Author: ЛХАГВАСҮРЭНГИЙН МИНЖМАА

Баянхонгор аймгийн Шинэжинст сумын шүтээн болсон Сэгс цагаан Богд уул төдийгүй хөдөлмөрийн баатар, төрийн шагналт, ардын уран зохиолч Дэндэвийн Пүрэвдоржийн “Сэгс цагаан богд” найраглалын нэрийг өөрийнхөө нэршил болгож “Сэкс цагаан богд” гэж илтэд гуйвуулан ашиглаж буй асуудлаар тус сумын ИТХ-ын дарга асан Д.Готовдоржтой ярилцлаа.

-Монголын XX зууны алдартай найрагчийн сор болсон бүтээл төдийгүй Баянхонгор аймгийн Шинэжинст сумын шүтээн “Сэгс цагаан богд” уулын түүхээс сонирхуулж болох уу?

-“Сэгс цагаан богд” гэдэг хайрхан “Их богд” хайрхантай холбоотой. Бие биетэйгээ өвгөн савдгууд хоорондоо цагаан тэмээ унаж золгодог. Цагаан тэмээ унасан хүн тэмээгээ сөг, сөг гэж хэвтүүлдгээс үүдэлтэйгээр “Сөг сөг цагаан богд” гэж нэрлэж байгаад олны хэллэгээр “Сэгс цагаан богд” гэсэн нэртэй болсон түүхтэй. Баянхонгорын “Их богд”, “Сэгс цагаан богд” нь ах дүү хоёр уул гэсэн дээр үеийн ам яриа ч бий. Мөн Зохиолчдын хорооныхон говиор явж байгаад 16 настай охин нь хөдөө мал дээр гарсан, Хулангийн унага тэжээсэн Надмид гэдэг айлд таарч бууж, хоол цай идээд хөдөлсөн юм билээ.

Тэр айл хулангийн унагандаа ногт зүүчихсэн байсан гэсэн. Нямаа гуай хулангийн унагыг нь сонирхож зургаа хамт авахуулж, өөрт байсан орос тэмдгээ ногтон дээр нь зүүгээд, унаганы хошуун дээр нь үнссэн байгаа юм. Нямаа гуай Оросод сургууль төгсөөд ирээд удаагүй байсан үе. Замдаа явж байгаад тэрээр “Сэгс цагаан богд” найраглалын тэмээчин гол дүрийн баатар илгээлтийн эзнээр мал дээр дөнгөж гарсан байсан Сүхбатыг үнсэх гээд үнсэж чадсангүй унагыг нь үнсчихлээ, тэмдгээ охинд дурсгах гээд чадалгүй унаганд зүүчихлээ гэж тоглоом хийж ярьсан гэдэг. Энэ хооронд зохиолын санаа Д.Пүрэвдорж гуайд төрсөн гэж сонсож байсан. “Сэгс цагаан богд” найраглал бол XX зууны хамгийн шилдэг бүтээл. Түүнийг мэдэхгүй монгол хүн гэж байхгүй.

-“Сэгс цагаан богд” гэдэг нэрийг гуйвуулан “Сэкс цагаан богд” гэж хэлж хормой хотны бузар булай явдалтай холболоо. Энэ тал дээр та ямар бодолтой байна вэ?

-“Сэгс цагаан богд” уул бол Монголын баруун хязгаарт хилийн багана мэт сүндэрлэж байгаа хайрхан. Ганц Шинэжинст, Баянхонгорынх ч биш. Монголын алдартай том уул, нутаг. Энэ нутаг усаар бий болсон алдартай найраглал Монгол даяар түгэж, нутаг усны маань нэрийн хуудас болсон. “Сэгс цагаан богд” бол ганц Монголынх ч биш. Дэлхийд нэрээ дуурсгасан, дэлхийн шим мандалд бүртгэгдсэн хайрхан юм. Тийм учраас “Сэгс цагаан богд”-ыг хазайлгаж боломгүй титэм шиг гэдэг шиг нэрийг нь буруу зөрүү хэлэх нь битгий хэл алсаасаа залбираад ажил үйлс, амьдралаа даатгаад явж байдаг хайрхан. Сүүлийн үед нарийн ширийн учрыг нь мэдэхгүй залуу Сэгс цагаан богд хайрхан, найраглалын маань нэр, үүгээр овоглосон Баянхонгор болоод Шинэжинст, Монголын нэрийг унагасан байдлаар гуйвуулан өөрийгөө нэрлэж, залуучууд болоод ард түмний дургүйцлийг хүргэж, зарим мэдэхгүй хүмүүст буруу үлгэр дууриалал үзүүлж буйд нутгийн төдийгүй удирдлагын түвшинд ажиллаж байсан хүний хувьд маш их эмзэглэж байна. Нутаг ус үеийн үед мөнх байдаг. Энэ Сэгс цагаан богдоор овоглож байгаа хүмүүст ч хүнд байгаа. Зохиолчид ч гэсэн энэ алдартай зохиолд иймэрхүү байдлаар хандсанд эмзэглэж байгаа байх. Үүнийг засч залруулах ажлыг холбогдох хүмүүс нь яаралтай хийх шаардлагатай байна.

-Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ “Сэгс цагаан богд”-оор өөрийгөө нэрлэсэн хүнийг зөвлөхөө болгосонд та юу хэлэх вэ?

-Миний хувьд эмзэглэж байна. Төрийн жолоог атгаж, бодлого тодорхойлж буй сайд хүн ийм шийдвэр гаргасанд харамсаж байгаа. Төрийн сайдын зөвлөх хийж буй хүн. Хувь хүн биш олон түмэнд үлгэр дууриалал үзүүлэхээр хүн гэж бодохоор бүр их харамсалтай. Баянхонгорын Шинэжинст сумын иргэдээс уучлалт гуйж, ард түмэн, хойч үед зөв мэдээлэл өгч, алдаагаа засах шаардлагатай байна. Энэ тал дээр Ерөнхий сайд ч гэсэн анхаарах. Өөдлөх айл үүд хаалганаасаа гэдэг шиг зөвлөх хүн гэдэг бол нэрнээсээ зөв байх ёстой биз дээ. Хүн өөрийгөө таниулах гэж Сэгс цагаан богдоор минь овоглож болно. Гэхдээ буруу ташаа сэдэв рүү мушгин гуйвуулж болохгүй. Энэ нь маш олон хүнийг эмзэглүүлсэн, олон хүний дургүйцлийг хүргэсэн асуудал боллоо. Даруй ард түмэн, нутаг уснаас уучлалт гуйж аргадах хэрэгтэй. Зохиолчдын хороо, зохиолчдоос уучлалт гуйх нь ч зүй юм. Мундаг хүний оюун бодлоос төрсөн бүтээлийг учир мэдэхгүй залуу бохир юмтай хольж байгаад дахин, дахин харамсаж байна. Нийт монголчуудаас уучлалт гуйж, оюуны том бүтээлийн нэрийг сэвтүүлсэн гэмээ цайруулах хэрэгтэй гэж үзэж байна. Залуу үед маш буруу үлгэр дуурайллыг үзүүлж, хоёрдугаарт нутаг усыг минь гутаан доромжилсон ийм асуудал боллоо

Олон удаагийн виз авах шаардлагыг хангасан иргэдийн хариуг ЭСЯ-наас 7-14 хоногт багтаан өгөх, хүчин төгөлдөр визтэй Монгол Улсын иргэдийг БНСУ-ын хилээр нэвтрүүлэлгүй буцааж байгаа асуудалд анхаарал хандуулж, тодорхой, бодит арга хэмжээнүүдийг авч хэрэгжүүлэхээ БНСУ-ын Цагаачлалын албаны дарга И Жэ Юү манай төлөөлөгчидтэй өнгөрсөн нэгдүгээр сарын 19 -ны өдөр Сөүл хотноо албан уулзалт хийх үеэр мэдэгдсэн байдаг. Гэсэн ч БНСУ-д зорчих визний зөвшөөрөл гарсан ч тус улсын хил дээр очоод нэвтрэх боломжгүй, буцааж буй иргэд цөөнгүй байгааг олон нийт хэлж байна. Энэ талаар БНСУ-ын хил дээрээс буцсан манай улсын иргэн Н.Содхүүтэй ярилцлаа.

-Таны БНСУ-д зорчих виз гарсан ч тус улсын хил дээрээс буцсан гэж сонссон. Та хэзээ ямар төрлийн виз мэдүүлсэн бэ?

