Author: Лхагвасүрэнгийн Мөнхтөр

Categories
онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Батлан хамгаалах салбар доголдсоноос болж монголчууд энх цагт эрлэгийн хаалга татсаар байх уу

Батлан хамгаалах салбар балагтай байна. Бөх хүн удирдаад ийм болгочихов уу, угаасаа ийм юм уу. Ямар ч байсан сүүлийн нэг жилийн дотор энэ салбарт юм, юм л боллоо. Бидний аюулгүй байдлыг батлан дааж байгаа салбарынхан харуулдаа зогсвол хөлөө хөлдөөж, хилээ эргэвэл усанд живдэг болчихож. Буу алдсан, гранат дэлбэлснийг нь өгүүлвэл бүр ч аймшигтай. Тавдугаар сараас хойш гуравхан сарын дотор хоёр ч дэлбэрэлт болж гурван хүн хайран амиа алдаж арав гаруй хүн өрөөл татанхай болжээ. Эхлээд батлан хамгаалах үйлсэд хүчин зүтгэж буй эр цэргүүд амиараа хохирдог байсан бол одоо энгийн малчин ардууд хүртэл өртөж үхэх болсон байна. Хамгийн сүүлийн жишээг өгүүлбэл тавхан хоногийн өмнө тэсрэлт болдогоороо болж, амь эрсдэдгээрээ эрсдэлээ. Наймдугаар сарын 4 буюу өнгөрсөн баасан гаригт Таван толгойн цэргийн баазын ойролцоо сум тэсэрчээ. Мэдээллийг нягталбал батлан хамгаалах салбарынхан сумаа хээр гээснийг хоёр малчин олоод оролдож байгаад дэлбэлчихсэн юм байна. Нэг нь газар дээрээ нас барж нөгөө нь эмнэлэгт үхэл, амьдралын зааг дээр байгаа. Дөнгөж 40 гаруй насны эрс ийнхүү амиараа, эрүүл мэндээрээ хохирчихоод хэд хоног өнгөрч байна.

Гэтэл дахиад л хариуцах эзэн гардаггүй. Ямар сургуулилт, дадлагын үеэр, хэн, хэзээ хариуцлага алдаж гээсэн сумыг малчид олов гэдгээс эхлээд маш нарийн дэс дарааллаар хяналт шалгалтын ажил явуулах ёстой байх. Энэ сум тавдугаар сарын 3-ны өдрийн байлдааны сургуулилтын үеэр хаягдсан байж болохыг ч хүмүүс мэдэж л байгаа юм билээ. Ийм байтал салбарын удирдлагууд дахиад л өөрсдийгөө өмөөрч, өрвөлзөөд эхэлжээ. Би чамд хайртай кинонд “Дэлгэр өөрөө л ширээн дээрээс уначихсан юм байна лээ” гэдэг шиг “Цэргийн ангийн хориотой бүсэд малчид нэвтэрснээс боллоо” ухааны юм яриад эхэлчихэж. Салбарын сайд нь ч “Таван толгойд хамгийн сүүлд Хааны эрэлд 2017 энхийг дэмжих ажиллагааны сургуулилт болсон. Энэ үеэр уг нь галт зэвсэг хэрэглэдэггүй л дээ” хэмээн гайхасхийн өгүүлж байгаа нь ч өөрийгөө өмөөрч байна гэхээс өөр зайлах газаргүй. Өмнө нь болсон тэсрэлтийн үеэр ч Б.Бат-Эрдэнэ сайдын амнаас ийм л тайлбар хөвөрч байсан.

Өмнөх гэдэг нь тавдугаар сарын 11-нд Таван толгойн цэргийн баазад гранат дэлбэрч ахмад М, ахлагч А нар амиа алдаж, найман цэрэг хүнд шархадсан хэргийг хэлж байна. Ажлын сахилга бат, хариуцлага алдагдсанаас гранат дэлбэрч ийм эмгэнэлт явдал тохиосон. Бас Орхон аймаг дахь 186 дугаар ангийн байлдагч сургалтын гранаттай буруу харьцсанаас сохор доголон болсныг хүмүүс бараг мэдээгүй. Тухайн үед Батлан хамгаалахын сайд Б.Бат-Эрдэнэд хариуцлага тооцож огцруулахыг ард түмэн ямар их шаардлаа. Гэтэл сонгуулийн үр дүн сөрөг гарахаас айсан эрх баригчид асуудлыг үнэндээ юман чинээ тоолгүй өдий хүрсэн. Үүний төлөөсийг малчид амиараа, эрүүл мэндээрээ төлж байгаа нь энэ бололтой. Ерөөсөө Таван толгойн цэргийн ангийн бааз гэх энэ газарт террористууд үүрлэчихсэн юм шиг байсаар удлаа. Тэндээс тэсрэлт, дэлбэрэлтийн чимээ тасрахаа байгаад, хүн ард үхэж хорогдоод бас л удсан. Одоо Таван толгойн цэргийн бааз, бусад цэргийн ангиудын ойролцоох тэр газар нутгуудад хичнээн галтай сум, цэнэгтэй гранат хэвтэж байгаа бол. Түүнийг нь хүүхэд багачууд, энгийн ардууд олоод тэсэлж, дэлбэлэхээс яаж урьдчилан сэргийлэх вэ гэдэгт анхаарах хэрэгтэй байна. Ингэж чадвал энх цагт иргэнээ хөнөөдөггүй батлан хамгаалах салбар бий болно. Гэхдээ салгалаад сумаа гээгээд, гранатаа өөр дээрээ шидээд байдаг цэргүүд бэлдсээр байвал асуудал хэзээ ч сайжрахгүй.

Уг нь дэлхийн орнуудын батлан хамгаалагчид иргэнээ, цэргээ хамгаалахын тулд чандлан мөрддөг аюулгүй ажиллагааны стандарт, норм норматив гэж бий. Өнөөдөр гээсэн нэг сумыг олж устгах бүү хэл өнгөрсөн дайнаас үлдсэн үй олноор нь устгах төхөөрөмж болоод дайсныхаа зэвсгийн агуулахыг ч илрүүлэн аюулгүй болгож чаддагаараа тэд биднээс илүү. Манайхан өнгөрсөн дөрөвдүгээр сард тийм том сургамж өгөх үеэр “Би яагаа ч үгүй” хэмээн өмөлзөхийн оронд ийм бэлээхэн, өмнө нь ч хэрэглэдэг байсан стандартаа мөрдөөд, сахилга батыг нэг номерт тавьж чадсан бол ийм явдал давтагдана гэж юу байх билээ. Үндсэндээ сургалт болгоны дараа тусгайлсан ажлын хэсэг гарч, хайгуул устгалын бүлэг ажиллуулан, сургалтаас үлдсэн тэсэрч дэлбэрэх зүйлсийг устгаж, акт баримт үйлдэх ёстой. Үүнээс өмнө хэн гэдэг цэрэг хэдэн сум аваад хэдэн хонгио хүлээлгэж өгөв гэдгийг нь ч нягталж байх учиртай. Дөрөвдүгээр сард ч энэ стандартыг мөрдөөгүйгээс болж цэргүүд үхсэн бол саяын хэрэг ч үүнээс л болж. Ийм энгийн хэрнээ хамгийн хариуцлагатай стандарт буюу ердөө буу сумаа, гранат бөмбөгөө тоолчиход болохоор асуудал юм байна. Энэ бүхэн Монгол Улсын батлан хамгаалах салбарын ажлын хариуцлага ямар түвшинд байгааг дахин дахин сануулаад байгаа юм.

Яагаад арга хэмжээ авч асуудлыг залруулахгүй байгааг Б.Бат-Эрдэнэ сайд л мэднэ. Өөрийнх нь толгойгоороо хариуцаж буй салбарын цэргүүд тасаг тасгаараа байг гэхэд нэг хоёроороо, тав гурваараа амь эрсдэчихээд байхад ядаж нэг удаа уучлалт хүссэнгүй. Бас асуудал гарвал нэг нь нөгөөгөө өмөөрч, хаацайлаад өнгөрдөг явдал жишиг болчихлоо. Уг нь гадны орон нэг л цэрэг нас барахад Японд бүр будааны үнэ өсөхөд салбарын сайд нь хариуцлагаа үүрээд бууж л байдаг юм билээ. Тэгэхээр салбараа удирдаж чадахгүй байгаа хэн нэгэн эсвэл хэсэг бүлэг хүмүүс ухамсартайгаар хариуцлагаа хүлээдэггүй юм бол хүлээлгэдэг механизм байгааг санах хэрэгтэй. Ерөнхий сайд Ж.Эрдэнэбат хэрэг гарсан өдөр холбогдох хүмүүсийг дуудаж уулзаад хамгийн түрүүнд “хариуцлага” гэж хэлсэн байна лээ. Гэхдээ өнгөрсөн хаврынх шиг хоёр хүний амь тэнцүү 500 мянган төгрөгийн торгууль бол хариуцлага биш шүү. Ер нь дайраад ирсэн дайснаа даран сөнөөх учиртай гранат бөмбөг, буу сум Монгол цэргийг, Монгол иргэнийг устгах болоод удаж байгааг бодох цаг нь аль хэдийнэ болчихоод байгааг анхаарна уу.

Categories
их-уншсан онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Жаран тэрбумын хэрэг нэг нь дуудаж асуугаад, нөгөө нь “хууль гаргахгүй бол болохгүй” гэж хэлээд өнгөрөх асуудал ч биш дээ

Ерөнхийлөгч хэд хоногийн өмнө АТГ-ын дарга даамлуудтай уулзаж сонгуулийн өмнөөс дуулиан дагуулсан жаран тэрбумын асуудлыг сөхлөө. Олныг эмзэглүүлсэн сэдэв учраас толгойтой бүхэн төрийн тэргүүний байр суурийг дэмжиж байна. Монгол Улсын тав дахь Ерөнхийлөгч эрх баригч намын албан тушаал наймаалцах тухай өрнүүлсэн бичлэгийг шалгуулж, хариуцлага тооцуулах талд хатуу зогсож байгаа нь энэ уулзалтаас тод харагдав.

Х.Баттулга АТГ-ынхантай уулзахдаа “Доржзодов гэж залуу төрийн албыг наймаалцдаг байдлыг илчилж, 90 минутын бичлэг цацлаа. Төрийн албыг наймаалцаж буй тэр бичлэг Монгол улсыг, АТГ-ыг олон улсад яаж харагдуулж буйг та бүхэн надаас илүү мэдэж байгаа. Өмнө нь ямар нэг шахалт дарамт байсныг үгүйсгэхгүй. Тэгвэл одоо улстөрийн нөхцөл байдал өөрчлөгдсөн. Нэгдүгээрт улсынхаа нэр хүндийг авармаар байна. Хоёрдугаарт энэ бол АТГ гэж байгууллага байх эсэхийг шийдэхээр том асуудал” гэсэн үгийг зүгээр ч нэг унагаагүй. Эхний шалтгаан нь эрх баригч намын хандлагатай холбоотой. Төрийн албыг наймаалцах тухай яриа М.Энхболд ба түүний тойрон хүрээлэгчдийн дунд өрнөснийг батлах бичлэг сонгуулийн өмнө буюу аль жил гаруйн өмнө ил болсон ч эрх баригчид өнөөг хүртэл таг чиг яваа учраас төрийн тэргүүн байр сууриа ингэж илэрхийлсэн хэрэг. Ерөнхийлөгчийн хатуу байр суурийн хоёр дахь шалтгаан нь АТГ өөрөө. Сөрөг хүчнээс бичлэгийг шалгуулах хүсэлтийг удаа дараа тавьсаар байтал үл тоосон хандлага гаргаж өнөөг хүрснийг ганц төрийн тэргүүн ч биш нийт олноороо шүүмжилж байгаа. Улстөржсөн иймэрхүү хандлагыг удаа дараа гаргаж байсан болохоор АТГ хэзээнээсээ олонд сайн нэргүй л дээ. Жаран тэрбумын асуудал дээр нүдээ аньж таг дуугүй яваа нь иргэдийн дургүйцлийг бүр дэвэргэж байгаа. Цаашдаа ч энэ асуудалд улстөржсөөр байх болов уу гэсэн хардлага учир мэдэх улсын дунд бий.

