Author: ПҮРЭВИЙН ХАШЧУЛУУН

Монголын нийслэлийн нутаг дэвсгэрийн 50 га газарт хүлэмж байгуулах зөвшөөрлийг Хятадын “Тяньжин Фүүдс” компанид өгсөн мэдээлэл гарч сошиалаар нэг юм болж байна. Нийгмийн сүлжээ хүмүүст тийм их нөлөөтэй нь үнэн юм бол бараг бослого гарах нь. Бүгд л гар утас, компьютерийнхээ ард босоод зогсчихсон бололтой. Энэхүү 50 га газрыг Хятадын компанид эзэмшүүлэх болсон нь хэн нэг эрх мэдэлтний дурын шийдвэр биш байх аа. Манайх зөрүүлээд Хятадын боомт дээр өөрийн газартай болох юм шиг байна. Нарийн учир нь удахгүй тодорхой болно биз. Энэ төр засаг чинь эргүү тэнэгүүдээр дүүрчихээгүй болохоор хоёр хөрштэйгөө “Танайх тэр асуудлаа тэгж шийдвэл, манайх тэгнэ” гэсэн яриа хөөрөө, гэрээ хэлцэл басчиг хийнэ. Тэр бүгдийгээ нийгэмд тайлбарлаад байх албагүй. Дэлхийд ч тийм практик байхгүй, ард түмэндээ нээлттэй байлгахаа байлгадаг, бусдаар далан булчирхайгаа тоочдоггүй. Энэ л хүрээнд 50 га газрын асуудлыг шийдсэн юм шиг байна. Үүгээр нь Хятадад дургүй тодорхой хэсэг дээр зарим хүн улс төр хийж байх шиг.

Сая Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Х.Баттулга БНХАУ-д төрийн айлчлал хийлээ. Зарим хүний муу амлаад байсан шиг ганзага хоосон ч ирсэнгүй ээ. Өмнө Ерөнхий сайдын айлчлалаар яригдсан асуудлуудыг баталгаажуулж, мөн өөрөө өмнө нь ШХАБ-ын уулзалтад оролцохдоо Хятадын даргатай ярьж байсан ажлаа цэгцэлж, буцалтгүй тусламж, хөнгөлөлттэй зээлийн гэрээ хэлцэл, санамжуудад гарын үсэг зураад ирлээ. Яг албан ёсоор мэдээлээд байгаа төсөл хөтөлбөрүүдийг нь хүргэе. Гачууртын уулзвараас Налайх-Чойрын уулзвар хүртэлх 20.9 км авто зам барих төслийн тусгайлсан зээлийн хэлэлцээр, Монголд “Кокс, ган төмөрлөгийн цогцолбор үйлдвэр” барих төслийг хэрэгжүүлэх “Эрдэнэс Стийл” компани, Хятадын “Синостийл Экүйпмэнт энд” Инженерийн (SINOSTEEL) ХК хоорондын хамтын ажиллагааны ерөнхий хэлэлцээр, Бөөрөлжүүтийн нүүрсний уурхай болон цахилгаан станц байгуулах төслийн барилга угсралтын ажил гүйцэтгэх тухай Монголын “Цэцэнс Майнинг энд Энержи” компани болон БНХАУ-ын Синостийл Экүйпмэнт энд Инженерийн (SINOSTEEL) ХК хоорондын гэрээ, Монголын “Гангар инвест” компани, Хятадын “СAMC Инженеринг Чайна” компани хоорондын “Шинэ амгалан хоороллын төсөл” хэрэгжүүлэх гэрээ, хоёр улс хоорондын 2019-2022 онд хэрэгжүүлэх соёлын солилцооны төлөвлөгөө, “Улаанбаатар төмөр зам” ХНН болон Хятадын Төмөр замын ерөнхий компани хоорондын олон улсын харилцааны ачаа тээврийн цахим мэдээлэл солилцох тухай хэлэлцээр, мөн “Иш Ноён Бадрах” ХХК болон Хятадын Хөбэй мужийн “Хайфу акумляттор” ХХК хоорондын хамтын ажиллагааны гэрээ болон худалдах, худалдан авах гэрээ, Монголын “Мошеа Эко Энержи” компани болон Хятадын “Үндэсний техникийн импорт-экспортын корпораци” (CNTIC) хоорондын хамтын ажиллагааны гэрээ… гэхчлэн эдийн засгийн төсөл гэрээнүүдийг албан ёсжуулжээ. Үүн дээр нэмэгдээд урд хөршийн дэмжлэгээр барих Улаанбаатар хотын төв цэвэрлэх байгууламжийн төсөл ахицтай ажиллаж байна. Монголд болох Азийн хүүхдийн спортын их наадамд зориулан Хятадын тусламжаар барих Спортын иж бүрэн цогцолбор, комплексын бүтээн байгуулалт байна. Хоёр улсын боомтын дэд бүтцийн төслүүд хөгжиж байгаа. Мөн Монгол Улсаас санал болгосон мал аж ахуйн бүтээгдэхүүн, уул уурхайн бүтээгдэхүүний экспортыг нэмэгдүүлэх тухай саналыг Хятадын тал нааштай хүлээж авсан. Үүний үр дүнд нүүрс үнэтэй, махны экспорт урьд хожид байгаагүй өндөр байгааг эдийн засагчид ярьж байгаа. Ийм байдлаар цааш явбал 2020 он хүртэл хоёр талын худалдааны эргэлт 10 тэрбум ам.долларт хүргэх зорилтыг хэрэгжүүлнэ гэж төр засгийн түвшинд ярьсан нь бодитой болох нь.

Ерөнхийлөгчийн айлчлалаар хийгдсэн төсөл хөтөлбөр, гэрээ хэлэлцлүүдийн нийт мөнгөн дүнг урьдчилсан байдлаар багцаалахад эрт байна. Зөвхөн Бөөрөлжүүтийн цахилгаан станцыг барих өртөг гэхэд урьдчилсан байдлаар таван тэрбум доллар гэж дуулдах юм. Энэ бол том тоо, том эдийн засаг шүү дээ. Энэ нь Хятад бол Монголд хөрөнгө оруулаад сурчихсан улс гэдгийг баталж байна. Дэлхий нүдээ бүлтийлгэн харж, мөнгө, зах зээлийг нь ашиглахын бөөн хүсэл байгаа БНХАУ-ыг монголчууд хангалттай ашиглаж, том бүтээн байгуулалтуудыг тэдний дэмжлэгээр хийж, валютын урсгалыг Монгол руу чиглүүлэх цаг болжээ. Алийн болгон “Аа муусайн хужаа нар” гэж тэнэгтэж суух юм. Мэдээж том төслүүдэд манайх газар өгнө. Олон олон боломжуудыг тэдэнд олгоно. Энэ бүгдийн эсрэг өнөө Хятадыг үзэн ядах өвчин, сошиал дахь нөхдүүдийн хийрхэл, улс төрчдийн турхиралт явагдвал яах юм бэ, 50 га газрын төлөө бослого гаргах гэж байгаа хүмүүс чинь таван тэрбум долларын өөдөөс дайн дажин хийх үү. Нийгмээ үймүүлэх үү. Үнэндээ энэ бүх заваан зүйлс бол хэдхэн хүний хийрхэсэн улстөржилтөөс эхтэй, манай том дарга нараас эхтэй юм. Монголын эрх мэдэлтнүүд улс төр хийхдээ дандаа Хятадын эсрэг хийдэг. Хийсээр ч байгаа. Жишээ нь, Хятад руу амьдаар нь адуу экспортлохгүй, сүлдэндээ мөнхөрсөн амьтныг муу сайн хятадын хоол болгохгүй ч гэх шиг. Төмөр зам баривал танк орж ирээд үндэсний аюулгүй байдалд занал учруулна ч гэх шиг. Ер нь л Хятадын эсрэг ард түмнийг турхирч болох юу л байна, бүгдийг нь манай улс төрчид ярьж, орилж чарлаж, урд хөршөө үзэн ядуулдаг. Энэ муухай улс төрийн “гай”, хөрш рүүгээ хийсэн мунхаглалын чинь үр дүнд ард түмэн чинь “50 га газрын төлөө” гээд босоод зогсчихсон орилж байна. Та нарын ажлыг хийлгэхгүй байгаа биз дээ. Өөрсдийн чинь тарьсан гай өөрсөд дээр чинь эргээд бууж байгаа нь энэ. Тэгэхээр урд хөршөөрөө улс төрждөгөө л больчих. Болихгүй бол Монгол улс хохирно. Та нарын буруу улс төржилт, попорсны гайт үр дагаврыг та нар өөрсдөө цаашид улам ихээр хүртэх болно. Сая Ерөнхийлөгчийн айлчлалын гэрээ хэлэлцээрийг хийх үеэр албан бусаар эмзэглэмээр зүйлс яригдсан нь дуулдаж л байна. “Хятадаас өнгөрсөн хугацаанд Монгол Улсад очсон зээл тусламж, хөрөнгө оруулалтуудын 57 хувь нь хулгайлагдсан” гэж. Энэ бол Хятадын том даргын манайхны чихэнд шивнэсэн үг. Хятад бол их бага бүх хөрөнгөө хаана байгаагаа мэдэж байдаг ард түмэн. Даашинхүүгийн пүүсийн өрийн данс одоо хэр нь Тайванийн архивт байдаг гээд бодчих. Саяны айлчлалаар бол ерэн оноос хойшихыг ярьсан байлгүй. Энэ мэт шивнээг манай дарга нар ирээд ярихгүй гүлдийгээд байгаа харагдана. Ингэж гүлдийгээд байгаа чинь ч учиртай. Та нар дараагийн улс төрөө мөн л ингэж хийж, ингэж хийрхэж, ард түмнийг үймүүлэх гэж байгаа учраас тэр юм. Бүр тодорхой хэлбэл дахин сонгогдох нэг технологи чинь Хятадыг үзэн ядах сэтгэлгээн дээр улс төр хийж тоглох чинь шүү дээ. Гэтэл хятадууд монголд ямар гай тарьсан юм бэ. Жишээ нь, үүнийг уншиж суугаа таны амьдралд хятад хүн муу зүйл хийсэн үү. Хятадуудыг үзэн ядалт дэврэхийн хэрээр Монголын эдийн засаг хумигдаж, хөрөнгө оруулалтууд зогсож (Монгол Улс дахь хоёр дахь том хөрөнгө оруулагч шүү дээ), Монголд бүтээн байгуулалтын ажил явагдахгүй байна. Дэлхийд Хятад улс л хөрөнгө оруулалтыг хамгийн баавартай, хөрөнгөлөг хийж байна. Дэлхийн бүх улс орон Хятадын мөнгийг гуйж, зах зээлийг нь ашиглахыг хүсч, зорьж тэмүүлж байна. Ийм байтал хаяа залган суугаа монголчууд нөгөөдүүлээ зүхэж, яваад барагдахгүй их газартай байж “50 га-г өглөө” хэмээн бослого гаргах шахуу юм болж байгаа нь дэлхийд өөрсдийгөө үнэхээр тэнэг харагдуулж байна. Манайхаас өөр улс орнууд бол хятадууд “50 га газар ашиглая” гэвэл бөөн баяр болж “50 га хэрэггүй, 500 га-г ашигла” гэж хэлнэ. Зөрүүлээд таван тэрбум ам.долларын наймаа ярина.

Үнэн ийм л байгаа болохоор өнөөдрөөс эхлэн Монголын улстөрчид хятадаар улс төр хийдгээ боль, төрийн өндөрлөгүүдийн зүгээс ямар ч нам эвсэл, хөдөлгөөн, холбоо, олон нийтийн байгууллага хятадаар улс төр хийхгүй байхыг уриалж, өөрсдөө үлгэрлэж, “Монгол Улсыг эзэлнэ” гэдэг хүүхдийн гэнэн сэтгэлгээнээсээ нийгмийн тодорхой хэсгийг салгах ажлыг өрнүүлмээр байна. Энэ асуудалд ухаалгаар хандах цаг болжээ. Бидний Хятадын эсрэг хандлага бүхэн Монголын тусгаар тогтнолд аюул учруулж, эдийн засгийг сульдааж, бүр дэлхийгээс тусгаарлах хэмжээний хор хохиролд хүргэж мэдэх нь. Та бүхэн Олон улсын өнөөгийн байдлыг тогтож сайн хар, мэдэр. Хятад улстай ухаалгаар харьцаж, хамтран ажиллаж чадаж байгаа улс орон бүхэн мөнгө олж, ашиг тусыг нь хүртэж, улс орноо өөд нь татаж байна.

Эцэст нь хэдэн зүйл хэлье. “50 га газар” бол Хэнтийн нөхөн сонгууль, У.Хүрэлсүхэд зориулсан сошиалаар дэвэргэж буй улс төр. Хоёрдугаарт, Ерөнхийлөгч Х.Баттулгын Хятадад хийсэн айлчлалын үр дүн бол урдаас үй олон хятад орж ирэх биш, харин урдаас үй олон мөнгө орж ирэх боломж нээгдлээ гэсэн үг. Гуравдугаарт, Хятадын хөрөнгө оруулалтыг төрийн бодлогоор шинэ түвшинд гаргах цаг болжээ. Дөрөвдүгээрт, монголчууд нийтээрээ хятадад хандах хандлага, сэтгэлгээндээ өөрчлөлт хийх цаг болсон байна. Эцэст нь хэлэхэд монголчууд усан далайд гарцгүй байж болно. Далайн тээвэр юунд хэрэгтэй вэ гэвэл том зах зээлд бараа таваараа хямд зардлаар хүргэх, тэндээс бараа таваар авахад л ач холбогдол нь оршдог. Тэгвэл монголчууд усан далайгүй ч дэлхийн хамгийн том хүн далайд гарцтай орон. 1,3 тэрбум хүнтэй зах зээл хамар дор маань байна. Дэлхийн бүх улс орнууд Хятад хэмээх хүн далайд сэлэхийг, загас жараахай, шүр сувд шүүрэхийг хүсч, тэмүүлж, хөдөлмөрлөж байхад бид өөрсдийнхөө байгаа царайг хар даа. Дэлхий биднийг галзуучууд гэж ойлгочих гээд байна шүү дээ.