-Миний виз гурван жилээр гарсан байсан. Би 2022 оны наймдугаар сарын 25-нд анх виз авч, 2025 оны наймдугаар сарын 25-нд дуусах байсан юм. Өнгөрсөн наймдугаар сарын 10-нд БНСУ-ын хилээр орсон. Хил дээрээс шууд таныг Солонгосын хилээр оруулахгүй гээд буцаасан.

-Та тус улсын хил дээрээс яагаад буцах болсон шалтгаанаа мэдсэн үү?

-Намайг ажил хийсэн гэдэг шалтгаанаар буцаасан. Би хоёр жилийн хугацаанд Солонгос руу долоон удаа явсан байдаг. Өмнө нь явах бүрдээ 60 хоногоос дээш хугацаагаар явсныг минь анзаарч, тийм хүмүүсийг буцааж байсан.

Зарим хүнээс нь таны утсыг үзэж болох уу гэж асууж, зөвшөөрлийн бичигт гарын үсэг зурсных нь дараа нь гар утсыг нь шалгаж байсан л даа. Миний утсыг шууд хурааж аваад л нууц дугаарыг нь гаргуулаад л утсан дээрх бүх зүйлийг үзсэн. Галарай дахь зураг, мессеж, чатуудыг шалгасан. Хүний хувийн мэдээлэл гэж огт бодохгүй. Сүүлд нь би хоёр юман дээр гарын үсэг зурсны нэг нь гар утас шалгах зөвшөөрөл байсан юм билээ. Гар утас шалгасныхаа дараа намайг зөвшөөрлийн бичигт гарын үсэг зуруулж байгаа юм. Дээрэнгүй гэх юмуу тийм байдлаар хандсан.

-Сүүлд та хэзээ Солонгос явсан байсан бэ. Таны утсанд ажил хийснийг тань нотлох зүйл байсан уу?

-Би сүүлд өнгөрсөн долдугаар сарын 21-нд Монгол руу буцаж ирээд, 20-иод хоносны дараа өнгөрсөн наймдугаар сарын 10-нд Солонгос руу дахин гарах гэсэн ч хил дээрээс нь буцаад ирээд л байж байна. Тус улсын хил дээр монгол орчуулагч эмэгтэй ажлын цагаар ажилладаг юм билээ. Оройн цагаар утсаар орчуулга хийдэг. Яг л байцаалт авч байгаа юм шиг бүх юмыг асуугаад л байсан. Миний хувьд мэдээж тэнд очсон юм чинь ажил хийж л таарна. Миний утсанд зураг ерөөсөө байгаагүй. Устгасан зургийг хүртэл сэргээж харсан.Намайг өмнө нь ажиллуулсан захирал руугаа “Миний тэд хоног ажилласан цалинг явуулаач ээ” гэсэн мессежийг тэд уншсан. Би мессежээ устгаагүй байсан. Ажил хийсэн байна гэж үзсэн. Бид яахав ажил хийгээгүй гээд л гүрийнэ. Ажил хийснийг мэдвэл буцаах нь ойлгомжтой. Тэр дор нь миний визийг шууд хүчингүй болгосон.

Түр саатуулах газартаа Монгол руу буцах тийзээ авч, явтал нь байлгадаг. Намайг түр саатуулах байранд байх хугацаанд нэг монгол залуу орж ирсэн юм. Маргаашийнх нь оройн нислэгээр л дээ. Тэр залуугийн хувьд гурван сарын визээр анх удаа Солонгост ирж байсан. Хүлээж авах хүнийх нь хаяг нь виз мэдүүлэхдээ өгсөн хаягнаас өөр хаяг Солонгост хэнийд очих гэж байгаа вэ гэсэн шар хуудас бөглүүлэхэд биччихсэн гэсэн. Түүнээсээ болоод таны хаяг тодорхой бус байна гэсэн үндэслэлээр залуу хилээр нэвтэрч чадаагүй. Энэ залуу буцах тийзтэй байсан болохоор тэр даруй маргааш, нөгөөдөр нь сул суудал гарангуут нь наашлуулаад шууд буцаагаад нисгэчихсэн. Хурдхан шиг манай орноос явж үз гэсэн хандлагатай. Мөн заавал “Korea air”-ээр нисэх гэсэн шаардлага тавьдаг. Энэ нь төвөгтэй.

-Түр саатуулах байранд нь та хэр удаан байсан бэ. Орчин нөхцлийн хувьд ямархуу байдаг вэ?

-Түр орогнол гэсэн цагаачлалын виз хүсэх үү гэсэн. Тэр нь бидэнд ямар ч шаардлагагүй юм чинь үгүй гэвэл нутаг буц гэсэн шаардлагыг тавьдаг. Өдөрт гурав, дөрвөн цагийн зайтай өрөөнд орж ирээд л буцах тийзээ захиал гэж шахна. Би Монгол руу ирэхдээ шинээр тийз авсан. Хурдхан шиг тийзээ захиалаад би хоёр хоноод буцсан. Түр саатуулах байранд удаан байх шаардлагагүй санагдсан. Өглөөний цай, өдөр онгоцны хоол шиг жижиг пакеттэй хоол өгдөг. Түр саатуулах байрнаас өдөрт 14-16 цагийн хооронд түр гаргадаг. Онгоцны буудлын нисэхийн өмнөх, шалганаар орсны дараа ордог зааланд хоёр цаг хэртэй саатуулагдсан хүмүүсийг түр явуулдаг. Тэр үедээ хоол авч идэх боломжтой. Гэхдээ онгоцны буудлын хоолнууд нь маш үнэтэй.

Хориотой хүн авч явж байгаа юм шиг нэг хүн намайг дагуулж явсан. Онгоц руу бүх хүн орж дууссаны дараа намайг оруулсан. Онгоцны үйлчлэгч ахлагч эмэгтэйд дугтуйнд хийсэн миний паспортыг өгч байгаа юм. Онгоцонд ороод суунгуут хоол өгдөг. Түүний дараа уух зүйлс төрөл бүрээрээ байдаг. Инээдтэй нь би санаандгүй шар айраг байхаар нь уух санаатай авъя гэтэл танд шар айраг өгөхгүй гэсэн. Яг яана гэж бодсоныг нь би ойлгоогүй. Онгоцноос буунгуут паспортыг минь өгсөн. Хоригдол шиг байж байгаад ирдэг юм билээ. Түр саатуулах өрөөнд нь олуулаа байдаг. Нимгэхэн гудастай, нөмрөх юм оройдоо өгөөд, өглөө хураагаад авчихдаг. Өөрсдөө авч явсан хамаг юм нь хоёр хоногт муудчихсан. Түр саатуулах байранд ороод ирсэн цагт юу ч гэж хэлсэн сонссдоггүй юм билээ. Давж заалдах гэдэг дээр өргөдөл бичээд ч нэмэргүй. Надад давж заалдах ямар ч боломж байхгүй гэж хэлсэн.

-Давж заалдана гэхээр яах вэ?

-Давж заалдсан тохиолдолд жижигхэн шүүх хурал шиг юм болдог. Яг ямар шалтгаанаар Солонгосын хилээр орох гэж байгааг нь шүүгээд л би шалтгаанаа тайлбарладаг юм шиг байна лээ. Гэхдээ тийм давж заалдах боломж хүмүүст өгөх нь ховор гэсэн. Түр саатуулах байранд орсон нь л бол ямар ч найдваргүй буцаадаг гэж олон хүн ярьж байхыг сонссон. Шалганы хүмүүсээс ихээхэн шалтгаалдаг юм шиг байсан. Шалгагч нэг эмэгтэй олон хүн хил дээрээс буцаадаг гэсэн. Монголчуудыг очингуут үзэхгүйгээр цаанаас хүн дуудаад л шалгуулдаг. Хувийн шалтгаантай гэх юмуу тийм тал ч ажиглагдсан. Намайг та хэзээ ч дахиж визэндээ орж болно л гэсэн. Дахиж виз мэдүүлсэн ч гэсэн Солонгосын хилээр орох эсэх нь эргэлзээтэй. Нэг удаа шалган дээр шалгагдаж, түр саатуулах байраар дамжин нутаг буцсан тохиолдолд хэцүү л гэж хүмүүс ярих юм билээ. Одоо дахиж Солонгос явах эсэхээ мэдэхгүй л байна.

-Танаас зарлага нэлээд гарсан нь мэдээж. Манайхан Солонгос явах гэж нэлээд цаг зав, мөнгөө зарцуулж виз мэдүүлдэг. Монголын тал визийг нь өгч, онгоцны тийзээ захиалж, Солонгосын хил дээр очдог ч олон залуус буцсаар буй дүр зураг ажиглагдсаар байна.