Энэ байгууллагыг толгойлдог Х.Энхжаргал жаран тэрбумын асуудлыг шалгуулах хүсэлт ямар явцтай байгааг сонирхсон Ерөнхийлөгчийн асуултад “Өнөөдрийн байдлаар тогтоогдсон зүйл алга, цаашид шалгалтын ажиллагааг үргэлжлүүлнэ гэсэн хариу ирсэн. Одоогоор энэ нь үнэн юм байна гэж нарийн тодорхой танилцуулах боломж алга. Ийм тийм хүмүүс гэж заагаагүй учраас илрүүлэх боломжгүй байна. Энэ асуудлын хүрээнд 3300 орчим албан хаагч хамрагдаж байгаа. 130-ыг нь л шалгасан” гэсэн хариу өгсөн нь даарин дээр давс нэмж олны дургүйцлийг өдөөж орхисон. “Бид жаран тэрбумын бичлэгийг угаасаа шалгахгүй” гэсэнтэй агаар нэг үг унагасанд нь төрийн тэргүүн ч таатай хандаагүйг хэд хоногийн өмнө болсон уулзалтын бичлэгээс бэлхнээ харагдаж байна. Ерөнхийлөгч “Энхжаргал аа мөрдөн байцаах үйл ажиллагааны зааварчилгаа өгмөөргүй байна. Та их бүрхэг юм ярьж байна. Би хоёр л зүйл хэлье. МАН сонгуульд ялсан уу ялсан. Сандуй гэж нөхөр албан тушаалд очсон уу гэвэл очсон. Тэр үйл ажиллагааг илчилсэн залууг баривчлах оролдлого хийсэн үү гэвэл хийсэн” гэсэн үгийг мөн л цаанаа учиртай унагасан. МАН төрийн албыг дээгүүрээ сэм наймаалцдаг, наймаалцсан мөнгөөрөө сонгуульддаг, сонгуульд ялчихаад хэлэлцсэн тохирсноороо албан тушаал авдаг нь тодорхой болсныг дээр дооргүй харж бухимдаж суугаа. Олны бухимдлын наад захын илрэл нь саяын сонгуулийн үр дүн гэдэгтэй маргах хүн гарахгүй байх. Олон нийт төрийн тэргүүний АТГ-ын даргад хэлсэн үгийг толгой дохин сонссон нь ийм энгийн учиртай. Хэрвээ МАН жаран тэрбумын бичлэг сөхөгдсөн даруйд хариу зөв үйлдэл хийсэн бол, адаглаад сонгуульд ялсныхаа дараа төрийн өндөр албан тушаалыг ил цагаан хуваарилаад эхлээгүй бол байдал өөрөөр эргэх боломж байсан уу гэвэл байсан. Жаран тэрбумын санааг гаргасан Ц.Сандуйг ИТХ-ын дарга болгосон цагаас эхлээд МАН төрийн албыг өөр зуураа наймаалцдагаа баталсан. Долоон буудлын Должин эмээ, Дорж, Дулмаа, ер нь хэний ч бодоод олчих гаргалгаа.

Яаж ч бодсон “Би төчнөөн төгрөг өгч энэ албан тушаалыг намаасаа авсан” гэж хэлэх хүн гарахгүй. АТГ-ынхан үүний учрыг олж харахгүйгээр баахан албан хаагчдыг байцаагаад байгаа гэвэл хэтэрхий гэнэн хэрэг болно. Цагдаа үнэн зөвийг нь тогтоох ёстой гэсэн тайлбар хийсэн шигээ суугаа нь АТГ-ын буруу. Сэтгэлгүй, ур чадваргүй ажиллаж байгаагийнх нь л илрэл. Авлигатай тэмцэх ёстой, хуулиараа ийм үүрэг хүлээсэн байгууллага нь бүрэн дүүрэн баталгаатай, хамар дор нь байгаа авлигын том хэрэг дээр хүүхэд хуурч байгаа юм шиг аяглаж болохгүй л дээ. Х.Энхжаргал хууль гаргаж байж хэргийг илрүүлнэ гэх маягийн үг хэлж харагдсан. АТГ бол үнэхээр мөнгө авч өгөлцөж албан тушаал наймаалцсан уу гэдгийг хууль гаргаж биш ур чадвараа харуулж байж илрүүлэх ёстой цорын ганц байгууллага. Тэр байтугай агаарын үйл явдал дээр хэрэг үүсгээд, нотолж батлаад ял өгчихдөг байгууллагад мэдээжийн баримттай, олон улсын мэргэжлийн байгууллага нэг орчинд нэг дор хийсэн бичлэг байна гээд баталчихсан нотолгоо сэлттэй хэргийг илрүүлэхэд ядаж цөхөх зүйлгүй санагдах юм. Дахиад хэлэхэд яалаа гэж шан харамж өгч ажилд орсон хүмүүс үнэнээ хэлж хамгаа тоочихов дээ.

Ерөнхийлөгч АТГ-ын даргыг дуудаж уулзаад үүрэг даалгавар өгдөг нь маш зөв алхам. Ард түмний АН-ын нэр дэвшигчийг сонгох болсон том шалтгаануудын эхэнд жаран тэрбумын бичлэг гарцаагүй багтана. Ерөнхийлөгч энэ асуудалд анхаарал хандуулж, тодорхой шийдэлд хүргэхгүй бол М.Энхболд шиг юм болно. М.Энхболд Мэргэжлийн Засгийн газар байгуулна гэж сонгуульд ялчихаад эсрэгээрээ ажилласныг улсаараа харсан. Мэдээж олныг басч болохгүй, ард түмэн тэнэг биш. МАН сонгуульд ялсныхаа дараа хэлж ярьсныхаа эсрэг үйлдэл хийж мэргэжлийн бус засаг байгуулсныхаа горыг энэ зуны сонгуулиар амссан.

АТГ-ын дарга Х.Энхжаргалыг М.Энхболдын хүн гэдэг. Чуулганы хурлаар АТГ-ын даргыг томилох асуудлыг хэлэлцэх үеэр хэд хэдэн гишүүн түүнийг М.Энхболдын хүн гэж онцолж цохож байсан нь цаанаа мэдээж нарийн учиртай. Тэгэхээр Х.Энхжаргал лав жаран тэрбумын бичлэгт анхаарал тавьж ажиллахгүй. Энэ бичлэгийн үнэн мөнийг тогтоож, төрийн албыг хэдэн арван тэрбумаар үнэлсэн наймааг илчилье гэж зорихгүй. АТГ-ын даргаар томилоход нөлөөлсөн, томилуулсан хүнийхээ төлөө ажиллана гэдэг бол хэн ч бодоод олчих гаргалгаа. Энэ хэргийг илрүүлэх учиртай байгууллагын толгой удирдлагуудыг Ерөнхийлөгч бүрэн эрхийнхээ хүрээнд томилж чөлөөлөх эрхтэй. Энэ эрхийнхээ дагуу зарим нөхдийг өөрчилж, сольж байж л энгийн олон жаран тэрбумын бичлэгийн ард ямар наймаа явагдсаныг олж мэднэ. Ингэж байж л төрийн албыг хэн хэн наймаалцаж том толгойлсныг нийтээрээ харах боломжтой.

Ер нь тэгээд жаран тэрбумын бичлэгт дурдагдсан албан тушаалд томилогдсон, ажилд орсон бүх хүнийг авлига өгсөн гээд халалтай биш, хэцүү л дээ. Өгдөг юмаа өгөөд орсон байсан ч батлах боломжгүй эд. Хамгийн гол нь төрийн албыг наймаалцах ажлыг зохион байгуулсан, авлига өгөх нөхцөлийг бүрдүүлсэн хүмүүст арга хэмжээ авч, хатуу хариуцлага хүлээлгэх хэрэгтэй. Тодруулж хэлбэл Нийслэлийн МАН-ын дарга Ц.Сандуй, А.Ганбаатар зэрэг нэр нь тодорхой нөхдөд. Сонгуульд оролцох мөнгөө төрийн албыг наймаалан байж босгосон ажилд оролцсон өөр бусад хүмүүсийн нэрийг ч тодорхой болгож олонд зарлах хэрэгтэй. Нийгмийн шударга ёс үүнийг шаардаж байна. Үүнийг л ил болгож, хариуцлага хүлээлгэхийн тулд Монголын ард түмэн Х.Баттулгыг Ерөнхийлөгчөөр сонгосон. Жаран тэрбумын хэрэг нэг нь дуудаж асуугаад, нөгөө нь “хууль гаргахгүй бол болохгүй” гэж хэлээд өнгөрөх асуудал биш л дээ, яаж ч харсан.

Categories
их-уншсан онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Хотын дарга хотжиж, нийслэлийнхээ нийтийн тээвэрт анхаарал хандуулах хэрэгтэй байна

Хүн бүр машинтай болохыг эрмэлзэж, хувийн унаагаараа хотын төв рүү чихэлдэн орж ирж байгаа нь нийслэлийн нийтийн тээвэр үүргээ биелүүлж чадахгүй байгаагийн илэрхийлэл. Дэлхий дахинд нийтийн тээврийн хөгжлийг энэ мэт иргэдийн хандлагаар хэмжсээр ирсэн. Харин нийтийн тээврийн хөгжил нь хотынхоо, улсынхаа хөгжлийн шууд илэрхийлэл болно. Улаанбаатарын төвд 400 орчим мянган хувийн машин чихэлдэж, өдөрт 800-хан автобус шугамд явж байгаагаас асуудал ямархан түвшинд байгааг харж болно. Хотын удирдлагууд, салбарынхан нэг үеэ бодвол нийтийн тээвэр маань хөгжиж байгаа гэж өөрсдийгөө өмөөрөх байх. Тэр нь ч үнэн. Гэхдээ яст мэлхий шиг удаан байна. Нийслэл хүрээ Улаанбаатар болж өөрчлөгдөөд ердийн хөсөг механик тээвэрт шилжээд 100 орчим жил болчихоод байхад нэг их ялгарах юм алга. Хараал урсгаж нервтсэн жолоочтой, хар утаа олгойдуулж тасалдсан автобусанд хамаг цагаа иргэд барж байгаа. Нэг цэгээс нөгөөд хүрэх гэж автобусаа хүлээж, хүлээж суухаар сүнсийг нь зайлтал давхиж, цус харватал нь тоормозлодог. Нэгдүгээр эгнээг нь нийтийн тээвэрт зориулаад чөлөөлж өгчихөөд байхад л эгнээ дамнан тэгнэж, хоорондоо уралдаж, сүлжилдэж хувийн унаатай иргэддээ тээр болсоор байна. Ингэж хээр талд яваа юм шиг авирласан автобус зөрчил гаргаж, аваар хийлээ гэхэд нийтийн тээврийн үйлчилгээнд саад учруулсан гэх хэргээр хохирогч нь бүр гэмтэн болоод үлддэг. Гээндээ ч бий гоондоо ч бий гэдэг шиг иргэд маань ч зорчих соёлд ёстой суралцаагүй. Өдөр бүр суудаг автобусандаа шүлсээ хаяж бузарлахаас эхлээд ёс суртахууны дутагдал, доголдол гаргах нь энүүхэнд. Гэхдээ л хүн хүрэхээс хайран санагдах тийм тансаг орчинтой шинэ автобус соёлтой үйлчлээд эхэлбэл иргэд шүлсээ хаях нь бүү хэл мөнгөө төлөлгүй туулайчилахаас ч цэрвэнэ. Ийм учраас хамаг буруу дахиад л хотын удирдлагууд, нийтийн тээврийн салбарынхан руу чиглэх нь ойлгомжтой.

Ер нь Нийслэлийн удирдлагууд нийтийн тээврийн хөгжлийг ярихаараа иргэдийнхээ ая тухыг хангаж, амин хувийг нь нэгдүгээрт тавих бус үйлчилгээ эрхлэгчдийн ашиг хонжоог, орлогыг дээдэлсэн тийм л шийдлүүдийг нэвтрүүлж байна. Смарт карт гэдэг ердөө ч хөгжил биш. Автобусаа шинэчилдэггүй, зөв боловсон, соёлч, мэргэжлийн жолооч ажиллуулдаггүй, зорчигчдыг юман чинээ тоодоггүй эздэд иргэн нэг бүрээс мөнгийг нь тоо ёсоор авч өгөх тийм л систем. Гадныхны хувьд картаар төлбөрөө төлнө гэдэг нь хугацаа хэмнэх зохицуулалт болохоос манайх шиг нэг төгрөг ч дутаалгүй авахын тулд ашигладаггүй. Бодит байдал ийм л байгаа.

Харин нийтийн тээврийн хөгжил хаана чинээндээ тулчихаад улам бүр төгөлдөржиж байгаа вэ гэвэл бидний мэдэх Солонгос, Америк, Орос, Хятад, Япон зэрэг дэлхийн орнуудын дийлэнх олонхи нь асуудлаа шийдчихсэн. Тэд автобуснаас аль болох татгалзаж цахилгаан галт тэрэг, метро гээд мөн ч сайхан унаатай болоод бас л зуун дамначихаж. Жил ирэх тусам метро нь бас үйлчилгээ нь хөгжсөөр байна. Бүхий л орон метроноос цааш ямар боломж байна вэ гэдгийг судлуулсаар, инженер техникчдээ ажиллуулсаар байгаа. Хэдхэн жилийн дараа цоо шинэ, метрог хол орхих тээврийн хэрэгсэл нийтэд үйлчилж эхэлнэ гэвэл гайхах хэрэггүй.

Манайхны хамгийн сайн мэдэх Солонгос улсын жишээг хар. Нийтийн тээвэр нь тэр чигтээ хувьд гарсан учраас хамгийн сайн хөгжиж байгаа. Тэд автобусны жолоо мушгих хүнээ сонгохоос эхлээд өндөр шаардлага тавьж, цензур тогтоодог. Наанадаж 15-20 жил ажилласан мэргэжлийн жолоочтой л гэрээ байгуулна. Ингээд зам дээр гарвал зөвхөн зөвшөөрөгдсөн эгнээгээр ямар ч саадгүй зорчих учраас дээд хурд нь 40 километр цаг. Солонгост нийтийн тээврийн жолооч нь осол аваар гаргаад зорчигчдоо, ойролцоо байсан иргэдийн амь нас, эд хөрөнгөд аюул учруулаад зогсч байдаг гэсэн ойлголт огт байдаггүй нь ийм энгийн зүйлээс эхэлдэг. Иргэд нь ч нийтийн тээвэртээ маш хүндэтгэлтэй хандана. Автобусны буудал дээр очих цагтаа очиж хөдлөх цагтаа л хөдөлнө. Энэ нь ч иргэдэд ямар ч чирэгдэл учруулахгүй. Автобусаа хэзээ ирэхийг нь мэдэж байгаа болохоор нэгхэн минутын өмнө буудал дээр ирэхэд хангалттай. Буудал дээрээ хүнээ булаацалдаад тав, арван автобус чихцэлдээд зогсож байна гэж хэзээ ч байхгүй. Ийм л энгийн иргэнээ, зорчигчоо дээдэлсэн үйлчилгээг үзүүлдэг учраас Солонгосчуудын сэтгэл ханамж 100 хувь байдаг. Метроных нь тухай яривал бүр ч тансаг.

