Author: ЛХАГВАСҮРЭНГИЙН МИНЖМАА

Анагаах ухааны доктор, дэд профессор, Монгол Улсын хүний гавьяат эмч Д.Өлзийбаяртай ярилцлаа.

-Мэдрэлийн өвчин гэж ямар өвчнүүдийг хэлэх вэ. Түүнийг эмчлэхэд эмийн эмчилгээ хэрхэн нөлөө үзүүлэх вэ?

-Мэдрэлийн тогтолцооны эмгэг гэдэг бол өргөн хүрээний ойлголт. тархи, нугас, захын мэдрэлийн бүтцийн болон үйл ажиллагааны өвчнүүд багтдаг. Манай Улсын хувьд дэлхийн бусад орнуудтай ойролцоо хүн амын дунд насны бүлгээс хамаарчбүлэг бүрт тохиолдох эмгэг, тархалт өөр, өөр байдаг. Нярай хүүхдэд эхийн эрүүл мэнд, эмгэг төрөлттэй холбоотой тархины харвалт, менингит ихэвчлэн тохиолддог. Бага насны хүүхдүүдэд мэдрэлийн халдварын өвчнүүд, ухаан алдах, унаж татдаг шинжээр илэрдэг эпилепси зонхилон илэрнэ. Насанд хүрэгчдэдтархины судасны эмгэг, толгойн өвдөлтүүд,тархины харвалт, захын мэдрэлийн өвчнүүд элбэг талдаа. Нас ахих тусам танин мэдэхүйн хүрээний эмгэг, ой тогтоомж буурах буюу тэнэгрэлийн эмгэг нь түлхүү оношлогддог. Насанд хүрсэн хүн амын дунд тархины судасны эмгэг, тархины харвалтууд цөөнгүй тохиолдож байгаа нь тулгамдсан асуудал юм.тархины судасны өвчний үндсэн шалтгаанд нь артерын даралт ихсэх, чихрийн шижин, судасны хатуурал, судасны зарим гажгууд багтана. Мэдрэлийн халдварын өвчнүүд вирусын халдвар ихсэх үедилүү тохиолддог. Мэдрэлийн өвчний оношилгооны техник, технологи манай улсад сүүлийн үед эрчтэй хөгжиж, өвчнийг эрт илрүүлэх боломж сайжирч байна.Өвчнийг цаг алдалгүй эмчлэх, оношлох боломж бий болсон.

Мэдрэлийн эмчилгээний үндсэн зарчим нь нэгдүгээрт эмийн, хоёрдугаарт эмийн бус, гуравдугаарт мэс заслын эмчилгээ байдаг. Мэдрэлийн өвчний цочмог үеийн дараа сэргээн засах эмчилгээ томоохон үүрэгтэй. Мэдрэлийн өвчний эмчилгээ нь харьцангуй удаан хугацаа, хяналт, дэглэм шаарддагаараа бусад эмгэгээс ихээхэн ялгаатай. Жишээлбэл, хүн амын дунд цөөнгүй тохиолддог эпилепси (уналт,таталт, алдах шинж тэмдгээр илэрдэг) өвчний эмчилгээний дундаж хугацаа 3-5 жил. Энэ хугацаанд өвчтөн эмчийн заавраар таталтын эсрэг эмийг тасралтгүй, тогтмол уух, эмчийн хяналтад эмчилгээг үргэлжлүүлэх шаардлагатай. Сонгосон эмийн үйлдэл, гаж нөлөөг бусад эрхтэн тогтолцоонд учруулах хор хөнөөлийг эмч маш нарийн тооцдог. Эмийн эмчилгээ удаан хугацаагаар үргэлжлэхэд эмийн гаж нөлөөнөөс гадна эмийн хамааралт байдал үүсдэг. Тиймээс мэдрэлийн өвчний эмчилгээг эмчийн хяналтад цаг тухайд нь хийлгэж байхгүй бол өвчин даамжирч янз бүрийн үлдэц, урхаг байдал бий болох талтай. Сүүлийн жилүүдэд мэдрэлийн практикт өргөн хэрэглэдэг таталтын эсрэг зарим бэлдмэлийг мансуурах зорилгоор хэрэглэж, судас бөглөрөх, үе мөчөө тайруулах хүндрэлд хүргэж байгааг тал талдаа анхаарч, эмч, эм зүйч, эмийн жор баригчид туйлын болгоомжтой байх, тухайн эмийг хэрэглэж буй өвчтөнүүд эмээ зохистой хадгалах, бусдад ашиглах боломж олгохгүй байх хэрэгтэй.

-Мэдрэлийн эмчилгээний үндсэн зарчим нь нэгдүгээрт эмийн эмчилгээ байдаг гэлээ. Манайд эмийн чанар муу гэх зэрэг олон асуудал яригддаг. Энэ тал дээр та юу хэлэх вэ?

-Бид өвчтөнүүддээ аль болох гаж нөлөө багатай, олдоц сайтай эмүүдийг сонгодог бөгөөд эмчилгээний үр дүн хэрэглэж буй эм, бэлдмэлийн чанараас шууд хамаардаг. Үүнтэй холбоотойгоор өнгөрсөн хаврын УИХ-ын чуулганаар эмийн чанар, үнийн өсөлтийг шинжлэн судлах нээлттэй сонсголоор хараат бус шинжээчид болон олон нийт санаа бодлоо илэрхийлсэн. Хэрэглэж байгаа зарим эмүүд чанар муутай, үр дүнгүй, үнэ хэт өндөр байгаа тухай нээлттэй сонсголоор ил болсон. Энэ нь амьдрал, практик дээр бидэнд өдөр тутам ажиглагдаж байгаа асуудал. Чанарын шаардлагад хүрэхгүй эм бэлдмэлүүдийг хэрэглэхэд үр дүн муу байгаагаас тунг нэмж уух, хугацааг сунгах зэргээс үүдсэн эрүүл мэнд, эдийн засгийн хор хохирлын хэмжээ их байгаа нь ажиглагддаг. Тийм учраас манай мэдрэлийн практикт хэрэглэж байгаа эмүүд нь олон улсын стандартад нийцсэн үнэхээр баталгаатай эм байж гэмээнэ нь эмчилгээний үр дүнг сайжруулах, хүмүүсийн амьдралын чанарыг дээшлүүлэхэд илүү үр дүнтэй.

Мөн бидний эндээс болон гадаадаас авч ууж байгаа эмүүдийг харьцуулахад үйлчилгээ тэс ондоо байдаг нь хамгийн энгийн жишээ. Эмийн компаниуд хямд үнэтэй, чанар муутай эмүүдийг оруулж ирж, ашиг хүртэж байгаа гэдэгт би хувьдаа эргэлздэггүй. Хүмүүс уугаад л хэрэглээд байгаа хэрнээ өвчин нь илааршдаггүй байдлууд гарсаар байгаа. Ялангуяа мэдрэлийн өвчтөнүүд дунд олон жилээр эм уудаг хүмүүсээс гомдол тасралтгүй ирдэг. Тиймээс өнгөрсөн хаврын УИХ -ын нээлттэй сонсгол ил болсон асуудлуудаа цэгцэлж, жинхэнэ ажил хэрэг болгох шаардлагатай.

Ирэх аравдугаар сарын 1-нээс эмийн тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулснаар эм бэлдмэлийн сурталчилгааг олон нийтийн сүлжээнд зогсоож байгаад талархаж байна.

-Тогтмол хэрэглэдэг жортой эм болон ханиад томуугийн үед хэрэглэдэг эмнүүдийн чанар муу ч их үнэтэй зарагдаад байна гэдэг.

-Хил, гааль татвараас хамаарч эм үнэтэй зарагддаг байх. Хамгийн гол нь сайн, чанартай эмнүүд үнэтэй байдаг. Чанартай, үнэтэй эмнүүдийг байнга уудаг хүмүүст эрүүл мэндийн даатгалаар тодорхой хэмжээгээр хөнгөлөх хууль журмыг төр эрх үүргийн хүрээнд гаргана.Чанартай, баталгаатай эм бэлдмэл хэрэглэж байж эмчилгээ үр дүнтэй болж, өвчтөний амьдралын чанар сайжирна.

Хөгжил буурай орноос чанар тааруу, хямд эм оруулж ирж эмийн бизнес цэцэглэж байгаа нь үнэн. Эмч нар эмийг хэт шүтэж, эмийн бизнес гаарахад бас нөлөөлснийг үгүйсгэх аргагүй. Манай зах зээл бага гэдгээс үүдэн сайн чанарын эм, бэлдмэлүүд төдийлөн орж ирдэггүй. Үүн дээр зөв зохицуулалт хийж чадвал бид чанартай, олон улсад баталгаатай эм, бэлдмэл хэрэглэх боломж байгаа.

-Эмчид үзүүлж жорын дагуу эм авах гэтэл тухайн эм нь эмийн сангуудад тасарчихсан, олддоггүй. Эм зүйчид адилхан үйлчилгээтэй гэх зэргээр өөр эм санал болгодог. Энэ нь хэр оновчтой вэ?

-Эмийг сонгоход үндсэн үйлчилж байгаа бодис гэж байна. Худалдааны нэр гэж бий. Үндсэн бодисыг агуулж байгаа эмийг жор баригчид өгч болно. Ойролцоо үйлчилгээтэй гэх байдлаар иргэдэд өөр эмийг огт өгч болохгүй.

Нөгөө талаас манай мэдрэлийн өвчтөнүүдийн ууж байгаа эмийг эм зүйч, жор баригч нар эмчийн бичсэн жорын дагуу зохих тунгаар нь олгох үүрэгтэй. Эм зүйч нар эмийг хэрэглэх явцад гарч болох гаж нөлөөний талаар холбогдох зөвлөгөөг үйлчлүүлэгчид өгч болох ч эмчийн бичсэн эмчилгээн дээр дахиж шүүмж хийгээд, энэ эм чинь хортой, яагаад ийм эм уудаг болсон юм гэх зэргээр толгойг эргүүлэх нь цөөнгүй. Энэ нь эмч, эмнэлгийн ажилтны ёс зүйн талаас ч тэр, өвчтөнд үзүүлэх хандлага ч зохимжгүй. Хэрэв эмч илт алдаатай жор бичсэн байвал тухайн эмчтэйгээ холбогдож лавлаж болно. Мэдээж эм бүр хортой. Гагцхүү тэр эмийн тун, хэмжээ, харилцан үйлдлийг тааруулах нь эмчийн ур чадварын асуудал.

Манай улсад архаг өвчтэй хүмүүсийн хувьд бие биедээ аман мэдээлэл дамжуулах, нийгмийн сүлжээнд гарч байгаа мэдээллийг ашиглаж, янз бүрийн эм, биологийн идэвхт бодисыг дураараа хэрэглэх явдал түгээмэл байдаг. Энэ нь нэг талаас баталгаагүй эм, бэлдмэл хэрэглэснээрээ эрүүл мэнд, эдийн засгийн хувьд хохирол амсах сөрөг талтай. Архаг өвчтэй хүмүүс эмчтэйгээ маш сайн зөвлөж, эмчилгээгээ сонгох нь ихээхэн үр дүнтэй. Мөн эмийн эмчилгээнээс гадна эмийн бус эмчилгээ, дэглэм маш чухал. Тархины судасны өвчин оношлогдлоо гэхэд тархины харвалтаас сэргийлэхийн тулд нэгдүгээрт артерын даралтаа хянаж, хоёрдугаарт, насандаа таарсан хөдөлгөөн хийх, гуравдугаарт цаг агаар, улирал, өөртөө тохирсон хоол хүнс хэрэглэх нь энэ өвчнөөс сэргийлэх гол арга зам юм. Хүн амын дунд өргөн хэрэглэж байгаа тархины тэжээлүүд, омега 3 зэргийг замбараагүй хэрэглээд байгаа нь төдийлөн үр дүнгүй.