-Миний буцах онгоцны тийз есдүгээр сарын 30-нд байсан. Хатуу нөхцөлтэй тийз захиалсан юм. Хатуу нөхцөлтэй гэхээр наашлуулж, буцааж болохгүй. Энэ тийзээ тэр чигээр нь үхүүлээд Монгол руу шууд нислэгээр ирэх гэсэн ч маш үнэтэй бараг хоёр сая шахуу байсан. Тиймээс Солонгосоос Бээжин рүү нисээд, Бээжингээс Эрээн, Эрээнээс Замын-Үүд рүү дамжиж ирсэн болохоор зардлаасаа илүү маш их ядарч, хэцүү ирсэн. Виз хүчингүй болсныг ч хэлэх үү сэтгэл санаагаар ч унасан. Урьдчилж захиалж бус шууд тулж явсан болохоор автобусны билет нь ч олдохгүй. Замын-Үүдээс Улаанбаатар руу ирэхэд вагоны тасалбар ч байхгүй автобусаар хотод ирсэн. Би 560 мянгаар онгоцны тийз захиалсан гээд нийт буцах зардал нь сая төгрөг болсон. Мөнгөө хэмнэх үүднээс би Бээжингээс газраар явсан. Орчуулагч эмэгтэй нь аль болох л хямдхан нислэгийг хайж олж өгдөг. Тэгсэн ч тэр нь цаг хугацааны хувьд давчуу болохоор үнэтэй тусдаг. Миний хувьд олон явсан, дээрээс нь ажил хийж байсан нь үнэн. Анх удаа гурван сарын визээр явж буй залуугийн хувьд их харамсалтай. Ингэж буцдаг хүмүүс зөндөө. Маш олон хүнийг хил дээрээс буцаагаад байна гэж хүмүүс ч их ярьж байна лээ.

Сонгинохайрхан дүүргийн Нэгдсэн эмнэлгийн Халдвараас сэргийлэлт хяналт, дархлаажуулалтын албаны дарга А.Дэлгэрбаяртай ярилцлаа

-Одоогоор ямар төрлийн ханиад, томуу элбэг байна. Вирусын онцлог нь юу вэ?

-Энэ жилийн томуугийн улирал яг одоогоор эхлээгүй. Томуугийн улирал эхлэх шатандаа явж байна. Энэ сараас ирэх жилийн дөрөвдүгээр сар хүртэл томуугийн улирал үргэлжилдэг гэж үздэг. Яг томуугийн А, В хүрээний вирус эргэлтэнд ороогүй байна. Интер, адино зэрэг жижиг вирусуудын дэгдэлт явагдаж байгаа. Өндөр, хоруу чанартай вирус ажиглагдаагүй. Манай эмнэлэг хүүхдийн 140 ортой. Эрчимт эмчилгээний 10 ортой. Өнөөдрийн/ өчигдрийн/ байдлаар хүүхдийн тасагт 135 хүүхэд хэвтэн эмчлүүлж байгаа нь хэвийн хэмжээндээ байгаа гэж ойлгож болно. Түүнээс томуу дэгдээд, өвчлөл нэмэгдсэн зүйл байхгүй.

-Хоруу чанартай томуугийн вирус ажиглагдаагүй гэлээ. Хүмүүс ханиад удаан эдгээд байна гэх юм. Мөн ковидтой төстэй ханиад гараад байна уу гэж асуух гээд байна л даа?

-Ковидын шинж тэмдэг нь тодорхой болчихсон учраас томуугийн вирусны нэг төрөлд оруулж, хамтад нь тандаж, эмчилдэг болсон. Амьсгалын замын халдвар учраас ковид тодорхой хэмжээгээр 100, 1000 хүүхдэд нэг гэдэг байдлаар тохиолдож байгаа. Бид долоо хоног бүр харуулдан тандалтын нэгжээрээ дамжуулан Халдварт өвчин судлалын үндэсний төв рүү сорьцууд явуулдаг. Эдгээр сорьцонд ковид, адино, А хүрээний вирусуудын аль нь болохыг ялгаж, илүү давамгай гэж үзсэн вирусийн эмчилгээний заавар, зөвлөмжийг эмч нартаа өгдөг. Одоогоор ковид, томуугийн А,В хүрээний вирус илрээгүй. Тэгэхээр шууд ковид, томуу дэгдчихлээ гэж үзэх боломжгүй.

-Шингэн нус гоожоод ханиад хүрчихлээ гэж их байна. Энэ нь ямар вирус вэ?

-Ямар ч вирусийн төрлөөр хүүхэд өвдөхөд хамгийн түрүүнд илрэх шинж тэмдэг нь хамраас нус гоожих, ханиалгах, халуурах шинжүүд илэрдэг. Сүүлийн үед шөнөдөө их хүйтэн хонож байна. Тиймээс тухайн хүүхдийн бие организм эсэргүүцэл үзүүлж, ханиад томуудаа бэлдэж байна гэсэн үг. Шууд нус гоожлоо, ханиалгалаа  гээд томуу тусчихлаа гэж ойлгож болохгүй. Хөнгөн хэлбэрийн ханиад явагдаж байгаа юм.

Сургууль, цэцэрлэг эхэлсэнтэй холбоотойгоор шууд томуугийн дэгдэлт эхэлчихлээ гэж хэлэхгүй. Бага зэргийн ханиад хүрлээ гээд яаран эмчилгээ хийлгүй дулаан хувцаслаж, гэрийн аргаар эмчилж, илчлэгтэй хоол өгч, шингэн юмыг нь сайн уулгаж аль болох тухайн хүүхдийн биеийн эсэргүүцлийг нь нэмэгдүүлэх боломжтой.

-Сайн дурын үндсэн дээр сургууль, цэцэрлэгүүдээр дамжуулан томуугийн вакцин жил бүр хийдэг. Ингэхдээ хугацаа алдаж хийгддэг гэх шүүмжлэлийг их дагуулдаг. Энэ жилийн хувьд яаж зохицуулсан бэ?

-Энэ талаар Эрүүл мэндийн яам, Халдварт өвчин судлалын үндэсний төвөөс арга хэмжээнүүдийг авч эхэлсэн. Энэ жил вакцинаа эрт өнгөрсөн долдугаар сард татсан. Өмнө нь есдүгээр сарын сүүл аравдугаар сард томуугийн вирусийн эсрэг вакциныг хийдэг байсан. Энэ жилийн хувьд өнгөрсөн наймдугаар сарын 20-ноос өрхийн эмнэлгүүдээр дамжуулан хийж эхлүүлсэн. Мөн дархлаажуулалтын 10 хоногийн аяныг жил бүр зарладаг. Уг аян нь өнгөрсөн наймдугаар сарын 26-наас эхэлсэн.

Зургаан сартайгаас эхлэн тав хүртэлх насны цэцэрлэгийн хүүхдүүд, жирэмсэн эхчүүд, хүндрэл өгөх эрсдэлтэй өндөр настнууд,сайн дурын үндсэн дээр гэдэг байдлаар томуугийн эсрэг вакциныг хийж байна. Өрхийн эмнэлэг болон цэцэрлэгүүд дээр вакцин хийгдэж байгаа.

-Улаанбурхны халдварын эсрэг вакцинд хамрагдсан хүүхэд хэр удаан хугацааны дараа томуугийн вирусийн эсрэг вакцинд хамрагдах боломжтой вэ?

-Саяхан бид улаанбурхны халдварын эсрэг вакциныг хүүхдүүдэд хийсэн. Уг вакциныг хийлгэснээс сарын дараа томуугийн вакцинд таны хүүхэд хамрагдах ёстой гэдгийг эцэг, эхчүүд маш сайн анхаарах хэрэгтэй. Улаанбурхан өвчин гаднаас тээвэрлэгдсэн тохиолдол манай улсад бүртгэгдсэн. Тиймээс эрсдлээ тооцож, улаанбурхны халдварын эсрэг дархлаажуулалтыг нэмэлтээр авч хийлээ. Өнгөрсөн наймдугаар сарын 1-нээс улаанбурхны вакциныг хийж эхэлсэн тул зарим сар болчихсон хүүхдүүдийн хувьд томуугийн вакциндаа хамрагдаж болно гэсэн үг.

-Бага ангийн сурагчдын хувьд улирлын томуугийн вакцинд хамрагдах боломжтой юу?

