Энэтхэгийн Дарамсалад, Далай ламын өргөөний дэргэд. 2007 он.
ӨДРИЙН СОНИНЫ 2009 ОНЫ АРХИВААС…
Ардын уран зохиолч Шаравын Сүрэнжавтай амьдрал, уран бүтээлийнх нь талаар хөөрөлдлөө.
-Сайн байна уу. Нэлээд эртнээс уулзах гэтэл бие тань чилээрхүү байгаа гэж сонссон. Одоо гялалзаж байгаа бололтой?
-Хоёр ч хагалгаанд ороод босч ирлээ. Одоо давгүй ээ.
-Саяхан Лхас ороод ирсэн гэнэ лээ. Явсан газраар сонин сайхан юу байна?
-Тэгсээн. Гималайн уулын цаад талд нь Энэтхэг бий. Ноднин жил цаад талд нь Далай багшийн 73 насны ойн арга хэмжээнд очиж оролцоод ирсэн. Энэ жил наад талынх нь хаалттай бүс гэгдэх Лхаст очоод ирлээ. Эрдэнэ зуу гээд Баруун зуу орно гэж ном зохиолд бичсэн тэр Баруун зуу чинь шүү дээ. Хоёр охинтойгоо, хөгшинтэйгээ яваад ирсэн. Тэнд Бодлын ордон гэж бий. Бодлын ордон яруу найрагчдад их ээлтэй гэдэг юм. Үе үеийн далай лам нар сууж байсан газар даа. Суудлаас нь очиж адис авлаа. Зургадугаар далай лам Цаянжамц яруу найрагч хүн байсан. Шүлэг яруу найрагт нь тэр тансаг дотоод Бодлын ордны тухай гардаг. Түүний шүлгээс эхтэй Монголын яруу найрагт Энэтхэг, Түвдийн яруу найргийн нөлөө их байдаг. Жишээ нь Равжаа хутагт “Эрээн цэцгэн цамцтай Эрдэнийн сайхан өмсгөлтэй Элдэв зүйлийн жимстэй Энгийн сайхан хангай байна” гэж бичсэн. Хожим нь Ц.Дамдинсүрэн тэр шүлгийг нь биднээс өмнө олж үзээд “Цагаан цасан малгайтай Ногоон модон хүрэмтэй Хөх усан хормойтой Баян хангай уул минь” гэж бичсэн. Мөн Равжаагийн шүлэгт “Ганга мөрөн далай хийгээд Гадагшаа урсах тус тусын мөрнүүд Газрын аясаар зүг зүг урсавч Гадаад мөрөн далайд цутгахдаа нэгийг хүснэ ээ” гэсэн байна. Иймэрхүү хэлбэр хийц Түвдийн шүлэгч Ромбо Галданжамцын шүлэгт бий. Үүнийг уламжлал гэж нэрлээд байгаа юм. Цааш нь үндсийг нь хөөж үзвэл Энэтхэгийн Басу Банду, Асанга, Нагаржунай богд, Михарайбадын уран бүтээлд хүрч очно. Үүнийг Ц.Дамдинсүрэн гуай хэлэхдээ “Ганга мөрний хөндийгөөс гарч, Цаст Гималайг даван, Монголын тал нутаг руу урссан соёлын алтан шижим” гэж хэлж байсан юм. Манайхан хуучин үсгээ хослуулж хэрэглэх тухай биш нэгийг нь бүрм өсөн хаях тухай яриад байдаг. Бид өнөөдрийн кирилл бичгээр чинь дэлхийн соёлтой танилцсан. Хослуулдаг соёл гэж байна. Зарим хүн хэт их монголчлох гээд залхаадаг тал бий. Ц.Хулан нэг хэлсэн байсан. Манай нэг их монголчлох дуртай уран бүтээлч хүн ресторанд ороод “Ногоон бөндгөрийн далбан навчны хигдэс авна. Бас дагуулд нь амталж базсан үхрийн махны шарвин авна” гэж хэлсэн байгаа юм. Үүнийг зөөгч охин тархиныхаа бүх булчинг зангируулаад ч ойлгохгүй. Байцааны салат, тефтель хоёрыг захиалж байгаа гэж хэн ухаарах юм.