-Манайхны хувьд эмийн замбараагүй хэрэглээтэй гэх шүүмжлэлд их өртдөг. Дураараа эм уух нь ямар хор уршигтай вэ?

-Жишээ нь, толгойн өвдөлтийг намдаах цитрамон, цитромакс, зэрэг жоргүй олгодог эмүүдийг ихээхэн сурталчилдаг. Хүмүүс энэхүү сурталчилгаанд тулгуурлаад нэгэнт толгой өвдөөд байгаа юм чинь энэ эмийг хэрэглэе гэсэн сэдэл их төрдөг. Тэр эмийг уугаад өвдөлт нь намддаг. Толгойн өвдөлт дахихад тэр эмээ болон түүнтэй төстэй өвчин намдаах эмийг эмчийн хяналтгүй, өөрийн дураар аваад уучихдаг. Энэ нь эцэстээ өвчин намдаах эмийн хамааралтай болж, уухгүй бол тайвширдаггүй, өвдөлт намддаггүй байдалд шилждэг. Өвчин намдаах эмүүд олон найрлагатай байдаг бөгөөд эдгээр эмүүдийн үндсэн найрлагыг бүрдүүлж байгаа парацетамол нь элгийг гэмтээдэг. Энэ эмүүдийг удаан хэрэглэснээр ходоод гэдэсний салстыг гэмтээж, шархлаа үүсгэх, цус алдах хор уршигтай. Мөн харшлын эсрэг эмийг харшилд хэрэглэхээс гадна нойрны асуудалтай хүмүүс уг эмний гаж нөлөө болох нойрмог байдлыг ашиглан унтахдаа уудаг. Харшлын эмний гаж нөлөө нь тархины харвалт үүсгэх хүчин зүйл болохыг судалгаагаар тогтоосон. Мөн ханиадны төрлийн олон найрлагат минигрипп, терафлу зэрэг эмүүдийг олон хоногоор уух, эсвэл энэ төрлийн эмүүдийг давхарлан хэрэглэх нь маш хортой. Эдгээрийн найрлагад мөн парацетамол, харшлын эсрэг бэлдмэлүүд ордог.

Эмийн замбараагүй хэрэглээ нь өөрт байгаагүй эмгэгийг давхар бий болгож байгаад хатуу хяналт тавьж, жоргүй олгодог эмүүдийн тоог хязгаарлах, иргэдийн эмтэй харилцах боловсролыг дээшлүүлэх хэрэгтэй.

Мөн иргэд анхаарвал зохих нь, ууж байгаа эмээ энд тэндгүй тавьснаас бага насны хүүхэд эмэнд хордох явдал гарч байна. Настангуудын хувьд мартамхай болсны улмаас уусан эсэхээ мэдэхгүй, нэг тунгаа дахин ууснаас болоод эмийн цочмог болон архаг хордлогонд орох явдал бий. Иргэд эм гэдэг бол химийн хор гэдгийг ойлгож, эмчийн бичсэн тунгаар, хоног хугацаагаар хэрэглэх нь нэн чухал байна

Л.МИНЖМАА

МУБИС-ийн Сэтгэл судлал, арга зүйн тэнхимийн багш А.Баярхүүтэй ичгүүргүй байх талаар ярилцлаа.

-Ичгүүргүй байх гэж яг ямар ойлголтыг хэлж байна. Ичгүүр гэдэг нь хүнд байх ёстой эсэх дээр өөр, өөр байр сууриуд байдаг?

-Ичгүүр гэхээс илүү ичих гэдэг нэр томьёо нь илүү оновчтой. Өөрөөр хэлбэл, Сэтгэл судлалын шинжлэх ухаанд сэтгэцийн шинж, процесс, байдал гэдэг дээр авч үздэг. Түүний сэтгэцийн шинжийн нэг болох сэтгэлийн хөдөлгөөний илрэлүүд, түүний урт удаан байх хугацаанаас үүдэлтэй мэдрэмжийг авч үздэг. Бидэнд айх, сандрах, түгших гэх зэрэг олон мэдрэмж байдаг. Түүний нэг нь ичих мэдрэмж.

Өөртөө итгэлгүй, тухайн үйл ажиллагаанд илүү бодитой хандаж чаддаггүй, өөрийгөө доогуур үнэлж байгаа хүмүүст ичих мэдрэмж илүү үүсч байдаг. Ичгүүргүй байна гэдэг түүний эсрэгээр нь байх юм. Ичгүүргүй байх тухай ойлголт бие хүний нийгмийн үйл ажиллагаанд оролцож байгаа оролцооноос хамаарч бий болж болно. Өөрөөр хэлбэл, хүн жинхэнэ хүн байхынхаа хувьд нийгмийн нэг хэсэг. Ямар нэг бүлэгт харьяалагддаг, хамтын үйл ажиллагаанд оролцдог, нийгмийн олон талт үзэгдлүүдэд хариу үйлдэл үзүүлдэг бие хүн. Нийгмийн хамтын амьдралын хууль дүрэм, хэм хэмжээ, ёс суртахуун гээд бид өөрсдийн зохиосон тэр дүрийг бодитоор нь үнэлж хүлээж авч чадахгүй түүний сөрөг илрэлийг илэрхийлээд байгааг бид ичгүүргүй байдал гэж харж болох юм. Ичгүүргүй байдал гэдгийг энгийнээр хэлбэл тухайн хүн тэр нийгэм, цаг үедээ, үйл ажиллагаандаа сөрөг илрэлийг илэрхийлэх. Ёс зүйгүй, суртахуунгүй байдлын нэг дүр юм.

-Ичгүүргүйгээр хүн сайхан амьдарч болоод байна гэж үзэх хүмүүс бий. Ичгүүргүй байх нь хувь хүн болоод нийгэмд хэр хохиролтой вэ?

-Ичгүүргүй байна гэдэг нь сэтгэл судлал талаасаа хэрэгтэй зүйл. Тэр хүн өөртөө итгэлтэй, ямар нэгэн айдас, түгшүүргүй байна гэж үзээд байдаг. Нөгөө талдаа нийгэмд амьдарч буй хүнийхээ хувьд дүрэм журам, хууль, ёс зүй гэдгийг нийтээр бий болгоод тэрийг нь зөрчөөд байгаа хүмүүсийг буруутгаад, сайн сайхан амьдраад байна гэж хардаг. Нэг талдаа буруу, нөгөө талдаа зөв юм. Юунд, яаж ичгүүр, сонжуургүй байдлыг буюу өөртөө итгэлтэй дүрийг гаргаад байна вэ гэдгээ ухамсарлах хэрэгтэй. Хүнд амьтнаас ялгагдах ухамсрын дүрүүд бий. Бие хүн болох онцлог дүрүүд байна. Аль нийгэм, цаг үед амьдарч байхаас хамаарч нийгмийн сэтгэл зүйн байдал, орчин нөхцөл, яавал бие хүнээс бие хүнд, эсвэл бие хүнээс нийгэмд илүү эерэг нөлөөлөх вэ гэдгийг ухамсарлаж, үнэн зөвөөр ойлгож чадахгүй байгаа нь ичгүүргүй байдлыг үүсгээд байдаг. Ичгүүргүй байдлын улмаас нийгмийн дүрэм журам, хэв маяг, сайн сайхан байдал үгүй болж, зөрчигдөж болно. Хүн ичгүүргүй байна гэдэг хувь хүний хүмүүжил, төлөвшил, ёс суртахуунтай салшгүй холбоотой. Бие хүнийхээ хувьд өөрийгөө бодитоор, зөвөөр олж хараагүй, хөгжиж чадаагүй, нийгэм орчны нөлөөллийг, сэтгэл зүйн байдлыг, харьяалагдаж байгаа бүлэг, гишүүдийнхээ нөхцөл байдлыг олж харахгүй байгаатай хамааралтай буюу тухайн хүнд оюун ухаант, ухамсарлагдсан байдал анзаарагдахгүй байна л гэж үзнэ.

-Ичгүүргүй амьдрал, ичгүүргүй байдал. Монголчууд яагаад ийм болчихов. Энэ нь дээрх хэмжээнүүдийг зөрчөөд буйтай л холбож ойлгох уу?

-Одоо яагаад хүмүүс ийм ичгүүргүй байх болчихов гэж яриад байна л даа. Өнгөрсөн цаг үед ч байсан. Магадгүй улс орноо, газар нутгаа эрх мэдлээ урвуулан ашиглаж үгүй хийсэн хэсэг бүлэг хүмүүс ч байна. Гэр бүлийн харилцааны хувьд үр хүүхдээ зөв хүмүүжүүлж чадаагүй, эцэг эхээ хайрлаж энэрдэггүй, хүн ёсны харилцааг илэрхийлдэггүй дүрүүд өнгөрсөн цаг үед ч байсан. Бид өнөөдрийнхөө нийгмийн дүр зураг, хүмүүсийн харилцааг хараад, өөр хоорондоо нэг нэгнээ таних сошиал орчноор дамжуулан хүмүүс ичгүүргүй байна гэх өнцгүүд бий. Нөгөө талдаа ичгүүргүй дүрийг гаргах нэг момент нь сошиал дээр хүмүүс өөрийгөө илэрхийлэхдээ камерын өмнө нэг дүрийг гаргачихдаг. Энэ бол миний бодит бие гэдэг тусгалыг олж харахаас илүүтэй төрсөн сэтгэгдэл мэдрэмжээ өөр зүйлээр орлуулаад гаргадаг. Бодит байдал дээр өөр хүмүүс байж болно. Бодит би-гээ камерын өмнө гаргахдаа ичгүүр сонжуургүй, эрээ цээргүй байдлаар гаргаж, асуудлаа илэрхийлчихдэг. Түүнийг нь хараад бид ичгүүргүй байдал их болчихлоо. Хүмүүс аливаа зүйлээс ичиж, эмээхээ байлаа гэдэг зүйл анзаарагдаж, өөр хоорондоо яриад байгаа. Өөр бусад цаг үетэй харьцуулахад ичгүүргүй байдал ихэссэн эсэхийг шууд хэлэх боломжгүй. Магадгүй ичгүүр сонжуургүй байдал бие хүнээс бие хүний хооронд, эсвэл бие хүн бүлгийн дунд байхдаа энэ дүрийг гаргаж байна уу гэдгийг олж харах хэрэгтэй. Өөр нэг дүрээр сошиалд ичгүүргүй байдлыг гаргах нь одоо үед нэг их чухал биш болоод байна. Зарим үед тухайн зүйлийг ичгүүр сонжуургүйгээр шууд илэрхийлэх нь зөв байж болно. Хамгийн гол нь нийгмийн амьдралд өөрийн гэсэн хэм хэмжээ, ёс суртахуун, хууль дүрэм, хэн хэндээ нөлөөлөх нөлөөлөл, нэг нэгнээ даган дуурайдаг нийгмийн үзэгдлүүд байх ёстой. Энэ бүхэн дээр эерэг сэтгэл хөдлөл, эерэг мэдрэмжээ илэрхийлээд эхэлбэл ичгүүргүй байдлын тухай ярихаа ч болино. Ичгүүргүй байдлыг тэр бүр гаргахаа ч байна.

-Ичгүүр сонжуургүй байх мэдрэмжээ хэрхэн зөв удирддаг бол. Түүнчлэн бусдад нөлөөлөх нөлөөллийг нь яавал бууруулах вэ?