Ингэж л бодогдоод байх юм. Та нарт тэгж санагдаж байна уу. Төрийн гурван өндөрлөгийн маань нэг нь сая Швейцарь гараад шидчихсэн. Арваад гишүүн дагуулаад. Гол зорилго нь С.Баярцогтын дансны хуулгыг олж ирэх байж. Ийм ажилтай явсныг нь үнэндээ ард түмэн ирсэн хойно нь мэдлээ. Урьд өмнө бол “гурав”-ынхаа хаашаа айлчлал хийх гэж байгааг мэддэг байлаа. Одоо ч өнгөрчээ, Суданд цэргийн хувцастай давхиж явахыг нь хардаг боллоо. Швейцарьт шилэн дансны хууль хэрэгжүүлэх гэж явааг нь сонсдог боллоо. Их хурлын дарга маань Швейцарьт хичнээн ширхэг нууц данс байсныг олсон гэнэ вэ. Хэдэн ч сая доллар байсан гээд байгаа юм бэ дээ. Эдний үгээр бол С.Баярцогт сэхэхээргүй болж, улс төрд шар шувталж байгаа бололтой. С.Баярцогт өөрөө хэвлэлийн хурал хийж “Тэр материалууд миний зөвшөөрлөөр өмнө нь Швейцариас ирчихсэн байсан юм. АТГ-ынхан мэдэж байгаа” гэлээ. Т.Аюурсайхан гишүүн болохоор “Үгүй ээ, би авчирсан” гэж байна. Итгэхийн тухайд бол Их хурлын даргын айлчлалд албан ёсоор багтсан төрийн түшээгийн үгэнд итгэхээс өөр аргагүй юм. Айлчлалаар явсан гишүүд “С.Баярцогтын данс…” гэсэн хоёр үгний эргэн тойронд баахан ярилаа. Өөр ямар ажил амжуулснаа ярихгүй байхыг бодоход үнэхээр л дансны хуулганд явсан болж таарлаа. Тэрнээс биш тэр сайдтай тийм ажил ярилаа, гэрээ хэлцэл хийлээ гэмээр юм. Төрийн өндөрлөгүүд маань мөн ч авсаархан айлчлал хийдэг болжээ.

Төрийн гурван өндөрлөгийн гадаадад хийх айлчлал албан ёсоор ҮАБЗ-ийн хэмжээнд хэлэлцэгдэж шийддэг. Ойрын айлчлалуудаас харахад Монгол Улсын хэмжээнд аюул занал нүүрлэсэн үйл явдал боллоо гэхэд ард түмэн нөгөө гурвыгаа ирж хайж мэдэх нь байна шүү. Их хурлын дарга Швейцарьт, Ерөнхий сайд Суданд, Ерөнхийлөгч Оросод… гээд сууж байвал яана. Муугаар бодоход айхавтар өвчин гарлаа гэхэд хөрш зэргэлдээ орнууд нь оготно зурам ч оруулахгүйгээр хилээ яс тас хаах үүргийг Олон улсын өмнө хуулиар хүлээдэг. Гэтэл манай гурван дарга хоёр хөршийнхөө хил дээр ирчихсэн “Би наад улсын чинь парламентын дарга нь юм аа, би Ерөнхий сайд нь юм аа, ормоор байна” гээд зогсож байвал юу болох вэ. Гэхдээ энэ улс орон иймдээ ч арай хүрчихээгүй гэдэгт найдъя. Найдаж байгаа учраас Их хурлын дарга Швейцарь руу явахыг төрийн гурван өндөрлөг сууж байгаад хоорондоо ярьсан байх. “Бид гурвын аль нэг нь очвол цаад нөхрийн чинь дансны хуулгыг өгчих юм шиг байна” гэж. “Очоод С.Баярцогтын хуулгыг авчихаар мөнгө өгсөн Оюу толгой нь ил болно. Бидний гарт орно. Гэрээг өөрчилнө гээд дайрахад хэрэг болно” гэж ярьсан л юм биз дээ. Хар үгээр тоймлож ойлгуулахад л энэ шүү дээ. Эд нар маань тэгээд дэлхийн гигант компанийг дийлнэ гэж боджээ. Нөгөөдүүл нь эдний бодлоор бөхөлзөх болов уу. Тоохгүй дээ.

Харин дотоодын улс төрийн хувьд С.Баярцогт бол тэдний хамгийн том өрсөлдөгч мөн. Москвагийн улсын их сургууль, Германы Гумбольдийн нэрэмжит Берлиний их сургууль төгссөн, Вашингтоны их сургуулийн докторант, орос, англи, герман, франц хэлтэй. 23 насандаа АИХ-ын депутат, УБХ-ын гишүүн. 33 наснаасаа хойш гишүүн, сайдын албыг тасралтгүй хашсан, дөнгөж 50 нас гарч байгаа эр. Арван жилээ алтан медальтай төгссөн гэдэг. Ямар гэр бүлд төрсөн, ямар сургуулиар боловсрол эзэмшсэн, ямар ажил алба хашсан, ямар найз нөхөд, гэр бүлийн хүрээлэлд амьдардаг… гээд улстөрчийн төлөвшлийн үйл явцыг нь монголчууд алган дээрээ байгаа юм шиг мэддэг. Ойр тойрных нь эх сурвалжууд бол эхнэрийг нь С.Баярцогтоосоо ч илүү боловсролтой эдийн засагч гэж ярьдаг, ийм л хүн. Манай гурван өндөрлөг бол хойд насандаа ч ийм боловсрол эзэмших нь юу бол. Доромжлол гэж бодохгүй байна. Хэнийх нь ч төлөвшиж боловсорсон үйл явцыг монголчууд бүгдээрээ мэдэх учраас хүн бүрийн мэддэг, ярьдаг зүйлийг бичлээ.

Гэхдээ С.Баярцогтыг бол барах нь барах байх. Монгол юм чинь. Харин Оюу толгойг бол манай нөхдүүд барахгүй байх гэдгийг дахиад хэлчихье. Барлаа гэхэд Оюу толгой олон жилээр гацна. Оюу толгой ажиллахгүй байлаа гэхэд өлсөхгүй, ядрахгүй хүмүүс Оюу толгойгоор оролдоод байгаа юм. Харин ард түмэн бол өлсөнө, ядарна. Нөгөө талаас нь харахад ийм том гэрээг хийж чадсан хүмүүст энэ хэрийн шагналыг дэлхийн том корпорациуд ямар ч хуулиас айхгүйгээр өгдөг нь капиталист ертөнцөд байдаг үйл явц. Тухайн улс орон байтугай дэлхийн эдийн засагт нөлөө үзүүлдэг томчууд бол хуультай нийцүүлсэн шагнал урамшууллын дотоод системтэй. Тэр нь сая сая доллар яригдана. Үнэн хэрэгтээ монголчууд бид мөнгө барьж үзээгүй болохоор том сонсогдоод байгаагаас биш, Эрдэнэтийн 49 хувийг худалдаж авсан 400 сая ам.доллар гэдэг чинь хөрөнгөтэй нийгэмд гайхширч гангинах мөнгөн дүн биш шүү дээ. Дэлхийгээр л нэг 400 саяын наймаа хийгдэж байгаа. Үүгээрээ С.Баярцогтыг авлига авчихсан гэж байгаа юм биш. Хаацайлж байгаа ч юм биш. Зүгээр л олон улсын том компанийн тухайд сайн төсөл хэрэгжүүлэхэд хувь нэмэр оруулсан хүнийг шагнадаг, тэр нь том мөнгөн дүн байдаг гэдгийг л сонирхуулж байгаа юм. Жижиг эдийн засагтай, жижиг улсын иргэн бидний л зан. Тийм болохоор монголчууд бид хэрсүү баймаар байна аа. Бид хөгжих хэрэгтэй байна. Нарийн дээрээ дэлхийд хийгдэж буй эдийн засаг, санхүүгийн бүх гэрээнүүд алдаатай байдаг. Түүнийгээ явцын дунд хоёр талаасаа сайжруулаад л явдаг. Алдаа их үү, бага уу гэдэг л байна. Оюу толгойн гэрээн дээр ингэж л хандах ёстой. Улс төрийн хийрхэл, сэтгэлийн хөдөлгөөн, мэдэхгүй зүйлээрээ оролдох, хүнд илүү хүрэх, таалагдах талаас нь Оюу толгойтой зууралдаж болохгүй. Хэрүүл л хүнд хүрдэг учраас Оюу толгойг хэрүүл болгоод байна. Гэтэл Оюу толгой ашиглалтад орсноор Монголын нийгэмд ямар их өгөөжөө өгч буй талаарх мэдээлэл нийгэмд хүрэхгүй байна л даа. Түүний нэг золиос нь л С.Баярцогт.

Ер нь бол энд Оюу толгойг ярих ч гэсэн юм биш шүү. Гол нь манай ихэс дээдэс С.Баярцогтоос өс хонзон авдаг шигээ ажиллаж чаддаг бол Монгол Улс хөгжих нь ээ гэдгийг л хэлэх гэсэн юм. Ийм шуурхай, ийм ажил хэрэгч байдлаар гурван тийшээ ээлжлэн нисч, хөрөнгө оруулалтын гэрээ хэлцэл хийж, анхаарлыг нь хандуулж, Монгол Улсаа хөгжүүлэх гэж зүтгэдэг бол мөн сайхан аа. Жишээлбэл, Швейцарь орон цагаараа хамгийн алдартай. Нисч очоод тэр олон алдартай брэндүүдийнх нь үйлдвэрлэлийг Монголдоо оруулаад ир л дээ. Дэлхийн хоёр том зах зээлийн дунд байна шүү дээ. Швейцарийн дэлхийд алдартай Patek Philippe, Audemars Piguet, Vacheron Constantin… өөр ямар ч брэнд байдаг билээ, ядаж нэгийнх нь үйлдвэрийг Монголд байгуулж, давуу эрхийн гэрээгээр хаяанд байгаа хоёр том зах дээрээ зараад сууж байя л даа.

Ингэхийн оронд сая Салхитад салхилж очиж популизм хийсэн шигээ Швейцарьт салхилж очин данс хуулга төдийхөн ярьсан чинь шившиг биш үү. Өнөөдрийн улстөрчдийн нийтлэг дүр төрх ийм л байгаа. Ингэж л ажилладаг. Хонзонгийнхоо төлөө ямар их эрч хүч, потенциал, хөрөнгө хүч, цаг хугацаа зарцуулна вэ. Хонзондоо зориулж буй энэ их эрчим хүчээ улс орныхоо хөгжилд зориулавал мөн ч их хөгжинө дөө. С.Баярцогт гэж нэг сул иргэнд зориулан фронтын шугам нээж байхаар өөр газар нээгээч. Улс орны аж ахуйн салбарт зориулсан фронт нээгээч. Таван толгой нүүрсээ гайгүй зараад эхэллээ. Тариа будаагаа ард түмэн хангалттай бэлдлээ. Мал сүрэг ч өслөө. Ядарсан муу ард түмэн чинь басчиг хөдөлмөрлөж л байна. Та гурвын нэмэр оролцоо гэж энүүнд байсангүй. Хонзон хорсолд зориулсан их нервийнхээ талыг нь ч болтугай нефтийн үйлдвэрт зориул. Бензинийг 1000 төгрөгөөр зараад эхлэхэд л ард түмэн та гуравт алтаар хөшөө босгоно. Та гуравт эрх мэдэл хангалттай бий. Түүнийгээ амьдралд хэрэгтэй зүйлийн төлөө зориул. Ард түмний амьдралд ямар ч хэрэггүй зүйлд зориулаад байна. Интернэт ухахаас өөр эдгүй суугаа С.Баярцогттой ноцолдож яах гэсэн юм. Нэг ёсондоо та гурав өөрсдийгөө доош нь хийж байна шүү.

-Ц.НЯМДОРЖ ГУАЙГААС ЮУГ НЬ СУРАХ ЮМ БЭ, ЭРДЭНЭТЭД ХҮҮГЭЭРЭЭ ДАМЖУУЛЖ БАРАА ШАХСАНЫГ НЬ, ХОРИГДЛУУДААР ХОЁР ТОМ ХАУС БАРИУЛСНЫГ НЬ СУРАХ ЮМ УУ-

Монгол Улсын Гавьяат хуульч,УИХ-ын гишүүн, Улсын дээд шүүхийн Ерөнхий шүүгч Дашдоржийн Дэмбэрэлцэрэн гэж монгол төрийн тулхтай түшээ, Монголын хуулийн салбарын үнэ хүндтэй эрхэм байлаа. Монголын төрд үгүйлэгддэг төрийн зүтгэлтнүүдийн нэг. Хүү нь удам залган хуульчаар ажиллаж байна. Шударга ёсны төлөө түүний отгон хүү Д.Мөнх-Эрдэнэ сайн эцгийн нэрийг хугалахааргүй зүтгэж явааг мэдэх хүмүүс нь мэднэ. Хэдхэн сарын өмнө дөө, нийслэлд зам чөлөөлөх “аян дайн” шахуу ажлыг хотоос эхлүүлэхэд учир мэдэх хүмүүс “Дэмбэрэлцэрэнгийн хүү удирдан зохион байгуулж байгаа юм билээ, ард нь гарах байх” гэж байсан. Олны амнаас гарсан “Дэмбэрэлцэрэнгийн хүү” гэсэн энэ хоёр үг магадгүй түүний үнэт зүйл байх. Эцгийн өгсөн нэр дээр эцгийнхээ бий болгосон улстөрчийн, хуульчийн үнэт капиталыг авч явна гэдэг амаргүй. Яагаад гэвэл түүний алдаа, оноо бүхэнтэй хамт сайн эцгийнх нь нэр өндөлзөнө. Нийслэлийн Засаг даргын ахлах зөвлөхөөр ажиллаж байгаад сая өөрийн хүсэлтээр ажлаа өгсөн Дэмбэрэлцэрэнгийн Мөнх-Эрдэнэтэй уулзаж, дэлгэрэнгүй яриа өрнүүлснээ хүргэе.