-Энэ нь сайн дурын үндсэн дээр явагдана. Эрсдэлт бүлэгтээ эхлээд томуугийн эсрэг вакциныг хийдэг. 0-5 насны хүүхдүүдийн дархлаа бүрэн тогтож амжаагүй байдаг тул хүндрэл үүсэх эрсдэлтэй. Жил бүрийн улирлын томууг анзаарч харвал 0-2 насны хүүхдүүд илүү өвддөг. Тэр тусмаа бага сартай хүүхдүүд илүү хүндрэх эрсдэлтэй байдаг. Жирэмсэн ээжүүд маань хүн тээж буй учир дархлаа нь унадаг. Хүндрэл өгөх эрсдэлтэй өндөр настнууд гэсэн эрсдэлт гурван бүлэгтээ эхэлж томуугийн вакциныг хийдэг. Мөн төрийн байгууллагат ажиллаж, олон хүнтэй харьцдаг цагдаа, эмч, багш нараа вакцинд хамруулдаг. Мөнгө санхүүтэй холбоотойгоор бүх хүмүүсийг дархлаажуулах хэмжээний вакциныг татах нь асуудалтай юм.

-Эцэг, эхчүүд ханиад томуугаас сэргийлж, хүүхдийнхээ дархлааг хэрхэн дэмжих нь зөв бэ?

-Хамгийн гол анхаарах ёстой зүйл нь бага насны хүүхдийг өвлийн улиралд, томуугийн дэгдэлтийн үед аль болох олон нийтийн газраар дагуулж явахгүй байх. Хоёрдугаарт хүүхдүүдээ маш сайн чийрэгжүүлэх. Тухайн хүүхдээ дулаан хувцаслаж, чанарлаг хоол хүнс идүүлж байх ёстой. Хэрвээ олон нийтийн байгууллагаар дагуулж явах шаардлагатай бол амны хаалтыг зүүлгэж байх. Эцэг, эхчүүд гадуур явахдаа болж өгвөл өөрсдөө ч гэсэн амны хаалтаа зүүгээд гэртээ орж ирээд тайлж хэвших нь гаднаас ямар нэгэн вирусийн халдварыг хүүхдэдээ өгөхөөс сэргийлэх юм. Мөн гадуур явж ирээд, бие зассаны дараа, хоол идэхийнхээ өмнө гарыг маш сайн угааж хэвших зэргээр энгийн амьдралын дадал хэвшлүүдийг баримталж чадвал тухайн өвчнөөс сэргийлэх бүрэн боломжтой. Мөн улирлын томуугийн эсрэг вакциндаа хүүхдүүдээ идэвхтэй хамруулах нь зүйтэй.

-Улаанбурхөн өвчний дэгдэлт хэр байгаа вэ. Танай дүүрэгт өвчний тохиолдол бүртгэгдсэн үү?

-Улаанбурхан өвний дэгдэлт одоогоор байхгүй. Монгол Улсад улаанбурхан өвчин гаднаас зөөвөрлөгдөж орж ирсэн. Тухайн хавьтал болсон дөрвөн тохиолдол нь өвдсөн. Улаанбурхан нь амьсгалын замаар маш хурд тай тархдаг өвчин. Тийм учраас сэрэмж лүүлэх байдлаар урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээнүүдийг авч байна.

-Улаанбурхны вакцинд хамрагдсан бол уг өвчнөөр өвчлөхгүй гэж ойлгох нь зөв үү?

-Ер нь тийм. Аливаа вакцин тухайн хүний дархлааны тогтоцоос шалтгаалдаг. Вакцин хийлгэсэн бол хүмүүс огт тусахгүй юм шиг ярьдаг. Томуугийн вирус дээр ч гэсэн. Томуугийн вакцин хийлгэснээр огт өвдөхгүй гэж ойлгож болохгүй. Томуугаар өвдөхдөө дархлаа тогтоцоосоо хамаарч хөнгөн хэлбэрээр өвдөх, өвдөхгүй байх ч боломжтой. Бага насны хүүхдүүдийг томуугийн хүндрэлээс сэргийлж байгаа юм.

Энэ жил Солонгос улсад үйлдвэрлэгдсэн томуугийн дөрвөн цэнт вакциныг хийж байгаа. Улсын хэмжээнд томуугийн эсрэг вакцинд цэцэрлэгийн хүүхдүүд түлхүү хамрагдаж, жирэмсэн ээжүүд, өндөр настнууд хойрго хандаж байгаа гэсэн судалгаа байна лээ.

Монгол Улсын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, “Малчин” телевизийн сэтгүүлч Дамбын Шагдарсүрэнтэй ярилцлаа.

-Монголын Үндэсний Радиогийн 90 жилийн ой тохиож байна. Та анх Монголын радиод орж ажилласан түүхээсээ хуваалцахгүй юу?

-Миний Монголын үндэсний радиод орсон шалтгаан бол би цаг уурын мэргэжлийн хүн байсантай холбоотой. Цаг уур дотроо олон янз. Сенотикч буюу цаг агаарын урьдчилсан мэдээг гаргаад үйлдвэрлэлд явуулдаг мэргэжил юм. Нийтлэг ард түмэн цаг агаарын прогноз гаргадаг гээд ойлгочихдог. Би яг энэ чиглэлийн инженер.

Их сургууль төгсөөд цаг агаарын прогноз гаргадаг байхдаа аав, ээж хоёрыгоо боддог байсан. Үүнийг яаж тэдэнд ойлгомжтой хүргэх вэ. Тэр үед Гончигжавын Чулуунбат, Батмөнхийн Чулуунбат, Доржийн Билгээ гээд Монголын үндэсний радиогийн аварга нэвтрүүлэгчид байлаа.

Тэдэнд бид цаг уурын прогнозоо бичээд өгчихдөг. Тэд Улаанбаатараас ярьж байна гэдэг шиг тийм гоё хоолойгоор уншдаг. Тэр гоё хоолойгоор ярих нь чухал биш. Зүгээр хүн хоорондоо ярьж байгаа юм шиг байвал аав, ээж минь илүү ойлгоно доо гэсэн бодол төрсөөр энэ тухайгаа 1985 онд ХАА-н редакцийн дарга байсан Мятавын Цагаан ахад ярьсан юм. М.Цагаан гуай намайг гурван ч удаагийн радиогийн томилолтоор нөгөө алдарт бүдүүн хоолойт сэтгүүлч Базарын Цэдэндамба, Дүгэрийн Амбасэлмаа, мал аж ахуйн чиглэлээр хамгийн олон жил ажилласан сэтгүүлч П.Галсан нартай хамт явуулсан.

Аав, ээждээ ойлгомжтойхон шиг цаг агаарын прогнозоо хүргэх юм сан гэсэн бодол, мэргэжлийн сэтгүүлчдийг дагаж гурван хавар хөдөө томилолтоор явахад л аяндаа радиод татагдсан. Тэр гуравтай явсан нэвтрүүлгүүдийг редакторлосон М.Цагаан гуай “Наашаа хүрээд ир” гэсэн. Би 1990 оны аравдугаар сарын 1нд Цаг уурын хүрээлэнгээс гарч, радиод орсон. Хоёр дахь нь амьдралын шалтгаантай. Гэр бүлийн хүн бид хоёулаа төсвийн байгууллагад ажилладаг байлаа. Тэр үед орон сууцтай болох УИХ-ын гишүүн болохоос хэцүү ажил байсан. Байгууллага бүрт орон сууцны оочерт нэр бичээстэй. Мөнгөөр худалдаж авдаггүй. Тухайн байгууллагад төрөөс орон сууцыг хуваарилдаг байв. Тэр үед МУСГЗ Мөнхийн Шийрэв гэж радиогийн захирал байсан хүн надад хоёр жилийн дараа байртай болгож өгнө гэж амласан юм. Гэхдээ би байрныхаа мөнгийг олж өгөөд байртай болсон. Яг тэр үед зах зээлд шилжсэнээр орон сууцыг хуваарилах бус мөнгөөр худалдаж авдаг зарчимд шилжсэн. М.Шийрэв дарга би чамд байр авч өгнө гээд авчирсан. Яаж мөнгө олох вэ гэлээ. Хамгийн мөнгөтэй газар нь Эрдэнэтийн “ГОК” байлаа. Миний дотны найз Ш.Отгонбилэг Эрдэнэтийн ГОКын захирлаар очсон байв. Эрхүүгийн Их сургуульд сурч байхдаа захидлаар танилцсан. Унаган багын найз маань танилцуулж байсан юм. Тэр найз дээрээ очиж үнэн учраа хэлсэн. Найз маань нэвтрүүлэг хийгээд өгчих, байр авч өгье гэсэн. “Эрдэнэтийн эрдэнэ” гэсэн цуврал 20 нэвтрүүлэг хийж өгөөд хоёр өрөө байртай болж байлаа. Би 2011 онд Монголын радиогоосоо тэтгэвэртээ гарсан. Одоо “Малчин” телевиздээ мөн 10 гаруй жил ажиллаж байна.