-Ичгүүрийн тухай аваад үзэхээр хүн нийгмийн амьтан байхынхаа хувьд алдаатай зан үйлийг илэрхийлдэг. Хичээлээсээ хоцорч ирчихээд дундуур нь дуу чимээтэй ороод ирдэг нь ч ичгүүргүй байдлын нэг хэлбэр. Ихэнх тохиолдолд сошиалд элийрлүүд их явагдаж, ичгүүргүй хүмүүс их болсон. Тэднийг дагагчид ч их. Өсвөр насныхан, хүүхдүүд, залуучууд, нийгмийн өөр бүлгийнхэн үзэж хараад түүнийг нь дагах, даган дуурайх, онцгүй мэдрэмжийг авсан ч гэсэн дахин, дахин үзэх ийм үзэгдлүүд байна. Хүн нэг юмыг дахин, дахин үзэж, харах тусам түүнд автах магадлал маш өндөр байдаг гэдгийг нийгмийн сэтгэл судлалд авч үзсэн байдаг. Миний авсан мэдрэмжийг дахин, давтан илэрхийлээд байвал би нэг л өдөр яг тэр хүн шиг ичгүүргүй, сонжуургүй тэр зан үйлийг үйлдэх магадлал маш өндөртэй. Магадгүй хүн бүр ичих болон ичгүүргүй байх зэрэг өөрөө өөрийнхөө мэдрэмжээ ямар ч нөхцөлд гадагшлуулж болно. Харин түүнийг нь хүртэж хүлээж авах эсэх, даган дуурайх уу гэдгээ бид маш сайн бодож, өөрөө өөртөө хяналт тавьж цензуртэй хандах хэрэгтэй. Ичгүүр сонжуургүйгээр үйлдэл хийгээд байгаа хүмүүс магадгүй бага болно. Хүний зан үйлийг өдөөгч, бэхжүүлэгч нь эргэн тойрны хүмүүс нь байдаг. Ичгүүр, сонжуургүй ааш гаргадаг хэн нэгэн байвал түүнийг бид идэвхжүүлэхгүй байх нь чухал юм. Түүнийг сошиалд ч юмуу сайлж, муулж үзээд, тэр харилцааг нь дэмжихгүй байх нь зүйтэй.

Та өөртөө мэдлэг болох зүйл рүү анхаарлаа их хандуулдаг. Өөрөө өөрийнхөө сэтгэл зүйн эрүүл мэндийг дэмжиж чаддаг бол өөр бусад элийрч байгаа хүмүүс рүү анхаарлаа хандуулахаа больдог. Сэтгэл зүйн хувьд хямралтай, өөртөө итгэлгүй, сэтгэл зүйн эрүүл мэнд нь бага зэрэг дордсон хүмүүсийн хувьд дандаа юмны болохгүйг олж хараад байдаг. Тэгэхээр хувь хүн бүр сэтгэл зүйн эрүүл мэнддээ анхаарах. Аливаа зүйлийг шүүн тунгааж, эерэг зөв зүйл рүү цагаа зарцуулах нь зөв юм.

Элийрэгчдийг их үзэж буйг сэтгэл зүйн нөлөөлөлтэй холбон үзэж болно. Нийгмийн сэтгэл зүй их хувьсамтгай. Нэг хэсэг элийрэгчид их болж, тэднийг сонирхогчид ихэсч байгаад сүүлдээ цаг хугацааны явцад хүмүүс сонирхохоо больж эхэлнэ.

“Пассив барилгын хүрээлэн”-гийн ерөнхийлөгч, олон улсын Барилгын зөвлөх, сургагч багш Н.Ганбаатай гэр, байшингийн дулаан алдалтыг бууруулснаар хэрхэн ая тухтай амьдарч болох талаар ярилцлаа.

-Жил бүрийн өвөл утаатай, агаарын бохирдол дээд цэгтээ хүрсэн нөхцөлд нийслэлчүүд бид өвөлжиж байна. Хэрхэн дулаахан өвөлжих вэ гэдэг асуудал айл бүрт тулгардаг. Энэ тал дээр ямар гарц шийдэл байна вэ?

-Бид 2018 оноос эхлээд монгол гэрийн дулааны нөхцөл байдлыг туршиж судалсан.Үндсэндээ дулаан алдалтыг эрс буулгаж чадвал монгол гэр зуух, яндангүй, нүүрс түлэхгүй байх бүрэн боломжтой. Гэрийнхээ хаяавч, хаалга, тооно, яндангийн нүх, дээвэр туурганы дулаан алдалтыг бууруулах, агаар сэлгэлтээ яаж шийдэх вэ гэсэн аргуудыг нэг бүрчлэн танилцуулаад явж байна.

Дээрх туршилтын үед гэр хорооллын шөнийн тарифыг тэглэж эхэлж байсан. Нэг айл бүтэн сарын хугацаанд шөнийн 21:00 цагаас өглөөний 06:00 цагийн хооронд 700 квт цагийг үнэгүй ашиглах боломжтой байв. Энэ хүрээнд нь бид туршилтаа хийсэн. Тэр өвөл аравдугаар сараас дараагийн жилийнх нь гуравдугаар сар хүртэл хэмжилт хийхэд тус айлд ямар ч халаалтын зардал г араагүй. Халаалтын ачааллыг ердийн гэрээс тав, зургаа дахин бууруулсан гэсэн үг. Тавдугаар цахилгаан станц барих гэх мэтчилэнгээр цахилгааны хангамжийг хэд дахин нэмэгдүүлэх гэж өндөр зардал гаргаж байхаар хэрэглээгээ тав дахин буулгах боломж нь байсаар байтал түүнийг хийхгүй байна.

-Төрийн бодлого оновчгүй байна уу?

-Эрчим хүчний бодлого буруу явсан. Нүүрс түлэхийг л хөхиүлэн дэмжсэн. Нүүрс түлэхэд татаас өгч, түлж буй нүүрсний гуравны хоёрыг нь улсаас хөнгөлж, үлдсэнийг нь айлууд өөрөө төлж буй нь алдаатай бодлого. Аль болох халаалт хэмнэсэн дулаан хамгаалалтаа сайн шийдэх боломжийг нь олгож, хөхиүлэн дэмждэг байх ёстой. Тухайн айл цахилгаан, түлшнийхээ хэрэглээг бууруулах юм бол эсрэгээрээ урамшуулал авдаг, дулаалгыг нь хийж, агаар сэлгэлтийг нь шийдэж өгдөг ийм бодлого байх ёстой байтал яг эсрэгээрээ байна.

-Гэр хорооллын янданг цөөлөхийн тулд ямар бодлого хэрэгжүүлэх хэрэгтэй вэ?

-Улаанбаатар хотод гал түлэхгүй байх технологийн бүрэн шийдэл, нарны эрчим хүч хүртэл бий. Гэр, сууцны дулаалгыг сайн шийдсэн тохиолдолд нарны эрчим хүчээр халаалтаа шийдэж болно гэдгийг бид зөндөө харуулж байна. Гал түлэхгүй бол өвөлжиж чадахгүй гэдэг ойлголт бидний тархинд суучихсан. Бид үүний эсрэгээр нотлох гэж “Загастай байшин” төсөл хэрэгжүүлсэн. Дулаанаа алдахгүй хадгалж чадвал гал түлэх огт шаардлагагүй юм гэдгийг ойлгуулах гэж оролдсон. Энэ мэтчилэнгээр төр засаг нь түүчээлж манлайлахгүй бол хувийн хэвшил, цөөхөн хэдэн инженерүүд нь хүчрэхгүй байна. Нөгөө талд нь 99.9 хувь нь нүүрсийг дэмжсэн бодлого явж байгаатай холбоотой. 2018 оны монгол гэрийн жишээ бол нэг ч төгрөгийн халаалтын зардал гаргалгүй идэр есийн хүйтэнд ч тогтмол температуртай, эрчим хүч хомсдолтой оргил ачаалалд оролцохгүйгээр, зөвхөн шөнийн тарифын хөнгөлөлттэй цагаар халаагуураа залгаж, энэ хураасан энергиэрээ дулаанаа хангаж болж байгаа юм гэдгийг туршилтаар харуулсан. Агаар сэлгэлтийн төхөөрөмж гээд нарийн юмнууд хэрэгтэй боловч хүн гайхаад байхаар юм биш, амархан. Энэ жилийн хувьд тодорхой 10 айлыг сонгож аваад яг дээрх аргаар төслөө хийж үзүүлнэ.

-Пассив хаусын онцлогийг тайлбарлавал?

-Пассив хаус гээд яриад байгаа нь энгийн үгээр хэлэхэд тавхан тулгуур зарчимтай. Нэгдүгээр зарчим нь сайн дулаалга, хоёр дахь зарчим нь чанх урагшаа харсан сайн пассив цонх буюу нар оруулах, нөгөөтэйгүүр дулаан алдахгүй байх, гурав дахь нь битүүмжлэл бөгөөд гэрт үүссэн дулаан агаарыг гадагш алдахгүй байх үүрэгтэй. Дөрөв дэх нь дулааны гүүргүй хийцлэлтэй байх. Байшин, гэрээс бетон, тоосго зэрэг нь илүү гарч, дотогшоо гадагшаа дулааныг дамжуулсан гүүр гарсан байх ёсгүй. Монгол модон гэрт дулааны гүүр байхгүй гэж үздэг. Тав дахь тулгуур зарчим бол дулаан сэргээгчтэй агаар сэлгэлт. Том хүн нэг цагт 20 м.куб агаарыг бохирдуулдаг учраас энэ хэмжээний цэвэр агаарыг гаднаас оруулж ирэх шаардлагатай болдог. Гэтэл тэр агаар нь маш хүйтэн байдаг. Яаж түүнийг байнга тогтмол бүлээсгэж оруулж ирэх вэ гэхээр бохирдсон агаараа гаргахдаа тэр дулааныг нь шинэ агаартаа шингээдэг. Маш өндөр чадамжтайгаар бохирдсон агаарынхаа дулааныг сэргээгээд авчихдаг төхөөрөмж бий.

-Ер нь монгол гэрийн дулаан алдагдлыг яаж шийдэх вэ?

-Боломжиндоо тааруулаад эдгээр таван зарчмын аль нэгийг нь ч хийсэн болно. Жишээлбэл, монгол гэрийн зөвхөн битүүмжлэлийг нь сайжруулбал дулаанаа хадгалах маш сайн үр нөлөөтэй. Монгол гэр дээр хамгийн хямдхан, үнэгүй шахуу битүүмжлэлийн аргаар дулаан алдагдал 20-30 хувь хэмнэгдэнэ.

-Монгол гэрт халаалтыг яаж шийдэх вэ?

-Мэдээж шууд өөрөө халахгүй, нэмэлт халаалт хэрэгтэй. Чулуун халаагуур гэж бий. Эрчим хүч хямд, нарны эрчим хүч үүссэн үед дулаан болгоод нөөцлөөд авчихдаг. Ийм дулаан нөөцлүүрийг хоёр гурван аргаар хийж болдог. Нэгдүгээрт, элс, тоосго зэрэг гар доорх материалаар хийж болно. Ерөнхийдөө ханан пийшин шиг болно гэсэн үг. Үүнийгээ халааж аваад хэрэгцээтэй үедээ хучлагыг нь сөхөж дулаанаа авах, эрчим хүчний илүүдэлтэй үед нөөцөлж аваад, дутагдалтай үед хэрэглэх ухаалаг арга юм.Шалаа цутгахдаа дулаалаад шалны халаалтыг давхар хийж болно.Монгол гэрт 10 см дулаалга хангалттай гэж үздэг. Энэ өвөл дулаалсан шалан дээр гэрээ бариарай гэж зөвлөе.

-Хаус, амины орон сууцны хувьд барихдаа пассив аргыг хэрхэн хэрэглэх вэ?