-Та бол Монголын тодорхой, том хуульч Д.Дэмбэрэлцэрэн агсны хүү. Удам дамжсан хуульч. Та саяхан дуулиан шуугиантайгаар ажлаа өгсөн Нийслэлийн Засаг дарга Су.Батболдын ахлах зөвлөхөөр ажилласан. Ямар ажил нь буруу байгаад танай дарга ажлаа өгөхөөр болов. Та хуульч хүнийхээ хувьд яаж харж, дүгнэж байгаа вэ?

-Өнөөдрийн Монголын нийгэмд хуулийн дагуу ажлаа явуулахад хүнд болчихож. Улстөржилт, талцал хуваагдал нь төрийн бүх шатанд даамжирлаа. Уг нь нийслэлд сайхан хамт олон, баг бүрдсэн. Засгийн газартайгаа хамтраад дүүрэг, хороо, төрийн албан хаагчдаа удирдаад нийслэлд ажил хийж болно. Саяны үйл явцыг харахад цэвэр нам доторх талцал хуваагдал нийслэл дээр буусны илрэл.

-МАН-ын доторх талцал хуваагдал уу?

-Тийм ээ. Нийслэлийн иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлаас, мөн Засгийн газрын зүгээс Нийслэлийн Засаг даргын 2016, 2017, 2018 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөрийн хэрэгжилт сайн байна гэж дүгнэсэн. Гэтэл гэнэт л Засгийн газрын тэргүүний зүгээс “Хуулиар хүлээсэн чиг үүргээ хэрэгжүүлж чадахгүй байгаа учраас огцруулах нь зүйтэй” гэсэн санал ирсэн. Тэгээд л С.Батболд дарга улс төрийн нөхцөл байдлыг үнэлээд чөлөөлөгдөх өргөдлөө өгсөн байх.

-Шинэ Ерөнхий сайд тодорхой үндэслэлүүдээр л С.Батболд даргатай хамтарч ажиллахаас татгалзсан байлгүй дээ?

-Энд нэг зүйлийг хэлье. Миний тантай ярилцаж байгаа нь ажлаа өгсөн даргаа өмөөрөхөд зориулагдсан юм биш шүү. Та бид хоёрын ярих сэдэв ч биш. Зүгээр таны зүгээс миний хамгийн сүүлд эрхэлж байсан ажлаас маань яриагаа эхлүүлж байна гэж ойлгоод хариулж байна. Ер нь бол Засгийн газрын тэргүүний ярьсан огцруулах үндэслэлийн гол нь “утаатай тэмцээгүй байна” л гэсэн байсан.

-Үнэндээ ч хотын утаа гамшгийн хэмжээнд үргэлжилсээр л байна шүү дээ?

-Үнэн. Гэхдээ санхүүжилтийг нь шийдэхгүйгээр ямар ч мундаг дарга байгаад утааны эсрэг дорвитой ажил хийж чадахгүй. Хоёрхон жилийн дотор илбийн юм шиг шийдчих ч ажил биш. Гэхдээ нийслэл өөрийн дотоод нөөц боломжоо ашиглан олон улсын байгууллагуудтай хамтарч, хоёр жил хагасын хугацаанд утааны эсрэг үе шаттай ажил хийгээд явсан. Тухайлбал, Сүхбаатар, Чингэлтэй дүүргүүдэд сервис центр төсөл хэрэгжээд явж байна. Энэ төслийг цааш нь нийслэлийн гэр хорооллын бүсэд байгаа 80 гаруй хороонд хэрэгжүүлж, 200 мянган айл өрхийг дэд бүтцэд холбох ёстой. Зөвхөн гэр хорооллын бүсэд 200-300 өрхийг дэд бүтэцтэй холбоход 5-10 тэрбум төгрөг шаардлагатай. Нийтэд нь тооцохоор эхний ээлжинд 2-3 их наядын хөрөнгө хэрэгтэй байгаа юм. За тэгээд бид гэр хороололд газрыг ипотекийн зээлийн урьдчилгаа төлбөрийн 30 хувьд тооцож санхүүжүүлэх ажлыг эхлүүлсэн. Энэ арга хэмжээний хүрээнд гэхэд 100 гаруй өрх айл орон сууцтай болсон. Цаашид энэ арга хэмжээг өргөжүүлэх ёстой. Дахиад л санхүүжилт хэрэгтэй. Би хувьдаа айл өрх бүрийг орон сууцтай болоход нь дэмжлэг үзүүлж, цэвэр, бохир, халуун, хүйтэн ус, дэд бүтцэд холбох нь төрийн бодлого гэж харж байгаа. Тэгэхээр утаатай тэмцэх нь зөвхөн нийслэл бус, Засгийн газраас, Улсын Их Хурлаас хамаарах ажил болох нь тодорхой байгаа биз.

-Тийм хөрөнгө мөнгөний боломж С.Батболдын үед байсан уу?

-Байхгүй. Та бид мэднэ. Монгол Улс 2016-2018 оны хооронд энэ тэндээс зээлсэн өмнөх өрүүдийг дарсаар байгаад таарсан. Томоохон төсөл, хөтөлбөрүүдэд зориулж сүүлийн 2 жилд улс, нийслэлийн төсөвт мөнгө тавиагүй. Бид аймаг орон нутгаа хөгжүүлэх, төвлөрлийг сааруулахын тулд тэнд хөрөнгө оруулалт хийж, дагуул хотуудыг бий болгох ёстой. Гэтэл хөрөнгө санхүүгийн боломж хязгаарлагдмал байна. Хотын удирдлагын хувьд арга ядаад 1994 оноос хойш өөрчлөгдөөгүй байсан Нийслэлийн эрх зүйн байдлын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төслийг боловсруулж, Засгийн газраар дамжуулан 2017 оны зургадугаар сард УИХ-д өргөн мэдүүлсэн. Дэлхийн томоохон хотууд тулгамдаж буй асуудлуудаа Засгийн газар, гадаадын зээл, тусламжаас хамааралгүйгээр шийдэхийн тулд өөрөө бие даан олон улсын санхүүгийн зах зээл дээр бонд гаргадаг жишиг бий. Бид энэ жишгээр нийслэлийн хөгжлийн томоохон төсөл, хөтөлбөрийг санхүүжүүлэх бонд гаргах эрх авахаар уг хуулийн төсөлд тусгасан. Гэтэл одоо хүртэл тэр хууль батлагдаагүй. Нийслэлийн санхүүгийн боломж, нөхцөл байдлыг харахаар 20-30 жилийн хугацаатай нэг хүртэл тэрбум ам.долларын бонд гаргаад гэр хорооллыг дэд бүтэцтэй холбох томоохон төсөл хэрэгжүүлэх бүрэн боломжтой юм.

-Улаанбаатар хотод бонд босгоод төлөх эдийн засгийн чадамж бий юу?

-Бий. Нийслэл 2016-2018 онд 100 гаруй тэрбум төгрөгийн концессын өрийг төлсөн. Хотын эдийн засгийн боломж, нөхцөлийг харж хөрөнгө босгох хэрэг шүү дээ. Хотод боломж байгаа учраас ашиглая, шийдье гэхээр өнөөдрийг хүртэл хуулийг нь баталж өгөхгүй байна. Тэгээд төсвөөсөө мөнгө өгөхгүй. Ингээд утаатай тэмц гээд байдаг. Гэхдээ бид өнгөрсөн хоёр жил гаруйн хугацаанд байгаа боломждоо тулгуурлаад бололцоотой бүх бодлогын арга хэмжээнүүдийг авсан. Нийслэлд байнга оршин суухаар шилжин ирж байгаа хүмүүсийн шилжилт хөдөлгөөнийг зогсоосон. 2001 оноос хойш жилд 20-30 мянга орчим хүн хотод шилжин ирж байсан бол одоо энэ тоо эрс багассан. Байнга оршин суухаар орон нутаг руу шилжин явагсдын тоо ирж байгаа иргэдийн тооноос давсан. Бас суурьшлын бүсийн хязгаарыг тогтоосон. Дуртай нэг нь хаанаас ч хамаагүй ирээд гэр бариад суухыг зогсоосон. Захиргааны арга хэмжээнүүд л дээ. Мөн нийслэлийн найман дэд төвөөс эхний ээлжинд Сэлбэ, Баянхошууны дэд төвийн ажлыг эхлүүлсэн. Энэ хавар Дэнжийн мянга, Дамба дэд төвийн ажил эхлэх гэж байна. Эдгээр төслүүдийн хүрээнд энэ хавийн айл өрхүүдийг дулаан, цэвэр, бохир ус гээд дэд бүтцэд бүрэн холбож, явган хүний зам, автомашины зам, гэрэлтүүлгийг хамтад нь шийдвэрлэнэ. Энэ бүх ажлын цар хүрээг өргөжүүлэх гэхээр мөнгөн дээр гацчихдаг. Дээр нь энэ их улстөржсөн талцал хуваагдал хотын тулгамдсан асуудлуудыг шийдэхэд саад болж байна. Уг нь улс төрчид улс орон, нийслэлийнхээ өмнө тулгамдаж байгаа асуудлаа шийдвэрлэхэд цаг заваа зориулах ёстой л доо.

-Одоо нийслэлийн удирдлага солигдож байна. Тэд ер нь юу хийж чадах вэ, нэн түрүүнд ямар ажлыг барьж аваасай гэж бодож байна?

-Ямар ажил хийх ёстой нь тодорхой. Өнгөрсөн 2016 оны сонгуулиар Монгол ардын нам ард түмэнд амлалт өгсөн. Ард түмэн дэмжээд сонгосон. Өнөөдөр нийслэлийн иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын 45 суудлын 34-ийг нь авсан. Засаг даргаа томилох бүрэн эрх нь байна. Одоо ард түмэнд амласан амлалтаа л биелүүлэх л үлдсэн. Баталсан, батлуулсан үйл ажиллагааны хөтөлбөрөө хэрэгжүүл. Хийх ажил нь цагаан цаасан дээр хараар дурайж байна. Гудамжаар алх, иргэдтэй уулз, айл өрхийн амьдралтай танилц. Тэд юу хийх ёстойг хэлээд өгнө.

-Өнөөдөр төр хүчгүй, төрийн албан хаагчид аймхай хулчгар байгаа юм шиг харагддаг. Гэхдээ нийслэл дээр энэ байдал арай өөр байгаа нь анзаарагдсан. Жишээ нь тэр зам чөлөөлж байгаагаас харахад?

-Хот гэдэг бол хамтын амьдрал, дэг журам. Та ямар ч их мөнгө хөрөнгөтэй том компанийн захирал байлаа гээд нэг хотод амьдарч байгаа хүмүүсийнхээ эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах эрхийг хязгаарлаж, халдаж болохгүй. Энэ буруу хандлага, үйлдлээс болж нэг гудамжинд, нэг хороонд хамт амьдарч буй иргэд нь өдөр бүр амь нас, эрүүл мэндээ эрсдэлд оруулан автомашины замаар алхаж байна. Төрийн өмчийн газрыг гэрээ байгуулаад, тодорхой зориулалтаар ашиглана гэж авчихаад гэрээгээр хүлээсэн үүргээ биелүүлэхгүй байна. Энэ бүгдийг л засахаар бид ажилласан, хуулийг хэрэгжүүлсэн. Газраа тойруулаад нэг хашаа хатгачихсан, тэр нь хогонд дарагдчихсан олон жил болсон байсныг бид хуулийн хүрээнд чөлөөлсөн. Тэр газраа зарах санаатай юм уу, яах гээд байгаа юм мэдэхгүй, нэг л их том хүмүүс байсан. Зориулалтын дагуу ашиглаж чадахгүй бол болих хэрэгтэй. Улаанбаатар хотод ногоон байгууламж, цэцэрлэгт хүрээлэн, явган хүний зам шаардлагатай байна. Иргэдэд үр хүүхдээ салхилуулах талбай хэрэгтэй байна. Төр хүчтэй, хүчгүй, төрийн албан хаагчид аймхай хулчгар гэхээсээ илүүтэй Монголын төр баталсан хуулиа хэрэгжүүлж чадаж байна уу гэдэг асуудал л байгаа. Цагаан цаасан дээр хараар бэлээхэн дурайж байгаа хуулийг амь оруулах л хэрэгтэй. Бид ийм л концепцоор нийслэлд зам, газар чөлөөлөх ажлыг хэрэгжүүлсэн. Бараг 80 га газрыг нийтийн эзэмшилд шилжүүлж чадсан шүү. Мөн 2019 оны төсөвт анх удаа зөвхөн явган хүний зам барихад зориулж дөрвөн тэрбум төгрөг батлуулсан. Ажил маань нэлээн урагштай явсан. Одоо үлдсэн хүмүүс энэ эрчээ алдахгүй ажиллах байх гэж найдаж байна. Долоон буудалд буй иргэн Доржийн газрыг төр хуулийн хүрээнд асуудалгүй чөлөөлдөг байж, хотын төв дэх нэг компанийн захирлын мэдлийн хууль зөрчсөн байшинг албадан буулгаж, газрыг чөлөөлөхөд өөрөөр хандаж, давхар стандарт тогтоож болохгүй шүү дээ. Ер нь бол намайг хотын даргын ахлах зөвлөхөөр ажиллах хугацаанд нийслэлд хуулийг хэрэгжүүлэхэд асуудал байгаагүй ээ. Энэ нь манай төрийн албаныханд “Болдог юм байна” гэсэн итгэлийг өгөх шиг болсон. Төрийн албанд дээрээсээ доошоо нэг бодлоготой, зорилготой байхын давуу тал нь энэ юм. Тэр үед газрын албаны ажилтнууддаа миний зүгээс гурван зүйл л хэлсэн “Та нарын ард Монгол төрийн хууль байна. Та нарын ард эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах эрх нь зөрчигдөж байгаа ард түмэн байна. Та нарын ард Та бүхнийг хамгаалах бид байна. Зүгээр л хуулийг хэрэгжүүл” гэж.

-Ингээд хотод хамгийн их хэл ам дагуулдаг газар чөлөөлөх, зам чөлөөлөх, явган хүний зам барих ажлыг хийлээ. Бас бус адармаатай цөөнгүй ажлыг нийслэлд хуулийн хүрээнд хийж, эхлүүлж байгаа нь мэдрэгдсэн. Харин энэ бүгдийн хариу нь Засаг дарга чинь бүрэн эрхийнхээ хугацааг дуусгаж чадалгүй огцорсноор илэрч байна уу?