Иймхэн технологийг л манайд одоо биш маргааш биш бүр 20 жилийн өмнө хуулаад хэрэгжүүлээд эхэлчих ёстой байсан. Гэтэл 20 жилийн өмнө нийтийн тээвэр нь дампуурах шахаж, нийслэлийн иргэд маань явгарах дөхөж байлаа. Тухайн үед микроныхон бидний аминд орсон. Чиглэлээ хашгирах нь чихэнд чийртэй, хүн чихэж, хурдалж давхидаг нь асуудал болдог байсан гэвэл үнэн. Тэдэнд өндөрхөн шиг шаардлага тавиад анхаараад, зөв залаад хөгжүүлээд авчихсан, Солонгос шиг зарчимтай байлгаж чадсан бол өнөөдөр нийтийн тээвэр өөр байх байлаа.

Одоо оройтсон гээд хойш суух бус үйлчилгээний энэ мэт соёлыг, стандартыг нь нэн даруй хуулж, нутагшуулах хэрэгтэй. Ингэж л ашгийн ч юм шиг ард түмний ч юм шиг нийтийн тээврийг цэгцэлж нийслэлийнхээ иргэдийг бодох хэрэгтэй байна. Үйлчилгээнд явж буй том оврын автобусны тал нь төрийнх, тал нь хувийнх болохоор учир зүйгээ ерөөсөө олж чадахгүй байгаа бололтой. Бүр цаашлаад Э.Бат-Үүлийн биелээгүй мөрөөдөл метроны түлхүүрийг 2020 онд гардан авцгаая. Монгол метротой болно гэдэг мөрөөдөл ч гэлээ биелэх боломжтой байсан. Бүр хаанаас хаа хүртэл барих зураг нь зурагдаж ТЭЗҮ нь бараг батлагдчихсан байгаа байх. Хотын захирагч асан Э.Бат-Үүлийн энэ мөрөөдлийг Су.Батболд мээр биелүүлчихвэл түүхэн үйл явдал болно. Хотын удирдлага маань 2025 он хүртэл метроны тухай яриад ч хэрэггүй хэмээн хээвнэг хэлж суухын оронд өөрөө хотжих хэрэгтэй байгаа юм. Хотын дарга хотжоод, нийслэлийнхээ нийтийн тээвэрт анхаарал хандуулах хэрэгтэйг дахин сануулах нь илүүц биз. Дэлхийд 30 сая, гурван зуун сая хүнтэй улс нийтийн тээвэртээ багтаад, сэтгэл хангалуун үйлчлүүлж, үйлчилж болоод байхад гуравхан сая Монгол хүнийг нийтээр нь тээх асуудал хийдэг хүнд хамгийн амар ажил байх биз.

Categories
мэдээ цаг-үе

Хүний алхааг эрчим хүч болгож, азотын ислийг сорж, агаар цэвэршүүлдэг Лондонгийн ухаалаг гудамж

Pavegen плитаны анхны хувилбар. 2012 он

Байгуулагдсан цагаасаа эрчим хүчний салбарт нээлт хийж, шинэ технологийг нэвтрүүлсээр олонд танигдсан Pavegen гэх компани бий. Дэлхийд Pavegen systems гэх нэрээрээ алдаршсан. Саяхан тус компанийн Лондонд туршсан бас нэг технологи нь дэлхийг шуугиулж эхэллээ. Pavegen-ийнхэн хүний алхалтыг эрчим хүч болгон хувиргах хавтан бүтээснээ зургадугаар сарын 29-нд Лондонгийн West End дүүргийн Bird Street гудамжинд байрлуулж ашиглалтад оруулсан нь ийнхүү олны талархлыг хүлээгээд байна. Дэлхий нийт Pave¬gen компанийн тохижуулсан гудамжийг Ухаалаг өргөн чөлөө, Эрчим хүчний өргөн чөлөө гэх мэтээр нэрлээд эхэлжээ.

Тухайн компани нь яг энэ технологи дээр сүүлийн хоёр жил ажилласан гэх ч 2012 оны Лондонгийн олимпийн үеэс л энэ төрлийн технологиудыг туршиж эхлээд байсан. Одоогоос таван жилийн өмнө “Хөдөлгүүрийн эрчим хүчийг кинетик энерги болгон хувиргах гибрид технологийг танилцууллаа” гэж судлаачид тэмдэглэж байсан бол зохион бүтээгчид “Урьд өмнө хэзээ ч байгаагүй тэжээлийн эх үүсвэр. Хүн төрөлхтөн үүнийг ашиглаж” эхэллээ хэмээн онцолж байв. Зохион бүтээгчид уг технологио “Хур тунадас хураах” зарчим гэж томьёолж, нэрлэж байлаа.
Үндсэндээ Pavegen плита буюу хавтанцрын гадаргуугийн тавин таван миллиметрийг хөдөлгөснөөр кинетик энергийг бий болгодог. Ингэснээр хүний нэг хөлийн даралтаас дунджаар зургаан ваттыг үйлдвэрлэж, хувиргадаг. Туршилтын хоёр долоо хоногийн хугацаанд Pavegen плита нь 20 киловатт-цаг эрчим хүчийг бий болгосон. Энэ нь шөнийн турш гудамжны гэрэлтүүлгийг бүтэн асаалттай байлгахад хангалттай хүрэлцэхүйц эрчим хүч гэсэн үг. Энэ технологи нь олон өндөр байшингийн сүүдэртэй буюу салхин сэнс, нарны зайн хураагуур ашиглах боломжгүй шигүү барилгатай хот, суурин газарт яв цав нийцсэн эд болжээ. Олимпийн үеэр гудамжны гэрэлтүүлгээс гадна зар сурталчилгааны дэлгэц, замын гэрэлт тэмдэглэгээ зэрэг эрчим хүч бага зарцуулдаг ламп, чийдэнтэй бүхий л зүйлийг цахилгаанаар хангаж байсан юм. Үндсэндээ, маш олон хүн алхаж явдаг газар хаана байна, тэнд энэ технологи илүү үр дүнтэй байдаг.

Хүний алхааг эрчим хүч болгон хувиргадаг Pavegen явган хүний зам. 2017 он

Таван жилийн өмнө хүний алхааг эрчим хүч болгох технологи нэг иймэрхүү түвшинд байлаа. Хамгийн гол нь Pavegen плита нарны зайн хавтангаас хэд дахин өндөр үнэтэй байсан явдал. Үйлдвэрлэлийн өсөлтийг дагаад нэгжийн үнэ буурах болно гэж итгэсэн зохион бүтээгчид хөрөнгө оруулагчидтай уулзах бүртээ нааштай хариу сонсч байжээ. Лондонгийн олимпийн үеэр Pavegen системийг ашиглаж, туршсанаар Баруун Лондонгийн Стратфорд хотын худалдааны төв гэх мэт томоохон пүүс компаниуд, арилжааны төвүүд өөрийн байрандаа энэ технологийг суурилуулах захиалга ч ихэссэнээр Pavegen системийн үйлдвэрлэл хөгжиж эхэлсэн байдаг.
Харин таван жилийн дараа буюу өнөөдөр Pavegen плита интерактив хавтан болон шинэчлэгдэн, улам хөгжиж Эрчим хүчний, ухаалаг өргөн чөлөө нэрийг дагуулан иржээ. Төслийг Лондонгийн Bird Street гудамжинд зургадугаар сарын 29-ний өдөр эхлүүлснээ Pavegen компани албан ёсоор зарласан. Хүмүүс гудамжаар явган зорчиход зам нь эрчим хүчийг гарган авна. Яг л Лондонгийн олимпийн үеэр туршсан шиг. Paveg¬en компани ухаалаг өргөн чөлөөг тохижуулахдаа зөвхөн явган хүний зам эрчим хүч үйлдвэрлэн гэрэл болгон хувиргадаг системээр шинэ технологио хязгаарлаагүй. Хүний алхаанаас олж авсан эрчим хүчийг агаар цэвэршүүлэгч, түлшний ялгаруулалтанд агуулагдах азотын ислийг сорогчийг ч байрлуулж өгсөн. Түүнээс гадна агаарын бохирдлыг 95 хувиар өөртөө шингээдэг будган гадаргууг ч Лондонгийн Ухаалаг өргөн чөлөөнд нэвтрүүлсэн байна.

Ухаалаг гудамжны ерөнхий систем

Мөн хамгийн бага эрчим хүч хэрэглэдэг Blu¬etooth дамжуулагчийг тэнд суурилуулсан. Очсон хүмүүс өөрийн утсандаа Эрчим хүчний, ухаалаг өргөн чөлөөнд зориулсан тусгай аппликейшнийг татаж авах ёстой. Уг аппликейшн зорин очсон зочны алхмуудыг тоолж, системд оруулах бөгөөд энэ нь өргөн чөлөөнд үйл ажиллагаа явуулж буй бүхий л дэлгүүрийн ваучер болон хөнгөлөлтийг эдлэх боломжийг олгодог гэсэн үг. Өргөн чөлөөнд ирээд мянга алхсан бол тэр дэлгүүрээр тэдэн хувийн хөнгөлөлттэй үйлчлүүлнэ гэх мэтээр аппликейшн нь өөрөө хэлээд өгнө. Нэг ёсондоо хүмүүсийг Эрчим хүчний өргөн чөлөөгөөр ирэх сэдлийг төрүүлэх гол түлхүүр нь болж өгнө. Дэлгүүр ч орлоготой, хүмүүс ч хэмнэлттэй, ухаалаг гудамж ч эрчим хүчээр тасрахгүй байх системийг ингэж боловсруулж өгсөн байгаа юм. Лондон хотын захирагч Садик Хан Лондон хотыг ухаалаг хот болгох эхлэл тавигдлаа гэж зарласан нь ийм учиртай. Тус өргөн чөлөө тэр чигээрээ ухаалаг, орчин үеийн хүн төрөлхтний, суурин соёлд тулгамдсан бүхий л асуудлыг шийдсэнээрээ ухаалаг гудамж хэмээн нэрлэгдэж байгаа юм.

-НАРНЫ ЗАЙН ХАВТАНГААР ЯВГАНХҮНИЙ ЗАМ
ХИЙЖЭЭ-

Нарны зайн хавтангаар хийсэн явган хүний зам. Франц улс

Лондонгийн энэхүү ухаалаг гудамжны нээлттэй давхцаад Франц улсад бас нэгэн сонирхол татам гудамжны нээлт боллоо. Тэр нь нарны зайн хавтангаар хийсэн явган хүний зам. Нарны зайн хавтангаар явган хүний зам хийсэн гэхээр ойлгомжтой байх. Pavegen хавтанг үйлдвэрлэгсэдтэй нэг ижил зорилготой. Францын “Colas‘ Wattway” технологийн компани цаашид цэвэр эрчим хүчээр цахилгааны асуудлаа шийдэхийн тулд нарны хавтанг явган хүний зам болгон хувиргах ажил дээр сүүлийн хэдэн жил төвлөрчээ. Ингэснээр сүүдэрлэх барилга цөөн, жижиг хотын гудамжны гэрэлтүүлгийн цахилгааны эх үүсвэрийг хангах боломж нээгдэж байгаа юм байна. Гэхдээ энэ технологид нэг их нээлт, ололт ороогүй аж. Нарны зайн хураагуурыг, явган хүний замын хавтан болгох шийдэл дээр нэмэх нь гадаргыг хагарч, гэмтэхээс урьдчилан сэргийлсэн явдал. Ердөө таван давхар силиконоор бүрж, хамгаалжээ. Ингэснээр хоногт 280 мегаватт цаг эрчим хүчийг үйлдвэрлэх хүчин чадалтай гэдгийг танилцуулсан байна. Манай улсынхаар жишвэл сумын төвүүдэд илүү тохирох технологи бололтой юм.

Categories
их-уншсан онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

​Хамгийн эрхэм хүмүүсээ хайрлах хүмүүжилгүй монголчууд

Монголчууд автомашинтай танилцаад 100 орчим жилийн нүүрийг үзлээ. Өдөр тутмын хэрэгцээндээ ашиглах болсоор 20 гаруй он улирчээ. Машин гэдэг холыг ойртуулж, хоёрыг учруулсан сайхан унаа. Тав тухаас эхлээд мориор сар явах газрыг машинаар хоногтоо туулж хугацаа хэмнэдэг зэрэг давуу талыг дурдвал барагдахгүй. Ёстой дэлхийн ард түмний амьдралд яв цав нийцсэн эд. Гэхдээ буруу харьцвал бурхны орон руу аваачдаг ганцхан сөрөг талтайг монголчууд огт ойшоохгүй юм. Энх энэ цагийн зөвхөн нэг жилд Монголын дөрвөн зуугаас таван зуугаад идэр сайхан эрс, залуу хөвгүүд, охид бүсгүйчүүд ослоор хорвоог орхидог гэсэн статистик ч бий. Энэ үзүүлэлт жил ирэх тусам өсч байгаа. Халх голын дайнд ч эрсдээгүй хайран амь гэж хүмүүсийн халагладаг ч туйлаас үнэн. Ид хийж бүтээх насандаа тахир дутуу, зэрэмдэг болон бие мах бодь, сэтгэл санаагаараа хохироод үлдэж байгааг нь яривал хэдэн мянгаар тоологдоно. Нэн ялангуяа цагаан сар, баяр наадам, амралт зугаалгын улирал маань үхэл хагацал, уйтгар гуниг дагуулах болсоор уджээ.