-Дээрх таван зарчим л явна. Агаар сэлгэлтээ зөв шийдэх ёстой. Цонхоо сайн дулаалж, сийгэлтгүй байх тал дээр анхаарах хэрэгтэй.Сийгэлт ихтэй байшинд чийг барьцалдаад байшингийн дотор материал мод, төмрийг зэврүүлээд байшинг амархан муутгадаг. Битүүмжлэлийг дотор талаас нь хангаж өгнө гэдэг пассивын үндсэн хоёрдугаар зарчим дээр байж байгаа. Тэр чигээрээ эрчим хүч хэмнэх, барилгыг урт удаан настай байлгах технологийн нэг хэлбэр. Дүнзэн байшинг дурын газраараа амьсгалдаг байшин гэж хэлдэг. Энэ нь буруу, хуучирсан арга. Агаар сэлгэлт хийдэггүй, технологийн шийдэл байхгүй учир нүх сүвээ онгорхой орхичихоод амьсгалдаг гэх мэт гоё үгээр халхавчилдаг. Сийгэлт ихтэй байшин ая тухгүй хурдан дулаанаа алддаг барилгын үндсэн хийцлэл ч цантаж нороод амархан өмхөрдөг, чанар нь мууддаг. Барилгын технологийн шинэ эрин болох пассив нь хамгийн ухаалаг эрчим хүч хэмнэж болохуйц арга, аргачлалуудын нэгдэл юм. Монголын хувьд өвөл маш хүйтэн байдаг ч нарны эрчим маш өндөр байдаг. Наргүй өдөр гэж бараг байхгүй. Үүнтэй пассив хаус маш сайн зохицдог.

-Үнэ өртгийн хувьд пассив хаус хэр байдаг бол. Иргэд байшингаа хэрхэн зөв дулаалах арга хэлж өгөхгүй юү?

-Ерөнхийдөө 1.5 дахин өндөр материалын зардал гарна. Маш сайн цонх, агаар сэлгэлтдээ мөнгө их зардаг. Үүнтэй зэрэгцээд талбайгаа цомхон болгож хэмнэ гэж бид зөвлөдөг. Жишээлбэл, 10х8лөсөн байдаг. Маш зөв зохион байгуулалттай урагшаа харсан цонхтой, цомхон овор багатай байх т-тай байшин барина гээд ороод ирдэг. Ашиглалтыг нь харахаар маш үрэлгэн, ашиггүй талбай ихтэй төлөвусмаа эрчим хүч хэмнэдэг. Цонх буруу талдаа гарахаар хэт халж, хөрдөг.

Хуучин барилгын хувьд Пассив зарчмаараа урагшаа харсан цонхыг нь сайжруулаад, бусад цонхыг нь хааж өгч болно. Мөн агаар сэлгэлтийг нь сайжруулах шаардлагатай. Ингэснээр хуучин байшин ч 80 хувь хүртэл эрчим хүч хэмнэж болох юм. Бид өмнө нь Ганданд палкан байшинг пассив болгож дулаалаад, агаар сэлгэлтийг нь хийхэд өвөлдөө сард 60-80 мянган төгрөгийн эрчим хүч сард зарцуулсан. Тухайн үеийн ханшаар дулаалгын зардал 20 сая төгрөг болсон. Цонхыг нь маш сайн дулаалснаар өдөрт хоёр шуудай нүүрс түлж байсан тэр айл хожсон доо.

Яндангүй бүсээ зарлая гэхээр хүмүүс их эмзэг хүлээж авдаг. Хөлдөж үхэх юм уу гэх зэргээр их олон шалтгаан хэлдэг. Дээр хэлсэнчлэн монгол гэр, хуучин модон байшин гэх мэт олон хувилбараар амжилттай туршилт хийж үзсэн, яндангаа буулгаснаар маш хожилтой, ая тухтай ногоон дотоод гадаад орчин үүсгэж болдгийг бид харуулсан. Төр засгийн удирдлагууд айх юмгүй хийгээд л эхлэх хэрэгтэй. Нэг сумаар хоёр туулай буудна.

Олон жил нөлөөлөх гэж оролдсоны эцэст төр засгийн бодлого жаахан наашилж байна. Пассив хаус бариулбал 30 сая төгрөгийн дэмжлэг үзүүлэхээр болсон. Айлуудын газрыг төр чөлөөлж авч өндөр барилга барьснаас, яндангүй бүсээ зарлаад,тухайн газар дээрээ иргэд өөрсдөө шууд хаус хороолол болгон хувиргах боломжтой юм.

Баянхонгор аймгийн Шинэжинст сумын шүтээн болсон Сэгс цагаан Богд уул төдийгүй хөдөлмөрийн баатар, төрийн шагналт, ардын уран зохиолч Дэндэвийн Пүрэвдоржийн “Сэгс цагаан богд” найраглалын нэрийг өөрийнхөө нэршил болгож “Сэкс цагаан богд” гэж илтэд гуйвуулан ашиглаж буй асуудлаар тус сумын ИТХ-ын дарга асан Д.Готовдоржтой ярилцлаа.

-Монголын XX зууны алдартай найрагчийн сор болсон бүтээл төдийгүй Баянхонгор аймгийн Шинэжинст сумын шүтээн “Сэгс цагаан богд” уулын түүхээс сонирхуулж болох уу?

-“Сэгс цагаан богд” гэдэг хайрхан “Их богд” хайрхантай холбоотой. Бие биетэйгээ өвгөн савдгууд хоорондоо цагаан тэмээ унаж золгодог. Цагаан тэмээ унасан хүн тэмээгээ сөг, сөг гэж хэвтүүлдгээс үүдэлтэйгээр “Сөг сөг цагаан богд” гэж нэрлэж байгаад олны хэллэгээр “Сэгс цагаан богд” гэсэн нэртэй болсон түүхтэй. Баянхонгорын “Их богд”, “Сэгс цагаан богд” нь ах дүү хоёр уул гэсэн дээр үеийн ам яриа ч бий. Мөн Зохиолчдын хорооныхон говиор явж байгаад 16 настай охин нь хөдөө мал дээр гарсан, Хулангийн унага тэжээсэн Надмид гэдэг айлд таарч бууж, хоол цай идээд хөдөлсөн юм билээ.

Тэр айл хулангийн унагандаа ногт зүүчихсэн байсан гэсэн. Нямаа гуай хулангийн унагыг нь сонирхож зургаа хамт авахуулж, өөрт байсан орос тэмдгээ ногтон дээр нь зүүгээд, унаганы хошуун дээр нь үнссэн байгаа юм. Нямаа гуай Оросод сургууль төгсөөд ирээд удаагүй байсан үе. Замдаа явж байгаад тэрээр “Сэгс цагаан богд” найраглалын тэмээчин гол дүрийн баатар илгээлтийн эзнээр мал дээр дөнгөж гарсан байсан Сүхбатыг үнсэх гээд үнсэж чадсангүй унагыг нь үнсчихлээ, тэмдгээ охинд дурсгах гээд чадалгүй унаганд зүүчихлээ гэж тоглоом хийж ярьсан гэдэг. Энэ хооронд зохиолын санаа Д.Пүрэвдорж гуайд төрсөн гэж сонсож байсан. “Сэгс цагаан богд” найраглал бол XX зууны хамгийн шилдэг бүтээл. Түүнийг мэдэхгүй монгол хүн гэж байхгүй.

-“Сэгс цагаан богд” гэдэг нэрийг гуйвуулан “Сэкс цагаан богд” гэж хэлж хормой хотны бузар булай явдалтай холболоо. Энэ тал дээр та ямар бодолтой байна вэ?

-“Сэгс цагаан богд” уул бол Монголын баруун хязгаарт хилийн багана мэт сүндэрлэж байгаа хайрхан. Ганц Шинэжинст, Баянхонгорынх ч биш. Монголын алдартай том уул, нутаг. Энэ нутаг усаар бий болсон алдартай найраглал Монгол даяар түгэж, нутаг усны маань нэрийн хуудас болсон. “Сэгс цагаан богд” бол ганц Монголынх ч биш. Дэлхийд нэрээ дуурсгасан, дэлхийн шим мандалд бүртгэгдсэн хайрхан юм. Тийм учраас “Сэгс цагаан богд”-ыг хазайлгаж боломгүй титэм шиг гэдэг шиг нэрийг нь буруу зөрүү хэлэх нь битгий хэл алсаасаа залбираад ажил үйлс, амьдралаа даатгаад явж байдаг хайрхан. Сүүлийн үед нарийн ширийн учрыг нь мэдэхгүй залуу Сэгс цагаан богд хайрхан, найраглалын маань нэр, үүгээр овоглосон Баянхонгор болоод Шинэжинст, Монголын нэрийг унагасан байдлаар гуйвуулан өөрийгөө нэрлэж, залуучууд болоод ард түмний дургүйцлийг хүргэж, зарим мэдэхгүй хүмүүст буруу үлгэр дууриалал үзүүлж буйд нутгийн төдийгүй удирдлагын түвшинд ажиллаж байсан хүний хувьд маш их эмзэглэж байна. Нутаг ус үеийн үед мөнх байдаг. Энэ Сэгс цагаан богдоор овоглож байгаа хүмүүст ч хүнд байгаа. Зохиолчид ч гэсэн энэ алдартай зохиолд иймэрхүү байдлаар хандсанд эмзэглэж байгаа байх. Үүнийг засч залруулах ажлыг холбогдох хүмүүс нь яаралтай хийх шаардлагатай байна.

-Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ “Сэгс цагаан богд”-оор өөрийгөө нэрлэсэн хүнийг зөвлөхөө болгосонд та юу хэлэх вэ?

-Миний хувьд эмзэглэж байна. Төрийн жолоог атгаж, бодлого тодорхойлж буй сайд хүн ийм шийдвэр гаргасанд харамсаж байгаа. Төрийн сайдын зөвлөх хийж буй хүн. Хувь хүн биш олон түмэнд үлгэр дууриалал үзүүлэхээр хүн гэж бодохоор бүр их харамсалтай. Баянхонгорын Шинэжинст сумын иргэдээс уучлалт гуйж, ард түмэн, хойч үед зөв мэдээлэл өгч, алдаагаа засах шаардлагатай байна. Энэ тал дээр Ерөнхий сайд ч гэсэн анхаарах. Өөдлөх айл үүд хаалганаасаа гэдэг шиг зөвлөх хүн гэдэг бол нэрнээсээ зөв байх ёстой биз дээ. Хүн өөрийгөө таниулах гэж Сэгс цагаан богдоор минь овоглож болно. Гэхдээ буруу ташаа сэдэв рүү мушгин гуйвуулж болохгүй. Энэ нь маш олон хүнийг эмзэглүүлсэн, олон хүний дургүйцлийг хүргэсэн асуудал боллоо. Даруй ард түмэн, нутаг уснаас уучлалт гуйж аргадах хэрэгтэй. Зохиолчдын хороо, зохиолчдоос уучлалт гуйх нь ч зүй юм. Мундаг хүний оюун бодлоос төрсөн бүтээлийг учир мэдэхгүй залуу бохир юмтай хольж байгаад дахин, дахин харамсаж байна. Нийт монголчуудаас уучлалт гуйж, оюуны том бүтээлийн нэрийг сэвтүүлсэн гэмээ цайруулах хэрэгтэй гэж үзэж байна. Залуу үед маш буруу үлгэр дуурайллыг үзүүлж, хоёрдугаарт нутаг усыг минь гутаан доромжилсон ийм асуудал боллоо

Олон удаагийн виз авах шаардлагыг хангасан иргэдийн хариуг ЭСЯ-наас 7-14 хоногт багтаан өгөх, хүчин төгөлдөр визтэй Монгол Улсын иргэдийг БНСУ-ын хилээр нэвтрүүлэлгүй буцааж байгаа асуудалд анхаарал хандуулж, тодорхой, бодит арга хэмжээнүүдийг авч хэрэгжүүлэхээ БНСУ-ын Цагаачлалын албаны дарга И Жэ Юү манай төлөөлөгчидтэй өнгөрсөн нэгдүгээр сарын 19 -ны өдөр Сөүл хотноо албан уулзалт хийх үеэр мэдэгдсэн байдаг. Гэсэн ч БНСУ-д зорчих визний зөвшөөрөл гарсан ч тус улсын хил дээр очоод нэвтрэх боломжгүй, буцааж буй иргэд цөөнгүй байгааг олон нийт хэлж байна. Энэ талаар БНСУ-ын хил дээрээс буцсан манай улсын иргэн Н.Содхүүтэй ярилцлаа.