-(инээв). Арай ч тэгж бодохгүй байна.

-Би бол тэгж бодож байна. Энэ хэдийг зайлуулахгүй бол цаашдаа баллах юм байна гэж намын чинь томчууд бодсон байх?

-Үгүй байлгүй дээ. Төрийн аль ч шатанд, нийслэл, аймаг, орон нутагт Монголын хууль алагчлалгүй үйлчилдэг байх учиртай. Гэхдээ манайхан дотор чинь хуулийг зарчимгүй хэрэглэж, хэрэгжүүлж сурчихсан нөхдүүд бий, бий. Үүнийг халах, засах цаг болсон.

-Таны сүүлийн хоёр жил ажилласан нийслэлийн хувьд ийм байдаг байж. Энэ сэдвийг ингээд орхиё. Та энэ албанаасаа өмнө Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газарт Хууль, эрх зүйн газрын даргаар ажиллаж байсан. Засгийн газрын халуун гал тогоонд хуулийг жинхэнэ эх барьж байсан хүмүүсийн нэг. Өнөөдрийн Засгийн газрын үйл ажиллагааг яаж харж байна. Үнэндээ төр засаг бол самуунтай байна. Гүйцэтгэх засаглал, хууль тогтоох засаглал хоёр нь холилдоод бүр нэг бантан болчихсон?

-Төрийн дээр нам гараад зогсчихож. Үүнийг л буулгах ёстой. Яг үнэндээ нам гэдэг чинь Монголд үйл ажиллагаа явуулж байгаа ТББ-уудын нэг нь шүү дээ. Улс төрийн үзэл бодлоороо иргэд эвлэлдэн нэгдсэн нэг л ТББ байхгүй юу. Нам бол төр, нийгмийг чиглүүлэгч хүч гэсэн хуулийн заалтыг 1990 оны гуравдугаар сарын 23-ны өдөр Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлт, өөрчлөлтөөр хүчингүй болгоод 29 жил болж байна. Манай шинэ Үндсэн хуулийн 16 дугаар зүйлд ч иргэд нийгмийн болон өөрсдийн ашиг сонирхол, үзэл бодлын үүднээс нам, олон нийтийн байгууллага байгуулах, сайн дураараа эвлэлдэн нэгдэх эрхтэй гэж заагаад нам, олон нийтийн байгууллага нийгэм, төрийн аюулгүй байдлыг сахиж, хуулийг дээдлэн биелүүлнэ гэж хуульчилсан. Гэтэл өнөөдөр улс төрийн намууд төрийн дээр гараад заларчихсан, үүрэг, чиглэл өгөөд сууж байна шүү дээ. Намын дотоод амьдрал, асуудлаа хуулийн хүрээнд шийдвэрлэх хэрэгтэй болохоос төрийн хуулиар зохицуулсан асуудалд хөндлөнгөөс оролцож, эрхээ хэтрүүлж болохгүй юм. Нам, намын гишүүдийн эрх ашгаас хол илүү улс орны, нийт ард иргэдийн эрх ашиг гэж байгааг бид мартаж болохгүй. Ер нь тэгээд төрийн хуулиас давсан намын шийдвэр гэж хаана ч байх ёсгүй.

-Ийм үзэл бодолтой хүн, улс орны эрх ашгийг нэгдүгээрт тавьдаг улстөрч байдаг юм уу?

-Бид улсаа бодох юм бол нам төрийн дээр сандайлаад суучихсан энэ байдлыг халж, байр байранд нь тавих л ёстой.

-“Тэгэхийн тулд одоо яах ёстой вэ” гэдгийг л нийгмийн эрүүл хэсгийнхэн бүгд ярьж байна шүү дээ?

-Хамгийн эхэнд авах ёстой арга хэмжээ бол хэсэг эрх мэдэлтэн, албан тушаалтан 2000 онд Монгол Улсын Үндсэн хуульд халдаж, хууль зөрчин, дур зоргоороо нэмэлт, өөрчлөлт оруулсныг засч залруулах цаг болсон. 2000 оны дордохын долоон өөрчлөлт гэдгийг хүчингүй болгох ёстой. Энэ балмад явдал анх 1999 онд болсон. Тэр үеийн эрх баригчид Үндсэн хуульд 1999 оны арванхоёрдугаар сарын 24-ний өдөр нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан байдаг. Ингэхдээ нэг өдрийн өмнө хуулийн төсөл өргөн бариад маргааш нь баталчихсан байдаг юм. Тоталитар, авторитар, фашист дарангуйлагч дэглэмтэй биш л бол ямар ч ардчилсан, эрх зүйт төртэй улс орон Үндсэн хуульдаа ийм гэрлийн хурдаар өөрчлөлт хийсэн тохиолдол байхгүй. Энэ үйл явдал манай дарга нар эрх мэдэл, албан тушаалдаа эрдэж, ард түмний хүсэл зоригийг үл тоодгийн тод илэрхийлэл болсон шүү.

-Гэхдээ Үндсэн хуулийг өөрчлөхөд хүндэтгэх шалтгаан хэрэгтэй. Зайлшгүй өөрчлөх л шаардлага гарсан болоод тэр байх?

-Тийм амин чухал шалтгаан байгаагүй л дээ. Энэ процесс цааш ингэж үргэлжилсэн байдаг юм. Иргэдийн мэдээллийн дагуу Үндсэн хуулийн Цэц маргаан үүсгэж, 2000 оны гуравдугаар сарын 15-ны өдөр дунд суудлын хуралдаанаасаа Үндсэн хууль зөрчсөн байна гэж дүгнэлт гаргасан. Үндсэн хуулийн Цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх тухай хуульд зааснаар Цэцийн дунд суудлын хуралдаанаас хэрэв тухайн хуулийг Үндсэн хууль зөрчсөн байна гэсэн дүгнэлт гарах л юм бол тэр хуулийн үйлчлэл зогсох учиртай. Тэгээд Үндсэн хуулийн Цэцийн Их суудлын хуралдаан тэр оны арваннэгдүгээр сарын 29-ний өдөр болж өмнөх шийдвэрээ баталгаажуулан, Үндсэн хууль зөрчсөн нэмэлт, өөрчлөлтийг хүчингүй болгоод 1992 оны Үндсэн хуулийн бүх зүйл заалт хүчин төгөлдөр хэвээр мөрдөгдөнө гэж шийдвэртээ заасан. Гэтэл ердөө маргааш нь нөгөө төслөө дахиад санаачилж, тэр өдөр нь Засгийн газрын ээлжит бус хуралдаан зарлаж хуралдуулаад Засгийн газрын санал, дүгнэлтийг авсан. Ингээд хэдхэн хоногийн өмнө Үндсэн хуулийн Цэцээс хүчингүй болгосон нэмэлт, өөрчлөлтийг ижил аргаар, яг нэг жилийн дараа буюу 2000 оны арванхоёрдугаар сарын 14-ний өдөр дахин баталчихсан байдаг.

-Үндсэн хуульдаа 14 хоногийн дотор өөрчлөлт хийсэн гэдэг бил үү?

-Тэгсэн. Тэр үед өнөө л Ц.Нямдорж, Ч.Улаан, Ө.Энхтүвшин нар Засгийн газрын гишүүн, сайд байсан. Уул нь 14-хөн хоногийн өмнө Үндсэн хуулийн Цэц “Энэ нэмэлт, өөрчлөлт чинь Үндсэн хууль зөрчсөн шүү” гээд дүгнэлт гаргаад хүчингүй гээд шийдвэрлэчихсэн байсан юм шүү дээ. Энэ нөхөд хууль мөрддөг, мэддэг байсан бол эхлээд Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг ард түмнээрээ хэлэлцүүлж, саналыг нь сонсох ёстой байсан. Хууль, Улсын Их Хурлын бусад шийдвэрийн төсөл боловсруулах, өргөн мэдүүлэх журмын тухай хуульд заасны дагуу Үндсэн хуулийн Цэцээс санал, дүгнэлт авах ёстой байсан. Бүгдийг нь зөрчсөн. Бүүр давраад, хадуураад тэр үед УИХ-ын Хууль зүйн байнгын хороогоор Үндсэн хууль бол хууль биш тул Ерөнхийлөгч хориг тавих эрхгүй гэсэн дүгнэлт хүртэл гаргуулж байсан байдаг. Их сургуулийн хуулийн ангийн нэгдүгээр курсийн оюутан хүртэл Үндсэн хууль бол улс орны хамгийн чухал хууль гэдгийг мэднэ дээ. Дэлхийн олон орны хуульчдын гарын авлага болсон, тайлбар, тодорхойлолтыг нь АНУ-ын Дээд шүүхийн шийдвэрүүдэд эшилдэг, нэр хүндтэй Блэк хууль зүйн нэр томьёоны толь бичиг (Black`s law dictionary)-т “Үндсэн хууль”-ийг улс орны бүрэн эрхт байдал, төрийн байгууламжийн хэлбэр, үйл ажиллагааны үндсэн зарчмууд, институцийг тогтоож, иргэдийнх нь эрх, эрх чөлөөг баталгаажуулж байгаа хамгийн гол хууль гэж тодорхойлсон байдаг. Миний аав тэр үед УИХ-ын чуулганы нэгдсэн хуралдаан дээр “Хууль зүйн байнгын хороо Үндсэн хуулийг хууль биш гээд улмаар Ерөнхийлөгч хориг тавих эрхгүй гэж үзсэнд харамсаж байна. Хууль зүйн байнгын хорооны энэхүү дүгнэлт, эрх зүйн хөгжлийг, эрдэмтэд, судлаачид, ялангуяа оюутнуудыг буруу замаар хөтлөх аюултай” гэж хэлж байсан байдаг юм. Нэг хөгтэй зүйл нь хуульч биш зарим УИХ-ын гишүүд бүр гайхаж хоцроод “Үндсэн хууль, хууль биш юм бол бид сая юунд нэмэлт, өөрчлөлт оруулчихсан юм бэ? УИХ-ын шийдвэр чинь хууль, тогтоол гэсэн хэлбэртэй байдаг биз дээ” гэж асууж байсан байдаг л даа. Ер нь тэгээд зарчимгүй, мэргэжлийн ёс зүйгүй, эрх мэдэлд шунасан, цагийн аясаар хувирч, албан тушаалтнуудад үйлчилдэг нөхдүүд ийм аюултай юм шүү.

-Ард түмнээс заавал санал авах ёстой юу?

-Тэгэлгүй яахав. Үндсэн хуулийн Цэцийн шийдвэрт ч тэгж заасан. Аливаа төрийн эрх мэдэл ард түмнээс эхтэй. Тийм ч учраас Үндсэн хуулийн Удиртгал хэсэгт “Монголын ард түмэн бид Үндсэн хуулийг даяар олноо зарлан тунхаглаж байна” гэсэн байгаа. Ардын Их Хурал 1992 онд Үндсэн хууль батлахын өмнө 1991 оны зургадугаар сарын 10-ны өдрөөс есдүгээр сарын 01-ний өдрийн хооронд гурван сарын хугацаанд ард нийтээр хэлэлцүүлсэн. Тэр үед нийт долоон мянга гаруй байгууллага, хамт олон, 900 мянга гаруй хүнийг хамруулан хэлэлцэж, давхардсан тоогоор 200 мянга гаруй санал гаргасан байдаг.

-Тэгвэл 1999, 2000 онд эрх баригчид Үндсэн хуулийн өөрчлөлт оруулахдаа ард түмнээр хэлэлцүүлээгүйн “гай” одоо гарч байгаа юм байна гэж нэг мөр ойлгоё?

-Ийм эх захгүй, хуулийг уландаа гишгэдэг, дураараа нулимдаг, зарчимгүй, өөртөө тохируулж хэрэглэдэг байдал нь явсаар, ужигарсаар өнөөдрийн энэ эх захгүй байдлын суурь үндэс, нам төрийн дээр гишгэчсэн увайгүй үйлдэлд хүргэлээ. Нам гэдгийн цаана би ард түмний нэр барьсан хэдхэн улстөрчдийг ярьж байгаа юм. Намын жирийн гишүүд үүнд огт хамаагүй. Та бүхэн 1992 оноос хойших хоёр том намын удирдлагуудыг хараарай. Хэдхэн л хүн байгаа биз дээ. Төрийн эрх мэдлээс огт буудаггүй хэдхэн хүний асуудал. Намын олон мянган жирийн гишүүдийн итгэл үнэмшил рүү ус цацаж буй энэ хэдэн хүн дарга, сайдын албыг насаараа хашлаа. Дарга нарын амьдрал сайжирсан байна. Ард түмний амьдрал сайжраагүй байна. Тийм учраас энэ нөхөд одоо бүгдээрээ болих хэрэгтэй. Монгол төрийн сайдыг зургаан удаа хашиж байгаа хүн одоо болих хэрэгтэй. Таван удаа Хууль зүйн сайдын албыг хийж байгаа хүн одоо болих хэрэгтэй. Ц.Нямдорж Хууль зүйн сайдыг насаараа хийлээ гээд Монголд шударга ёс тогтсонгүй, хууль ёс бэхэжсэнгүй. Тийм учраас энэ хүмүүс ёс зүйн хариуцлага хүлээгээд болих хэрэгтэй. Үе үе нэг их том улс төрийн шоу хийж, мэдэгдэл хийдэг. Би яагаад энэ 2000 оны Үндсэн хуулийн дордохын долоон өөрчлөлтийг хүчингүй болгохыг дэмжиж байна гэхээр засаглал хоорондын тэнцвэрийг алдагдуулчихсан. Намаас нэр дэвшүүлсэн байж болно. Үндсэн хуульд УИХ-ын гишүүн сонгогдсоноосоо хойш нийт иргэд, улсынхаа эрх ашгийг дагаж мөрдөнө гэж заасан болохоос биш, намын эрх ашгийг дагаж мөрдөнө гэж заагаагүй. Дордохын долоон өөрчлөлтөөс болж наад зах нь гишүүд саналаа ил хураадаг болсон. Ингэж УИХ-ын гишүүдийг намын бүрэн хяналтад оруулсан. Өнөөдөр намын бодлогоос өөр санал гаргасан, байр суурь илэрхийлсэн гээд намаас хөөнө гээд л сууж байна. Тэгээд намын бодлогыг нь хэн тодорхойлж байна гэхээр Удирдах зөвлөлийн 20 гаруй хүн л байна.