Хэдхэн хоногийн өмнө болсон улсын баярын өдрүүдийн осол аваарын гаралт сэтгэл эмзэглүүлэм, сонсохоос ч халширам байлаа. Долдугаар сарын 10-наас хойш тавхан өдрийн дотор зам тээврийн ослын 790 дуудлага бүртгэгдэж, орон нутгийн замд найм, Улаанбаатар хотод хоёр хүний амь нас эрсэджээ. Хүнд даацын автомашины жолооч замын хөдөлгөөнд оролцож байхдаа эхнэртэйгээ утсаар хэрүүл хийж байгаад хүний бяцхан үрийг 120 километр цагийн хурдтайгаар дайраад бүх ясыг нь үйрүүлж орхих жишээтэй. Зөвхөн Налайх хүрэх замын хяналтаар 238 согтуу жолоочийг илрүүлэн арга хэмжээ авсан тухай мэдээлэл ч тархсан.

Монголчууд үнэхээр хамгийн эрхэм хүмүүсээ хайрлах хүмүүжилгүй гэдэг нь эндээс харагдаж байгаа байх. Гэр бүлийнхээ гишүүдийг бүгдийг нь машиндаа чихэж аваад шулуун замд гарахаараа улаан галзуу давхилдана. Ёстой дайснаа хороох гэж байгаа юм шиг аашилдгийг та бид мэднэ. Машиныхаа хамаг тэнхээгээр уралдаж, хурд хэтрүүлэх нь наад захын асуудал. Тасарчихсан, согтуу явах ч энүүхэнд. Техникийг бүү хэл өөрийгөө хянах чадваргүй болсон тийм хүмүүс нэгхэн секунд л сэрэмж алдахад хожим нь засч болохгүй алдаа хийж, осол гарган өөрийгөө, өөрсдийгөө, өмнөөсөө зөрөн өнгөрч буй хэн нэгнийг үхэл амьдралын заагт аваачдаг. Уг нь хамгийн дотны, эрхэм хүмүүсийн нь амь насыг тээж яваагаа, тэдний амь нас зөвхөн өөрөөс нь хамаарч байгааг секунд тутамд ухамсарлаж хамгийн хариуцлагатай хандах ёстой атал эрдэнэ мэт ээж, аавынхаа, эхнэр үр хүүхдийнхээ эрлэг нь юм шиг аягладаг нь зөвхөн монголчуудын зан. Ойр дотны хүмүүсийнх нь амь хөгшин хонины гарзгүй юм бол ядаж өөрийнхөө аминд хайртай байлтай. Нэг ийм монголчуудын хэт хэнэггүй, энэрэлгүй, хайргүй, хайхрамжгүй байдлаас болж зөвхөн 2016 онд 479 хүн зам тээврийн осол, аваарт өртөж нас барсан бол хэдэн мянган хүн хүнд, хөнгөн бэртэл авсан гэх мэдээ ч гарсан байна. Энэ бол том тоо. Ийм олон хүн хөөрүү, согтуу жолоочийн хариуцлагагүй үйлдлээс үүдэн улаан зам дээр амь тавьж, бэртэж, тарчилдаг гэсэн үг.

Ер нь хол замд гэр бүлээрээ зорчино гэдэг дэлхийд соёлын хэмжээнд, нийгмийн хариуцлагын түвшинд яригддаг асуудал. Хэрэгжүүлэхэд, дагаж мөрдөхөд ч тийм ядаргаатай, яршиг дараатай зүйл биш, тун энгийн. Олон машинтай цуваа явахаар бол гэр бүлийн гишүүд нэг нэгээрээ өөр, өөр машинд тарж суудаг гэж байгаа. Осол гарахдаа тулбал цуваа тэр чигтээ өртдөггүй, зөвхөн нэгд нь л асуудал гарах нь ойлгомжтой. Тиймээс гэр бүлээрээ, голомтоороо үгүйрч, аюулд учрахаас урьдчилан сэргийлж байгаа нь энэ. Энэ ч үр дүнтэй шийдэл. Бас хүүхэд, багачуудыг заавал зориулалтын суудалд суулгаж, бэхэлгээг хийх ёстой. Хэрвээ ийм арга хэмжээ авалгүй замын хөдөлгөөнд оролцож байгаад хууль сахиулагчдад баригдвал эцэг, эх, асран хамгаалагч байх эсэхийг нь хэлэлцэн шийдвэрлэнэ. Үүнээс гадна гэр бүлээрээ аялах тохиолдолд заавал мэргэжлийн жолооч хөлсөлж авдаг гэдэг. Монголд мэргэжлийн бус жолооч, согтуугаар, хурд хэтрүүлээд байгаа учраас ийм асуудал гараад байгаа хэрэг. Мэргэжлийн жолооч хүн цалинжаад ажиллаж байгаа тохиолдолд үүргээ ухамсарлаад хаана ч, хэзээ ч мэргэжлийн л байна. Хурд хэтрүүлэхгүй, согтууруулах ундаа ч хэрэглэхгүй. Зөвхөн ийм гурван энгийн зүйлийг хэзээд мөрдөх аваас сүрэг мэнд, толгой бүрэн гэдэг шиг Монголын ард түмэн ядаж л авто ослын хагацал, эмгэнэлгүй байна. Хөгжилтэй орнуудад замын сүлжээ, цагдан сэргийлэгчдийн сүлжээг ярих юмгүй, тусгай. Ёстой иргэндээ зориулсан, иргэнээ дээдэлсэн байдгийг гадарлах байх. Дэлхийн ард түмний нөгөөгөө, гэр бүлээ хамгаалах, хайрлах асуудал олон зуун дамнан хэвшсээр ингэж л хууль, дүрмийн хэмжээнд яригддаг болжээ. Ийм хандлага, сэтгэлгээ монголчуудын гэр бүлийн хүмүүжилд огт байхгүйгээс өнөөдөр жамаараа бус замаар явж байгаад эндэцгээж байгаа. Эцэг эх, гэр бүлээ, үндэс угсаагаа хайрлаж хамгаалахад суралцаагүйгээс бид ийм байдаг бололтой.

Иргэд ийм байхад төр засаг, хууль сахиулагчид нь үүнийг өөгшүүлж байгаа юм шиг нүдэн балай байсаар байна. Цаашид ч ийм л байх шинжтэй. Наадмын өдрүүдэд хөдөө орон нутагт хамгийн их осол аваар гарч байхад Монголын бүх цагдаа, сэргийлэгчид Хүй долоон худаг, Төв цэнгэлдэх хүрээлэнд л шавчихдаг. Юун ард түмнээ аюулаас хамгаалах. Урьдчилан сэргийлэх. Дарга нар нь хурдан соёолонгийн тоосонд орж, бөхийн хөлс самардан хийморио сэргээхийг хичээн, доод албан тушаалтнууд нь тэднийхээ явах замыг, суусан газрыг хамгаалаад зогсож байдаг. Баяр наадмын өдрүүдэд Улаанбаатар хотод авто осол гарах нь бүү хэл автомашингүй шахам болдог учраас цагдаа нарыг баярын өдрүүдээр хөдөө орон нутгийн зам дээр гарч иргэдээ хамгаал, ажлаа хий гэж хэлэх гээд байна. Хүй долоон худаг, Төв цэнгэлдэх хүрээлэнд цугласан олон ч хурд хэтрүүлж, сагсуурах нь бүү хэл 10 километр цагийн хурдтай урагшлах ч боломжгүй нам түгжирдэг. Энэ тохиолдолд түгжрэлийг сааруулах арга хэмжээ авах хэдхэн зохицуулагч байхад л хангалттай болов уу. Тэгэхээр баяр цэнгэл бус хагацал зовлон илүүтэй дагуулах болсон баяр наадмын өдрүүдэд Монголын цагдаа хөдөө рүүгээ хүч хаяж, томоохон десант буулгаж ажиллавал мөн ч олон иргэнийг авто ослоос хэлтрүүлж алтан амийг нь аргамжих байх. Ерөөсөө дэлхийн стандарт гэвэл 30 юм уу 50 км тутамд цагдаагийн пост байнгын ажиллаж эргүүл хийж байдаг. Согтуу бол эрүүлжүүлээд, хурд хэтрүүлбэл арга хэмжээ авах нь иргэнээ хамгаалж байгаа хэрэг. Цагдаа нар нийслэлдээ шавах дуртай юм бол орон нутгийн цагдаа нараа төв зам дагуу ажиллуулсан ч үр дүн гарч л таарна. Энэ асуудалд хараа хяналт тавьж нийгмийн эмх журманд оруулж, өндөржүүлсэн байдлаар ажиллуулахгүй бол дур дураараа дургиж давхисан тэнэг монголчууд эцэг эхээ, гэр бүлээрээ үндэс угсаагаа хядаад дуусах нь.

Categories
их-уншсан мэдээ туслах-ангилал цаг-үе

Байгалийн гамшгаар шоудаж болдоггүй л юмсан

Ноднин намраас хойш бараг л бороо орсонгүй. Монгол орны дийлэнх нутаг гандуу, гантай байгаа. Хэт халалтаас хамааралтай гал түймрийн гамшиг Монгол орныг давхар нэрвэж эхэлсэн. Он гарсаар 145 удаагийн түймэр дэгдэж, 66 орчим мянган га талбай нүүрс болсон гэх мэт таагүй мэдээлэл, байгалийн гамшиг, давагдашгүй бэрхшээлийн дор энэ оны хамгийн чухал улирал шувтрах шинжтэй байна. Намаршаад ирэхээр хур татарч, ургамлын ургалт зогсох учраас юун ган тайлах, зуд залгана. Туранхай мал идэш тэжээл муутай бол хахир хавар хорогдол нь ихэснэ гэх мэтээр тооцвол биднийг хүлээж буй ирэх нэг жил бүхэлдээ бүрхэг байх нь өдөр ирэх тусам батлагдаж байх шиг. Асуудлаас гарах гарц хайхаар ерөөсөө Монголд бус дэлхий нийтээрээ ийм аагим халуун, улаан гантай нүүр тулчихаад байгаа юм байна. Европын орнуудын 60 хувь, Хойд Америкийн баруун эрэг, Ази бүхэлдээ халуун бас түймэр дэгдэмхий байгаа аж. Зөвхөн Монгол шатаж байгаа гэх ойлголтыг Accuweather сайт өөрчилж дэлхий гандаж, шарлаж, шатаж байна гэдгийг саяхан өгүүлжээ.

Дэлхийн улсууд байгалийн энэхүү гамшгийн өмнө манай орон шиг өвдөг сөхөрч үү гэдэг нь сонирхол татах байх. Энэ асуултад “Уралд гарсан түймрийг үүлэнд зориудаар нөлөөлж унтраалаа”, “АНУ-ын баруун хэсэгт дэгдсэн түймэрт шинэ техник туршиж цурманд орууллаа” гэсэн мэдээллүүд бэлээхэн хариулт болох биз. Ямартаа ч тэд шатаж дуусахыг нь, гандаж онгохыг нь хүлээгээд, гараа хумхиад суугаагүй юм байна. Аль гуравдугаар сараас нөхцөл байдлыг урьдчилан тооцоолсны дүнд шат дараатай арга хэмжээ авч гамшгийг хохирол багатай давахаар болж байгаа бололтой. ОХУ гэхэд хургүй жилийн энэ зун тариалан, тариалалтын бүсдээ үер буулгаж ганд бус эсрэгээрээ усанд ургацынхаа зарим хэсгийг алдсан гэх мэдээ тарсан байна.

Орост ороод манайд ирдэггүй бороо юу гэсэн асуулт “хөгжил” гэсэн ганцхан үг рүү хөтөлж байгаа юм. Дэлхийн иргэд зуун жилийн өмнөөс үүлэнд зориудаар нөлөөлж эхэлснээр ган, гал түймэр гэдэг гамшиг байдгийг бараг л мартаж эхлээд байгаа. Ган боллоо үүлэнд нөлөөл, гал түймэр гарлаа үүлэнд нөлөөл. Асуудал ийм л амар хялбар болсон энэ цаг үед монголчууд галын наадамд оролцож байгаа юм шиг түймрээ тойрон гүйцгээж байна. Малчид нь харанхуй, бүдүүлэг зууны нохойгоо нэмнэх, үнсээ хучих зэрэг зан үйлээ сэргээчихсэн тэнгэрээс хурын дусал царайчилсан шигээ, сууцгааж байгаа. Онцгой байдлын асуудал эрхэлсэн Шадар сайд нь ч унтарсан 10, ассан 22 нийлээд 32 гэх жишээгээр түймрийг хуруу даран тоолохоос өөр олигтой арга хэмжээ авахгүй байна.