-Таны БНСУ-д зорчих виз гарсан ч тус улсын хил дээрээс буцсан гэж сонссон. Та хэзээ ямар төрлийн виз мэдүүлсэн бэ?

-Миний виз гурван жилээр гарсан байсан. Би 2022 оны наймдугаар сарын 25-нд анх виз авч, 2025 оны наймдугаар сарын 25-нд дуусах байсан юм. Өнгөрсөн наймдугаар сарын 10-нд БНСУ-ын хилээр орсон. Хил дээрээс шууд таныг Солонгосын хилээр оруулахгүй гээд буцаасан.

-Та тус улсын хил дээрээс яагаад буцах болсон шалтгаанаа мэдсэн үү?

-Намайг ажил хийсэн гэдэг шалтгаанаар буцаасан. Би хоёр жилийн хугацаанд Солонгос руу долоон удаа явсан байдаг. Өмнө нь явах бүрдээ 60 хоногоос дээш хугацаагаар явсныг минь анзаарч, тийм хүмүүсийг буцааж байсан.

Зарим хүнээс нь таны утсыг үзэж болох уу гэж асууж, зөвшөөрлийн бичигт гарын үсэг зурсных нь дараа нь гар утсыг нь шалгаж байсан л даа. Миний утсыг шууд хурааж аваад л нууц дугаарыг нь гаргуулаад л утсан дээрх бүх зүйлийг үзсэн. Галарай дахь зураг, мессеж, чатуудыг шалгасан. Хүний хувийн мэдээлэл гэж огт бодохгүй. Сүүлд нь би хоёр юман дээр гарын үсэг зурсны нэг нь гар утас шалгах зөвшөөрөл байсан юм билээ. Гар утас шалгасныхаа дараа намайг зөвшөөрлийн бичигт гарын үсэг зуруулж байгаа юм. Дээрэнгүй гэх юмуу тийм байдлаар хандсан.

-Сүүлд та хэзээ Солонгос явсан байсан бэ. Таны утсанд ажил хийснийг тань нотлох зүйл байсан уу?

-Би сүүлд өнгөрсөн долдугаар сарын 21-нд Монгол руу буцаж ирээд, 20-иод хоносны дараа өнгөрсөн наймдугаар сарын 10-нд Солонгос руу дахин гарах гэсэн ч хил дээрээс нь буцаад ирээд л байж байна. Тус улсын хил дээр монгол орчуулагч эмэгтэй ажлын цагаар ажилладаг юм билээ. Оройн цагаар утсаар орчуулга хийдэг. Яг л байцаалт авч байгаа юм шиг бүх юмыг асуугаад л байсан. Миний хувьд мэдээж тэнд очсон юм чинь ажил хийж л таарна. Миний утсанд зураг ерөөсөө байгаагүй. Устгасан зургийг хүртэл сэргээж харсан.Намайг өмнө нь ажиллуулсан захирал руугаа “Миний тэд хоног ажилласан цалинг явуулаач ээ” гэсэн мессежийг тэд уншсан. Би мессежээ устгаагүй байсан. Ажил хийсэн байна гэж үзсэн. Бид яахав ажил хийгээгүй гээд л гүрийнэ. Ажил хийснийг мэдвэл буцаах нь ойлгомжтой. Тэр дор нь миний визийг шууд хүчингүй болгосон.

Түр саатуулах газартаа Монгол руу буцах тийзээ авч, явтал нь байлгадаг. Намайг түр саатуулах байранд байх хугацаанд нэг монгол залуу орж ирсэн юм. Маргаашийнх нь оройн нислэгээр л дээ. Тэр залуугийн хувьд гурван сарын визээр анх удаа Солонгост ирж байсан. Хүлээж авах хүнийх нь хаяг нь виз мэдүүлэхдээ өгсөн хаягнаас өөр хаяг Солонгост хэнийд очих гэж байгаа вэ гэсэн шар хуудас бөглүүлэхэд биччихсэн гэсэн. Түүнээсээ болоод таны хаяг тодорхой бус байна гэсэн үндэслэлээр залуу хилээр нэвтэрч чадаагүй. Энэ залуу буцах тийзтэй байсан болохоор тэр даруй маргааш, нөгөөдөр нь сул суудал гарангуут нь наашлуулаад шууд буцаагаад нисгэчихсэн. Хурдхан шиг манай орноос явж үз гэсэн хандлагатай. Мөн заавал “Korea air”-ээр нисэх гэсэн шаардлага тавьдаг. Энэ нь төвөгтэй.

-Түр саатуулах байранд нь та хэр удаан байсан бэ. Орчин нөхцлийн хувьд ямархуу байдаг вэ?

-Түр орогнол гэсэн цагаачлалын виз хүсэх үү гэсэн. Тэр нь бидэнд ямар ч шаардлагагүй юм чинь үгүй гэвэл нутаг буц гэсэн шаардлагыг тавьдаг. Өдөрт гурав, дөрвөн цагийн зайтай өрөөнд орж ирээд л буцах тийзээ захиал гэж шахна. Би Монгол руу ирэхдээ шинээр тийз авсан. Хурдхан шиг тийзээ захиалаад би хоёр хоноод буцсан. Түр саатуулах байранд удаан байх шаардлагагүй санагдсан. Өглөөний цай, өдөр онгоцны хоол шиг жижиг пакеттэй хоол өгдөг. Түр саатуулах байрнаас өдөрт 14-16 цагийн хооронд түр гаргадаг. Онгоцны буудлын нисэхийн өмнөх, шалганаар орсны дараа ордог зааланд хоёр цаг хэртэй саатуулагдсан хүмүүсийг түр явуулдаг. Тэр үедээ хоол авч идэх боломжтой. Гэхдээ онгоцны буудлын хоолнууд нь маш үнэтэй.

Хориотой хүн авч явж байгаа юм шиг нэг хүн намайг дагуулж явсан. Онгоц руу бүх хүн орж дууссаны дараа намайг оруулсан. Онгоцны үйлчлэгч ахлагч эмэгтэйд дугтуйнд хийсэн миний паспортыг өгч байгаа юм. Онгоцонд ороод суунгуут хоол өгдөг. Түүний дараа уух зүйлс төрөл бүрээрээ байдаг. Инээдтэй нь би санаандгүй шар айраг байхаар нь уух санаатай авъя гэтэл танд шар айраг өгөхгүй гэсэн. Яг яана гэж бодсоныг нь би ойлгоогүй. Онгоцноос буунгуут паспортыг минь өгсөн. Хоригдол шиг байж байгаад ирдэг юм билээ. Түр саатуулах өрөөнд нь олуулаа байдаг. Нимгэхэн гудастай, нөмрөх юм оройдоо өгөөд, өглөө хураагаад авчихдаг. Өөрсдөө авч явсан хамаг юм нь хоёр хоногт муудчихсан. Түр саатуулах байранд ороод ирсэн цагт юу ч гэж хэлсэн сонссдоггүй юм билээ. Давж заалдах гэдэг дээр өргөдөл бичээд ч нэмэргүй. Надад давж заалдах ямар ч боломж байхгүй гэж хэлсэн.

-Давж заалдана гэхээр яах вэ?

-Давж заалдсан тохиолдолд жижигхэн шүүх хурал шиг юм болдог. Яг ямар шалтгаанаар Солонгосын хилээр орох гэж байгааг нь шүүгээд л би шалтгаанаа тайлбарладаг юм шиг байна лээ. Гэхдээ тийм давж заалдах боломж хүмүүст өгөх нь ховор гэсэн. Түр саатуулах байранд орсон нь л бол ямар ч найдваргүй буцаадаг гэж олон хүн ярьж байхыг сонссон. Шалганы хүмүүсээс ихээхэн шалтгаалдаг юм шиг байсан. Шалгагч нэг эмэгтэй олон хүн хил дээрээс буцаадаг гэсэн. Монголчуудыг очингуут үзэхгүйгээр цаанаас хүн дуудаад л шалгуулдаг. Хувийн шалтгаантай гэх юмуу тийм тал ч ажиглагдсан. Намайг та хэзээ ч дахиж визэндээ орж болно л гэсэн. Дахиж виз мэдүүлсэн ч гэсэн Солонгосын хилээр орох эсэх нь эргэлзээтэй. Нэг удаа шалган дээр шалгагдаж, түр саатуулах байраар дамжин нутаг буцсан тохиолдолд хэцүү л гэж хүмүүс ярих юм билээ. Одоо дахиж Солонгос явах эсэхээ мэдэхгүй л байна.

-Танаас зарлага нэлээд гарсан нь мэдээж. Манайхан Солонгос явах гэж нэлээд цаг зав, мөнгөө зарцуулж виз мэдүүлдэг. Монголын тал визийг нь өгч, онгоцны тийзээ захиалж, Солонгосын хил дээр очдог ч олон залуус буцсаар буй дүр зураг ажиглагдсаар байна.

-Миний буцах онгоцны тийз есдүгээр сарын 30-нд байсан. Хатуу нөхцөлтэй тийз захиалсан юм. Хатуу нөхцөлтэй гэхээр наашлуулж, буцааж болохгүй. Энэ тийзээ тэр чигээр нь үхүүлээд Монгол руу шууд нислэгээр ирэх гэсэн ч маш үнэтэй бараг хоёр сая шахуу байсан. Тиймээс Солонгосоос Бээжин рүү нисээд, Бээжингээс Эрээн, Эрээнээс Замын-Үүд рүү дамжиж ирсэн болохоор зардлаасаа илүү маш их ядарч, хэцүү ирсэн. Виз хүчингүй болсныг ч хэлэх үү сэтгэл санаагаар ч унасан. Урьдчилж захиалж бус шууд тулж явсан болохоор автобусны билет нь ч олдохгүй. Замын-Үүдээс Улаанбаатар руу ирэхэд вагоны тасалбар ч байхгүй автобусаар хотод ирсэн. Би 560 мянгаар онгоцны тийз захиалсан гээд нийт буцах зардал нь сая төгрөг болсон. Мөнгөө хэмнэх үүднээс би Бээжингээс газраар явсан. Орчуулагч эмэгтэй нь аль болох л хямдхан нислэгийг хайж олж өгдөг. Тэгсэн ч тэр нь цаг хугацааны хувьд давчуу болохоор үнэтэй тусдаг. Миний хувьд олон явсан, дээрээс нь ажил хийж байсан нь үнэн. Анх удаа гурван сарын визээр явж буй залуугийн хувьд их харамсалтай. Ингэж буцдаг хүмүүс зөндөө. Маш олон хүнийг хил дээрээс буцаагаад байна гэж хүмүүс ч их ярьж байна лээ.

Сонгинохайрхан дүүргийн Нэгдсэн эмнэлгийн Халдвараас сэргийлэлт хяналт, дархлаажуулалтын албаны дарга А.Дэлгэрбаяртай ярилцлаа

-Одоогоор ямар төрлийн ханиад, томуу элбэг байна. Вирусын онцлог нь юу вэ?

-Энэ жилийн томуугийн улирал яг одоогоор эхлээгүй. Томуугийн улирал эхлэх шатандаа явж байна. Энэ сараас ирэх жилийн дөрөвдүгээр сар хүртэл томуугийн улирал үргэлжилдэг гэж үздэг. Яг томуугийн А, В хүрээний вирус эргэлтэнд ороогүй байна. Интер, адино зэрэг жижиг вирусуудын дэгдэлт явагдаж байгаа. Өндөр, хоруу чанартай вирус ажиглагдаагүй. Манай эмнэлэг хүүхдийн 140 ортой. Эрчимт эмчилгээний 10 ортой. Өнөөдрийн/ өчигдрийн/ байдлаар хүүхдийн тасагт 135 хүүхэд хэвтэн эмчлүүлж байгаа нь хэвийн хэмжээндээ байгаа гэж ойлгож болно. Түүнээс томуу дэгдээд, өвчлөл нэмэгдсэн зүйл байхгүй.