-Иймэрхүү завхарсан жишээ олон байгаа байх аа?

-Улсын Их Хурал хууль тогтоох байгууллага. Хууль тогтоох үйл ажиллагааны чанар, үр нөлөө буурсан. Хуучин бол чуулганы ирц 2/3 гэсэн харьцаагаар бүрддэг, тэндээс олонхын саналаар асуудлыг шийддэг байсан бол одоо ердийн олонхоор хууль баталдаг болсон. 39 гишүүн чуулганд сууснаар ирц бүрдэж байна. Үүнээс олонх гэхээр 20 хүн. Гэтэл өнөөдөр харахад энэхүү 20 хүний чинь 16 нь Засгийн газрын гишүүн байна. Дөрвөн гишүүн нэмэхэд л ямар ч хуулийг батална. Гэтэл УИХ гэдэг чинь Засгийн газрын үйл ажиллагаанд хяналт тавих, тайланг нь сонсох, шаардлагатай бол хариуцлага тооцох бүрэн эрхтэй байгууллага. Наад захын жишээ гэхэд УИХ-аас жирийн иргэд, олон мянган жижиг, дунд үйлдвэрлэл эрхлэгчдэд зориулж төсөвт олон тэрбум төгрөг батлаад өгсөн. Жижиг, дунд үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх сан чинь Засгийн газрын тусгай сан, харилцаа нь Засгийн газрын тусгай сангийн тухай хуулиар зохицуулагддаг. Гэтэл энэ сангийн үйл ажиллагааг ямар байдалд оруулж, эрх мэдэлтнүүд яаж хувааж авсныг монголчууд бүгдээрээ харлаа. Өнөөдөр хуулийн байгууллага УИХ-ын дөрвөн гишүүнийг бүрэн эрхийг нь түдгэлзүүлж шалгах гэхээр Халдашгүй байдлын дэд хорооны дүгнэлтийг үндэслэн аваад л үлдэж байна. Энэ дэд хорооны таван гишүүний дөрөв нь Засгийн газрын гишүүн, дарга нь бүр Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд байна. Засгийн газрын тусгай сангийн хөрөнгийн хууль бус зарцуулалттай холбогдсон асуудлыг Засгийн газрын гишүүд үнэмлэхүй олонхыг нь бүрдүүлдэг дэд хороо хэлэлцээд сууж байдаг завхарсан юм байж болохгүй биз дээ. Сонирхлын зөрчилтэй шийдвэр гэж үүнийг л хэлнэ.

-ЖДҮ-ийн хууль бус зарцуулалтад холбогдсон албан тушаалтнуудад иргэд үнэхээр итгэл алдарч, дургүйцэж байгаа. Та УИХ баталсан төсвөө зориулалтын дагуу зарцуулж байгаа эсэхэд хяналт тавьж чадахгүй байна гэж үзэж байна уу?

-Тийм. Ер нь энэ ЖДҮ-ийн асуудал бол Эрүүгийн хуулийн 22 дугаар бүлэгт заасан Авлигын гэмт хэрэгт хамаарах, төсвийн хөрөнгийг зориулалтын бусаар зарцуулах, гэмт хэргийг үйлдэхэд бүлэг этгээд хамтран оролцсон байж болзошгүй, найм хүртэл жилийн ялтай тун ноцтой хэрэг шүү. Ийм ноцтой асуудал үүсчихээд байхад УИХ баталсан төсвийнхөө зарцуулалтад хяналт тавих Түр хороо байгуулж шалгах гээд чадахгүй байна. Учир нь УИХ-ын гишүүд нь давхар дээл өмсөөд Засгийн газар дотроо ороод суучихаар нөгөө төрийн эрх мэдэл харилцан хяналттай байх тэнцвэр нь алдагдчихсан. Цаашдаа 16 биш бүр УИХ-ын 20 гишүүн давхар дээл өмссөн Засгийн газар байгуулагдвал яах юм? Аюул нь эндээ байгаа юм. Засгийн газар олон улсын гэрээ, хэлэлцээр байгуулдаг. Үндсэн хууль зөрчиж олон улсын гэрээ байгуулах тохиолдолд хүчингүй болгох эрх нь УИХ-д байгаа. Гэтэл дээр дурдсан жишээнээс өнөөдөр хүчингүй болгох боломж хязгаарлагдсан байна. Гэх мэтчилэн ноцтой олон асуудал, аюул байгаа учраас бид үүнийг өөрчлөх ёстой. Хүмүүсийн зүгээс тэгээд дордохын долоон өөрчлөлтийг хүчингүй болгосны дараа яах юм бэ гэдэг. Эрх мэдэлтнүүд өмнөх шигээ бас өөрсдөдөө зориулаад Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулчих вий дээ гэсэн болгоомжлол иргэдийн дунд байна. Хашраад байна шүү дээ. Бид Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулахдаа төрийн сахилга хариуцлагыг нэмэгдүүлэх, хууль тогтоох үйл ажиллагааны чанарыг сайжруулах, засаглалын зөв хуваарилалт, хоорондын тэнцвэрийг хангах чиглэлээр ард түмэнд хэрэгтэй өөрчлөлтийг хийх ёстой. Сайн жишээ олон байна. Өнөөдөр бид төсвийн сахилга, хариуцлагыг ярьж байна. Үндсэндээ, ирээдүй хойчийнхоо идэх ёстой мөнгийг одоо зээлээд л төсөв батлаад явж байгаа. Төсвийн алдагдлын байж болох дээд хэмжээг Үндсэн хуульд хатуу зааж өгөх ёстой. Өнөөдөр УИХ төсвийн алдагдлыг ес, 10 хувьтай баталж байна. Үүнийг дандаа гадны зээлээр нөхөж байгаа. Ирээдүй хойч маань төлөхөөр өр тавьж байгаа. Уг нь бол төсөв алдагдалтай батлагдвал төсвийн тухай хууль нь Үндсэн хууль зөрчсөн болдог, Засгийн газар нь хариуцлага хүлээдэг ийм тогтолцоо руу орох ёстой л доо. Ингэж чадвал Засгийн газар бүсээ чангална, тансаглалаа зогсооно, үр ашиггүй зарцуулалтаа хянана, чамбай төсөв орж ирнэ. Нөгөө талаасаа хууль тогтоох үйл ажиллагааныхаа чанарыг сайжруулж, илүү судалгаатай, үр дүнтэй ажиллах болно. Эрх мэдлээ хэтрүүлж, хууль зөрчин, дур зоргоороо аашлаад байгаа албан тушаалтнуудыг огцруулдаг, хариуцлага тооцдог зохицуулалтуудаа тодорхой болгох хэрэгтэй. Засаглалын ойлгомжгүй байдлыг засах, эрх мэдлийн хуваарилалтыг оновчтой болгох, шүүх, хууль хяналтын байгууллагыг улс төрөөс хараат бус болгох чиглэлээр Үндсэн хуульдаа тодорхой зохицуулалтуудыг шинээр хийх шаардлагатай байна. Жишээ нь, шүүгчийн хараат бус, шүүхийн бие даасан байдлыг хангах зорилготой Шүүхийн ерөнхий зөвлөл гэж Үндсэн хуулийн байгууллагыг Ерөнхийлөгчийн нөлөөнөөс гаргах ёстой. Гэтэл манайд уг зөвлөлийн дарга, гишүүдийг, дээр нь бүх шатны шүүгчдийг Ерөнхийлөгч томилж, чөлөөлж байна. Мэргэжлийн хуульчид, хараат бус шинжээчдийн зүгээс хуульчдын дундаас шилж сонгож, нэр дэвшүүлсэн хүнийг улс төрийн албан тушаалтан болох Ерөнхийлөгч шүүгчээр томилохгүй, хөндлөнгөөс нөлөөлөх боломж олгосон хуулийн зохицуулалтуудыг өөрчлөх нь зөв. Аль нэг Ерөнхийлөгчийн үед тэрний шүүх, энэний шүүх гэж байж болохгүй биз дээ. Монголын ард түмний шүүх л байх ёстой. Энэ мэт тодорхой болгох маш олон тулгамдсан асуудал байна.

-Үе үеийн Ерөнхийлөгч Монголын шүүх, хууль хяналтын байгууллагад “гай” болж байна гэж судлаачид бичих боллоо. Өнөөдрийн Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайдын зүгээс УИХ-ын даргатайгаа илэрхий дайсагналцаж байгаа байдал, Шүүх, Прокурортойгоо үзэж тарж байгаа байдал нь өмнөх Ерөнхийлөгчийнхөө хүмүүсийг авч хаяж, өөрсдийн хүмүүсээ оронд нь байршуулах гэсэн, нөлөөгөө улам тэлэх гэсэн зөрчилдөөн гэж харагдах болов. Таны яриад байгаа дордохын долоон өөрчлөлтийг хийх болсон үндсэн шалтгаан нь тэр үеийн Ерөнхийлөгч Багабандийн зүгээс тухайн үед Ерөнхий сайдад нэр дэвшигчдийг олон удаа буцааж байснаас эхтэй гэж ярьдаг. Энэ бүгдийг та хэрхэн дүгнэж байна?

-Шүүх бол төрийн эрх мэдлийн гурван салаа мөчрийн нэг. Хэнээс ч, тэр дундаа улстөрчдөөс хараат бусаар, бие дааж ажиллах учиртай. Ерөнхийлөгч бол гүйцэтгэх эрх мэдлийн хүрээнд хамаарч байгаа. Үндсэн хуулийн үзэл санаа, төрийн эрх мэдлийн хуваарилалт гэдэг нь хүн төрөлхтний олсон ололт амжилт юм шүү дээ. Тийм болохоор Үндсэн хуулийн хүрээнд ном ёсоор байранд нь тавих ёстой. Ерөнхийлөгч Үндсэн хуулиар хүлээсэн үндэсний эв нэгдлийг хангах төрийн тэргүүнийхээ үүргийг л гүйцэтгэх хэрэгтэй. Үе, үеийн Ерөнхийлөгч нарыг харахаар Засгийн газрын ажил руу хутгалдаад, Хууль тогтоох засаглалд нөлөөлөх гээд л, Шүүх, Прокурорын байгууллагын үйл ажиллагаанд оролцсон маш идэвхтэй улстөрчид байж ирсэн. Үүнийг буруу гэж харж байгаа. Дээр нь үе, үеийн УИХ хууль батлахдаа Ерөнхийлөгчид төрийн албан тушаалтнуудын томилгоотой холбоотой маш их эрх мэдэл өгчихсөн. Тийм болохоор энэ олон эрх мэдлийг нь хүчингүй болгох ёстой. Үүнтэй холбоотой арваад хууль байна. Тэр бүх хуульд өөрчлөлт оруулъя. Засгийн газар нь хуулийн хэрэгжилтийг зохион байгуулж, УИХ-д ажлаа тайлагнаж ажиллах хэрэгтэй. Хууль тогтоогч нь хууль тогтоогч шиг бай. Шүүх, прокурор нь бие даан, хараат бусаар ажил, юун Ерөнхийлөгчөөс үүрэг, даалгавар авах. Прокурор бол Шүүх эрх мэдлийн хүрээний байгууллага. Улстөрчдөөс үүрэг, даалгавар авдаг албан тушаалтан биш. Шүүх, хуулийн байгууллагуудаа улс төрөөс л хараат бус, бие даан ажиллах боломжийг бүрдүүлье. Тэгэх юм бол наад хүмүүс чинь хараат бусаар хуулийг шударгаар биелүүлнэ. Тэдэнд улстөрчдөд таалагдах биш, шударга ёсыг тогтоох нэг л шаардлага тавих хэрэгтэй.

-УИХ-ын даргыг суудлаас нь буулгах нь л дээ. Энэ процесс таны хувьд хууль эрх зүйн талаасаа яаж харагдаж байна. Мэргэжлийн хуульчийн тань хувьд асууж байна л даа?

-Энэ үйл явц өрнөөд эхлэхээр миний хувьд анхнаасаа нэг л зүйлийг бодсон. Үндсэн хуулийн нэгдүгээр зүйлийн хоёр дахь хэсэгт төрийн үйл ажиллагаанд хууль дээдлэх зарчим үйлчлэх ёстой гэж заасан тул парламент тулгарсан асуудлаа хуулийн дагуу шийдвэрлэх нь зүйтэй гэж.

-Тэгээд УИХ-ын даргыг огцруулах нь хуульд нийцэж байгаа юм уу?

-УИХ-ын зүгээс даргаа огцруулах, чөлөөлөх таван үндэслэл дээр зургаа дахь үндэслэлийг нэмж байна. Эхлээд бол манай хууль санаачлах эрхтэй гурван субьектийн нэг болох УИХ-ын 40 гишүүн нийлчихээд даргаа огцруулах асуудлыг хүчээр шийдэх гэж оролдсон. Эрх зүйт төрд тийм зүйл байж болохгүй л дээ. Харин сүүлд хууль санаачлах эрхтэй субьект нь хуулиа санаачилсан, батлах эрхтэй субьект нь баталсан. Хуулийн дагуу процесс явж байна. Ингээд л явах ёстой. Тэрнээс юун УИХ-ын даргыг өрөөнөөс нь чирж гаргах, юун жагсаал цуглаан. Яасан ч их бяртай, завтай, мөнгөтэй юм.

-УИХ-ын даргыг огцруулах асуудлыг сөхсөнийх “60 тэрбум”-ын хэргийн талаар Та ямар байр суурьтай байдаг вэ. Таныг төрийн захиргааны албан тушаалын хамгийн дээд зэрэг дэв болох Тэргүүн түшмэлийн зэрэг дэвтэй гэж бичсэн байсан.