-Тантай хамт ажиллаж байсан эрхэм хүмүүсээ дурсвал?

-Мятавын Цагаан нь Говь-Алтай аймгийн Дарви сумын хүн. Аав нь улсын аварга малчин хүн байсан юм билээ. Үндсэн мэргэжил нь малын бага эмч. Радиод ХАА-н редакц гэж байсан. Түүний даргаар бурхан болтлоо ажилласан сэтгүүлчийн авьяастай хүн байлаа. Манай редакцид. алдарт Базарын Цэдэндамба, Д.Галсан, Дэлгэрийн Пэлдэн гээд домог болсон улсууд байлаа. Д.Пэлдэн гуай Хүүхэд залуучуудын редакцид байсан. Бямбажавын Хүрэлбаатар яруу найрагч, ЦэрэнжамцынДашдамба, Цэндийн Чимэддорж гээд бий. Манай Л.Мөнхтөр, Дан.Нямаа, санхүүч Д.Энхболд бид дөрөв үлдсэн байна. Жигжидийн Навч сүүлд орж ирсэн. Өндөр Баяраа гэгч нэрт зохиолч Пүрэвжавын Баярсайхан нь Завхан аймгийн Идэр сумын хүн. Үндсэн мэргэжил нь инженер. ХААн редакцид яг мэргэжлийн сэтгүүлч хүн бараг байгаагүй. Бүгд өөрийнхөө авьяасаар радиогийн сэтгүүлчийн хөдөлмөрт шамдсан. Тэр ч утгаараа амжилт бүтээл гаргасан хүмүүс юм.

-Зундуйн Дорж гуайтай таныг ойр дотно байсан гэж сонссон?

-З.Дорж ахтай би хамт ажиллаж байгаагүй. Ах уран зохиолын редакцид байсан. Бид ойр дотно байсан. Агуу авьяастай гайхамшигтай хүн байв. 1990 оны Ардын хувьсгалын 70 жилийн ойн наадмаар Сүрэнхорын хээр гэдэг гайхалтай хурдан азарга тасархай түрүүлсэн юм. Тэр орой нь автын осолд орж өнгөрсөн. Маргааш өглөө нь ажил цуглахад Ц.Дашдамба, би, Ц.Чимидорж бид гурав уйлалдан, бичгийн машин дээр нулимсаа гоожуулаад сууж байхад З.Дорж ах орж ирээд гараад явсан. Бид нэвтрүүлгээ хийгээд орой гартал З.Дорж ах тааралдаад ах нь юм хийнэ гээд л явсан. Маргааш нь мундаг том найраглал бичсэн байсан. Зөндөө ойр дотно хамт явсан. З.Дорж ахын “Нас тогтох сайхан” гээд шүлэг бий.

-Та түүнтэй нь адилханаар шүлэг бичсэн байдаг даа. Уран бүтээлийнх нь тоглолт дээр уншсан байдаг юм билээ?

-Уран бүтээлийн тоглолт дээрээ намайг дуудаж шүлгийг маань уншуулж байсан.Ш.Сүрэнжав ах бид ойрхон сууж байлаа. Намайг “Нас өтлөх сайхан”аа уншиж өг гэлээ. “Нас тогтох сайхан нь” өөрийнх нь шүлэг.

“Айлд уригдсан ч суудал доошлохгүй

Ах захын хүндлэлд өргөгдөөд

Агсам тавьсан ч хүн үнэмшихгүй

Алдар хүндийн мананд бүрхэгдээд нас ахих сайхан гэж” би “Нас өтлөх сайхан аа” адилхнаар бичиж байсан. Үеийнхнээсээ миний хамгийн ойр дотно явсан хүн бол Ч.Чимэддорж. Бид хоёулаа хүний ганц хүү. Сэтгэл их эмзэг. Байнга л хамт явдаг байлаа. Цэрэнжамын Дашдамба гэж гайхалтай сайхан авьяаслаг дэндүү сайхан сэтгэлтэй хүн байв. “Сумын заан” гээд шүлгээрээ алдаршсан Чимэдравдангийн Мягмарсүрэн гэж манай өрөөнд суудаг. Доржийн Гомбожовын шавь байлаа. Гайхамшигтай.

-Танд олон л хөгжилтэй зүйл тохиолдож байсан байх. Сүхбаатарын улсын аварга адуучныд очиж байсан түүхээ дурсвал?

-Базарын Цэдэндамба гуайтай хамт Дарьгангын алдарт адуучин шар Банди гэдэг айлд очсон юм. Хаврын хуйсагнуур дөрөвдүгээр сард л байсан. Б.Цэдэндамба, Шарбанди ах хоёр хуучин танил, найзууд тул дундаа нэг шил юм тавиад хуучиллаа. Тэр үед “R7” гэж байгаагүй. Том дөрвөлжин магнитофон буюу радиогийн дуу хураагч үүрч явдаг байсан. Түүнийгээ асаачихаад тэр хоёр хуучилж, шар Банди гуайн эхнэр ууцны тарган мах тогоон дээр үйсэн юм. Б.Цэдэндамба ах намайг “Шаагаа, миний хүү наадахаа унтраачих. Дараа нь матдаг золиг байгаа юм” гэсэн нь хамгийн инээдтэй нь. Яагаад гэхээр Б.Цэдэндамба ах өмнө нь хөдөө явж байгаад айлд буугаад, дуу хураагчаа асаагаад яриагаа аваад, нөгөө айл нь хүндэтгээд нэг шил юм гаргаад ууж суухдаа дуу хураагчаа унтраахаа мартсан байна лээ. Бүх яриа нь сайнтай муутайгаа хураагдчихсан. Томилолтоос ирээд монтажчинд хальсаа өгдөг байлаа. Монтажны хүн онцгүй байсан юм шиг байгаа юм. Б.Цэдэндамба гуай ингэж ярьсан гээд удирдлагад матчихсан. Тэгээд Радиогоос хөөгдөөд дараа нь буцаж орсон юм билээ. Энэ нь надад сануулга, сургамж болж, би ярилцлага аваад дуусахаараа шууд унтраадаг болсон.

Радиогийн хүн болоход гурван том хүн нөлөөлсөн. Галсан ах бол дэндүү хашир, хашрын хашир хүн. Айлд ороод ярилцлага аваад төгсгөлд нь за болно, та маш зөв ярилаа гэж хэлдэг, үүнийгээ нэвтрүүлгээсээ хасдаггүй байсан. Д.Амбасэлмаа эгч алдаа гаргана гэж байхгүй дээ. Би Д.Амбасэлмаа эгчид ганцхан удаа магтуулсан байдаг юм. Тэр жил Монголын зүүн хагаст нь их зудтай жил байсан. Төв аймгийн урд талаар явж байгаад Хэрлэн баян улаан ордог юм. Социализмын үед отрын бүс байлаа. “Хөх ам” гэдэг газар Төв аймгийн Баянцагааны нэг малчных байгаа гэж сонсоод очсон юм. Бүрэнхий болохоос өмнөхөн Д.Амбасэлмаа гуайг сугадаж аваад хамт явъя, хүйдсэн дээр хальтраад уначихна гэсэн чинь “Овоо ш дээ. Хүйдэс гэдэг нь тэс хөлдүү болсон үхрийн баасыг хэлдэг. Би чамайг чинь хүйдэс гэж мэддэггүй байх гэж бодсон” гэж намайг тоосон юм. Түүнээс хойш эгч, дүү шиг нөхөрлөж ирсэн дээ.

Л.МИНЖМАА

Өнгөрсөн наймдугаар сарын 31-нд буюу бямба гаригт зургаа дахь жилдээ зохион байгуулагдаж буй “Triple X” фистиваль Төв цэнгэлдэх хүрээлэнд болсон юм. Залуучуудын дунд 290 гэх нэрээрээ танигдсан артис М.Төгөлдөр, “Vandebo” зэрэг олон уран бүтээлчид тус арга хэмжээнд оролцсон аж. “ХИТ” энтертайнментын үүсгэн байгуулагч, продюсер Д.Даваадорж “Ерөнхий продюсертайгаа хамтран бид “Triple X” гэдэг хип хоп фестивалийг Төв цэнгэлдэх хүрээлэнд таван жил зохион байгуулсан. Хамгийн сүүлд энэ фестивалиар 55 мянган үзэгчийг нэг дор цуглуулж, рекорд эвдсэн” хэмээн өнгөрсөн онд хэвлэлд өгсөнд ярилцлагадаа дурдсан байдаг.