-Хоруу чанартай томуугийн вирус ажиглагдаагүй гэлээ. Хүмүүс ханиад удаан эдгээд байна гэх юм. Мөн ковидтой төстэй ханиад гараад байна уу гэж асуух гээд байна л даа?

-Ковидын шинж тэмдэг нь тодорхой болчихсон учраас томуугийн вирусны нэг төрөлд оруулж, хамтад нь тандаж, эмчилдэг болсон. Амьсгалын замын халдвар учраас ковид тодорхой хэмжээгээр 100, 1000 хүүхдэд нэг гэдэг байдлаар тохиолдож байгаа. Бид долоо хоног бүр харуулдан тандалтын нэгжээрээ дамжуулан Халдварт өвчин судлалын үндэсний төв рүү сорьцууд явуулдаг. Эдгээр сорьцонд ковид, адино, А хүрээний вирусуудын аль нь болохыг ялгаж, илүү давамгай гэж үзсэн вирусийн эмчилгээний заавар, зөвлөмжийг эмч нартаа өгдөг. Одоогоор ковид, томуугийн А,В хүрээний вирус илрээгүй. Тэгэхээр шууд ковид, томуу дэгдчихлээ гэж үзэх боломжгүй.

-Шингэн нус гоожоод ханиад хүрчихлээ гэж их байна. Энэ нь ямар вирус вэ?

-Ямар ч вирусийн төрлөөр хүүхэд өвдөхөд хамгийн түрүүнд илрэх шинж тэмдэг нь хамраас нус гоожих, ханиалгах, халуурах шинжүүд илэрдэг. Сүүлийн үед шөнөдөө их хүйтэн хонож байна. Тиймээс тухайн хүүхдийн бие организм эсэргүүцэл үзүүлж, ханиад томуудаа бэлдэж байна гэсэн үг. Шууд нус гоожлоо, ханиалгалаа  гээд томуу тусчихлаа гэж ойлгож болохгүй. Хөнгөн хэлбэрийн ханиад явагдаж байгаа юм.

Сургууль, цэцэрлэг эхэлсэнтэй холбоотойгоор шууд томуугийн дэгдэлт эхэлчихлээ гэж хэлэхгүй. Бага зэргийн ханиад хүрлээ гээд яаран эмчилгээ хийлгүй дулаан хувцаслаж, гэрийн аргаар эмчилж, илчлэгтэй хоол өгч, шингэн юмыг нь сайн уулгаж аль болох тухайн хүүхдийн биеийн эсэргүүцлийг нь нэмэгдүүлэх боломжтой.

-Сайн дурын үндсэн дээр сургууль, цэцэрлэгүүдээр дамжуулан томуугийн вакцин жил бүр хийдэг. Ингэхдээ хугацаа алдаж хийгддэг гэх шүүмжлэлийг их дагуулдаг. Энэ жилийн хувьд яаж зохицуулсан бэ?

-Энэ талаар Эрүүл мэндийн яам, Халдварт өвчин судлалын үндэсний төвөөс арга хэмжээнүүдийг авч эхэлсэн. Энэ жил вакцинаа эрт өнгөрсөн долдугаар сард татсан. Өмнө нь есдүгээр сарын сүүл аравдугаар сард томуугийн вирусийн эсрэг вакциныг хийдэг байсан. Энэ жилийн хувьд өнгөрсөн наймдугаар сарын 20-ноос өрхийн эмнэлгүүдээр дамжуулан хийж эхлүүлсэн. Мөн дархлаажуулалтын 10 хоногийн аяныг жил бүр зарладаг. Уг аян нь өнгөрсөн наймдугаар сарын 26-наас эхэлсэн.

Зургаан сартайгаас эхлэн тав хүртэлх насны цэцэрлэгийн хүүхдүүд, жирэмсэн эхчүүд, хүндрэл өгөх эрсдэлтэй өндөр настнууд,сайн дурын үндсэн дээр гэдэг байдлаар томуугийн эсрэг вакциныг хийж байна. Өрхийн эмнэлэг болон цэцэрлэгүүд дээр вакцин хийгдэж байгаа.

-Улаанбурхны халдварын эсрэг вакцинд хамрагдсан хүүхэд хэр удаан хугацааны дараа томуугийн вирусийн эсрэг вакцинд хамрагдах боломжтой вэ?

-Саяхан бид улаанбурхны халдварын эсрэг вакциныг хүүхдүүдэд хийсэн. Уг вакциныг хийлгэснээс сарын дараа томуугийн вакцинд таны хүүхэд хамрагдах ёстой гэдгийг эцэг, эхчүүд маш сайн анхаарах хэрэгтэй. Улаанбурхан өвчин гаднаас тээвэрлэгдсэн тохиолдол манай улсад бүртгэгдсэн. Тиймээс эрсдлээ тооцож, улаанбурхны халдварын эсрэг дархлаажуулалтыг нэмэлтээр авч хийлээ. Өнгөрсөн наймдугаар сарын 1-нээс улаанбурхны вакциныг хийж эхэлсэн тул зарим сар болчихсон хүүхдүүдийн хувьд томуугийн вакциндаа хамрагдаж болно гэсэн үг.

-Бага ангийн сурагчдын хувьд улирлын томуугийн вакцинд хамрагдах боломжтой юу?

-Энэ нь сайн дурын үндсэн дээр явагдана. Эрсдэлт бүлэгтээ эхлээд томуугийн эсрэг вакциныг хийдэг. 0-5 насны хүүхдүүдийн дархлаа бүрэн тогтож амжаагүй байдаг тул хүндрэл үүсэх эрсдэлтэй. Жил бүрийн улирлын томууг анзаарч харвал 0-2 насны хүүхдүүд илүү өвддөг. Тэр тусмаа бага сартай хүүхдүүд илүү хүндрэх эрсдэлтэй байдаг. Жирэмсэн ээжүүд маань хүн тээж буй учир дархлаа нь унадаг. Хүндрэл өгөх эрсдэлтэй өндөр настнууд гэсэн эрсдэлт гурван бүлэгтээ эхэлж томуугийн вакциныг хийдэг. Мөн төрийн байгууллагат ажиллаж, олон хүнтэй харьцдаг цагдаа, эмч, багш нараа вакцинд хамруулдаг. Мөнгө санхүүтэй холбоотойгоор бүх хүмүүсийг дархлаажуулах хэмжээний вакциныг татах нь асуудалтай юм.

-Эцэг, эхчүүд ханиад томуугаас сэргийлж, хүүхдийнхээ дархлааг хэрхэн дэмжих нь зөв бэ?

-Хамгийн гол анхаарах ёстой зүйл нь бага насны хүүхдийг өвлийн улиралд, томуугийн дэгдэлтийн үед аль болох олон нийтийн газраар дагуулж явахгүй байх. Хоёрдугаарт хүүхдүүдээ маш сайн чийрэгжүүлэх. Тухайн хүүхдээ дулаан хувцаслаж, чанарлаг хоол хүнс идүүлж байх ёстой. Хэрвээ олон нийтийн байгууллагаар дагуулж явах шаардлагатай бол амны хаалтыг зүүлгэж байх. Эцэг, эхчүүд гадуур явахдаа болж өгвөл өөрсдөө ч гэсэн амны хаалтаа зүүгээд гэртээ орж ирээд тайлж хэвших нь гаднаас ямар нэгэн вирусийн халдварыг хүүхдэдээ өгөхөөс сэргийлэх юм. Мөн гадуур явж ирээд, бие зассаны дараа, хоол идэхийнхээ өмнө гарыг маш сайн угааж хэвших зэргээр энгийн амьдралын дадал хэвшлүүдийг баримталж чадвал тухайн өвчнөөс сэргийлэх бүрэн боломжтой. Мөн улирлын томуугийн эсрэг вакциндаа хүүхдүүдээ идэвхтэй хамруулах нь зүйтэй.

-Улаанбурхөн өвчний дэгдэлт хэр байгаа вэ. Танай дүүрэгт өвчний тохиолдол бүртгэгдсэн үү?

-Улаанбурхан өвний дэгдэлт одоогоор байхгүй. Монгол Улсад улаанбурхан өвчин гаднаас зөөвөрлөгдөж орж ирсэн. Тухайн хавьтал болсон дөрвөн тохиолдол нь өвдсөн. Улаанбурхан нь амьсгалын замаар маш хурд тай тархдаг өвчин. Тийм учраас сэрэмж лүүлэх байдлаар урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээнүүдийг авч байна.

-Улаанбурхны вакцинд хамрагдсан бол уг өвчнөөр өвчлөхгүй гэж ойлгох нь зөв үү?

-Ер нь тийм. Аливаа вакцин тухайн хүний дархлааны тогтоцоос шалтгаалдаг. Вакцин хийлгэсэн бол хүмүүс огт тусахгүй юм шиг ярьдаг. Томуугийн вирус дээр ч гэсэн. Томуугийн вакцин хийлгэснээр огт өвдөхгүй гэж ойлгож болохгүй. Томуугаар өвдөхдөө дархлаа тогтоцоосоо хамаарч хөнгөн хэлбэрээр өвдөх, өвдөхгүй байх ч боломжтой. Бага насны хүүхдүүдийг томуугийн хүндрэлээс сэргийлж байгаа юм.

Энэ жил Солонгос улсад үйлдвэрлэгдсэн томуугийн дөрвөн цэнт вакциныг хийж байгаа. Улсын хэмжээнд томуугийн эсрэг вакцинд цэцэрлэгийн хүүхдүүд түлхүү хамрагдаж, жирэмсэн ээжүүд, өндөр настнууд хойрго хандаж байгаа гэсэн судалгаа байна лээ.

Монгол Улсын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, “Малчин” телевизийн сэтгүүлч Дамбын Шагдарсүрэнтэй ярилцлаа.

-Монголын Үндэсний Радиогийн 90 жилийн ой тохиож байна. Та анх Монголын радиод орж ажилласан түүхээсээ хуваалцахгүй юу?

-Миний Монголын үндэсний радиод орсон шалтгаан бол би цаг уурын мэргэжлийн хүн байсантай холбоотой. Цаг уур дотроо олон янз. Сенотикч буюу цаг агаарын урьдчилсан мэдээг гаргаад үйлдвэрлэлд явуулдаг мэргэжил юм. Нийтлэг ард түмэн цаг агаарын прогноз гаргадаг гээд ойлгочихдог. Би яг энэ чиглэлийн инженер.

Их сургууль төгсөөд цаг агаарын прогноз гаргадаг байхдаа аав, ээж хоёрыгоо боддог байсан. Үүнийг яаж тэдэнд ойлгомжтой хүргэх вэ. Тэр үед Гончигжавын Чулуунбат, Батмөнхийн Чулуунбат, Доржийн Билгээ гээд Монголын үндэсний радиогийн аварга нэвтрүүлэгчид байлаа.

Тэдэнд бид цаг уурын прогнозоо бичээд өгчихдөг. Тэд Улаанбаатараас ярьж байна гэдэг шиг тийм гоё хоолойгоор уншдаг. Тэр гоё хоолойгоор ярих нь чухал биш. Зүгээр хүн хоорондоо ярьж байгаа юм шиг байвал аав, ээж минь илүү ойлгоно доо гэсэн бодол төрсөөр энэ тухайгаа 1985 онд ХАА-н редакцийн дарга байсан Мятавын Цагаан ахад ярьсан юм. М.Цагаан гуай намайг гурван ч удаагийн радиогийн томилолтоор нөгөө алдарт бүдүүн хоолойт сэтгүүлч Базарын Цэдэндамба, Дүгэрийн Амбасэлмаа, мал аж ахуйн чиглэлээр хамгийн олон жил ажилласан сэтгүүлч П.Галсан нартай хамт явуулсан.