-Монгол төрийн албыг мөнгө босгох арга хэрэгсэл болгох тухай яриад, хэлэлцээд сууж байна гэдэг байж болохгүй асуудал л даа. 60 тэрбумын асуудал анх 2016 оны сонгуулийн үеэр яригдсан. Тэр үед би 2002 оны Төрийн албаны тухай хуулийг яаралтай шинэчлэх ёстой л гэж бодож байлаа. Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газарт ажиллаж байхдаа миний бие нөхөдтэйгөө хамтраад уг хуулийн төсөл дээр нэлээн хэдэн жил суучихсан, бараг бэлэн болчихсон байсан. Ингээд Улсын Их Хурлаас 2016 оны намар Ажлын хэсэг байгуулж, миний бие дэд ажлын хэсэгт орж ажилласан. Ингээд хуулийн төслөө батлуулж чадсан. Энэ хуулиар мерит зарчим буюу чадахуйн зарчмыг, карьерын шатлан дэвших тогтолцоог хуульчилж чадсан шүү. Мэргэжлийн бус хүмүүс сонгуулийн үр дүнгээр төрийн жинхэнэ албанд олноор томилогдож, Төрийн нарийн бичгийн дарга, яам, агентлагийн даргаар ажилладаг зохисгүй явдал үүгээр эцэс болж байгаа.

-Өнөөдрийн Монголын төрд насаараа хууль тогтоогоод суучихсан хэсэг хүн байна. Эдгээр хүмүүсийн туршлага, алсын хараа өнөөдрийн төрд, залуу улстөрчдөд ер нь нэмэр болж байна уу, эсвэл бүр нэрмээс болж байна уу?

-Би төрийн ажлын гараагаа Хууль зүй, дотоод хэргийн яам, ЗГХЭГ-аас эхэлсэн. Ажлаа мэддэг, ёс зүйтэй, зарчимтай, залууст нөмөр нөөлөг болж, зааж сургаад явдаг олон сайхан ахмадуудтай хамтарч ажиллаж байсан. Зөв үлгэр дуурайл болж, алдааг маань засч, зөвлөдөг төрийн ахмад зүтгэлтнүүд олон бий. Харин манай энэ УИХ-д насаараа шахуу сууж буй гишүүдийн хувьд дэндүү ёс зүйгүй, зарчимгүй байна. Өнөөдөр тэднээс юуг нь сурах юм бэ. Жишээ нь, бидний үеийнхэн Ц.Нямдорж гуайгаас юу сурах юм? Ямар үлгэр дуурайл түүнээс авах юм бэ? Эрдэнэт үйлдвэрт хүүгээрээ дамжуулж бараа шахдагийг нь сурах юм уу? Монголын хамгийн хөрөнгөтэй хүмүүс амьдардаг хороололд нэг баян нөхрийн байранд үнэгүй шахуу түрээсээр амьдардгийг нь сурах юм уу? Эрх мэдлээ ашиглаж хоригдлуудаар зусландаа уул хяр шиг том хаус байшин бариулаад, түүн рүүгээ “Нямдоржийн гүүр” нэртэй гүүр бариулсныг нь сурах юм уу? Улс төрийн сүртэй мэдэгдэл хийж нийгмийн сэтгэл зүйг үймүүлэн, өөрийгөө тодруулдгийг нь сурах юм уу? ЖДҮС-гаас жирийн иргэдэд очих ёстой мөнгийг эрх мэдлээ ашиглан авчихсан УИХ-ын гишүүдийг Ц.Нямдорж нар улайм цайм хамгаалаад гарахыг сая ард түмэн харлаа. Ийм Хууль зүйн сайдтай байж болох уу. Өнөөдөр Эрдэнэт үйлдвэрийн 49 хувийн асуудал нийгэмд шуугиан тариад л байна. Эрдэнэт үйлдвэрийн 49 хувийг тэргүүн ээлжинд худалдаж авах давуу эрхээсээ Засгийн газар татгалзах, хувийн хэвшилд зарахыг зөвшөөрөхтэй холбоотой асуудал анх 2016 онд яригдахад би тэр Засгийн газрын хуралдаанд оролцож, хуульд нийцэхгүй ажил боллоо шүү гэж хэлж л байсан. Тэр үед М.Энхсайхан сайд бас яг тийм байр суурь илэрхийлж байсан. Ард түмнийг төлөөлж төрийн өмчийн өмчлөх эрхийг хэрэгжүүлэгч, Эрдэнэт үйлдвэр, Монголросцветмет компанитай холбогдох олон улсын гэрээнүүдийг 2004, 2009 онд баталсан байгууллага болох Улсын Их Хурлаар оруулахгүйгээр энэ асуудлыг шийдвэрлэх нь буруу гэж хэлж байлаа. Гэтэл Ц.Нямдорж сайд энэ маргаантай асуудлыг шийдвэрлэх арга замуудаас хамгийн буруу арга замыг нь сонгосон. Уул нь УИХ-ын тогтоол биш, хууль гаргаад шийдвэрлээд явсан бол дараа, дараагийн асуудлыг шийдвэрлэхэд илүү хялбар байлаа. Хуулийн дагуу асуудал өрнөөд дуусна гэсэн үг. Харин одоо энэ ганц асуудлаас болоод захиргааны байгууллага, албан тушаалтнуудын шийдвэрүүдийг захиргааны хэргийн шүүхийн хяналтаас гаргах хуулийн төсөл өргөн барьчихаад хэлэлцүүлэх гээд явж байна шүү дээ. Бүлэг нөхөд Стандарт банкнаас авсан 100 гаруй сая ам.долларын зээлийн барьцаандаа Эрдэнэт үйлдвэрийг тавьсан асуудлаар бол дуугарах ч үгүй байна.

-Гэхдээ сайхан ахмадууд танай намд байна аа, Ш.Гунгаадорж гуай, Шийлэгийн Батбаяр… гээд нэрлэвэл их цуваа үргэлжилнэ. Таны аав Д.Дэмбэрэлцэрэн агсантай мөр зэрэгцэн Монголын төрд зүтгэж явсан ахмадуудыг та арай үгүйсгэхгүй байлгүй дээ?

-Тийм шүү. Үлгэр авах олон сайхан ахмадууд байна. Жишээ нь, миний аавтай хамтарч ажиллаж байсан Үндсэн хуулийн эх баригч Б.Чимэд гэж ямар гайхамшигтай шударга, үнэ цэнэтэй хүн байв. Үндсэн хуулийн Цэцийн анхны дарга, гавьяат хуульч Г.Совд гэж зарчимтай, шударга, мундаг хуульч байсан. Гадаад харилцааны сайд байсан, дипломатч Ц.Гомбосүрэн байна. Академич С.Нарангэрэл багш гэж мундаг зарчимтай хүн байна. Бас Ж.Амарсанаа академич, гавьяат хуульч Ш.Солонго гээд залуус бидэнд гишгэсэн зам мөрөөс нь суралцах хүмүүс олон байна. Харин залуучууд маань хэнд ойр байж, хэнээс суралцаж явах вэ гэдгээ одоо бодох цаг болсон. Үнэн ийм л байгаа. Зарчимгүй, ёс зүйгүй, шударга бус, дарга дагаж далдайсан нөхдөөс суралцаад байх зүйл байхгүй дээ.

-Бас л хуульчийн чинь хувьд асууж байгаа юм. Ойрын шуугиан гэвэл Монголын прокуроруудын нэгдсэн цугларалт дээр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч очиж өмнөх Ерөнхийлөгчийгөө Таван толгойг гадныханд 100 жилээр өгөх гэж байсан гээд баримт гэх материал өглөө. Үүгээр ч зогсохгүй “Энэ бол гэмт хэргийн шинжтэй” гэж тодотгоод, захиалагч нь өмнөх Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж, гүйцэтгэгч нь М.Энхсайхан шүү гэсэн. Энэ нь ард түмний хувьд их ойлгомжгүй шуугиан боллоо. Энэ талаар мэргэжлийн үүднээс дуугарч буй хуульч ч алга?

-Монгол Улсын иргэн хэн ч байсан гэмт хэрэг, зөрчлийн талаар мэдээлж болно. Хуулиараа энэ нь нээлттэй. Гэхдээ манай дарга нар төрийн өндөр албан тушаалд сонгогдсон, томилогдсон цагаасаа эхлээд хувь хүн биш, Монгол төрийг төлөөлж байгаа, тэр утгаараа бүх үйл ажиллагаа нь дур зоргын биш төрийн хуулиар, ёс зүйгээр зохицуулагдаж явна гэдгийг ухамсарлах хэрэгтэй гэж бодож байна. Хоёрдугаарт гэвэл ер нь энэ төрийн өндөр албан тушаалтнууд хууль хяналтын байгууллагад нөлөөлөх гэж оролдохоо болих хэрэгтэй. Тэдний энэ үйлдлийг хуулиар хязгаарлах цаг болсон. Нэг улс төрч ирээд хэрэг захиалдаг, шүүх, прокурорын байгууллагыг нөлөөндөө байлгах гэж оролддог, тодорхой асуудлаар гэмт хэрэг гэж урьдчилан дүгнэж, тулгадаг байж болохгүй. Гэм буруутай эсэхийг зөвхөн Шүүх л тогтооно. Тэрнээс “улс төрийн өрсөлдөгч, сөргөлдөгчийнхөө талаар энэ бол гэмт хэрэг шүү, заавал шалгаарай …” гэсэн тулгалт шахалт, захиалга байж болохгүй. Миний хувьд цаашид хууль, шүүхийн байдлын хараат бус, бие даасан байдлыг хангах чиглэлээр дорвитой ажиллана гэж бодож байгаа. Шүүх, прокуророос гаргасан шийдвэрт хэн ч эргэлздэггүй тийм цаг үеийг бид авчрах ёстой.

-Тийм гэрэл гэгээ улам бүдгэрч байна. Саяхан Монгол Улсын Ерөнхий прокуророор ажиллаж байсан хүн хоригдчихлоо. Энэ нь ард түмний хуулийн байгууллагад итгэх итгэлийг улам алдруулж байх шиг?

-Би Д.Дорлигжав гэж хүнийг гэм буруутай эсэхийг мэдэхгүй. Гэхдээ зарчмын хувьд анхнаасаа улстөрч хүнийг Улсын ерөнхий прокуророор томилсон нь буруу гэж бодож явдаг. 2009 онд тэр үеийн Улсын ерөнхий прокурорыг бүрэн эрхийн хугацаа нь дуусгавар болохоос өмнө чөлөөлөөд сөрөг хүчний намын дарга байсан хүнийг Улсын Их Хурлын дэмжлэгтэйгээр Ерөнхийлөгч томилсон шүү дээ. Уул нь прокурор улс төрөөс ангид, цэвэр хуулийн ажлаар дагнаж ирсэн, мэргэжлийн хүн байх учиртай. Прокурорын байгууллагад төрийн албаны мерит зарчим үйлчлэх нь зүйтэй. Цаашид бид аль нэг намын гишүүн, удирдах алба хашиж байсан хүнийг прокурор, хуулийн байгууллагад ажиллахыг хуулиар хориглох хэрэгтэй юм. Хүмүүст хуулиар сонголт өгье. Та нэг бол зөвхөн төрийн албанд насаараа шударга зүтгэ, төрийн зүгээс бүх баталгааг чинь хангана. Та хэрвээ улс төр хийх гэж байгаа бол намдаа элсээд улс төрөө хөө. Та бизнес хийж байгаа бол зөвхөн түүнийгээ л хий.

-Та МАН-ын Бага хурлын гишүүн учраас танай нам гэж хэлье. Танай нам өнгөрсөн сонгуулиар үнэмлэхүй олонх болсон. Одоо байж байгаа царайг нь хар. Олдохоороо өлдөнө гэдэг болж байна. Төрийн эрх барьж байгаа намдаа та ямар дүгнэлт өгч байгаа вэ?

-Эрх мэдэл дутсангүй, ард түмний итгэл дутсангүй, ер нь бүгд байна. Сэтгэл, чадвар л дутаж байна даа. Чадахгүй л байсан юм бол чаддаг хүмүүст нь байр сууриа тавьж өгөх хэрэгтэй. Улс төрийн намын хагарал, бүлэглэл хоорондын тэмцэл нь бодитой байна. Одоо юу ч гэмээр юм дээ, намын жирийн гишүүдээсээ эхлээд бүгдээрээ яг над шиг “Юу ч гэмээр юм дээ” гэсэн цөхрөлтэй болцгоосон. Сонгуульд ялалт байгуулаад ажлаа эхлэхдээ эхнээсээ л буруу явчихсан. Ялсан намын дарга гүйцэтгэх эрх мэдлээ авч Ерөнхий сайд болдог. Гэтэл тэгээгүй. Улс төрийн өнцгөөс л дүгнэж байна шүү дээ, анхнаасаа ийнхүү мордохын хазгай болсон.

-Энэ байдлаараа 2020 оны сонгуулиар МАН найдвар их бага боллоо доо?

-Ард түмний итгэлийг алдсан хүмүүс дүнгээ тавиулна даа. Гэхдээ хугацаа бол бас байна. Амлалтынхаа тодорхой хувийг биелүүлээд Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг боловсруулж, ард нийтээрээ хэлэлцүүлээд нэг сонгуульд бус, ирээдүй рүү харсан, зоригтой шийдвэр гаргах ёстой гэж бодож байна.

-Өнөөдрийн УИХ-ын 76 гишүүн Үндсэн хуульд сайн нэмэлт, өөрчлөлт оруулж чадах уу?

-Өнөөдрийн нөхцөлд хэцүү. Тийм болохоор Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийг ард нийтийн санал асуулгаар шийдэх ёстой гэж бодож байна. Үүнийг хийж чадвал л энэ УИХ-ын ард түмний өмнө гавьяа байгуулсан үйл хэрэг болно.

-У.Хүрэлсүхийн Засгийн газар ам.долларын ханшийг 1000 төгрөг рүү оруулаад, нефтийн үйлдвэрээ ашиглалт оруулж, бензиний үнийг огцом буулгаад, айл өрх бүрийн хаалгаар орсон өөрчлөлтүүдийг хийж чадвал юу юм. Тэрнээс ядарсан ард түмэн ҮХ-ийн өөрчлөлтийн ашиг тусыг мэдрэхгүй сонгуульд орох байх аа?