Тэгвэл энэ жилийн “Triple X” фистиваль маш зохион байгуулалтгүй, хөл гишгэх зайгүй битүү хүнтэй, насанд хүрээгүй хүүхдэд бага градустай согтууруулах ундаа буюу шар айргаар үйлчилсэн, бие засах ч боломжгүй байсан талаар тус фистивалийг үзсэн хүмүүс ярьж байна. “30, 40 мянган хүн. Такс хамаарахгүй оруулсан юм шиг байгаа юм. Юун ариун цэврийн өрөө орохгүй байх нь бараг аз жаргал. Ариун цэврийн өрөө орвол зодуулж, хутгалуулах, хамаг юмаа дээрэмдүүлэх эрсдэлтэй. Тоглолт нь гоё, тайз нь хөөрхөн ч ямар ч зохион байгуулалтгүй, эмх замбараагүй, үзэгчид нь ухамсаргүй таг согтуу” гэж нэг залуу цахим орчинд тоглолтын талаар дурдсан байна. Үзэгчдийн 60 хувь нь 13, 14 насны хүүхдүүд. Нас харгалзахгүй “Сass” гээд пиво зарж байсан. Пиво зарсан хүмүүс нь фистивалиа балласан тухай ч өгүүлэв.

Мөн “Оройн нар буучихсан. 21 цаг өнгөрч байсан байх аа. Нойл орох гээд явж байтал урдаас бөөн хүн түрээд ороод ирсэн. Хүүе гэхийн завдалгүй ар араасаа бие бие дээрээ давхардаад унасан. Охидод ёооё гэж орилолдож байв. Хумс нь хугарсан, нүдний шил нь унасан, хувцас хунар, үс гэзэг нь сэгсийсэн охид орилолдоод босч байсан. Хүмүүс тэнд унасан хүмүүсийг нэг нэгээр нь татаж босгож байтал нэг охин ухаангүй хэвтэж байсан.

Цайвар цамцтай, дунд зэргийн урттай үстэй, дундаж өндөртэй 18, 19 настай болов уу гэмээр. Тэгээд найзууд нь орилолдоод хашгираад яачихав аа гэж байсан. Миний санаж байгаагаар зургаа, долоон охин байсан. Нэг ангийнхан бололтой. Тэгээд хамгаалагч ирээд тэр ухаан алдсан охиныг өргөөд шорлог зардаг хэсэгт аваачаад хэвтүүлсэн. Тэгээд хэсэг юмаар сэвээд, хөл гарыг нь сэгсрээд ухаан ороорой гээд байх шиг харагдсан. Хэсэг хугацааны дараа тэр охин уйлаад байгаа бололтой харагдсан. Би ч цаашаа яваад өгсөн. Юу болсныг сайн санахгүй байна” хэмээн фистивалийг үзсэн эх сурвалж мэдээлсэн юм.

Түүнчлэн Цагдаагийн байгууллагад энэ оны есдүгээр сарын нэгнээс хоёрны өдрүүдэд “2024 оны наймдугаар сарын 31-ний өдөр Хан-Уул дүүргийн 15 дугаар хорооны нутаг дэвсгэрт буюу Төв цэнгэлдэх хүрээлэнд зохион байгуулагдсан тоглолтын үеэр гар утсаа халааснаасаа алдсан, бусдад зодуулсан, насанд хүрээгүй хүнд архи согтууруулах ундааны зүйл худалдсан, тасалбар цахимаар худалдан авна гэж залилуулсан, бусдад хутгалуулсан, цагдаагийн алба хаагчийн хууль ёсны шаардлагыг биелүүлээгүй з эрэг гэмт хэргийн шинжтэй найм, зөрчлийн шинжтэй 16 үйлдэл гээд нийт 24 гомдол мэдээлэл бүртгэгджээ. Эдгээр гомдол мэдээлэл бүгд Хан-Уул дүүргийн Цагдаагийн газрын нэгдүгээр хэлтэст шалгалтын ажиллагаа явагдаж байна.  Мөн Цагдаагийн байгууллагаас тухайн тоглолтын үеэр гарсан гэмт хэрэг, зөрчлийн шинжтэй цахим орчинд нийтлэгдсэн мэдээллийг бүртгэлд авч мөн шалгаж байгаа аж. Тоглолтын үеэр хүмүүст дарагдсанаас үүдэн нэг хүний амь эрсэдсэн эсэх талаар тус байгууллагаас тодруулахад “ийм дуудлага, мэдээлэл бүртгэгдээгүй” гэсэн юм.

Энэ талаар Нийслэлийн Цагдаагийн удирдах газрын дэд бөгөөд Нийтийн хэв журмыг хамгаалах олон нийтийн аюулгүй байдлыг хангах газрын дарга, хурандаа Т.Баатараас тодрууллаа.

-“Triple X” фистивалийн үеэр хэрэг зөрчил их гарчээ. Энэ талаарх бичлэгүүд сошиалд ч нэлээд явж байна. Энэ талаар тодруулахгүй юу?

-Төв цэнгэлдэх хүрээлэн Нийслэлийн өмчийн байгууллага учраас орлого олох шаардлагатай. Орлогоо бодож тоглолт зохион байгуулдаг. Энэ жил наадам хүртэл 900-аад сая төгрөгийн орлого олсон юм шиг байна лээ. Тоглолт, шоуны үзэгч нь янз, янзын онцлогтой байгаа. “Харанга”ын тоглолтыг ихэвчлэн 40 –өөс дээш насны хүмүүс үзэж сонирхож байгаа юм. Энэ насны хүмүүс тайван тогтуун, бага градустай с огтууруулах ундаа хэрэглэсний дараа гаргаж буй ааш авир нь харьцангуй гайгүй. Саяны “Triple X” фистивальд нь залуучууд, хүүхдүүдийн сонирхдог төрөл жанрын хамтлагууд тоглодог юм билээ. Тийм юман дээр бага градустай согтууруулах ундаа зарна гээд зөвшөөрлийг нь өгөөд, тэнд чинь жишээлбэл нэг пивыг 12 мянган төгрөгөөр зарж ашиг олдог. Хамгаалалтын алба гээд хоёр, гурван зуун хүн ажилладаг. Хамгаалалтын алба авахдаа яг мэргэжлийн хүн авдаггүй. 60, 70 хувь нь мэргэжлийн үнэмлэхтэй хамгаалагчид, үлдсэнд нь оюутнууд авчаад байх шиг байгаа юм. Нөгөө оюутнууд нь яг гардаг хэсэг, билетэндээ хяналт тавиад, дотооддоо хэв журмаа сахиулах, зодоон нүдээн гарахаас урьдчилан сэргийлэх тал нь хаягдчихсан. Хэв журам сахиулах болохоор цагдаа ирээч гээд байдаг. Цагдаагийн байгууллага хувийн байгууллагуудын зохион байгуулж байгаа арга хэмжээг хамгаалах үүрэг байхгүй. Хэв журмын зөрчил гарвал түүнийг сахиулах, олон нийтийн аюулгүй байдлыг хангах үүргийнхээ хүрээнд эргүүл ажиллуулдаг. Хамгаалалт хийх биш. Эргүүл ажиллаад тэнд зөрчил дуудлага гарвал шалгаж шийддэг газартаа хүлээлгэж өгдөг.

–Тэгэхээр хамгаалалт муу хийгдсэнээс энэ олон зөрчлүүд гарлаа гэсэн үг үү?

-Цагдаагийн байгууллага өмнө нь хамгаалалтын ажлыг зохион байгуулдаг байсан. Шоу тоглолт зохион байгуулагчидтай гэрээ хийж хөлсөөр хамгаалалт хийнэ гэсэн үг. Төр хувийн байгууллагуудын ажлыг дундаас нь шүүрч аваад байна гэдэг шүүмж их г арч байсан. Хувийн байгууллагууд хамгаалалтаа зөв зохистой, мэргэжлийн түвшинд хийгээч ээ. Тоглолтод 26 мянган хүн цуглаж байхад 200, 300-хан хамгаалагч ажиллууллаа. Зохион байгууллагчид мөнгөө хэмнэх зорилготой ийм үйлдэл хийлээ гэж харж байна. Хамгаалалтынхаа байгууллагатай яг юу гүйцэтгэх вэ гэдгийг нь сайн тохирох хэрэгтэй. Цагдаагийн байгууллагын зүгээс ямар нэгэн эрсдэл, хэв журмын зөрчил гаргуулахгүй ажиллах тал дээр хамгаалалтын компани, зохион байгуулагчтай урьдчилж уулзаж, зөвлөмж өгдөг. Тэгсээр байхад ийм тохиолдлууд гарсаар байна. Зүй нь бид гадна талд эргүүл явуулаад л цагдаагийн хэрэгцээ шаардлага гарвал шууд очих ёстой. Дотор нь аль секторыг хүнийг нь олон цөөн байлгах, ямар нэгэн байдлаар бие биендээ дарагдах, түрэгдэх үйлдэл гаргуулахгүй байх, нойлын асуудал дээр гэхэд хэдийг нь ажиллуулах, ямар хамгаалалт гаргах, хаалган дээр хэдэн хамгаалагч байх вэ гэдгийг тоглолтыг зохион байгуулагчид шийдэх ёстой. Цагдаа юм болгон дээр орж болохгүй.