Уг нь үүл задалж хур болгодог хуурай мөс буюу хатуу нүүрсхүчлийн хийн тунг тохируулах, үүлээ онож буудах шиг амар зүйл байдаггүйг эрдэмтэд ярьдаг. Тэдий хэмжээний эзлэхүүнтэй давхраат үүлэнд 1.5 килограмм мөс оруулахад таван минутын дараа бороо орно гэдэг ч юм уу их энгийн, ойлгомжтой ухагдахуун. Пуужингаа зөв чиглүүлж, онож буудаж чаддаггүй юм бол жижиг онгоцоор үүлнийхээ дээр нисч гараад цацчихсан ч бороо орж л байдаг. Эхний туршилтууд нь яг л ингэж хийгдэж хөгжсөөр өнөөдөр буу, сум шиг ойлгогдохоор болчихоод байгаа эд. Гэтэл манай мэргэжилтнүүд яаж ч нөлөөлөөд бороо болох нь бүү хэл шавхаж, мушгиад ч дусал ус гардаггүй сэмжин үүл рүү баахан сум тавьсан бололтой сураг дуулдана. Хонх нь дугарахаар лам нь таг гэдэг шиг түймэртэй энэ өдрүүдэд хурын үүл хангалттай суугаад эхлэхээр нөгөө хатуу нүүрсхүчлийн хийн сум нь байхгүй. Бүр сүүлдээ ус зөөдөг нисдэг тэрэг хүлээгээд суучихлаа. Үр дүнд нь манай орон ганд нэрвэгдэж өвс, ногоогүй байгаа бол галд нэрвэгдэж ой мод ч үгүй болох нь.

Зуун жилийн өмнө байсан бол бороо орохгүй байгаагийн, түймрээ унтрааж чадахгүй байгаагийн бурууг бусдаас бас бурхнаас хайх байлаа. Харин энэ цаг үед улстөрчид, улс төр, төр засгаас хайхаас өөр арга алга. Эрх баригч намын асуудал эрхэлсэн сайд нь үүлэнд зориудаар нөлөөлж чадах хамгийн чухал мэргэжилтнүүдээ бүгдийг нь хөөж явуулаад юу ч чаддаггүй хэдэн хүн оронд нь тавьснаас бороо оруулж чадахгүй байгааг амтай бүхэн шагшиж байгаа. Бороо өөрөө ордгийн зэрэгцээ бороог өөрсдөө оруулдаг болчихсон учраас ингэж хэлээд байгаа юм. Õî¸ð íàì ýýëæèëæ òºð áàðьсан сүүлийн 20 гаруй жил ийм л байлаа. Өмнөхөөсөө өшөө авах гэхдээ Монгол төрийн залгамж чанарыг гээж төрийн мэргэшсэн албан хаагчдаа учир утгагүй, эцэс төгсгөлгүй халж сольдгийн горыг ард түмэн ингэж амсч байна. Ингэж яван явсаар Монгол Улс боловсон хүчний доголдол, доройтолд асар хүчтэй нэрвэгдсэний нэг л жишээ үүл буудах асуудалтай холбоотойгоор илэрч байгаа нь энэ.

Сүүлдээ сайд нар байгалийн гамшгаар шоудаад эхэллээ. Энүүхэнд асч байгаа түймэр рүү 40-50 дагуулын хамтаар нисдэг тэрэг хөлөглөн очих ямар шаардлага байна вэ. Очсон тэр олон хүн нь нэг, нэг шанага ус асч байгаа түймэр рүү цацчихгүй сайдынхаа зургийг дарж, лайв хийсээр байгаад буцаад явчихаж байх жишээтэй. Шууд хэлбэл Шадар сайд У.Хүрэлсүхийн үйлдлийг хэлээд байна. Ерөнхий сайд ч галын голомт руу хий дэмий очиж, баахан харж зогсож, хүмүүсийн юу ярихыг сонсч байгаад ирэх шиг болсон. Тэнд очоогүй сайд бараг үлдсэнгүй. Гэхдээ гал унтарч, ган тайлагдсангүй.

Энэ хоёр эрхэм нэг зүйлийн төлөө уралдахдаа ийнхүү хийж байхаа олж ядаад байгаа бололтой сураг дуулдана. Бодвол МАН гэх том айлын даргын суларч буй суудлын төлөө ийнхүү арцалдаж байгаа юм байх. Галын голомтод очихдоо ч ганц ганцаараа явж байгаа бол галыг унтраах хурал хийхдээ ч хоёр тусдаа байгаа нь хачирхалтай. Гал түймэр, ган гачгийн асуудлаар Ерөнхий сайд нь Засгийн газраа шуурхай хуралдуулж байх яг тэр мөчид У.Хүрэлсүх сайд яг тийм асуудлаар Онцгой комиссоо хуралдуулж байх жишээтэй. Ингэж хүчээ тарамдаж хоёр талаар давхихын оронд У.Хүрэлсүх сайд нь Ерөнхий сайдтайгаа хамтраад, хүчээ нэгтгээд ажиллавал асуудлыг бүр хурдан шийдчихмээр санагдах юм. Áàéãàëèéí ãàìøãийг басч, байгалийн гамшгаар øîóäàæ áîëäîãã¿é л юмсан.

Categories
мэдээ цаг-үе

Бурхны шашны үүсэл Сантад эхэлж Монголд дэлгэрсэн түүх

Монгол Улсад шарын шашин дэлгэрэх үндсийн үндэс нь Сант сумаас эхтэй. Өвөрхангай аймгийн Сант сумынхан ингэж онгирч болно. Энэ тухай өгүүлэхийн тулд Чингис хаанаас хойших түүхийн шарласан хуудсыг сөхөж, гэрч баримтуудыг төнхөх хэрэгтэй болдог. Түүхээс харвал Чингис хаан 1220 онд Их Монгол Улсын нийслэлийг Аураг ордноос Хар хорум хот руу шилжүүлэн байгуулах зарлиг гаргаж байж. Улмаар Өгөдэй хаан албан ёсны нийслэлээ болгон өргөмжилж, хөгжүүлж эхэлсэн. Өвөрхангай аймгийн Сант сум Хар хорум хоттой ямар холбоотой вэ гэвэл өнөөдөр Улаанбаатар хот Төв аймгийн нутаг дэвсгэр дээр байгаатай агаар нэг. Одоогийн Сант, Өлзийт, Есөнзүйл, Хужирт, Хар хорин сумыг багтаасан Илдэн бэйлийн хошуу нь хэдэн зууны турш төрийн гал голомт болж байсан бөгөөд Сант сум хамгийн урд зах нь буюу үүд, хаалга нь билээ. Монголчуудын мандан бадралын үеэс эхлээд, хагарал бутрал, уруудан доройтлын үед ч төрийн гал голомт хэдэн зууны турш энэ л хошуунд байсаар байсан.

Чингис хаанаас хойших Өгөдэй хаан, Гэсэр жалайр Хунтайж, Эрхий мэргэн хаан, Түшээт хан Гомбодорж, Чахундорж, Өндөргэгээн Занабазар нарын Монголын үе үеийн түүхэн хан, хаад, төр нийгмийн нэрт зүтгэлтнүүдийн бууж, мордож, өвөлжиж хаваржиж явсан газруудын нэгд өнөөгийн Сант зүй ёсоор орно гэж амбицлах гээд байгаа юм. Энэ Илдэн бэйлийн хошуу хэмээх уртаашаа 100, өргөөшөө 30 орчим километр нутаг их онцлогтой. Хойгуураа Өндөрсант уул, Орхоны хөндий, Эрээний хавирга, Шанх уул, Дуут гол гээд хангайн бүс, дунд хэсгээрээ Сангийн далай, Баруун, Зүүн, Өлзийт хайрхан гэх мэтээр хээрийн бүс, урдуураа Домбон, Зээрэнгийн говь гэх мэтээр говийн бүстэй. Ер нь тал хээр, говь, хангайн бүс ийм ойрын зайд хосолсон нутаг Монголд тийм ч олон биш.

Намрын намарт манай нутгийн томчууд буюу хамгийн л өндөр насыг насалсан хэсэг өвгөд морь унан, айл хэсэж шимийн охь, нэрмэл хүртэж, улаа бутарсан шигээ хонхортоо хонон өнжин хэсдэг байлаа. Тэгж явахдаа Жамсран, Дажаа, хуушуур Даш, сахал Даш гээд өвгөд хөгшид нүдэнд үзэгдтэл хууч хөөрдөгсөн. Хуучин цагт монголчууд энэ нэгдлийнхэн шиг суурин шахуу байгаагүй. Наанадаж 100 километрийн цаад руу нүүдэллэдэг байсан. Эзэд, хаад, түшээдийн торгон сүргийг зундаа Хар хорум хот орчимд буюу хаадын сэрүүн ордон хавиар хариулж, намартаа одоогийн Өлзийт, Есөн зүйл сумын нутагт идээшлүүлж өвөл, хавартаа өнөөгийн Сант сумын нутгаар адгуулдаг байсан гэдэг. Ингэж жилийн дөрвөн улиралд гурван бүс дамжуулан тууварладаг нь малын тарга тэвээргийг тогтоож барихтай холбоотой асуудал. Тарган мал гэдэг нь чанартай мах бөгөөд хаадын хоол. Тэр том хүмүүсийн идээ, унд яаж муу байж болохов. Манай нутгийн энэ хужир мараа чинь… гээд л ярьж өгнө. Хар хорумд төвхнөсөн хаад урагшаа Сантын нутагт очиж өвөлждөг байсан хамгийн сүүлийн гэрч нь Түшээт хан Гомбодоржийнхон буюу Өндөргэгээн Занабазарын төрсөн түүх. Түшээт ханых 1635 онд шинээр мэндлэх хүнээ хүлээсээр хангайн бүсэд намрын улирлыг барсан гэдэг. Цаг хавчиж цас их унасан учраас урагш өвөлжөө рүүгээ нүүдэллэсээр өнөөгийн Сант сумаас хойш 15 орчим километр зайд буюу өнөөгийн Зүйл сум Есөнзүйлийн булаг Тав толгойн орчимд тухайн оны намрын сүүл сарын 25-ны өдөр ирэхэд Ханджамц хатнаас нэгэн хүү төрсөн нь Өндөр гэгээн Занабазар байсан гэдэг.

Үүний түүхийн зэрэгцээ бас нэг хэлэгдэх зүйл нь Хар хорум хотоос Бээжин хүртэлх тэмээн жингийн төв зам нь Сант сумын цариг багийн Холбоо нэртэй хоёр толгойн яг орой дээгүүр гардаг байсныг сантынхан андахгүй. Тэрүүгээр Хубилай хааны их нүүдэл, Хятадыг төвхнүүлэх аян дайны их цэрэг явж байлаа гээд гөрдчихсөн ч нэг их хол зөрөхөөргүй яг төв зам нь байсан байгаа юм. Манай нутгийнхан ч ингэж л ярьдаг байсан. Тэмээн жингийн тэр жим 1950 он хүртэл баларч арилалгүй байсныг манай нутгийн тэр цаг үеийн төлөөллүүд хэлдэг байлаа.

Түүх үүгээр дуусахгүй. Бэйлийн хошууны ноёны хаваржааны туурь, Чахундорж ханы үхрийн зэлний гадас, Мянган цоохор адуут ханы гүүн зэлний чулуу гэх мэтийг ч ам уралдуулан ярьцгаасаар ирсэн. Яг хаана байдаг нь одоо бүр мартагдсан. Хүмүүс ч тоож ярихаа больсон байна. Зэлний гадас гэдэг нь олон арван унага, тугалыг нэг дор зэллэхээр гадсаа суга татчихаад болдоггүй байсан бололтой юм. Тиймээс нутгийн бөхчүүд, адуучид, үхэрчдээрээ өндөр, урт чулуу авчруулан гадас хийж тэндээ олон зун, намрын турш гүүгээ, үнээгээ барьсаар нутгийн ардуудын дунд домог болон үлдсэн хэрэг. Гадас нь тэр хавьцаа байдаг гэсэн яриа байсан болохоос байгааг нь үзэж судалсан, шинжилж тогтоосон юм үнэндээ байхгүй. Тэр гадас, буурь, тууриуд он улирах тусам хөрсөнд дарагдаж алга болсоор өнөөдөр овойж, гозойж байгаа зүйл манай нутагт лав байхгүй болсон. Харин Мянган цоохор адуут ноёны адуугаа хурааж бүрэн эсэхийг нь шалгадаг байсан гэх Далын их хонхор, Олон худгийн хөндий гэх газрууд ямар нэртэй байсан тэр хэвээрээ л байна.