-Долларын ханш, бензин, махны үнийн өсөлт энэ тэр ч бүр явж өгсөн. Оюутнуудын уудаг 200 граммын кола ундаа 300 төгрөгөөр саяхан зарагдаж байсан. Одоо 400 төгрөг болчихсон байх жишээтэй л амьдрал дээр бууж байна. Энэ мэт нийгмийн амьдралыг дарга нар мэдэрч байна уу, үгүй юу. Хувийн хэвшлээ дарамталдаг, хөрөнгийг чинь хураана, нийгэмчилнэ гэдэг, ер нь татвар төлөгч, ажлын байр бий бологчдынхоо сэтгэл рүү ус цацсан үгс улс орон толгойлж буй хүмүүсийн амнаас гарах ёсгүй л дээ. Харин ч хувийн хэвшлээ дэмжих, бизнесийн орчныг сайжруулах, ажлын байр нэмэгдүүлэх талаар хамтран ажиллах ёстой. Өнөөдрийн тэрийг булаана, энийг хураана гэдэг байдал нь өрсөлдөгчөө дарж байгаа, дайснаа дарж дархан цолоо мандуулна гэдэгтэй агаар нэг харагдах юм. Энэ нь шударга ёсыг тогтоож байна гэж надад лав харагдахгүй байгаа. Тэрний оронд эхлээд наад тендер будлиулж байгаа, жижиг, дунд үйлдвэрлэлийг дэмжих санг цөлмөж байгаа, албан тушаалаа урвуулан ашиглаж, хүнд суртал гаргаж байгаа төрийн албан тушаалтнуудтайгаа хариуцлага ярих ёстой.

-Танд ажлын амжилт хүсье, ний нуугүй ярилцсанд баярлалаа.

Монголын газар шороон дээр хүн төрөлхтөн амьдарч эхэлснээс хойш магадгүй хамгийн их аз жаргалтай амьдарч буй цаг үе бол сүүлийн 30 жил юм. Үүнийгээ бид ийм доргионтой өдрүүдэд хүлээн зөвшөөрөх нь их ухаалаг хэрэг болно. Энэ бол ардчилсан хувьсгал ялж, зах зээлийн нийгэмд шилжиж, их гүрнүүдийн хараат байдлаас гарч, хүн төрөлхтөнтэй хөл нийлүүлэн алхсаны буян хишиг юм. Яалт ч үгүй, Ардчилсан хувьсгалыг хийсэн, Ардчиллын үнэт зүйлийг хамгаалж ирсэн хүмүүсийн ач гавьяа. Монголчууд бид өнөөдөр дээрээ хаангүй, дэргэдээ албатгүй, ёстой нэг үлгэрт гардаг шиг хөл хөсөр, гар амар, хамгийн аз жаргалтай үедээ амьдарч байна. Ингэж бичихээр зарим хүнд таалагдахгүй байж магадгүй. Таалагдахгүй байгаа хүмүүсийн ихэнх нь өглөө хувийн машинаараа хүүхдээ сургуульд нь хүргэж өгч байгаа. Гуч хүрэхгүй жилийн өмнө хүн бүр хувийн машинаараа хүүхдээ сургуульд хүргэж өгөөд… гэх нь үлгэр, зүүд зэрэглээ байлаа шүү дээ.

Өнөөдөр Далай ламын маш олон сургаал номлол хүний нийгэмд моодноос гарахгүй, улам ч түгэн дэлгэрсээр байгаа. Мянганы сургаалаас эхлээд… Тэр дундаа энэ цаг үед барууны өндөр хөгжилтэй орнуудад Далай ламын “Байгаа юмандаа сэтгэл хангалуун байж сур. Үр хүүхэдтэйгээ ямагт ойр бай, хань ижилтэйгээ аялж бай. Хүн гэдэг амьтанд энэ л аз жаргал. Биеийн эрүүл мэнд бол сэтгэлийн эрүүл мэндээс шалтгаантай. Хамгийн эхэнд оюун санаагаа цэвэр ариун байлга” гэсэн үзэл санаатай сургаалуудыг хөгжлийн дээд шатанд явж буй улс орны иргэд тэр аяараа сонсож, ойлгож, амьдралдаа хэрэгжүүлэхийг хичээж байна. Далай лам бол дэлхийн 200-гаад улс орон дотор Монгол гэдэг улсад хамгийн их хайртай гэдгээ удаа дараа илэрхийлсэн хүн. Гэтэл хайртай ард түмнийх нь оюун санаа өнөөдөр ямар байна вэ. Аз жаргалтай амьдарч буйгаа ч мэдэхгүй, мэдэхийг ч хүсэхгүй шунал, атаархал, хонзогнолын далайд живж явна.

Хүн төрөлхтний нийгэм их хөгжсөн. Үүний үр шимийг монголчууд бид хамгийн их хүртэж байгаагаа нэг ойлгооч. Монголчууд дэлхийн гүрэн байсан Чингисийн үед ямархуу байсныг саная л даа. Чингисийн хүүхдүүд, үр сад, ач зээ, хэдэн хатад нь, ойр дотных нь хаад ноёд жаргалтай байсан байх. Харин Монголын ард түмэн бол тэр үед, эртээдийн У.Хүрэлсүх дээр орсон хэдэн залуучуудын хэлсэн үг шиг жадны үзүүр, сэлэмний ир л явсан. Цаг үргэлж аян дайнд мордоостой, хэдэн жил сараар цусаа урсган явцгаасан. Амьд явах баталгаа нэг хувь ч байгаагүй. Өнөө есөн зэм ялыг хэлтрэх дархан эрхтэй ноёдууд нь сэлэмнийхээ ирийг шалгах гээд хажуудах албатаа цавчиад хаячихдаг байсан түүх, шастир хуудаснаа, түүхэн эх сурвалжуудад дүүрэн л байх юм байна шүү дээ. Яг бодит үнэнийг шулуухан хэлэхэд зарим нэг улс үндэстний дунд би Чингисийн Монгол гэж ярих нь тийм ч бахархах зүйл биш. Үүнийг юм үзэж нүд тайлсан хүмүүс мэднэ. Дэлхийн түүхэнд ховорхон тохиосон ярагчид гэж үздэг улс орнууд цөөнгүй шүү дээ. Ийм хэцүү бэрх цаг үед, их Чингис хааны үед амьдарч байсан монголчуудыг жаргаж байсан гэж хэлэх боломжгүй байх аа. Чингисийн дараа их хаадын хагарал бутрал нь, дайн дажныг улам ихэсгэж, монгол айл бүрийн хаалгаар амьдын хагацал оруулсан. Үргэлжлүүлээд бага хаадын бутрал Монголын ард түмнийг хөлдөө улам ихээр чирч, үйлийг нь үзэж, тамаа цайсан хэдэн зууныг элээсээр Манжид дагаар орсон билээ. Манжийн мэдэлд байх 200 жилийн хугацаанд алаан хядаан нь арай аядуу болсон байдаг. Харин албан гувчуур, өртөө улаа, өвчин зовлон, үгүйрэл хоосрол тамтагаа алдсан даа. Тэр үед 50 насалсан хүнийг ямар өндөр наслав хэмээн гайхан ярилцдаг байсан нь бодит үнэн юм. Өнөөдөр тэгвэл манай эрчүүд 50 насан дээрээ тав дахь эхнэртэйгээ гэрлэж байна. 52 насан дээрээ хүүхэд төрүүлж, дахиад нэг зүтгэвэл эхнэр маань эхийн одон авчих гээд байна хэмээн зүтгэж байна. Энэ бол үнэндээ аз жаргал юм аа. Ард нийтээрээ амьдрал нь боломжтой, аз жаргалтай, амар тайван, эрх дураараа амьдарч байгаагийн хамгийн энгийн хийгээд тод жишээ энэ юм. Гэтэл ийм сайхан аз жаргалаа ойлгохгүй, харин ч бүр эсрэгээрээ зовж байгаа мэтээр дээр доргүй ярьсаар, тунхагласаар байгаад одоо Монголын нийгмийг хямралын шинжтэй болгочихлоо. Үүнийгээ ойлгоосой гэсэндээ үүх түүхээс нь дурдаж байна.

Түүхийг дахиад ч товчхоноор үргэлжүүлэн сануулъя. 1910 оны үе буюу Манж гүрэн мөхөх тэр цаг үед хагас сая хүрэхгүй монголчууд нийтээрээ ядуурал гуйранчлалын туйлд хүрч, мунхаглал, мухар сүсэг, шашин, харанхуй оюун санаатнууд болж, монголчуудыг монгол гэж танихын аргагүй болсон байв. Нийт эр хүйстний 70 хувь нь лам болж, эхнэр авахгүйн зам мөрийг хөөсөн байлаа. Хүн амын нөхөн үржихүй нойл зааж, ангаж цангасан эмэгтэйчүүдийг нь хэн дуртай нь яадаг, зах замбараагүй болсон нь өвөг дээдсээ доромжилсон хэрэг биш цаасан дээр бичигдэж үлдсэн үнэн түүх, дүр зураг билээ. Гумилев бээр ил шулуунаар мөхөн дуусч буй монголчууд хэмээн дэлхийд тунхаглан зарлаж, бичин туурвиж байсныг бид өнөөдөр уншаад л сууж байна шүү дээ. Өнөөдрийн үеийнхэн жаахан ч болтугай юм уншдаг бол үнэндээ эмзэглэж үхмээр дүр зургаар эцэг өвгөдийн маань тухай монгол судлаач, алдарт эрдэмтэн Гумилев бичиж үлдээсэн байдаг юм шүү. Өөр ч гадны аялагч судлаачдын тэмдэглэл номууд бий. Гумилев нэгэнтээ “Их газрын гүнд, бие дээгүүр нь жижигхэн жижигхэн хорхой гүйлдэж байдаг цөөхөн үндэстэн бол монголчууд юм. Тэд өдгөө 400 мянга хүрэхгүй. Жилээс жилд улам цөөрсөөр байна. Удахгүй мөхөж үгүй болох ард түмэн билээ” хэмээн бичиж байлаа. Баабарын Төрийн соёрхол хүртсэн бүтээл болох “Монгол түүх” дөрвөн цуврал ботийг өнгөрсөн жил шинээр нэмж баримтжуулан баяжуулж дахин хэвлэснийг хараарай. Уншихаас залхуурч байгаа бол бараг тавин хувь нь тэр үеийн гэрэл зурган мэдээлэл байгаа. Тэр үеийн дундаж түвшний амьжиргаатай гэгдэж байсан монгол айлын дотор гаднахыг харвал одоо ч Монголд хамгийн ядуу айл тийм гэр орон, амь амьжиргаатай байхгүй байгаа. Ийм л гамшиг зовлонт цаг үеийг туулан монголчууд социалист нийгмийн гэх 70 жил үргэлжилсэн системийн аман дээр 1921 онд ирсэн юм. Соц нийгмийн 70 жил бол үнэхээр эрх чөлөөгүй цаг үе. Авах ганц юм нь бүгдээрээ бичиг үсэг тайлагдсан, өвчин хуучнаасаа салж, басчиг соёлжсон. Энэ бол үгүйсгэх аргагүй юм ололт мөн. Хүн төрөлхтний хамгийн үнэт зүйл болох эрх чөлөө, ардчилсан зарчим бол байгаагүй. Аймгийнхаа төвийг орохын тулд “Зам явах” гэдэг хуудас авч НАХЯ-ны төлөөлөгчдөө бүртгүүлдэг байлаа. Хоёр хүн тутмын нэг нь энэ яамны нууц мэдээлэгч байж, хэн ямар айлаар орж, юу яриад гарсан нь тэр дороо бүртгэгддэг байлаа. Хувийн өмч хөрөнгийн тухайд ярих ч хэрэггүй. Хувхай хоосон ард түмэн.

Гэтэл өнөөдөр хөдөөд 13 настай хүүхэд шинэ мотоцикль унаад давхиж явна. Хотод бол ийм насны хүүхэд зах дээр хэдэн сар тэрэг түрээд л мотоцикль аваад уначихаар мөнгө олно. Нийслэлд үнэндээ өнөөдөр хуучин машин ч тоохоо больж байна шүү дээ. Монголчууд ингэж айхавтар капиталжсан байна. Жишээ нь, хотод 2000 төгрөгтэй байхад нэг өдөр өлсөхгүй явчих боломжтой. Нэг кг хонины мах 5000 төгрөг байна. 200 грамм мах 250 төгрөг. Доод талын гоймон 700 төгрөг. Ус, сонгино… гээд үлдсэн мөнгөөр нь хоолны орцууд авчих нь. Нэг хүн цадтал идэхээр хоол хийчихээр байгаа биз дээ. Хүнсэн дээр гэхэд ийм үнэ ханштай, манай хэрийн хөгжлийн түвшинтэй улс орон дэлхийд цөөхөн юм.

Ийм л элбэг дэлбэг амьдарч байна, бид. Гэвч бидний сэтгэл санаа гэж авах юм алга. Маш их уур хилэнтэй, бүх зүйл нь сөнөчихсөн юм шиг, зовлонгийн туйл үзэж байгаа юм шиг, дайн дажинтай улс орны ард түмэн мэт аашилцгааж байна. Энэ бол муу ёр юм. Оюун санааны энэ бохирдол нь өнөөдрийн монголчуудын аз жаргалыг үгүй хийж байна. Бүгд уур хилэнгээсээ болж нэгнийгээ хөнөөхөөс ч сийхгүйд хүрэх нь. Саяхан нэг судлаач “Атаархалаа хямрал гэж ойлгосон 10 хувь байна” гэж бичсэн байна лээ. Энэ үнэн. Яг үнэндээ арван хувиас ч хол илүү байгаа байх. Зах зээлийн нийгэм хүн бүрт боломж олгосон. Бүгд нэг гараан дээрээс хөдөлсөн. Боломжийг тултал ашиглаж баяжсан хэсэг байна. Зөв, ингэж баяжих ёстой нийгэм. Харин ингэж боломжоо ашиглан хөрөнгөжсөн хэсэгтээ атаархаж үхэх гэсэн, үүнээсээ болж өөрийгөө тамлаад байгаа маш олон хүн бий болсон нь үнэндээ өнөөдрийн нийгмийн эмгэнэл болчихоод байна.