-Насанд хүрээгүй хүүхдэд согтууруулах ундаа худалдсан асуудал гарч, хэтрүүлэн хэрэглэснээс хүний амь нас эрсдэх олон асуудлууд үүссэн байна лээ.

-21 нас хүрээгүй хүнд согтууруулах ундаа худалдаж байгаа асуудал байна. Бага градустай согтууруулах ундаа зарах зөвшөөрөл тоглолтын үеэр өгдөг. Залуучууд нэг, хоёрыг уугаад болихгүй. Таваас дээш ууж, согтож, нэг нэгнийгээ зодох, хоорондоо сайхан, муухай харалцсан гэж зодолдож нүдэлцэх, улмаар хутга шөвөг бариад нэгнийгээ хутгалах ч тохиолдол саяны тоглолт дээр гарлаа. Зургаан хутга мэс, заазуур хурааж авсан. Хамгаалалт зохицуулалтдаа зохион байгуулагчдын зүгээс илүү анхаармаар байна. Зөвхөн зуны улиралд л ийм улирлын чанартай тоглолт болоод байгаа тулдаа бид тэсээд тэвчээд байна. Хамгийн сүүлийн тоглолт есдүгээр сарын 21-нд болно. Өнгөрсөн жил есдүгээр сарын 30-нд МУГЖ, дуучин С.Жавхлангийн “Дулаахан намар” тоглолт болоод л дууссан. Миний харахад тэндээс гоо сайхны таашаал авч байна уу гэхээр 30, 40 хувь нь согтчихсон. Согтууруулах ундааг 80 орчим хувь нь хэрэглээд, түүнээсээ кайф авч бүжиглэх гэсэн үндсэндээ баарны нэг томруулсан хувилбар болчоод байна. Амьд хөгжим сонсох нь сайхан л байдаг байх. Үүний цаана эрсдэлтэй алхмууд их гарч байна. ХанУул дүүргийн Цагдаагийн нэгдүгээр хэлтэс зунжингаа амраагүй, тэр хавийн айлууд, иргэдээс амгалан тайван байж чадахгүй байна гэсэн гомдол маш их ирдэг. Тоглолтын дараа үзэгчид нь тараад явахаар замын хөдөлгөөнд маш их ачаалал үүсгэхээс гадна согтуугаар тээврийн хэрэгсэл жолооддог. Явганаар чанга ярьж бүжиглэх, машиныхаа хөгжмийг чангаар тавих зэрэг асуудлууд үүсдэг.

“Play time” дээр хамгаалалт нь дээд зэргийн түвшинд явагдаж байна лээ. 600 гаруй хамгаалагч гарсан байсан. Гурав, дөрвөн өдөрт 30 гаруй мянган хүн цугласан гэж ярьж байсан. Хотоос гадуур зохион байгуулбал бас болно.

–Энэ үеэр хүмүүс чихэлдсэнээс бие биедээ дарагдах асуудал үүссэн гэсэн?

-Төв цэнгэлдэхэд дөрөвхөн хаалга онгойлгочихоод орж гарахад бие биедээ тээглээд орох гарах чиглэлийн сум ч байхгүй. Ордог, гардаг хаалган дээр нь нийтийн бие засах газар байгаад байгаа юм. Бие засах нь нэг, орох гарах хаалгыг нь өөр газар хийх нь зохион байгуулагч нарын ажил. Аймар саадтай байхаар нь бүх хаалгаа онгойлго гэсэн шаардлага тавьснаар саармагжаад гайгүй болсон. Өдрийн 15:00 цагаас эхэлсэн шоунд зургаан сартай хүүхдээ дагуулаад очиж буй хүн байна. Ингэж байх ямар шаардлага байна. Хоёр ч хүүхэд төөрөөд эцэг, эхэд нь хүлээлгэж өгсөн. Эцэг, эхчүүд хүүхдэдээ юу үзүүлэх вэ гэдэг дээр ухамсартай баймаар байна. 17,18–тай хүүхдүүд тоглолтод очиж болно. Согтууруулах ундаа хэрэглэмээргүй байна.

ШУТИС-ийн Барилга, архитектурын сургуулийн Авто замын зөвлөх инженер, доктор, дэд профессор Р.Болормаатай ярилцлаа.

-Хичээл, сургууль эхлэхээр авто замын түгжрэл улам ихэсдэг. Замын түгжрэлийг юутай холбон тайлбарлах вэ?

-Авто замын сүлжээ нь эрэмбэтэй байдаг. Гол хурдны замууд болох карказууд руу орж тэжээгддэг туслах замуудтай байх ёстой. Олон түвшний буюу гүүрэн аль эсвэл гэрлэн дохиотой уулзваруудаар холбогдон гол замаар нь зогсолтгүй хөдөлгөөн явагдах юм. Түүний дараа хуримтлуулах зам буюу хороолол зэрэг жижиг туслах замуудаас хөдөлгөөнөө аваад гэрлэн дохиогоор эсвэл өөр түвшний уулзвараас гол зам руугаа шилжүүлж дамжиж явдаг. Манайх бол гэрлэн дохиогүй гарцаар шууд л гол зам руугаа орчихдог. Энэ нь бүгд нэг түвшнийх, эрэмбэгүй гэсэн үг. Гол замаар явж байгаа машины жолооч хамраа оруулаад ирсэн машиныг оруулахгүй гээд яах вэ. Аль нь гол зам, давуу эрхтэй, өндөр хурдтай явах вэ гэдэг нь мэдэгддэггүй.

Бүх замууд нь нэг түвшинд учраас хүссэн нь л гол, туслах зам гаргуулаад орчихдог. Энэ нь түгжрэл үүсэхэд нөлөөлж буй нэг шалтгаан нь юм.

Солонгост гурван замын уулзвар, гол зам дагуу том үйлчилгээний төвүүд баригддаг. Зураг төсөл дээр нь ажиллаад үзэхээр үйлчилгээний төвүүддээ зам руу гарсан, орсон гарц хийхгүй, тойрч ар талаар нь орохоор зохицуулалт хийх гэсэн шаардлага тавьсан байдаг. Манайд эсрэгээрээ томоохон үйлчилгээний төвүүд нь гол замаа шахаж зогсоол хийгээд л, үйлчлүүлэгчид нь гол зам дагуу машинаа тавиад л байгаа юм. Олон хүн татаж байгаа байгууллага өндөр хурдны замд саад болохгүйгээр үйл ажиллагаагаа явуулахыг хуулиндаа заадаг юм билээ гэж Солонгост замын инженерээр сурч байсан шавь маань ярьж байсан. Энэ мэтчилэн гадаадын орны хот төлөвлөлттэй холбоотой хууль дүрмийг авч хэрэгжүүлэх нь зүйтэй.

Гол гудамж замуудыг хайсаар хаадаг. Энэ нь тээврийн хөдөлгөөнд ч, явган зорчигч аль алинд нь аюулгүй юм. Манайхан мал шиг хашлаа гээд сураагүй учраас дургүйцдэг. Энхтайваны өргөн чөлөө бүгдээрээ нэг түвшний явган хүний замтай. Гэрлэн дохиогоор түгжрэл үүсэх, дараалж зогсох магадлал маш өндөр.

-Авто замын түгжрэлийг бууруулах чиглэлээр олон ажлуудыг төлөвлөдөг ч хараахан үр дүнд хүрэхгүй байгаа юм. Түгжрэлийг хэрхэн бууруулах вэ?

-Түгжрэлийн асуудлыг дээр, дооргүй олон хүн ярьж буй. Түгжрэл ганцхан авто замын салбарын асуудал биш. Өргөн хүрээний асуудал гэдгийг иргэд тодорхой хэмжээгээр мэддэг болсон. Метро барих, дүүжин тээвэр зэргийг яриад байгаа. Бусад орнууд түгжрэлтэй тулгараад нийтийн тээврийн асуудлыг хөгжүүлсэн байдаг. Манайх хөрөнгө мөнгөтэй баян улс биш учраас тэр бол хамгийн зөв гарц гэж ард иргэдийг төөрөгдүүлмээргүй байна. Хүн ам, хотын онцлог, эдийн засгийн боломжид тулгуурлан гадаад улсад хэрэглээд байгаа аль шийдлүүд нь түгжрэлийг бууруулахад оновчтой байх вэ гэдэг судалгаа хийх хэрэгтэй.