Бас нэгэн ам дамжсан домог бий. Тэр нь шарын шашны үүсэл Сантаас эхлэлтэй тухай. Улмаар Автай сайн хантай холбогдоно. Автай сайн хан 1554 онд төрж 1588 онд нас барсан гэдэг нь он цагийн тухайд 1500 оны сүүл хагаст өрнөсөн үйл явдал бололтой юм билээ. Нэгэн намар Автай сайн хан идэш улааны цагаар, ан гөрөө эргүүлж явсан гэхээр намрын сүүл, өвлийн эхэн сар аргын тооллоор арваннэг, арванхоёрдугаар сар хавьцаа юм болов уу. Харуй бүрий буухтай уралдан Илдэн бэйлийн хошууны Зүүн хайрханы оройд гарчээ. Одоогийн Есөнзүйл сумын нутаг. Тэгэхэд цас бударч шуурга эхэлж байлаа. Зүүн хайрханы оройгоос харахад тээр урд их галын дөл улалзан байсан аж. Автай сайн хаан дагуул, хиа нарынхаа хамтаар тэр зүгт довтолгосоор мичид голлох үест нөгөө түүдэгт хүрсэн байна. Яваад очтол ширээ чулуун хадны нөмөрт харь өмсгөлтэй хоёр эр, дагуул Монголын нэгэн нөхрийн хамт байжээ. Харь хувцастай нь Энэтхэг хүмүүс байсан гэлцдэг бөгөөд дагуул Монгол гэдэг нь одоогийн Дээд Монгол, Хөхнуурын монгол ч юм уу лав л Халх хүн байгаагүй бололтой. Харин Ширээ чулуун гэх газар Сант сумын төвөөс баруун хойд зүгт бий. Харь хүмүүс шашин номын ажлаа дэлгэрүүлэхээр тандалт хийж яваагаа дуулгасан гэдэг. Тэд уулзаж шуурга намдтал ярилцсаар Автай сайн хаан тэдний оюун санааны гэгээрэлд сэнхэрч эргэн уулзах өдөр, цагаа тохирон салцгаасан байдаг. Ийнхүү Автай сайн хаан шарын шашны тагнуулуудтай Ширээ чулууны нөмөрт шуурган дунд уулзаж ярилцсаны хойд зунаас эхлэн өмнөд этгээдэд буюу Төвд, Энэтхэгт хэд хэдэн удаа зорчиж, лам хуврагууд, бурхан тахилыг олноор залсны дунд Очирваань бурхныг өөрийн биеэр авчирч байсан түүхтэй. Бас манай нутгийн өвгөдийн хуучилдагаар Автай хаан бөөгийн хэрэглэлээ гээж гэсэн өгүүлбэр бий. Тэр нь эрдэмтдийн өгүүлдгээр бөөгийн шүтлэгээ орхиж гэдэг ч манай нутагт яригддагаар бол өөрөө бөө хүн байсан гэлцдэгийг энд өгүүлье.

Монголчууд шарын шашинд хэт ихээр мунхарч харанхуй дорой болсон гэж түүх сургадаг. Ийм он цагийн хэлхээнд Автай хааны эл уулзалт амнаас ам дамжин яригдсаар ихээхэн хуудуутай болон үлдсэн байжээ. Тухайлбал “Автай хааныг Зүүн хайрханы орой дээрээс түүдэг гал харчихаад Ширээ чулуунд давхиж ирэхэд шарын шашны лам хуврагууд номын хүчээр орон зайд шилжин ирчихсэн цай чанаад сууж байсан. Тэр их цасан шуурганаар лам тэрлэгтэй даарахгүй байсан гэнэ билээ… Энэ номын хүч гэдэг үү” гэх мэтээр ёстой цуурцгааж байсан байгаа юм. Ингэж л Автай хааны хурц хараа, сониуч зангийн үрээр шарын шашны Монгол дахь үүсэл Сант сумын Ширээ чулуун хэмээх газар тавигдсан түүхтэй юм билээ. Харин цаашаа яаж хөгжсөнийг Монгол түмэн мэднэ.

Өнөөгийн Сант сумын тухайд гэвэл 1931 оны Засаг захиргааны өөрчлөлтийн үр дүн. Сант гэх үгийн тухайд оноосон нэр гэхээс өөрөөр нэг их тайлбар байдаггүй. Шашны төлөөллүүд “сан” гэдэг үг бол ариун гэсэн утгатай гэх нь бий. Тэгээд сан буюу ариун гэдэг үгэн дээр Т үсэг нэмэхээр Сант буюу Ариунт гэсэн утгатай үг гарахаар байдаг.


Categories
их-уншсан онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Сүүлийн 27 жилийн төр засаг, улстөрчид, улс төрийн намуудын бодлого, үйл ажиллагаа буруу байна гэдгийг харуулсан сонгууль болж өнгөрлөө

“Өдрийн сонин”-ы 2017.06.30-ны Баасан №145 (5712) дугаараас авч нийтлэв.

Монголын төр засаг ард түмэндээ ээлтэй, тэднийхээ төлөө ажил хийдэг болмоор байна. Ард түмний төлөө ажил хийнэ гэдэг ард түмнийг бэлэн мөнгөөр угжихын нэр биш. Халамжаар халамжлаад гэрэлт нийгэмтэй, аз жаргалтай ард түмэнтэй болдог бол болохоор хугацаа өнгөрснийг дэлхий байтугай монгол нотолчихоод байгаа. Гэтэл өнөөдөр дэлхийн хаана ч халамжинд сэтгэл ханасан ард түмэн байхгүй. Тэгээд ч ард түмнээ 100 хувь халамжлах гэж оролдсон улс бүхэн сөнөдөгийг бид бүхэн хангалттай харж байгаа. Төр засаг нь иргэдээ 100 хувь халамжилж хүчрэхгүй учраас эмзэг бүлгээ илүү тойлж мөрөөрөө хийж бүтээж, хөдөлмөрлөж яваа хэсгээ алагчилдаг. Ажилгүй, ажилладаггүй нөхдийг төр нь халамжлахыг хараад хоногийн хоолоо залгуулахын төлөө хийж бүтээж, махран зүтгэж байгаа хэсэг нь уурладгийн жишээ ч олон. Сая Монгол Улсад үүнийг нотолсон сонгууль болж өнгөрлөө. Ер нь дэлхийн бүх сонгууль ийм байгаа. Франц орныг хар. Эрх барьж байсан, эрх барьсан намуудын бодлого үйл ажиллагаа нь ард түмнийхээ сэтгэлд хүрээгүй учраас шинэ нам гарч ирсэн. АНУ-ын сонгууль ч ялгаагүй. Огт төсөөлөөгүй Дональд Трамп сонгогдож байх жишээтэй. Монгол Улсын 2017 оны Ерөнхийлөгчийн сонгууль ч үүнтэй агаар нэг. Хэний ч тооцоолоогүй С.Ганбаатар таавар будлиулан орж ирээд бараг л гарсан.

Энэ сонголтоороо ард түмэн төр засагт юу хүсээд байгаагаа тулган хүлээлгэхийг зорьсон байж болно. Улс эх орноо хөгжүүлж, ажлын байрыг нэмэгдүүлж, бүх хүн хөдөлмөр эрхэлж, бүх хүн орлоготой байх үндэс суурийг тавих шаардлагатайг шаардсан нэг төрлийн эргэлт байсан ч байж мэднэ. Нөгөө талаар төр засаг, Их хурал, Засгийн газрыг юу хийх ёстойг хатуу сануулсан үйлдэл гэж харж ч болох байх. Манай сонины бичээд байдаг ганц, хоёр хүн баяждаг, ганц хоёр хүн бүх хөрөнгийг булаадаг, ганц хоёр хүн өрмийг нь хамж ард түмэнд хусам ч олддоггүй байдлыг өөрчлөх гэсэн, сүүлийн үеийн засаг, төрийн эрхэнд байгаа намуудын бодлого буруу байна гэдгийг сануулсан, хоорондын хэрүүлээс нь залхаж ээлтэй байхыг харуулсан ийм л сонгууль боллоо. Гэхдээ ард түмэн С.Ганбаатарыг гарч ирээд учиргүй ажил хийнэ гэж лав итгээгүй ч яалт ч үгүй өөр сонголт мөнөөсөө мөн байж. Юм хийх бололцоог олгоод өгчихөж магадгүй гэж горьдсондоо л ийм шийдвэрийг үгссэн мэт гаргасан нь ажиглагдаж байгаа.

Уул уурхай тойрсон бүлэглэлүүд баяжиж, ард түмэнд юу ч нялзаж, наалдахгүй байгаа учраас дургүйцлээ ийнхүү илэрхийлсэн байж таарна. Ерөөсөө төр засгийн юу нь ч Монголын ард түмэнд таалагдахгүй байгаагийн нотолгоо энэ. Бас улстөрчдийн буюу элитүүдийн хоорондын мөнгө төгрөгөө булаацалдсан хэрүүлээс, хар хорын зарга зайлхайгаас ард түмэн үнэндээ залхсан байж. Ард түмний амьжиргаа үнэхээр муу, ажилгүй, итгэл найдваргүй байсаар зэвэрчихэж. Эзэнгүй айлын хүүхэд шиг удсан учраас лэнсийрч, туйлдсан байна. Тэгэхээр улс эх орныг цоо шинээр цогцлоон байгуулах, цоо шинийг бий болгох хүсэл ард түмнээс ингэж илэрлээ. Ард түмэн чинь урд байсан, одоо байгаа амьдралаасаа тэс өөрийг, цоо шинийг хүсч эхэлснийг олж харах хэрэгтэй байна, төр засаг.

Монголчууд бусад ард түмний хүсдэгийг л хүсч байгаа юм. Хүн төрөлхтний туйлын мөрөөдөл нь ядарснаа өөд татаж задарснаа дарж нийгмээрээ, нийтээрээ сайн сайхан амьдрах. Ажил хийх, мөнгө олох нь чөлөөтэй, ТҮЦ-ийг нь хурааж, татварыг нь нэмээд байдаггүй нийгмийг л хүсдэг. Товчхондоо дэлхийн бүх ард түмэн түүн дотор монголын ард түмний хүсэл ийм л байгаа. Иймхэн хүслийг нь биелүүлж чадахгүй байгаа учраас, ирээдүйдээ итгэхгүй байгаа болохоор ард түмний сонголт айхтар савалж байгаа юм. Энэ намуудад итгэл хүлээлгэж чадахаа ч больсон. Яагаад гэвэл 27 жил ард түмнээ хуурч, хооронд нь хэрэлдүүлэн туйлдуулсан учраас тэр. Улстөрчдөд итгээд жалга довоороо, сум сууриараа талцаж талцаж эргээд харахад нь зөвхөн улс төрд оройлон явсан хэдхэн нөхөд л хожсон байсан. Ард түмэн тэнэг биш болохоор үүнийг нь олж хараад хатуу анхааруулж эхэллээ.

Тэгэхээр одоо ард түмний энэ хүслийг яаж хангах вэ, ямар тохиолдолд ард иргэд хожих вэ, Монгол Улс яавал хүчирхэг болох вэ гэсэн асуултын хариултыг хайсан бодлого стратеги хэрэгтэй байгаа. Францын сонгуулиар бодит байдлыг хүлээн зөвшөөрч, үнэн зөвөөр тайлбарлан гарах гарцыг хэлж өгсөн хүн ялалт байгуулсныг харж байгаа байх. Намууд, улстөрчид үүний төлөө явахгүй хуучин байдлаараа өөрсдөө хожих санаа агуулсаар байвал том алдана. Намуудын улс төр гэж яриад байгаа, түүндээ хөтлөгдөж хийгээд байгаа ажлууд буруу байсан нь өдрөөс өдөрт нотлогдсоор байна. Энэ бүхнээ засч бодлого үйл ажиллагаагаа 100 хувь эргүүлэн ард түмэндээ ээлтэй болгох цаг иржээ. Улс хөгжихийн тулд гадаадын хөрөнгө оруулалт, уул уурхайн ашиглалт, бүтээн байгуулалтыг хийх ёстой юу гэвэл тийм. Үүний үр шим улс орон даяар мэдэгдэж, ашиг тусыг ард түмэн хүртдэг байх хэрэгтэй байна. Ард түмэндээ үүнийг нь л хийгээд өгчих. Ийм итгэл найдварыг нь сэргээгээд өгчихвөл ямар ч Пи-Ар хэрэггүй, ард түмэн шууд дэмждэгийг С.Ганбаатарын жишээнээс харж болно.

Гэхдээ бидний ирээдүй хэр гэрэл гэгээтэй байгаа билээ. Долдугаар сарын 1-буюу маргаашнаас шатахууны гаалийн, хосолмол хөдөлгүүрт автомашины гаалийн онцгой албан татварууд нэмэгдэх гэж байна. Удахгүй хэд хэдэн татвар нэмэгдэнэ. Энэ бүхэнд ард түмэн, Монгол Улс л хохирч үлдэх нь ойлгомжтой байгаа. Энэ татвараар гадны өнгөлзлөгөөс сэргийлэхийн тулд батлан хамгаалах салбараа хүчирхэгжүүлэх үү, эрүүл мэндийн салбараа сайжруулж, багш, эмчийн цалинг нэмэн эрүүл мэндийн тоног төхөөрөмжөө сайжруулах уу. Төр засаг хэзээ ч ийм санаа тээж татвар нэмж байсангүй. Одоо ч нүсэр удирдах бүтцээ тэжээх гэж татвар нэмж байна. Төсвийн алдагдалгүй болгоно гэдэг сүүлийн 27 жил байсан удирдах бүрэлдэхүүн, тусгай хэсгээ тэжээх оролдлого байсаар ирсэн. Энэ бүх татвар ард түмэнд нялзахгүй учраас дургүйцлээ сонголтоороо илэрхийлдэг болсон байна. Үүнийг өрсөлдөж байгаа намууд бодох цаг нь иржээ. Сүүлийн 27 жил явж байгаа төр засаг, улстөрчид, улс төрийн намуудын бодлого буруу байна гэдгийг харуулсан сонгууль болж өнгөрлөө.

