зуун жилийн турш түлээ түлш, нүүрсээ түлсээр ирсэн. Манайх шиг гал түлж сурсан улс үндэстэн дэлхий дээр өөр байхгүй байлгүй дээ. Гэхдээ нэг зүйл нь дөнгөж анх сайжруулсан түлш гарсан жилдээ утаа байхгүй болсон. 2019-2020 оны зааг шүү дээ. Утаа байхгүй болсон ч хүмүүсийн угаарын хордлогод асуудал эхэлсэн. Сайжруулсан түлштэй холбоотойгоор утаа байхгүй болсон нь ойлгомжтой. Гэхдээ хүмүүс нас барах тохиолдол их гарах болсон. Тэр нь түлштэй холбоотой л дотоод орчны хордлого байгаад байна шүү дээ. Хүмүүс угаараас болоод хордоод, өвчлөөд л байсан. Тэр бол шинжлэх ухааны баталгаатай тусгай багажаар хэмжээд угаарын хордлого мөн байна гэдгийг нь тогтоодог. Эхний жил нь нэлээд хүн хордож нас барсан. Тэгээд 2021-2022 онд нам чимээгүй болсон. Ковид гараад хүмүүс хөл хорионд яг гэртээ суусан жил шүү дээ. Тэр үед угаарын хийд хордох нь багассан. Тэр тухай тоо баримтууд ч бий. Тэгж багассан байж байгаад 2023 онд дахиад ихэсчихсэн. Тэгэхээр үүнийг би энгийн иргэнийхээ хувиар хэлбэл түлштэй л холбоотой гэж хэлнэ. Түлшний найрлагатай л холбоотой. Чи ч гэсэн бод л доо.

Манайхны хэлдэг гол тайлбар нь аа тэдгээр хүмүүс гал түлж чадахгүй учраас хордсон гэдэг. Гал түлэх технологиос болоод хүмүүс хордоод байгаа юм байна л даа. Тэгвэл яагаад хөл хорионд орчихсон бүтэн жил гаруйн хугацаанд иргэд галаа түлээд гэртээ байхдаа угаарын хийд хордох нь багассан юм бэ. Гал түлж чадахгүй байгаа юм бол тэр үед дуудлага мэдээлэл ихсэх ёстой байсан биз дээ. Хар ухаанаар. Ковидоор хүмүүс ид гал түлсэн шүү дээ. Хүн болгон гэртээ сууж байсан үе. Тэгэхэд яагаад хордох нь багасаад 2023 онд буцаад ихсэв гэдгийг түлштэй холбохгүй бол өөр юутай холбох вэ. Би тэгж л боддог.

-Нэг удаа угаарын хийд хордчихсон хүн дахин хордвол амь насанд нь бүр илүү эрсдэл учирдаг гэх. Яагаад тэгдэг юм бол?

-Бүр хэцүү аюултай. Тэр бол ойлгомжтой. Түрүүнд нь хордоод тархи нь хордчихсон хүн дахиад хордвол амьд үлдэх үү. Ямар ч зүйлд хордсон, давтан хордлогод орвол улам л хүндээр тусна. Эмийн хордлогод орсон ч дахин хордвол бүр хүнд тусна. Түүнээс гадна бас нэг зүйл байгаа. Угаарын хийд хордоод ирэхээр нь гурав хоног эмчилгээ хийгээд явуулчихдаг. Тэдгээр хүмүүс гэртээ эргээд муудчихдаг тохиолдлууд зөндөө байна. 7-10 хоногийн дараа дахин мууддаг. Түүнийг угаарын хийн гаралтай тархины эмзэгшил интипалапатив гэж нэрлэдэг. Тийм зүйлүүд манайд их гараад байгаа. Ганцхан манай асуудал ч биш. Энэ бол дэлхий нийтийн проблем. Тэр их нарийн механизмтай