-Лхас ороод ирсэн гэснээс Түвдэд байдал ямар байна. Тэмцэл өрнүүлээд хүндхэн байгаа газар очиход хэцүү байв уу?
-Түвдэд төмөр зам тавьчихаж. Түвдүүд эргэл мөргөлөө хийж, арилжаа наймаа хийгээд амьдрал үргэлжилж л байна.
-Тэд ямар наймаа арилжаа хийдэг юм бэ?
-Шашны эд зүйлс голдуу зарах юм. Шаазан бурхан, шүр, сувдан эрхи, хурган дотортой дээл хувцас гээд л есөн зүйлийн л юм байх юм. Нэг гартаа нөгөө даялдаг хүрдээ эргүүлээд л наймаагаа хийж байна. Улс төр ярих, бослого самуун хийгээд байхгүй бол айхтар зүйл алга. Энд, тэнд цэргийн хувцастай хүмүүс булан тохойд нь зогсож байх юм билээ.
-Тэр цэргүүд нь хятад хүмүүс үү?
-Хэн мэдэхэв. Бодвол хятад хүмүүс байлгүй.
-Хурган дотортой дээл гэхээр монгол ахуй санаанд орж байна?
-Хөх нуурын цайдмын монголчууд гэж байна. Хонь, сарлаг их маллах юм. Хөх нуур гэж том нуурын хөвөөгөөр хоёр цаг вагоноор явлаа. Хөх нуурын тэнд Цогттайж байлдаж нас барсан гэдэг. Тэндээс үлдсэн монголчууд суурьшиж амьдарсан юм билээ. Монгол хэлээр ярихгүй ч угсаа гарал нь бол монголчууд гэж байна. Тэгээд Хөх нуурын дээд монголчууд гэж нэрийддэг. Уул ус нь тэгш, тал газар бас байх. Тэр уулаа нүхлээд хонгил хийчихэж. Манайхан дэмий улс төржиж байхаар хонгил гаргах аргыг тэднээс асуумаар юм.
-Улс төржиж байна гэснээс Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн сурталчилгаа ид явагдаж байна. Таныг нэг нэр дэвшигчийнх нь сурталчилгаан дээр очсон гэж сонссон юм байна?
-Хэн мэддэг юм. Тэр сурталчилгаа энэ тэрд очиж үхсэнээ хийдэг юм. Бодвол нэг явж байгаад харагдсан юм байлгүй. Улс төр гэж нүгэлтэй юм. Эрүүл хүний нүдээр харвал солио өвчтэй л юм харагдах юм байна шүү дээ, энэ улс төр гэдэг чинь. Нэг их улс төржиж хийрхээд байх хэрэг байхгүй. Юу бүтээж болох талаараа л ярьж, хэлж, хийж, бүтээх хэрэгтэй. Надад тэр нь, энэ нь гэж хэлээд байх юм алга. Тэр Сайханбилэг гэдэг УИХ-ын гиш үүн “Бид хэтэрхий их улс төржих юм” гэж байна лээ. Ухаантай сэхээтэн хүү нэг юм мэдээ биз. Манай орцны үүдэнд ардчиллын туг намирч байгаа биз дээ. Тэглээ гээд хавар болж зүлэг ногоо ургадгаараа ургаж л байна.
-Танай цонхны цаадах гурван улиас их сайхан ногоорчээ…
-Би энэ гурван улиасыг их бэлгэшээдэг. Намайг төрийн шагнал авдаг 1988 оны тэр жил энэ улиасыг тарьсан. Одоо цонх халхлаад сүглийтэл ургачихсан байгаа биз. Тэр нэлээд зайтай нөгөө орцны цонхны харалдаа байгаа нэг улиас нь Бат Эрдэнэ аваргын айлд хүргэн ороход суулгасан мод. Бат-Эрдэнийн мод гэдэг. Манай гурван улиасны доор чинь яруу найрагч Хишиг-Ундрал болзож байсан. Ярих юм бол улиастай холбоотой түүх их бий.
-Сүүлийн үед ямар уран бүтээл туурвиж байна?