Categories
мэдээ цаг-үе

Өнөө жил Ч.Санжаадамба аваргын гарыг нугалах аавын хүү гарах уу

Их Монгол Улс байгуулагдсаны 811, Ардын хувьсгалын 96 жилийн ойн улсын их баяр наадам айсуй. Сонгуулийн халуун сурталчилгаанд хав дарагдсан баяр наадмын сезон одооноос л сэдэрч, сэргэх шинжтэй. Морь, бөхөд хорхойтой Монгол түмэн өнөө жилийн наадмын өнгө, айраг түрүү, шинэ цолтнуудын таамгийг уралдуулж, хөөрөлдөөд эхэллээ. Өнгөрсөн жилийн наадмаас хойш жил тойрон хугацаанд зохиогдсон заал, тойргийн барилдааныг сэргээн санаж хэн олон түрүүлсэн, хэн хурц, уран барилдсаныг шүүн хэлэлцээд өөр, өөрийнхөөрөө таавар таамаг дэвшүүлэн сууцгааж байгаа. Тэгвэл аль нутгийн аавын хүү олныг баясгаж, түмнийг цэнгүүлэн есөн хөлт цагаан тугаа есөн удаа тойрон түрүүлэх бол. Түрүү жилийн наадмын түрүү бөх Ч.Санжаадамба аваргыг давж аварга болох аавын хүү гарах болов уу. Монголчууд ийм л асуултад хариулт эрэн гэгэлздэг үе эхэллээ.

Энэ жил гэлтгүй ойрын дөрвөн жилдээ улсын баяр наадамд 512 бөх барилдана. Энэ юуг илэрхийлж байна вэ гэхээр бөхийн барилдаан есөн даваатай. Ийм үед шинэ начин цөөн төрж, шөвгийн 16 бөхөд монголын хамгийн чансаа өндөр, иртэй, бяртай бөхчүүд үлдэж үзэгч түмнийг суудлаас нь өндөлзүүлсэн барилдаанууд үргэлжилдэг. Мөн л харцага, заан, гарьд цолтон тун цөөн, нэг хоёрхон төрөх магадлалтай. Ногт ганзагалаж ирсэн бөхчүүдээс хэн ч түрүүлж болно. Гэхдээ өнөө жил Архангай аймгийн Хашаат сумын харьяат улсын аварга Ч.Санжаадамбын гарыг нугалах аавын хүү гарахгүй нь ойлгомжтой байна. Ч.Санжаадамбын өнгөрсөн хугацаанд гаргасан амжилт, бэлтгэл сургуулилт үүнд бэлээхэн хариулт болж байгаа. Аварга болсноос нь хойш зохиогдсон хамгийн том барилдаан буюу цагаан сарын баяраар түрүүлсэн, Тусгаар тогтнолоо сэргээн тунхагласны 105 жилийн ойгоор үзүүрлэсэн зэрэг амжилтаар нь түүнийг ийн үнэлж түрүүлнэ хэмээн бооцоо тавихад хүргэж буй. Хэрвээ нутгийн бөх улсын арслан Р.Пүрэвдагватай таарч барилдвал хэрхэх нь сонирхол татна. Өнгөрсөн өвөл Тусгаар тогтнолоо сэргээсний ой, Архангай аймгаас төрсөн улсын цолтнуудад хүндэтгэл үзүүлэх барилдаанд таарч барилдаад Р.Пүрэвдагва хоёр удаа давсан. Тэгэхээр нутгийн хоёр таарвал хэн нь вэ гэдгийг таашгүй. Гэхдээ барилдааны цар, ааг, эр бяраараа Ч.Санжаадамба илүүрхэнэ гэдгийг бөх сонирхогч бүхэн хүлээн зөвшөөрөх байх.

Харин үзүүрт шалгарч аварга Ч.Санжаадамбад тахим буулгах хүнээр улсын арслан П.Бүрэнтөгсийг нэрлэж байна. Түүний өнгөрсөн хугацааны амжилт төдийлэн сайн биш байгаа. Саяханы нэг барилдааны дөрвийн даваанд аймгийн арслан Э.Тулга түүнийг шилбүүрдэх төдийд гудайж байгаа харагдсан. Үүнийг П.Бүрэнтөгс арслангийн аав Пүрэвийн бие чилээрхүү байгаагаас гадаад оронд олон удаа зорчиж бэлтгэл сургуулилтаа тасалдуулсантай холбон тайлбарлаж болох. Хариуцлагатай барилдаанд сэтгэл санаа ямар байх нь амжилтад нөлөөлдгийг бөхчүүд хэлдэг дээ. Харин одоо Увс нутгийнхаа бөхчүүдтэй гал болон гарч өнөө жилийн бөхийн барилдааны түрүүг авах зорилго тавин бэлтгэл сургуулилтаа эхлүүлсэн байж таарна. Түүнээс биш П.Бүрэнтөгс арслан аймгийн цолтон шилбүүрдэх төдийд унаад байдаг эр биш. Монголын үндэсний бөхийн спортод гэнэт цахиур хагалан гарч ирсэн шигээ өгсч барилдсаар үзүүрлэх магадлал хамгийн өндөр байгаа юм.

Хөвсгөл аймгийн Тосонцэнгэл сумын харьяат улсын харцага Ц.Содномдорж, Ховд аймгийн Чандмань сумын харьяат улсын заан Б.Пүрэвсайхан нар долоогийн даваанд тунаж барилдах өндөр магадлалтай. Давсан нь их шөвөгт шалгарна гэсэн үг. Энэ даваанд Ч.Санжаадамба аварга Э.Оюунболд арсланг амлах бол, арслан П.Бүрэнтөгс Р.Пүрэвдагвыг арай л амалж зүрхлэхгүй болов уу. Хэрвээ амалчих юм бол өнөө жилийн наадмын дуулиан, шуугиан энэ болно. Яагаад гэвэл тэр хоёрын өнгөрсөн жилийн наадмын наймын давааны барилдааныг ард түмэн мэдэж байгаа. П.Бүрэнтөгс амалдаггүй юм бол Р.Пүрэвдагвад боломж гарч Завхан аймгийн Их-Уул сумын харьяат улсын гарьд Б.Гончигдамбыг авахаас өөр сонголт үгүй. Харцага Ц.Содномдорж, заан Б.Пүрэвсайхан хоёр долоогийн даваанд тунаж барилдах магадлал ингэж гарч ирж байгаа юм. Б.Пүрэвсайхан жигд барилдаантай, суурь сайтай бөх ч өнөө жил жаахан сул байгааг бөхийн хүрээнийхэн ярьж эхэлсэн. Тэгэхээр Ц.Содномдорж зааныг давж их шөвөгт шалгарч магадгүй. Шууд хэлбэл аварга Ч.Санжаадамба, арслан П.Бүрэнтөгс, Р.Пүрэвдагва, харцага Ц.Содномдорж нарын бөхчүүд их шөвөгт шалгарна гэж хэлэх гээд байна. Ингээд Ч.Санжаадамба Ц.Содномдоржийг амалвал өнгөрсөн жилийн түүх давтагдаж наймын даваанаа арслан П.Бүрэнтөгс, Р.Пүрэвдагва хоёр тунаж жил тойрсон асуудлаа шийднэ. Энэ нь үзэгч түмний анхаарлыг хамгийн ихээр татсан мөч байх болно. Гэхдээ энэ тааврыг зөрүүлж, будлиулах сортоотой аавын хүү Монголын үндэсний бөхөд олон бий. Бузгай барилдсаар таавар будлиулах тохиолдол жилийн жилд гардаг. Таавар будлиулах магадлалтай бөхчүүдийн заримаас дурдвал Увс аймгийн Улаангом сумын харьяат улсын харцага Ө.Бат-Орших, Увс аймгийн Тэс сумын харьяат улсын харцага Т.Баасанхүү, Дундговь аймгийн Эрдэнэдалай сумын харьяат улсын начин Э.Даш, Ховд аймгийн Буянт сумын харьяат аймгийн арслан О.Хангай, Архангай аймгийн Цэнхэр сумын харьяат аймгийн арслан М.Бадарч гээд шижигнэсэн залуус бий. Эдгээр хүчтэнгүүдийн хэрхэн барилдах, хэр дээшээ өгсөх нь ёстой тэр өдрийн аз, од нь мэдэх асуудал. Улсын харцага Ө.Бат-Оршихын хувьд жигд барилдаантай, бөхийн формоо алддаггүй хүн. Тэрээр улсын наадмын түрүү бөхийн тааварт багтаж байх жилдээ хэн ч мэдэхгүй аймгийн цолтонд гуядуулж байсан түүх бий. Гэхдээ өнөө жил заал, тойргийн барилдаанд төдийлэн оролцохгүй улсын нүднээс нууц байгаа нь бэлтгэл сургуулилтдаа шамдаж буйнх байж магадгүй.

Харин энэ цагийн алдар цуутай бөхчүүдээс хэн хэн өнөө жилийн улсын баярт зодоглож чимэг нэмэх бол. Архангай аймгийн Батцэнгэл сумын харьяат, дархан аварга Г.Өсөхбаяр, Сэлэнгэ аймгийн Мандал сумын харьяат улсын аварга Г.Эрхэмбаяр, Увс аймгийн Баруунтуруун сумын харьяат улсын аварга С.Мөнхбат, Өвөрхангай аймгийн Зүүнбаян-Улаан сумын харьяат улсын арслан Д.Ганхуяг нарын хүчтэнгүүд баруун, зүүнийг манлайлан гарахаар байна. Гэхдээ начны даваанаас цааш ахихгүй гэдгийг нь наадамчин олон мэдэх болсон. Өнөө жилээс аварга Г.Эрхэмбаяр, С.Мөнхбат нар тавын даваанд тахимаа өгвөл гайхах хэрэггүй байх.

Нэг ийм сонинтой өрнөх баяр наадмаар улсын цолны босгыг хэн, хэн давж начин болох вэ гэдэг нь тодорхой шахам байгаа. Үнэхээр л Ч.Санжаадамба дархан аварга цолонд хүрэхийг хүсдэг юм бол, Р.Пүрэвдагва, П.Бүрэнтөгс, Э.Оюунболд нар түрүүлж аварга болохыг, Ц.Содномдорж, Б.Пүрэвсайхан, Б.Гончигдамба гээд түмний хүндэтгэлийг хүлээсэн хөвгүүд улсын баярт түрүүлэхийг хүсдэг л юм бол шинэ начин цөөн төрнө. Үндсэндээ дөрөвхөн начин шинээр төрнө гэчихвэл нэг их хол зөрөхгүй болов уу. Улсын цолтны тааварт орсоор удаж байгаа Сүхбаатар аймгийн Онгон сумын харьяат аймгийн арслан Ш.Мөнгөнбаатар, Ховд аймгийн Буянт сумын харьяат аймгийн арслан О.Хангай, Архангай аймгийн Цэнхэр сумын харьяат аймгийн арслан М.Бадарч,Завхан аймгийн Баянтэс сумын харьяат аймгийн арслан Ш.Пүрэвгарьд нар начин цолонд хүрээд зогсохгүй, өгсөх магадлал өндөр. Аймгийн арслан Ш.Пүрэвгарьдийн жишээг өгүүлэхэд Алтан унжлагат гал тахиа жилийн цагаан сарын барилдааны дөрвийн даваанд аварга С.Мөнхбатыг хагалж цохиод, тавын даваанд арслан П.Бүрэнтөгсийг хөнгөхөн хэвтүүлж байснаараа начин цолтны таамагт багтаж байгаа юм.

Categories
мэдээ цаг-үе

Б.Өлзийбаяр: Хөрөнгийн зах зээл хямралыг боломж болгодог

“Ард капитал” үнэт цаасны компанийн ерөнхий захирал Б.Өлзийбаяртай ярилцлаа.

-Хөрөнгийн зах зээл Монголд хүчтэй дэлгэрээгүй. Гэхдээ сүүлийн жилүүдэд яригдаж, судлагдаж, хэрэгжиж, хөрөнгө оруулагчид уг салбарыг сонирхож эхэлсэн байна. Салбарын талаар иргэдэд мэдээлэл өгөхгүй юу?

-Нийгэмд хөрөнгийн зах зээлийн талаарх ойлголт муу байна. 25-26 жилийн өмнө бид төлөвлөгөөт эдийн засгийн тогтолцооноос чөлөөт зах зээлд суурилсан тогтолцоо руу шилжиж орсон. Ингэснээр хувийн өмч, хувийн хэвшил бий болж бидэнд бүх зүйл шинэ байсан. Хувийн компанийг яаж байгуулах, хэрэгцээт санхүүгээ хаанаас босгодог вэ гээд юм бүхэнд суралцаж эхэлж байгаа. Үүний зэрэгцээ санхүүгийн зах зээлтэй холбоотой мэдлэг, мэдээлэл хомс. Өмнө нь банк гэж байсан өнөөдөр ч түүгээрээ л ойлгож хардаг. Мөнгө хэрэгтэй бол банкинд л ханддаг. Гэтэл санхүүгийн зах зээл гэдэг хоёр том баганатай. Нэг нь банкны салбар буюу мөнгөний зах зээл. Нөгөө нь хөрөнгийн зах зээл. Энэ хоёр зэрэг хөгжиж байж улс орны эдийн засаг тогтвортой байдаг. Өнөөдрийг хүртэл бид үүнийг ойлгоогүй. Мэдээж эхлээд банкны салбараа бэхжүүлнэ, дараа нь хөрөнгийн зах зээлийг анхааръя гэх мэтээр шат дараатай хийх шаардлага байсан байх. Өнөөдөр хямралын энэ үед бид нэг зүйлийг ойлгож авлаа. Санхүүгийн зах зээлийн тогтолцооны эрсдлийг олж харж, зөв тогтоогоод хүндрэлийг дахин бий болгохгүйн тулд яах ёстой юм. Хөрөнгийн зах зээлийг яаж зөв ашиглах ёстой юм гэдгийг хаа хаанаа ойлгоод эхэлчихсэн. Хувийн хэвшил, банкууд, төр засаг ч.

-Яаж?