Аав, ээждээ ойлгомжтойхон шиг цаг агаарын прогнозоо хүргэх юм сан гэсэн бодол, мэргэжлийн сэтгүүлчдийг дагаж гурван хавар хөдөө томилолтоор явахад л аяндаа радиод татагдсан. Тэр гуравтай явсан нэвтрүүлгүүдийг редакторлосон М.Цагаан гуай “Наашаа хүрээд ир” гэсэн. Би 1990 оны аравдугаар сарын 1нд Цаг уурын хүрээлэнгээс гарч, радиод орсон. Хоёр дахь нь амьдралын шалтгаантай. Гэр бүлийн хүн бид хоёулаа төсвийн байгууллагад ажилладаг байлаа. Тэр үед орон сууцтай болох УИХ-ын гишүүн болохоос хэцүү ажил байсан. Байгууллага бүрт орон сууцны оочерт нэр бичээстэй. Мөнгөөр худалдаж авдаггүй. Тухайн байгууллагад төрөөс орон сууцыг хуваарилдаг байв. Тэр үед МУСГЗ Мөнхийн Шийрэв гэж радиогийн захирал байсан хүн надад хоёр жилийн дараа байртай болгож өгнө гэж амласан юм. Гэхдээ би байрныхаа мөнгийг олж өгөөд байртай болсон. Яг тэр үед зах зээлд шилжсэнээр орон сууцыг хуваарилах бус мөнгөөр худалдаж авдаг зарчимд шилжсэн. М.Шийрэв дарга би чамд байр авч өгнө гээд авчирсан. Яаж мөнгө олох вэ гэлээ. Хамгийн мөнгөтэй газар нь Эрдэнэтийн “ГОК” байлаа. Миний дотны найз Ш.Отгонбилэг Эрдэнэтийн ГОКын захирлаар очсон байв. Эрхүүгийн Их сургуульд сурч байхдаа захидлаар танилцсан. Унаган багын найз маань танилцуулж байсан юм. Тэр найз дээрээ очиж үнэн учраа хэлсэн. Найз маань нэвтрүүлэг хийгээд өгчих, байр авч өгье гэсэн. “Эрдэнэтийн эрдэнэ” гэсэн цуврал 20 нэвтрүүлэг хийж өгөөд хоёр өрөө байртай болж байлаа. Би 2011 онд Монголын радиогоосоо тэтгэвэртээ гарсан. Одоо “Малчин” телевиздээ мөн 10 гаруй жил ажиллаж байна.

-Тантай хамт ажиллаж байсан эрхэм хүмүүсээ дурсвал?

-Мятавын Цагаан нь Говь-Алтай аймгийн Дарви сумын хүн. Аав нь улсын аварга малчин хүн байсан юм билээ. Үндсэн мэргэжил нь малын бага эмч. Радиод ХАА-н редакц гэж байсан. Түүний даргаар бурхан болтлоо ажилласан сэтгүүлчийн авьяастай хүн байлаа. Манай редакцид. алдарт Базарын Цэдэндамба, Д.Галсан, Дэлгэрийн Пэлдэн гээд домог болсон улсууд байлаа. Д.Пэлдэн гуай Хүүхэд залуучуудын редакцид байсан. Бямбажавын Хүрэлбаатар яруу найрагч, ЦэрэнжамцынДашдамба, Цэндийн Чимэддорж гээд бий. Манай Л.Мөнхтөр, Дан.Нямаа, санхүүч Д.Энхболд бид дөрөв үлдсэн байна. Жигжидийн Навч сүүлд орж ирсэн. Өндөр Баяраа гэгч нэрт зохиолч Пүрэвжавын Баярсайхан нь Завхан аймгийн Идэр сумын хүн. Үндсэн мэргэжил нь инженер. ХААн редакцид яг мэргэжлийн сэтгүүлч хүн бараг байгаагүй. Бүгд өөрийнхөө авьяасаар радиогийн сэтгүүлчийн хөдөлмөрт шамдсан. Тэр ч утгаараа амжилт бүтээл гаргасан хүмүүс юм.

-Зундуйн Дорж гуайтай таныг ойр дотно байсан гэж сонссон?

-З.Дорж ахтай би хамт ажиллаж байгаагүй. Ах уран зохиолын редакцид байсан. Бид ойр дотно байсан. Агуу авьяастай гайхамшигтай хүн байв. 1990 оны Ардын хувьсгалын 70 жилийн ойн наадмаар Сүрэнхорын хээр гэдэг гайхалтай хурдан азарга тасархай түрүүлсэн юм. Тэр орой нь автын осолд орж өнгөрсөн. Маргааш өглөө нь ажил цуглахад Ц.Дашдамба, би, Ц.Чимидорж бид гурав уйлалдан, бичгийн машин дээр нулимсаа гоожуулаад сууж байхад З.Дорж ах орж ирээд гараад явсан. Бид нэвтрүүлгээ хийгээд орой гартал З.Дорж ах тааралдаад ах нь юм хийнэ гээд л явсан. Маргааш нь мундаг том найраглал бичсэн байсан. Зөндөө ойр дотно хамт явсан. З.Дорж ахын “Нас тогтох сайхан” гээд шүлэг бий.

-Та түүнтэй нь адилханаар шүлэг бичсэн байдаг даа. Уран бүтээлийнх нь тоглолт дээр уншсан байдаг юм билээ?

-Уран бүтээлийн тоглолт дээрээ намайг дуудаж шүлгийг маань уншуулж байсан.Ш.Сүрэнжав ах бид ойрхон сууж байлаа. Намайг “Нас өтлөх сайхан”аа уншиж өг гэлээ. “Нас тогтох сайхан нь” өөрийнх нь шүлэг.

“Айлд уригдсан ч суудал доошлохгүй

Ах захын хүндлэлд өргөгдөөд

Агсам тавьсан ч хүн үнэмшихгүй

Алдар хүндийн мананд бүрхэгдээд нас ахих сайхан гэж” би “Нас өтлөх сайхан аа” адилхнаар бичиж байсан. Үеийнхнээсээ миний хамгийн ойр дотно явсан хүн бол Ч.Чимэддорж. Бид хоёулаа хүний ганц хүү. Сэтгэл их эмзэг. Байнга л хамт явдаг байлаа. Цэрэнжамын Дашдамба гэж гайхалтай сайхан авьяаслаг дэндүү сайхан сэтгэлтэй хүн байв. “Сумын заан” гээд шүлгээрээ алдаршсан Чимэдравдангийн Мягмарсүрэн гэж манай өрөөнд суудаг. Доржийн Гомбожовын шавь байлаа. Гайхамшигтай.

-Танд олон л хөгжилтэй зүйл тохиолдож байсан байх. Сүхбаатарын улсын аварга адуучныд очиж байсан түүхээ дурсвал?

-Базарын Цэдэндамба гуайтай хамт Дарьгангын алдарт адуучин шар Банди гэдэг айлд очсон юм. Хаврын хуйсагнуур дөрөвдүгээр сард л байсан. Б.Цэдэндамба, Шарбанди ах хоёр хуучин танил, найзууд тул дундаа нэг шил юм тавиад хуучиллаа. Тэр үед “R7” гэж байгаагүй. Том дөрвөлжин магнитофон буюу радиогийн дуу хураагч үүрч явдаг байсан. Түүнийгээ асаачихаад тэр хоёр хуучилж, шар Банди гуайн эхнэр ууцны тарган мах тогоон дээр үйсэн юм. Б.Цэдэндамба ах намайг “Шаагаа, миний хүү наадахаа унтраачих. Дараа нь матдаг золиг байгаа юм” гэсэн нь хамгийн инээдтэй нь. Яагаад гэхээр Б.Цэдэндамба ах өмнө нь хөдөө явж байгаад айлд буугаад, дуу хураагчаа асаагаад яриагаа аваад, нөгөө айл нь хүндэтгээд нэг шил юм гаргаад ууж суухдаа дуу хураагчаа унтраахаа мартсан байна лээ. Бүх яриа нь сайнтай муутайгаа хураагдчихсан. Томилолтоос ирээд монтажчинд хальсаа өгдөг байлаа. Монтажны хүн онцгүй байсан юм шиг байгаа юм. Б.Цэдэндамба гуай ингэж ярьсан гээд удирдлагад матчихсан. Тэгээд Радиогоос хөөгдөөд дараа нь буцаж орсон юм билээ. Энэ нь надад сануулга, сургамж болж, би ярилцлага аваад дуусахаараа шууд унтраадаг болсон.

Радиогийн хүн болоход гурван том хүн нөлөөлсөн. Галсан ах бол дэндүү хашир, хашрын хашир хүн. Айлд ороод ярилцлага аваад төгсгөлд нь за болно, та маш зөв ярилаа гэж хэлдэг, үүнийгээ нэвтрүүлгээсээ хасдаггүй байсан. Д.Амбасэлмаа эгч алдаа гаргана гэж байхгүй дээ. Би Д.Амбасэлмаа эгчид ганцхан удаа магтуулсан байдаг юм. Тэр жил Монголын зүүн хагаст нь их зудтай жил байсан. Төв аймгийн урд талаар явж байгаад Хэрлэн баян улаан ордог юм. Социализмын үед отрын бүс байлаа. “Хөх ам” гэдэг газар Төв аймгийн Баянцагааны нэг малчных байгаа гэж сонсоод очсон юм. Бүрэнхий болохоос өмнөхөн Д.Амбасэлмаа гуайг сугадаж аваад хамт явъя, хүйдсэн дээр хальтраад уначихна гэсэн чинь “Овоо ш дээ. Хүйдэс гэдэг нь тэс хөлдүү болсон үхрийн баасыг хэлдэг. Би чамайг чинь хүйдэс гэж мэддэггүй байх гэж бодсон” гэж намайг тоосон юм. Түүнээс хойш эгч, дүү шиг нөхөрлөж ирсэн дээ.

Л.МИНЖМАА

Өнгөрсөн наймдугаар сарын 31-нд буюу бямба гаригт зургаа дахь жилдээ зохион байгуулагдаж буй “Triple X” фистиваль Төв цэнгэлдэх хүрээлэнд болсон юм. Залуучуудын дунд 290 гэх нэрээрээ танигдсан артис М.Төгөлдөр, “Vandebo” зэрэг олон уран бүтээлчид тус арга хэмжээнд оролцсон аж. “ХИТ” энтертайнментын үүсгэн байгуулагч, продюсер Д.Даваадорж “Ерөнхий продюсертайгаа хамтран бид “Triple X” гэдэг хип хоп фестивалийг Төв цэнгэлдэх хүрээлэнд таван жил зохион байгуулсан. Хамгийн сүүлд энэ фестивалиар 55 мянган үзэгчийг нэг дор цуглуулж, рекорд эвдсэн” хэмээн өнгөрсөн онд хэвлэлд өгсөнд ярилцлагадаа дурдсан байдаг.

Тэгвэл энэ жилийн “Triple X” фистиваль маш зохион байгуулалтгүй, хөл гишгэх зайгүй битүү хүнтэй, насанд хүрээгүй хүүхдэд бага градустай согтууруулах ундаа буюу шар айргаар үйлчилсэн, бие засах ч боломжгүй байсан талаар тус фистивалийг үзсэн хүмүүс ярьж байна. “30, 40 мянган хүн. Такс хамаарахгүй оруулсан юм шиг байгаа юм. Юун ариун цэврийн өрөө орохгүй байх нь бараг аз жаргал. Ариун цэврийн өрөө орвол зодуулж, хутгалуулах, хамаг юмаа дээрэмдүүлэх эрсдэлтэй. Тоглолт нь гоё, тайз нь хөөрхөн ч ямар ч зохион байгуулалтгүй, эмх замбараагүй, үзэгчид нь ухамсаргүй таг согтуу” гэж нэг залуу цахим орчинд тоглолтын талаар дурдсан байна. Үзэгчдийн 60 хувь нь 13, 14 насны хүүхдүүд. Нас харгалзахгүй “Сass” гээд пиво зарж байсан. Пиво зарсан хүмүүс нь фистивалиа балласан тухай ч өгүүлэв.