-”Хувь заяаны цадиг буюу мартагдсан бурхад”, “Домогт бөхчүүдийн омогт барилдаан” гэсэн хоёр номоо удахгүй гаргах гэж байна. Эхнийх нь миний үеийн сайхан уран бүтээлчдийн тухай ном юм байгаа юм. Одооны энэ од, мод бол биш шүү. Нэг годгор охин Лувсаншарав бөмбөрийн ард сууж байтал очоод “Өвөө та бөмбөр хэдэн жил цохисон бэ” гэж асуухыг би өөрийн нүдээр үзлээ. Тэр хүний хөгжмийн бүтээлүүдийг мэдэхгүй байлаа гэхэд ганц дууг нь ч болов тэр хүүхэд мэддэг болов уу. Хоёр дахь ном нь бөхийн тухай. Одооны бөхчүүд шиг өөд өөдөөсөө хараад бух шиг тэврэлдээд зогсох чинь барилдах биш шүү дээ. Яах гэж “Олноос онцгой, түмнээс төгөлдөр” гэж ирээд цоллодог билээ. Тэр чинь их утга учиртай. Бөх барилдана гэдэг олныг баясуулах урлаг. Унагаж байсан ч, унаж байсан ч ов мэхээ хийдэг Сүхбат аваргаас хойш сэтгэл хөдөлгөх барилдаан ховорджээ. Бээжин аваргын тонгороо, Түвдэн аваргын мэх гээд л тэр хүмүүстэй амьд сэрүүнд нь уулзаж учирч байсан сайхан яриа, түүх, домгууд энэ номонд байгаа.
-Танай хойморт шүлэг уншиж байгаа таны зураг байна. Хажууд нь Н.Багабанди Ерөнхийлөгч эхнэртэйгээ байх шиг харагдана. Энэ ямар түүхтэй зураг вэ?
-Аа, энэ онгоцонд явж байгаа зураг. Би тэр хоёрт шүлэг уншиж өгсөн юм. Эхнэр нь сонсоод жигтэйхэн уйлсан. Эмэгтэйчүүд их уярдаг улс шүү дээ.
-Таны үеийн уран бүтээлчид буюу 60-аад оныхны талаар дурсаач. Өрнийн утга зохиолын нөлөө танай үеийнхэнд их байсан санагддаг.
-Бидний үеийнхэн чинь А.С.Пушкин, Д.Нацагдоржоор л хүмүүжсэн. Би С.Эрдэнээг их үнэлдэг. Жинхэнэ торгон авьяастай хүн. Чойжилын Чимэд, С.Эрдэнэ, Б.Явуухулан нарын бүтээлүүд 60-аад оныхонд нөлөөтэй байсан. Бид өмнөх үеэ нулимж биш, биширч явсан. Миний энэ тоглолт энэ тэр хөтлөөд байдаг чинь Чимэдээс үүдэлтэй. Тайзан дээр байхад нь гарынх нь аясаар үзэгчид ханараад л. Тэр үеийнхээ өрнийн уран зохиолын нөлөөг дорнынхтой хослуулж нөхөх гэж XIX зууны лам нарын бүтээлүүдийг үзэж байна. Лам нар чинь тэр үеийнхээ сэхээтнүүд байсан. А.С.Пушкиний салаад явсан хүүхэнд зориулсан шүлэг байна. “Надаас сайнтай учирвал Намайг чи мартана даа Надаас муутай учирвал Намайг чи санана даа” гэж. Монголын утга зохиолд энэ санаа бий. “Хөвөнтэй дээлтэй гарсан юмсан Хөөрөө болов уу яагаа болХөөрхий намайгаа зовоосон юмсан Жаргаа болов уу яагаа бол” гэж бичсэн нь хүнлэг талаасаа адилхан илэрхийлж байгаа биз дээ. Жишээ нь орчин үеийн улс төржилтийг яруу найргаар соёлтойгоор илэрхийлж болдог. Тавхан мөрөнд А.С.Пушкин улс төрийг “Хүйтэн далайн эрэг хавиар загасчин тороо тавилаа. Хүү нь эцэгтээ тусаллаа, залуу минь орхи тэр ажлаа Өөр ажил, өөр халамж чамайг хүлээж байна Өндөр ухаантныг шүүрдээд хаанд туслах ажил байна” гэж бичсэн байгаа юм. Ц.Хулан бас “Цэцгийн толгой тасалдагг үй, үртэй байхыг хүснэ Цэцдийн толгой авдаггүй, төртэй байхыг хүснэ” гэж яруухнаар илэрхийлсэн.