-Хувийн хэвшил яаж ойлгож, хүлээж авч байгаа вэ гэхээр банк ганц дангаар монопольчлоод өндөр өртөгтэй зээл олгож байна. Хувийн хэвшил хүүгийн дарамтад орж улам хүндэрсэн. Банкууд ч өөрөө эрсдэлд орчихлоо. Иргэд хөрөнгөө банкинд хадгалуулдаг. Тэр мөнгийг банк зээл болгож гаргахдаа хэнд өгөх вэ. Өнөөдөр хувийн хэвшлүүд хүнд байдалд орж, авсан зээлээ найдвартай эргэн төлөх чадавхтай нь хэд байна вэ гэхээр ховор болчихож. Бас банк их хэмжээний үл хөдлөх хөрөнгө барьцаалаад авчихсан. Эргэлтэд оруулах гэхээр эдийн засаг суларсан учраас худалдан авагч байхгүй. Бодлого боловсруулж байгаа хүмүүс үүнийг ойлгож эхэлж байна. Хямралыг далимдуулаад хөрөнгийн зах зээлийг хөгжүүлэх зайлшгүй шаардлагатай гэдгийг олж харсан гэдэг нь энэ. Ингэж байж Монголын санхүүгийн зах зээл улам тогтвортой, эрсдэл багатай болох юм. Хувийн хэвшилд боломжийг нь олгож, хэрэгцээт санхүүг нь саадгүй босгох юм байна. Нэг бол банк эсвэл хөрөнгийн зах зээл рүү оч гэж. Тэгэхээр үүнийг ойлгоод авчихлаа. Одоо бодлого болгож хэрэгжүүлэх хэрэгтэй байна.

-Бодлого гаргаж, эрх зүйн орчинг боловсруулахдаа юуг анхаарч, чухалчлах ёстой вэ?

-Татварын ямар таатай орчин бүрдүүлэх юм. Хувьцаа эзэмшигчид, хөрөнгө оруулагчдын эрх ашгийг яаж хамгаалах вэ. Хөрөнгийн зах зээлийг хөгжүүлэхийн тулд бүтээгдэхүүн хэрэгтэй. Өмч хувьчлалыг хөрөнгийн зах зээлээр явуулдаг байна гэх мэтээр цогц бодлого гаргах хэрэгтэй. Гаргасан бодлогоо зөв хэрэгжүүлээд эхлэх юм бол зөвхөн хөрөнгийн зах зээл бус улс орны эдийн засагт асар том хувь нэмэр болно. Бодитой жишээн дээр ярих хэрэгтэй. Сая Засгийн газрын бонд ихээр арилжаалагдлаа. Олон нийт Засгийн газрын бондыг Хөрөнгийн биржээс худалдаж авах боломжийг нээлттэй болголоо. Нөгөө талаар банкин дахь хадгаламжийн хүүгийн орлогоос татвар авахаар болсон. Эндээс юу анзаарагдаж байна вэ гэвэл хадгаламжийн орлого дээр татвар тавьсан бол нөгөө талд Засгийн газрын бондын хүүгийн орлого нь татваргүй байгаа. Хөрөнгө оруулагч, иргэд хаана татварын таатай орчин бий болсон байна, хаана өндөр өгөөжтэй байна тийшээ л хөрөнгө оруулдаг. Хадгаламжийн хүүгийн орлогоос татвар авч эхэлсэнээр хөрөнгийн зах зээлийн эргэлт ихэсч Засгийн газрын бондын арилжаа идэвхжиж байх жишээтэй. Он гарсаар 317 тэрбум төгрөгийн Засгийн газрын бондын арилжаа хийгдчихээд байна. Шууд хэлбэл ард иргэд ийм хэмжээгээр хадгаламжаас мөнгөө татаж эргэлтэд оруулсан байна гэсэн үг. Цогц бодлого гаргаад хэрэгжүүлэх юм бол энэ байтугай хөгжил ирнэ.

-Иргэд уламжлалт аргаар мөнгөө банкинд хадгалж байгаа гэлээ. Тэгвэл хөрөнгийн зах зээлд оруулсанаар юунд хүрэх юм?

-Ашиг олох зорилгыг хөрөнгө оруулалт гэж ойлгодог. Яах гэж хүн хөрөнгийн зах зээл рүү хөрөнгө оруулдгийг хувьцаан дээрх жишээгээр ярья. Хувьцаанаас хоёр төрлийн ашиг олно. Нэгдүгээрт ханшийн зөрүү. Өөрөөр хэлбэл өнөөдөр 100 төгрөгөөр үнэд хүрэхээр нь зардаг. Нөгөө хувилбар нь ногдол ашиг. Компани ашигтай ажилласан бол жилийн эцэст хувьцаа эзэмшигчдэд ногдол ашиг тараадаг. Засгийн газрын, компаниудын бонд бас байна. Ийм бүтээгдэхүүнүүд байна. Хөрөнгө оруулалтын төрөл бүр өөрийн гэсэн эрсдэлтэй, өөрийн гэсэн өгөөжтэй. Эрсдэл өндөр байх тусмаа өгөөж нь өндөр байдаг. Ямарваа нэг зүйлд буюу банк, компани, хөрөнгийн зах зээлд хөрөнгө оруулалт хийхдээ мэргэжлийн байгууллагаас зөвлөгөө авч, эрсдлээ сайн тооцож байж орох ёстой. Өөрийнхөө эрсдэл даах чадварыг тооцуулж, зөвлөгөө авч байж хөрөнгө оруулалтынхаа зөв хувилбарыг сонгох хэрэгтэй.

-Анхлан орж байгаа хүн юуг анхаарах ёстой вэ. Мөнгөний хэмжээнээс эхлээд мэдэх зүйл их байх?

-Хүн бүрийн боломж өөр, өөр. Хүн тухай бүрт зохицсон боломж байдгаараа энэ салбар онцлогтой. Жишээ нь хөрөнгийн бирж дээр 235 компанийн хувьцаа арилжаалагдаж байна. Тэр бүхэн өөр өөр бүтээгдэхүүнтэй, хувьцааны үнийн сонголт ч олон хэлбэр. Сонголт их. Ямар компанийн хэдэн хувьцаа авах вэ гэдгийг мэргэжлийн байгууллагаас зөвлөгөө авч эрсдэл, ирээдүйг тооцож байж авсан нь дээр байдаг. Анх орж байгаа хүн учир утгагүй их гүйлгээ хийгээд эхэлбэл эрсдэл нь дагаад өснө. Хамгийн гол нь арилжаанд ороод үзчих хэрэгтэй. Тэгэхээр компанийн хувьцаа авна гэдэг чинь ингэж дансаа нээдэг, захиалгаа өгдөг, эзэмшлийг ингэж бүртгэдэг юм байна гээд бүхнийг мэдэж авна. Хувьцаа эзэмшээд эхлэхээр хувьцаа эзэмшигчдийн хуралд суух, тайлан сонсох, Удирдах зөвлөлийг сонгоход нь саналаа өгөх гэх мэтээр суралцаад явна.

-Хөрөнгийн зах зээлийн хөгжлийн шинэ үе хямралын энэ мөчлөгөөс эхэлж байна гэсэн үг үү. Одоо эхэл эсвэл гэж хэлэх гээд байна уу?

-Одоо л эхэл. Одоо тоглож эхэлсэн хүн ирээдүйд хожно. Яагаад гэвэл бид эдийн засгийн хувьд хүнд байна. Хямрал өөрөө боломжийг бий болгодог. Бүх зүйл, бүх төрлийн хувьцаа хямдарчихсан байгаа. Ийм үед хөрөнгө оруулах хэрэгтэй байдаг. Эдийн засаг сайжирч эхлэхэд хувьцааны ханш өсч эхэлнэ. Ийм процесс өмнө явагдаж байсан. 2008 оны дэлхийн эдийн засгийн хямрал гэж болж байлаа. Дараа нь эдийн засаг сайжирахад Монголын бүх үзүүлэлт хоёр дахин өссөн. Дөрвөн мянган төгрөг байсан Багануурын хувьцаа 42 мянга, таван мянган төгрөгийн ханштай байсан Могойн голын хувьцаа 80 мянган төгрөг болтлоо өссөн гээд эргэлт ингэж л явагддаг.

-Хувьцааны ханш тэдэн хувиар буурсан гэдэг тоон үзүүлэлт байна уу?

-Буулгүй яахав. 2010 оны өмнө хувьцаа ямар байсан яг тэр цэг дээрээ хүрч буурсан. Эдийн засаг дандаа өсөлттэй байх юм шигээр бодож, сэтгэж бодлогогүй явсны гороор эргээд байсан байран дээрээ ирчихэж байгаа юм.

-Сайн хувьцаа, муу хувьцааг ямар томьёоллоор тооцож боддог юм. Хэр хугацааны өмнө үнийн савлагааг урьдчилж харж болох вэ?

-Байлгүй яах вэ. Тийм учраас ард иргэдэд хандаж “Мэргэжлийн байгууллагад ханд” гэж зөвлөдөг. Ялангуяа хөрөнгийн зах зээл рүү орж, хувьцаа авах гэж байгаа бол. Яаж санхүүгийн тайландаа анализ хийдэг юм. Ямар үзүүлэлтүүдийг нь харж, ямар томьёогоор үр ашгийн тооцоогоо гаргаж ирдэг юм гэх мэтээр бүхнийг мэргэжлийн байгууллагад хандаж, заалгаад авчих хэрэгтэй. Хувьцааны үнэ ханш гэдэг мэдээлэл, итгэлцэл гэсэн үг. Хүн хөрөнгө оруулалт хийгээд эхэлсэн л бол байнга мэдээллийн цэнэг авч байх ёстой. Хувьцаа гэдэг чинь мөнгө. Санхүүгийн тайлан баланс дээр ч гэлээ мөнгө ба түүнтэй адилтгах хөрөнгөд хувьцаа ордог. Манайхан мэдэхгүйгээсээ болоод асуудалд хэнэггүй ханддаг. Банкинд мөнгөө хадгалуулчихаад мартдаггүй бол мэдэхгүйгээсээ болоод цэнхэр, ягаан хувьцаагаа мартсан байх жишээтэй. Бас хувь хүний хариуцлага өндөр байх шаардлагатай. Өмчөө захиран зарцуулахын тулд ханшийн мэдээллээс эхлээд бүхнийг авч байх ёстой. Хэрвээ өөрөө чадахгүй бол өмнөөс нь менежментийг нь хийж өгдөг систем хүртэл байна.

-Хөрөнгийн биржид хувьцаагаа арилжиж байгаа 235 компани байгаа юм байна. Яг өнөөдөр үнэт цаасны компани хэд, тоглогч хэд байгаа вэ?

-Үнэт цаасны 60 орчим компани байдгаас идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулдаг нь 40 гаруй. Оролцогчдын хувьд 700 орчим мянган хүн данс нээлгэсэн байдаг. Үүнээс дөрвөн мянга орчим хүн идэвхтэй оролцдог юм билээ.

-Одоо ямар компанийн хувьцаа авбал ашигтай вэ?

-Мэдээллийг өгөх нь бидний үүрэг. Боловсруулаад шийдвэрээ гаргах нь хөрөнгө оруулагчдын эрх. Одоо дэлхийн зах зээлд нүүрсний ханш өссөөр байгаа. Хөрөнгийн биржид бүртгэлтэй жижиг Таван толгой компанийн жишээг харахад хувьцааных нь үнэ 2000-2800 төгрөгөөр арилжиж байсан бол өнөөдөр таван мянган төгрөг давчихлаа. Ногдол ашиг хуваахад нэг хувьцаа нь 800 гаруй төгрөгийн үнэлгээтэй байх жишээтэй. Эрдэнэс Таван толгойн хувьцааг ч гэлээ арилжаанд оруулмаар л байна. Энэ алхмыг хийснээр компанийн засаглал сайжрахаас эхлээд давуу тал их.

-Уул уурхай ашигтай юу эсвэл бусад компанийн хувьцаа өгөөжтэй байдаг юм уу?

-Дан ганц салбар руу хэзээ ч хөрөнгө оруулалт хийж болохгүй. Багц бүрдүүлэх ёстой. Багц бүрдүүлнэ гэдэг нь өөрсдийнхөө эрсдлийг тархаан байршуулна гэсэн үг. Ингээд олон хувьцаа авчихаар нэгийнх нь ханш суларч байхад нөгөөгийнх нь чангарч алдагдлаа нөхдөг. Багцаа бүрдүүлэхдээ мэргэжлийн хүмүүсийн зөвлөгөөг авч, судалгаа хийснээр эрсдэл багасна гэсэн үг.

-Гадагшаа гарч тоглоно гэвэл?

-Болно. Ийм боломжийг үнэт цаасны компаниуд олгож байгаа. Одоогийн байдлаар дөрвөн компани гадаадын арилжаанд зуучлах тусгай зөвшөөрөлтэйгөөр үйл ажиллагаа явуулж байгаа.

-Иргэд энэ төрлийн мэдээлэлтэй болохын тулд хэдэн төгрөг зарцуулах шаардлагатай вэ?

-Бид зах зээлээ хүн бүрт ойлгуулах шаардлагатай байгаа учраас ихэнх брокерийн компани үнэгүй зөвлөгөө өгч байгаа. Үнэгүй хичээлүүд явуулж байна. Иргэдэд хандаж хэлэхэд банкнаас гадна хөрөнгийн зах зээлд хөрөнгө оруулалт хийгээд ажиллаад үзээч гэж хэлэх байна.