Мөн “Оройн нар буучихсан. 21 цаг өнгөрч байсан байх аа. Нойл орох гээд явж байтал урдаас бөөн хүн түрээд ороод ирсэн. Хүүе гэхийн завдалгүй ар араасаа бие бие дээрээ давхардаад унасан. Охидод ёооё гэж орилолдож байв. Хумс нь хугарсан, нүдний шил нь унасан, хувцас хунар, үс гэзэг нь сэгсийсэн охид орилолдоод босч байсан. Хүмүүс тэнд унасан хүмүүсийг нэг нэгээр нь татаж босгож байтал нэг охин ухаангүй хэвтэж байсан.

Цайвар цамцтай, дунд зэргийн урттай үстэй, дундаж өндөртэй 18, 19 настай болов уу гэмээр. Тэгээд найзууд нь орилолдоод хашгираад яачихав аа гэж байсан. Миний санаж байгаагаар зургаа, долоон охин байсан. Нэг ангийнхан бололтой. Тэгээд хамгаалагч ирээд тэр ухаан алдсан охиныг өргөөд шорлог зардаг хэсэгт аваачаад хэвтүүлсэн. Тэгээд хэсэг юмаар сэвээд, хөл гарыг нь сэгсрээд ухаан ороорой гээд байх шиг харагдсан. Хэсэг хугацааны дараа тэр охин уйлаад байгаа бололтой харагдсан. Би ч цаашаа яваад өгсөн. Юу болсныг сайн санахгүй байна” хэмээн фистивалийг үзсэн эх сурвалж мэдээлсэн юм.

Түүнчлэн Цагдаагийн байгууллагад энэ оны есдүгээр сарын нэгнээс хоёрны өдрүүдэд “2024 оны наймдугаар сарын 31-ний өдөр Хан-Уул дүүргийн 15 дугаар хорооны нутаг дэвсгэрт буюу Төв цэнгэлдэх хүрээлэнд зохион байгуулагдсан тоглолтын үеэр гар утсаа халааснаасаа алдсан, бусдад зодуулсан, насанд хүрээгүй хүнд архи согтууруулах ундааны зүйл худалдсан, тасалбар цахимаар худалдан авна гэж залилуулсан, бусдад хутгалуулсан, цагдаагийн алба хаагчийн хууль ёсны шаардлагыг биелүүлээгүй з эрэг гэмт хэргийн шинжтэй найм, зөрчлийн шинжтэй 16 үйлдэл гээд нийт 24 гомдол мэдээлэл бүртгэгджээ. Эдгээр гомдол мэдээлэл бүгд Хан-Уул дүүргийн Цагдаагийн газрын нэгдүгээр хэлтэст шалгалтын ажиллагаа явагдаж байна.  Мөн Цагдаагийн байгууллагаас тухайн тоглолтын үеэр гарсан гэмт хэрэг, зөрчлийн шинжтэй цахим орчинд нийтлэгдсэн мэдээллийг бүртгэлд авч мөн шалгаж байгаа аж. Тоглолтын үеэр хүмүүст дарагдсанаас үүдэн нэг хүний амь эрсэдсэн эсэх талаар тус байгууллагаас тодруулахад “ийм дуудлага, мэдээлэл бүртгэгдээгүй” гэсэн юм.

Энэ талаар Нийслэлийн Цагдаагийн удирдах газрын дэд бөгөөд Нийтийн хэв журмыг хамгаалах олон нийтийн аюулгүй байдлыг хангах газрын дарга, хурандаа Т.Баатараас тодрууллаа.

-“Triple X” фистивалийн үеэр хэрэг зөрчил их гарчээ. Энэ талаарх бичлэгүүд сошиалд ч нэлээд явж байна. Энэ талаар тодруулахгүй юу?

-Төв цэнгэлдэх хүрээлэн Нийслэлийн өмчийн байгууллага учраас орлого олох шаардлагатай. Орлогоо бодож тоглолт зохион байгуулдаг. Энэ жил наадам хүртэл 900-аад сая төгрөгийн орлого олсон юм шиг байна лээ. Тоглолт, шоуны үзэгч нь янз, янзын онцлогтой байгаа. “Харанга”ын тоглолтыг ихэвчлэн 40 –өөс дээш насны хүмүүс үзэж сонирхож байгаа юм. Энэ насны хүмүүс тайван тогтуун, бага градустай с огтууруулах ундаа хэрэглэсний дараа гаргаж буй ааш авир нь харьцангуй гайгүй. Саяны “Triple X” фистивальд нь залуучууд, хүүхдүүдийн сонирхдог төрөл жанрын хамтлагууд тоглодог юм билээ. Тийм юман дээр бага градустай согтууруулах ундаа зарна гээд зөвшөөрлийг нь өгөөд, тэнд чинь жишээлбэл нэг пивыг 12 мянган төгрөгөөр зарж ашиг олдог. Хамгаалалтын алба гээд хоёр, гурван зуун хүн ажилладаг. Хамгаалалтын алба авахдаа яг мэргэжлийн хүн авдаггүй. 60, 70 хувь нь мэргэжлийн үнэмлэхтэй хамгаалагчид, үлдсэнд нь оюутнууд авчаад байх шиг байгаа юм. Нөгөө оюутнууд нь яг гардаг хэсэг, билетэндээ хяналт тавиад, дотооддоо хэв журмаа сахиулах, зодоон нүдээн гарахаас урьдчилан сэргийлэх тал нь хаягдчихсан. Хэв журам сахиулах болохоор цагдаа ирээч гээд байдаг. Цагдаагийн байгууллага хувийн байгууллагуудын зохион байгуулж байгаа арга хэмжээг хамгаалах үүрэг байхгүй. Хэв журмын зөрчил гарвал түүнийг сахиулах, олон нийтийн аюулгүй байдлыг хангах үүргийнхээ хүрээнд эргүүл ажиллуулдаг. Хамгаалалт хийх биш. Эргүүл ажиллаад тэнд зөрчил дуудлага гарвал шалгаж шийддэг газартаа хүлээлгэж өгдөг.

–Тэгэхээр хамгаалалт муу хийгдсэнээс энэ олон зөрчлүүд гарлаа гэсэн үг үү?

-Цагдаагийн байгууллага өмнө нь хамгаалалтын ажлыг зохион байгуулдаг байсан. Шоу тоглолт зохион байгуулагчидтай гэрээ хийж хөлсөөр хамгаалалт хийнэ гэсэн үг. Төр хувийн байгууллагуудын ажлыг дундаас нь шүүрч аваад байна гэдэг шүүмж их г арч байсан. Хувийн байгууллагууд хамгаалалтаа зөв зохистой, мэргэжлийн түвшинд хийгээч ээ. Тоглолтод 26 мянган хүн цуглаж байхад 200, 300-хан хамгаалагч ажиллууллаа. Зохион байгууллагчид мөнгөө хэмнэх зорилготой ийм үйлдэл хийлээ гэж харж байна. Хамгаалалтынхаа байгууллагатай яг юу гүйцэтгэх вэ гэдгийг нь сайн тохирох хэрэгтэй. Цагдаагийн байгууллагын зүгээс ямар нэгэн эрсдэл, хэв журмын зөрчил гаргуулахгүй ажиллах тал дээр хамгаалалтын компани, зохион байгуулагчтай урьдчилж уулзаж, зөвлөмж өгдөг. Тэгсээр байхад ийм тохиолдлууд гарсаар байна. Зүй нь бид гадна талд эргүүл явуулаад л цагдаагийн хэрэгцээ шаардлага гарвал шууд очих ёстой. Дотор нь аль секторыг хүнийг нь олон цөөн байлгах, ямар нэгэн байдлаар бие биендээ дарагдах, түрэгдэх үйлдэл гаргуулахгүй байх, нойлын асуудал дээр гэхэд хэдийг нь ажиллуулах, ямар хамгаалалт гаргах, хаалган дээр хэдэн хамгаалагч байх вэ гэдгийг тоглолтыг зохион байгуулагчид шийдэх ёстой. Цагдаа юм болгон дээр орж болохгүй.

-Насанд хүрээгүй хүүхдэд согтууруулах ундаа худалдсан асуудал гарч, хэтрүүлэн хэрэглэснээс хүний амь нас эрсдэх олон асуудлууд үүссэн байна лээ.

-21 нас хүрээгүй хүнд согтууруулах ундаа худалдаж байгаа асуудал байна. Бага градустай согтууруулах ундаа зарах зөвшөөрөл тоглолтын үеэр өгдөг. Залуучууд нэг, хоёрыг уугаад болихгүй. Таваас дээш ууж, согтож, нэг нэгнийгээ зодох, хоорондоо сайхан, муухай харалцсан гэж зодолдож нүдэлцэх, улмаар хутга шөвөг бариад нэгнийгээ хутгалах ч тохиолдол саяны тоглолт дээр гарлаа. Зургаан хутга мэс, заазуур хурааж авсан. Хамгаалалт зохицуулалтдаа зохион байгуулагчдын зүгээс илүү анхаармаар байна. Зөвхөн зуны улиралд л ийм улирлын чанартай тоглолт болоод байгаа тулдаа бид тэсээд тэвчээд байна. Хамгийн сүүлийн тоглолт есдүгээр сарын 21-нд болно. Өнгөрсөн жил есдүгээр сарын 30-нд МУГЖ, дуучин С.Жавхлангийн “Дулаахан намар” тоглолт болоод л дууссан. Миний харахад тэндээс гоо сайхны таашаал авч байна уу гэхээр 30, 40 хувь нь согтчихсон. Согтууруулах ундааг 80 орчим хувь нь хэрэглээд, түүнээсээ кайф авч бүжиглэх гэсэн үндсэндээ баарны нэг томруулсан хувилбар болчоод байна. Амьд хөгжим сонсох нь сайхан л байдаг байх. Үүний цаана эрсдэлтэй алхмууд их гарч байна. ХанУул дүүргийн Цагдаагийн нэгдүгээр хэлтэс зунжингаа амраагүй, тэр хавийн айлууд, иргэдээс амгалан тайван байж чадахгүй байна гэсэн гомдол маш их ирдэг. Тоглолтын дараа үзэгчид нь тараад явахаар замын хөдөлгөөнд маш их ачаалал үүсгэхээс гадна согтуугаар тээврийн хэрэгсэл жолооддог. Явганаар чанга ярьж бүжиглэх, машиныхаа хөгжмийг чангаар тавих зэрэг асуудлууд үүсдэг.

“Play time” дээр хамгаалалт нь дээд зэргийн түвшинд явагдаж байна лээ. 600 гаруй хамгаалагч гарсан байсан. Гурав, дөрвөн өдөрт 30 гаруй мянган хүн цугласан гэж ярьж байсан. Хотоос гадуур зохион байгуулбал бас болно.

–Энэ үеэр хүмүүс чихэлдсэнээс бие биедээ дарагдах асуудал үүссэн гэсэн?

-Төв цэнгэлдэхэд дөрөвхөн хаалга онгойлгочихоод орж гарахад бие биедээ тээглээд орох гарах чиглэлийн сум ч байхгүй. Ордог, гардаг хаалган дээр нь нийтийн бие засах газар байгаад байгаа юм. Бие засах нь нэг, орох гарах хаалгыг нь өөр газар хийх нь зохион байгуулагч нарын ажил. Аймар саадтай байхаар нь бүх хаалгаа онгойлго гэсэн шаардлага тавьснаар саармагжаад гайгүй болсон. Өдрийн 15:00 цагаас эхэлсэн шоунд зургаан сартай хүүхдээ дагуулаад очиж буй хүн байна. Ингэж байх ямар шаардлага байна. Хоёр ч хүүхэд төөрөөд эцэг, эхэд нь хүлээлгэж өгсөн. Эцэг, эхчүүд хүүхдэдээ юу үзүүлэх вэ гэдэг дээр ухамсартай баймаар байна. 17,18–тай хүүхдүүд тоглолтод очиж болно. Согтууруулах ундаа хэрэглэмээргүй байна.