-Танай үеийн уран бүтээлчдийн “Эртний сайхан” гээд чуулга бий. Хуучны “Бөмбөгөр ногоон”-ыхон байх аа. Шинэ уран бүтээлээ үзэгчидэдээ хүргэх болов уу?
-“Эртний сайхан” чуулгын хорин жилийн ой болж байна. Намар тоглолтоо хийх гээд бэлтгэл ажлаа базааж байгаа. Цогзолмаа хөтөлбөрөө бэлдэж байгаа. “Бөмбөгөр ногоон”-ыхны бүтээлүүд, үе, үеийнхний сайхан дуунууд орсон тоглолтоо хийнэ.
-Уран бүтээлийг тань сонсоод дандаа сайнаар харж явлаа. Ингэхэд таны дутагдалтай тал юу вэ?
-Цаг барьдаг, ном уншдаг дутагдалтай гэж би хэлдэг юм. Энэ дутагдлаа заснаа хө гэхээр зарим залуус инээлддэг. Цаагуураа хүмүүжүүлэх гэж л хэлж байгаа хэрэг. Тэрнээс биш би их хуучинсаг хүн. Хуучин эхнэр, хуучин нам, хуучин байшинтайгаа байж л байна. Би бас хундаганы үгтэй болчихоод байгаа. “Миний хүү англи хэл сайн сураарай. Аав нь сурч амжаагүй юм. Архи бага уугаарай. Аав нь хувийг нь уучихсан шүү.” Би уучихсан учраас чамд үлдээгүй гэсэн санаа. Ингэж л залууст сургахгүй бол загнаад нэмэргүй болсон улс даа.
-Та хүүхдүүдийнхээ талаар яриач. Хаана, юу хийж байна гээд л. Таны авьяасыг өвлөсөн хүн бий юу?
-Хөгшин бид хоёр хүүхдүүдээ боловсролтой болгоё гэж л зүтгэсэн. Тэрнээс бидэнд тэр олон сая төгрөг байхгүй. Бага охин Хятадын Ухуань хотод шинжлэх ухааны доктор хамгаалаад ирсэн. Химийн талын доктор профессор хүн. Хятадад доктор хамгаална гэдэг чинь өндөр босготой, хатуу юм шиг байгаа юм. Орост бол нэг савхин дээл өгөөд л болдог юм шиг байгаа юм. Одоо Эрүүл мэндийн хүрээлэнд ажилладаг Өнөрсайхан. Нэг охин Өлзийсайхан эмч. Нэг эмчтэй болсны хэрэг сая л гарлаа. Би тэр гадаад яваад босоод ирнэ гэдэгт итгэдэггүй. Баахан мөнгө үрж эмчлүүлээд, дараа нь яах нь хамаагүй хаячихдаг юм шиг байгаа юм. Монгол эмч нар чадалтай болж дээ. Бөөрний Нямсүрэнгээр нэг хагалгаагаа хийлгэж, Нямхүү эмчээр цөсний хагалгаагаа хийлгэсэн. Хүн үхвэл хаа ч үхнэ. Тийм болохоор Монголдоо сүжигтэй. Нэг охин Хишигсүрэн минь бичих авьяастай. Одоо Японд амьдарч байгаа. Өгүүллэгээ бичээд л байгаа сурагтай. Нэлээд хэдэн ном гаргасан шүү дээ. Хүү Даваасүрэн бизнес эрхэлдэг. Наймаа хийхийгээ нэг их бизнес энэ тэр гэж нэрлэх юм даа, одооны залуус.
-Та янз бүрийн арга хэмжээ их хөтөлдөг байсан. Сүүлийн үед харагдсангүй?
-Бие чилээрхүү байсан болохоор нэг хэсэг хөтлөөгүй. Одоо 28-нд “Саран ээж”-ийг хөтөлнө. Цоцо Цогзолмаа гуайг ийн нэрийддэг аж тэнд байсан цагт би тэнд л байна.
-Цогзолмаа гуайн фэн хэвээрээ л юм аа даа?