Түгжрээд байна, төмөр замаа ашиглая гээд л рэйлбусыг өмнө нь явуулж байсан. Тэр нь Толгойтоос Амгалан өртөө хүртэл явдаг байлаа. Түгжрэлтэй үед бүх хүн түүнийг хүсч байсан. Амгалан дээр буугаад автобус байхгүй. Уялдааг дутуу харсан. Тэр буудлууд дээр такси, автобусны зогсоолууд нэмээд төлөвлөөд өгөх ёстой байсан. Муу төсөл байгаагүй, дутуу төлөвлөснөөс унтарсан. Хот төлөвлөлт, нийтийн тээвэр, барилга байгууламж, авто зогсоол зэрэг бүх зүйлтэй холбож байж төсөл хөтөлбөр болж хэрэгждэг. Замын түгжрэлийг замынхан л мэддэг гэх мэтчилэн өрөөсгөл ойлголттой байдаг. Замыг өргөсгөөд байвал түгжрэл арилчихна гэж бодож болохгүй.

Скүүтер гарч ирсэн нь зам дээр машинтай түгжирч байхаас илүү эко шилжилт хөдөлгөөн юм. Скүүтер, дугуйн замын хөдөлгөөний системийг нэвтрүүлэх болов уу гэж харж байна.

Замд ээлтэй биш, хүнд ээлтэй гэдэг рүү аажимдаа орох нь зүйтэй. Явган хүний зам тавихаас илүү авто зогсоол байгуулъя гэдэг хандлага давамгай байна. Чи машинтайгаа яваад машинаа зогсоолд тавь гээд байвал түгжрэл багасахгүй. Нийтийн тээврээр таатай явж болдог, алхаад очиход болно гэх сэтгэхүйг суулгаж, тэр боломжийг бүрдүүлэх чиглэл дээр анхаарах хэрэгтэй.

-Замыг өргөсгөснөөр түгжрэл арилахгүй гэлээ. Энэ тал дээр?

-Аливаа нэг зүйл өөрийн гэсэн багтаамж, хүчин чадалтай л байдаг. Нэг түвшний уулзвар чинь хэдэн ч эгнээ хийгээд ч нэг түвшиндээ олон эгнээгээрээ уулзаж байгаа бол тэрний багтаамж, цагт гаргаж байгаа машины тоо нь хязгаарлагдмал байдаг. Миний хувьд хотын түгжрэл, авто замыг цогцоор нь хот төлөвлөлттэйгээ уялдуулах хэрэгтэй гэж хардаг.

Замыг өргөсгөснөөр түгжрэлийн асуудал шийдэгдэхгүй. Энх тайвны өргөн чөлөө манай гол гудамж. Гол гудамжтай өөр түвшний хуримтлуулах, туслах замууд уулзахдаа гэрлэн дохио, зохицуулгатай уулзвараар уулзах ёстой. Манайд бараг л байгууллагынхаа хашаанаас гараад л төв замтайгаа нийлдэг. Тэгэхээр тасралтгүй шулуун хөдөлгөөн явах боломжгүй зохицуулгагүй орох, гарах гарцууд асар их. Төв замын дагуу зорчих хэсэгтэй зэргэлдээ авто замын зогсоол байхыг хориглодог. Машин өндөр хурдтай явах ёстой байтал маневрлаад зогсох асуудал байж болохгүй.

Замын төслүүдийг харахаар гэр хорооллуудад хөрөнгө оруулалт хийж  буй хэдий ч нэг шүүмжлэлтэй зүйл ажиглагддаг. Хот төлөвлөлтийн А даалгавраар зураг төслөө хийж байгаа гэдэг. Хотын төв гудамжнаасаа гэр хороолол руу зам татахдаа хот төлөвлөлтийн мэргэжлийн бус хүмүүс уулыг тойроод гарах хайгуул хийхгүйгээр, стандартаа барилгүй,  шууд хялбарчлан уулан дээгүүр улаан шугамыг нь татаад баталчихдаг. Тэр нь огцом өгсөж, урууддаг зам гэхээс илүү хүн алдаг байгууламж болоод байна. Хот төлөвлөлтийн А даалгаврыг биелүүлэхдээ мэргэжлийн байгууллагаар нь яагаад хянуулж болохгүй гэж. Хянасан хүмүүсийг нь харахаар замын биш архитектур хүмүүс. Эцсийн зураг төсөл дээрээ ирэхээр батлахын аргагүй, зохисгүй төлөвлөлтийг битгий хийгээч ээ. Хот төлөвлөлт гэдэг олон инженерийн дэд бүтцийн зангилаа юм. Тухайн салбар бүрийн 4-5 хүнийг оролцуулж, хянуулж байхыг хүсмээр байна.

-Гүүр баривал хотын түгжрэл буурна гэх юм. Энэ нь хэр үндэслэлтэй вэ?

-Энэ нь өрөөсгөл ойлголт. Гүүрээр гарлаа гээд доод талын замуудын нэвтрүүлэх чадвар бага байгаа юм чинь дахиад л гацах магадлал бий. Зарим газарт гүүр барьснаар түгжрэл буурч болохыг үгүйсгэхгүй.

Шийдлүүд нь олон янз байдаг. Тухайн нөхцөлд тохирсон тооцоо судалгаа хийх ёстой. Нүхэн гарц, давхар гүүрүүд бүгдэд нь таарна гэсэн үг биш. Хот төлөвлөлт нийтийн тээвэр, авто зам гэх мэт олон түвшинд дэмжсэн шийдлүүдийг гаргах хэрэгтэй. Зөвхөн авто замын түвшинд гэвэл хязгаарлагдмал юм. Ойрын хоёр гурван жил төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлээд түгжрэлийг бууруулна гэж байхгүй.

-Бусад орнууд түгжрэлтэй тулгараад нийтийн тээврээ хөгжүүлсэн байдаг гэсэн дээ?

-Манайх автобус баазыг хөгжүүлж, нийтийн тээвэртээ тогтвортой хөрөнгө оруулалт хийсэнгүй. Автобусаа угаадаг бүрэн тоноглогдсон бааз байгаа эсэх нь ч эргэлзээтэй. Нийтийн тээврээ хөгжүүлээгүйгээс иргэд хувийн машинаа унах нь их. Гудамжиндаа автобус явах боломжгүй хоёр эгнээ өгсүүр, уруу зам тавьчихдаг. Нийтийн тээврийн сүлжээг хөгжүүлэхэд нэлээд их хөрөнгө оруулалт хэрэгтэй. Чи машинтай бай, замыг чинь тавиад өгсөн шүү гээд л байгаа юм.

-Замыг чанар муутай барьснаас бороо их орох үед эвдэрдэг гэж шүүмжлэх хүмүүс олон. Жил бүр дахин засварлаж түгжрэл үүсгэлээ гэж үзэх нь ч бий?

-Ганц зам дээр ус цуглараад байгаа болохоор л замын асуудал болж харагдаад байгаа юм. Үер борооны усыг зайлуулах систем Улаанбаатар хотод бүрэн байгуулагдаагүй. Хотхон, хороолол барилаа гэхэд гал, усны аюулаас сэргийлэх асуудлыг давхар төлөвлөх ёстой. Зам төлөвлөж барьсны дараа зэргэлдээх нутаг дэвсгэрүүд нь өөрчлөгдөөд байдаг. Учир нь манайд зам дагуух байгууламжууд нь төлөвлөгөөгүй хийгддэг. Төлөвлөсөн ч түүнийхээ дагуу биш цэцэрлэг барина гэдэг ч байр барьчих нь бий.

Ус бол замын дайсан. Ус зайлуулах хоолой нь замынхаа бүтцэд ус оруулахгүй байх нэг арга. Асфальтан зам олон дахин усанд автвал чулуу нь ховхордог, хөрс нь даац даах чадваргүй болж хотойдог, өвөл хүйтэрвэл овойдог зүйл юм. Тиймээс зам руу ус орохоос сэргийлсэн хиймэл байгууламжууд болох суваг, шуудуу, хоолойг хийдэг. Үерийн усыг зайлуулах системийн асуудлаа шийдэхгүйгээр замын чанар яриад нэмэргүй.