-Та нар ч буруугаар ойлгох хүмүүс дээ. Нөхөрлөл гэдэг чинь их хүчтэй зүйл. Сая намайг эмнэлэгт хэвтэж байхад гурван удаа эргэж очсон. Нэр төртэй хүн болохоор халаад нөмрөөд хориглоод оруулахгүй байгаа өрөөнд ороод ирж байгаа юм.
-Хоёулаа яриагаа утга зохиол руу хандуулъя. Монголын утга зохиолын дэлхийн хэмжээнд эзлэх байр суурь…
-Дэлхийд хамгийн өндөр үнэлэгдэнэ. Сэтгэлгээ том улсууд шүү дээ, монголчууд. Даанч бид гадны уншигчдын сэтгэлд хүргэж чадаагүй нь алдаа. Сая миний дөрвөн мөртүүд англи хэлээр хэвлэгдлээ. Монгол хүн хөрв үүлбэл илүү сайн буулгах юм. Гэндэндарам орчуулсан. “Зуун найман эрдэнийн эрхи” гэж шүлгийн ном. -Таны бичсэн номын тоо нэлээд их болсон байх шүү..
-Би тоолдоггүй. Манайхан юмны тоо дуусчихна гэж ярьдаг даа. -Таныг онгодтой найрагч гэж яруу найрагч, уран бүтээлчид үнэлсэн байдаг. Тэр онгод гээчийн тухай нэг хэлээд өгөөч..
-Онгод гэдэг чинь тэнгэрээс өгсөн хишиг. Сэтгэл хөдлөлийн туйл.
-Уран бүтээлийн шавь нар олон биз?
-Бий бий. Эхлээд шавь ороод дараа нь ах дүү, анд найз болсон хүмүүс ч бий. Сая миний шавь Б.Энхтуяа Стокольмоос хагалгаанд ороход минь гурван зуун доллар явуулсан байсан. Яг хэрэгтэй үедээ тэр чинь их тус боллоо.
-Лхасаас уран бүтээлийн ганзага дүүрэн ирсэн биз дээ?
-Бурхны шүлгүүд бичнэ. “Буян сайтай хүнд бурхны гэгээ тусдаг. Нойтон чийгтэй газар ургасан ногоо соёолдог” гэж Данзанравжаагийн шүлэг бий. Би Лхас руу эхнэрээ дагуулаад явсандаа их баяртай байгаа.
-Ингэхэд та эхнэртээ зориулж “Нэрээр нь бичсэн шүлэг” бичиж байсан?
-Цэндээгийн нэрээр шүлэг бичиж байсан. “Цээлхэн дууг чинь хөгжим гэвэл Эгшгэнд нь уярсан нь би билээ. Найртай сэтгэлийг чинь нар гэвэл Дулаацаж жаргасан нь би билээ. Энхрий харцыг чинь цэцэг гэвэл Эргэлдэх эрвээхий нь би билээ” гэж бичсэн. Ишбалжир гэж инженер хүн оросоор хөрвүүлсэн. Үсгийн дараалал нь алдагдаагүй маш сайн орчуулга болсон.
-Таны өмнө байгаа цоожтой дэвтэрт юу байгаа юм бэ?
-Энд их нандин юм бий. Найз нарынхаа дурсгаж бичсэн үгийг цуглуулж, хадгалдаг юм. Охин минь Японоос авчирч өгсөн, цоожилчихдог дэвтэр байгаа юм. Чи энэ Л.Түдэвийн бичсэнийг хар даа. “Оройгүй сүм” гэгч энэ номоо Оройтой сүм болсон Сүрэнжавтаа бичлээ” гэж байгаа биз дээ. Л.Түдэвийг Нобелийн шагналд нэрийг нь дэвшүүлж байлаа, бид тэгэхэд Л.Түдэв надад “Уран бүтээлийг өндөр үнэлж, урам зоригийн одон надад шагнасан Сүрэнжавт” гээд л бичиж байсан нь энэ байна. Тэр үед Нобелийн шагналтныг тодруулдаг багийнханд манайхаас зургаан хүний гарын үсэгтэй матаас очиж байсан гэж байгаа юм даа. Сүүлд би мэдсэн. Иймэрхүү муухай юм хийдэг улс бас байх юмаа. Гэхдээ сайн нь тэрнээс олон болохоор санаа зовох юм алга даа.
-Цаг зав гаргасан танд баялалаа.
Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн сайд Д.Сумъяабазар лиценз олголтыг түр зогсоох тушаал гаргажээ.Энэ нь уул уурхайн салбарт татраад байгаа хөрөнгө оруулалтын урсгалыг улам хумих шийдвэр болсон уу, үгүй юу гэдгийг тодруулахаар Уул уурхайн ассоциацийн ерөнхийлөгч Н.Алгаатай ярилцав.
Баруун бүс, Алтай-Улиастайн эрчим хүчний системийг дэмжих зорилгоор Азийн хөгжлийн банкнаас Сэргээгдэх эрчим хүчийг дэлгэрүүлэх төсөл хэрэгжүүлэхээр болжээ. Өөрөөр хэлбэл, Монголын баруун бүс, Алтай-Улиастайн чиглэлд нар, салхины цахилгаан станц байгуулах боломж байна уу. Ямар технологид суурилсан систем байгуулах вэ. Ер нь мөнгөө оруулахаар ирээдүйтэй төсөл мөн үү, үгүй юу гэдгээ эхлээд судалсан юм байна. Судалгааны урьдчилсан тайлангаа өчигдөр танилцуулж, холбогдох хүмүүсийн саналыг сонсов. Энэ талаар Эрчим хүчний яамны Бодлого төлөвлөлтийн газрын дарга Д.Чимэддоржоос тодрууллаа.
Энэ бол амьдралаас олж авсан түүний философи. Түүнийх гэж хэнийг хэлээд байна гэж үү. А.Отгонбаатар гэдэг залуугийн тухай ярьж байна. Хэдий нас залуу ч туулсан амьдралын туршлага арвинтай, тов хийсэн яриатай энэ залуугийнд нэг өдөр хууч дэлгэж өнжив.А.Отгонбаатар бол сошиал ертөнцөд идэвхтэй “амьдрагсдын” нэг. Мөн хариуцлага, ёс зүй гэсэн сэдвээр албан байгууллага, хамт олонд лекц уншдаг уран илтгэгч ажээ. Твиттерт зарим хүн түүнийг орк гэж шоолдог. Гэхдээ уншсан лекцэнд нь суугаад уйлаад гардаг хүмүүсийг хараад тэр өөрийгөө орк шиг юм ярьдаггүй гэдэгтээ итгэдэг нэгэн.
Энэ хугацаанд сургуулийн санхүүтэй холбоотой зөрчлүүдийг илрүүлсэн нь тэнд тэсч үлдэхгүй байх шалтгаан болжээ. Түүнийг ажилгүй болох тэр үед Монголын Оюутны холбооны ээлжит сонгууль зарласан байна. Тиймээс “Монголыг өөрчилье гэвэл оюутны холбоог шинэчлэх хэрэгтэй” гэдэг уриалга дэвшүүлээд давхиад орж. Харамсалтай нь Монголын Оюутны холбоо түүнийг чуулганыхаа танхим руу ч оруулаагүй гэнэ лээ. Цагдаа нараар хамгаалуулсан хурал руу нэвтэрч чадаагүйдээ шаралхаж, уйлаад хоцорчээ. Оюутны холбооны даргыг аль нэг нам бодлогоор тавьдаг учраас тэдний хувьд хэн ч биш А.Отгонбаатар мэтийн бацаан хэрчүүлээд өнгөрсөн нь тэр. 
Мөн “Улстөрч хүн бүтээсэн нийгэмдээ сэтгэл хангалуун байх ёстой. Би ирээдүйд охиноо таалагдсан хүнтэйгээ суу гэж хэлдэг болохын төлөө явж байна. Миний охины үеийнхэн дотор архичин, авлигач, хулгайч байхгүй нийгмийг бүтээсэн учраас дураараа бол гэж хэлдэг болмоор байна. Гэтэл өнөөдрийн улстөрчид, иргэд чи архичинтай суух гэлээ хэмээн үр хүүхдэдээ зааж, амьдралд нь оролцож байна. Энэ бол бүтээсэн нийгэмдээ сэтгэл хангалуун бус байгаагийн шинж” хэмээн ярилаа. 
Уул уурхайн ассоциацийн тэргүүн Н.Алгаатай ярилцлаа.