Энэ атаархлыг хэн дэвэргэж, нийгэм даяарын шинж чанартай болгож байна вэ. Өнөөдрийн улстөрчид шүү дээ. Попуудын юу хэлж ярьж, юунд турхирч байгааг харж байгаа биз. Тэрийг хар, энийг хар, тэгж баяжсан, ингэж хөлжсөн хэмээн дайрч байна. Монголын улстөрч гэх хүмүүс нийгэмд танигдахын тулд, тодрохын тулд монголчууд бидний энэ атаархал дээр тоглож гарч ирж байна. Дээр нь иргэний хөдөлгөөнүүд байна. Саарал ордондоо эргэн орж суух туйлын хүсэлтэй гудамжинд байгаа асангууд байна. Энэхүү атаархал дээр суурилсан нийгмийн бухимдлыг төрийн гурван өндөрлөг маань хүртэл ашиглаж, ард түмнийг хутган үймүүлэхэд хувь нэмрээ оруулж байна. Гэтэл монголчууд хүн төрөлхтөн дундаа ховорхон хувь заяатай, жаргасан ард түмэн байж байдаг. Энд нэг зүйлийг илүү дуугархад дэлхийн хамгийн баян 10 орны жагсаалт албан ёсоор гарчээ. Хамгийн баян нь Катар улс байна. Хүн амын тоо нь 2 сая 694 мянга. Нэг хүнд ногдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүн 129 мянга 512 ам.доллар. Залгуулаад Люксембург, Макао, Сингапур, Бруней, Норвеги, Кувейт… гээд явж байна. Эдгээр 10 баян орон дотроо хамгийн олон хүн амтай нь Сингапур 5 сая 791.9 мянган хүн амтай. Тэгээд л тоо нь доошоо бууж байгаа юм. Харьцуулахад Монгол Улс 3 сая 177.9 мянган хүнтэй. Хүн амын тооноос хөгжил хамаардаггүй юм байна аа. Харинчиг эсрэгээрээ хүн ам цөөнтэй улс орнууд энэ дэлхийд хамгийн баян нь байдаг юм байна. Эдгээр арван баян орон юугаа ашиглаж хөгжсөн, баяжсан гэвэл нэгдүгээрт, хүн ардынхаа оюун санаа, уураг тархийг л ашигласан байна. Хоёрдугаарт, байгалийн баялгаа. Эдгээр 10 баян оронд Засгийн газар нь огцорлоо гэж та нар сонссон уу. Зарим улс нь хөгжлийн түвшингээрээ бидэнтэй бараг нэг гараанаас хөдөлсөн нь ч бий шүү дээ. Монголчууд бидний байгаа царай ийм л байна.

Өнөөдөр нийгэмд ерэн оноос хойш л тамаа цайж байгаа юм шигээр худлаа ярьж, сурталчилж байна. Ерэн он гараад эхний гурван жил нь хүнд л байсан. Энэ бол нэгэнт болоод өнгөрсөн түүх, туулах ёстой байсан зам. Одоо ингэж худлаа үзэл суртал явуулдагаа боль. Бүх мэдээлэл ерэн оноос хойш ил болсон. Сошиал ертөнц бий болсон. Мэдээлэлтэй байж үзээгүй ард түмэн үүнд их цочирддог юм байна. Үнэндээ аль ч цаг үед, ямар ч нийгэмд төрөөс хулгай хийж, шамшигдуулахсад байсан. Өнөөдөр гэхэд нийгэмд хамгийн их бухимдал авчирч байгаа ЖДҮХС байна. Ерэн оноос өмнө юун ЖДҮХС-гийн мөнгийг булаацалдах. Бүх мөнгө төрийн мэдэлд, түүнийг нь хэдхэн хүн л мэддэг байсан шүү дээ. Эргэж харсан иймэрхүү түүхүүдийг яривал дуусашгүй их бузар булайг дэлгэх болно. Тийм болохоор орхиё. Урагшаа харах ёстой.

Монголчууд бид энэ жаргалтай цаг үеэ хайрлах, хамгаалах, тордох хэрэгтэй байна. Ингэхийн тулд иргэн бүр хариуцлагатай байя. Биесээ доромжилсон хүмүүсийн шүлсэнд булуулж суумааргүй байна. Өнгөрсөн 30 жилд олж авсан Ардчиллын үнэт зүйлсийг хамгаалах нь дан ганц АН-ын үүрэг биш. Иргэн бүрийн үүрэг. Хамгийн аймаар нь болж бүтэж байгаа юм Монголд алга, бид сөнөлөө, мөхлөө гээд зогсоо зайгүй сурталчилаад байхаар ард түмэн маань нийтээрээ “Нээрэн бид чинь хамгийн ихээр зовж, ядуурал гуйранчлалын туйлд хүрч байгаа юм байна” хэмээн итгэх хандлагатай болж байгаа нь хамгийн аюултай. Мэдээж үүнээс илүү хөгжих, илүү сайхан амьдрах боломж бидэнд байсан. Үүнийгээ алдсан нь үнэн. Гэхдээ монголчууд гуйлгачин болчихоогүй. Ертөнцийн шившиг ч болчихоогүй. Байгаагаа хамгаалж, тордож, ямх ямхаар урагшлуулж байж бид цаашаа явна. Ингэхийн тулд эхлээд нэгэндээ атаархаж хорсдог, нэгнийхээ муу явааг харвал ихэд баясаж, бүтэн нойртой хонодог атгаг хорон санаагаа хаяж, сэтгэл санаагаа цэвэрлэцгээе. Бид амгалан тайван эх оронтой, эрх дураараа амьдрах нийгэмтэй, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлдэг ардчилсан хэвлэлтэй, энэ дэлхийн хамгийн их эрдэс баялаг дээр танз эргэсэн, дутуу юмгүй, бүтэн ард түмэн шүү.

МБШТөв Гандантэгчэнлин хийдийн их шанзодбо А.Амаржаргалтай Бурхны шашин Монголын нийгэмд ямар үүрэг гүйцэтгэж ирсэн, өнөөгийн хүмүүс хэрхэн эв зохицолтой зөв амьдрах талаар ярилцлаа.

---

-Ерэн оноос хойш Монголын нийгэмд асар том хөдөлгөөн үүссэн. Төв Гандантэгчэнлин хийд маань тэр хөдөлгөөн дунд яаж явж ирэв, хэрхэн тэсч гарав. Үүнийг асуудаг нь төв Ганданд хэдэн зуун жилийн түүхтэй маш их өв соёл, хөрөнгө тэр хэвээр хадгалагдаж үлдсэн гэж ойлгодог юм л даа?

-Монголчууд дөрвөн улиралдаа хэрхэн зохицон амьдардаг билээ. Яг түүн шиг л цаг үе бүхэнд зохицсон. Монголын Бурхан Шашинтны Төв (МБШТ) нь унаган суурин дээрээ Монголыг яг Монголоор нь авч үлдэн өнөөдөрт ирсэн байгууллага юм. Хойч ирээдүйдээ үлгэрлэсэн, Монгол Улсын хувьд маш том дархлаа болсон ийм л газар орон.

-Энэ удаад ч биш, хэдэн зуун жил монголчуудад дархлаа болж ирсэн газар байлгүй дээ. Өнөөдрийн Монголын нийгмийн оюун санааг та хэрхэн харж байдаг юм бол?

-Одоо Монголын нийгэмд гадна, дотно гэсэн хоёр зүйл байна. Гадна тал дахь хэлбэр рүүгээ нэлээд анхаарч ирлээ.

Дэлхий нийтээрээ ер нь тийм байна. Дотор талдаа бол бидэнд алдсан эндсэн зүйл их бий. Ардчилсан нийгэм бидэнд авах гээхийн ухаанаар хандах асар олон зүйлийг авчирсан. Ерэн оноос хойш эрх чөлөөтэй, өөрийн эзэмшилтэй, материаллаг үнэт зүйлстэй болсон. Гадаад дотоод харилцаа чөлөөтэй боллоо. Гэвч жинхэнэ хүн байх, зөв зохистой зохицон орших дээрээ алдаа дутагдал байна. Түүний дотор монголчууд маань дотор талынхаа боловсрол дээр анхаарах цаг болчихож. Хэлтэй устай, технологижсон, дижитал эрин үе гэж ярьж байна. Дотор талын оюун санааны чадамжийг дүүрэн олох асуудал энэ бүгдээс огт өөр. Хууль эрх зүйгээс дутахгүй ёс заншлаар нийгмийн харилцааг зохицуулж ирсэн тэр их өвийг орхигдуулсан байна. Орхигдуулахдаа урд үеийнхээ бүх зүйлийг харлуулсан. Бидэнд уг байхгүйгээр үр байхгүй. Эх эцэггүйгээр бид байхгүй шүү дээ.

-Бурхны шашинд монголчууд нэг л итгэлгүй болчихоод байх шиг харагдах юм. Танд мэдрэгдэж байна уу?

-Анзааралгүй яахав. Өнөөдөр гэхэд 60-аас дээш насныхан маань “Бид яахав, үр хойч маань ирээдүйд яана вэ” гэсэн үг амнаас нь байнга гарч, итгэл алдарсан байдалтай амьдарцгааж байна. Сүүлийн үед бүр их ажиглагдах боллоо.

-Үүний шалтгаан нь юу вэ?

-Үүн дээр өөрсдөө ухаарах ёстой. Мэдлэг боловсрол, оюуны дархлаа муутайдаа гадныхны нөлөөнд автсан хэсэг байгаа. Гадны соёлыг дотооддоо даган дуурайж баясах зам руугаа орсон. Бүх салбарт гадна нөлөөлөл их орлоо доо. Үүн дотроо хамгийн ихээр алдаж байгаа зүйл бол уламжлалт ёс зүйн хэм хэмжээ. Хуучин уламжлалт философиудад бүх юмны суурь ухагдахуун нь ёс заншил, ёс зүй байх ёстой гэж үздэг. Амьдралаар шалгарсан, сайн нь л уламжлагддаг. Муу нь хаягдаж гээгддэг. Уламжилж ирсэн юм бүхэндээ энэ үзэл санаанаас хандах ёстой. Бүхний эхэнд зөв хүмүүжилтэй байх ёстой гэж дээдэс сургасан. Зөв хүмүүжилгүй л бол харанхуй газар хутга бариад явсантай ижил гэж айлддаг. Жишээ нь, гадны оронд өндөр боловсрол эзэмшсэн хэрнээ эх орноо тавьж туух хэмжээний ёс зүйтэй хүмүүс байна. Өнөөдөр Монгол орны хямрал гэдэг бол ёс зүйгүйн хямрал юм. Бусдаар өвөг дээдэс маань хангалттай газар нутаг, эрдэс баялаг, мал хуй бидэнд үлдээжээ . Үүнийг сайхан, зөв зүйтэй зохицуулах ёстой. Төв Гандан хийд бол уламжлалт байгууллага. Өмч хөрөнгийн хувьд ч тэр, үйл ажиллагааны хувьд ч тэр, Монголын ард түмний нарийн нандин шүтээн, орон газар хэвээрээ байгаа. Яагаад ингэж хэлж байна гэхээр энэ дэнж дээрээс их олон мэргэд төрөн гарчээ.

-Гандангийн дэнж урьд ямар нэртэй газар байсан юм бэ?

-Далхын дэнж гэдэг байсан юм билээ. Гандан маань газрын цээж, төв, өндөрдүү газар. Тавдугаар Богд цагаан морьтой заларч газрын тэг татаж энэ дэнжийг авсан гэдэг. Хатуу хөтүү бүх цаг үед ямар нэг байдлаар зарим хэсэг нь бүтэн үлдсэн. Халх, баруун, зүүн монгол, Буриад, Тува… гээд бурхны шашинтай бүх газрын нарийн нандин өв энд цугласан. Учир нь Гандантэгчэнлин хийд 1944 онд эргэн сэргэх үед хэдэн зуун жилийн түүхтэй шүтээнүүдээс хэлмэгдлийн үеэс устаж үгүй болоогүй үлдсэн нандин шүтээнүүд ихэнх нь эргэж ирсэн юм билээ. Тухайлбал Үзэмчин, Баргын хурал, Хуучдын хурал, Хар Айргийн хурал, Балдан Засгийн хошууны хурал, Говь түшээ гүний хурал, Мэргэн вангийн хошууны хурал, Торгуудын хурал… гэхчлэн олон хурал бүгд ирж нийлсэн. Хэдийгээр бурхны шашин 1937-1944 оны хооронд тасалдсан харагддаг ч эдгээр ирж нийлсэн хурлууд нь тус тусын газар орондоо хурлаа огт таслахгүй байсан нь шашны үйл хэрэг огт тасалдаагүйг баталж байгаа юм. Эдгээр олон хурлууд ирнэ гэдэг нь олон зуун жилийн түүхтэй өв соёл, бурхан шүтээн, эд зүйлс ирсэн гэсэн үг. Ер нь Монголын ард түмний хамгийн нандин шүтээнүүд цугласан нандин газар мөн.

-Тэр олон хурлууд дөрвөн зүг найман зовхисоос ирж нийлжээ. Тэгэхээр төв Ганданд олон зууны түүхтэй маш их зүйл хадгалагддаг гэж ойлгож явдаг маань батлагдаж байна?

-Яг тийм. Монголын ард түмнийг дааж явах ёстой нарийн нандин сахиус шүтээнүүд одоо хүртэл хадгалагдаж байна. Тийм болохоор мөргөлчдийн цуваа огт тасраагүй. Гадна дотны жуулчдын урсгалын дийлэнх нь Гандан шүтээнийг л зорьж байна. Эдгээр шүтээнүүдтэй хамт хурал номууд, ёс заншил, зан үйлийн зүйлүүд бас хадгалагдаж ирсэн. Энэ бүгд өвөг дээдсээс уламжлагдаж ирээд, одоо бид хойч үе рүүгээ уламжлуулан өвлүүлж байна даа.

-Төв Гандантэгчэнлин хийд улсад татвар төлдөг үү. Ер нь ямар төсөв хөрөнгөөр үйл ажиллагаагаа явуулдаг юм бэ?

-Гэсэр сүм ороод 800 орчим хүн Ганданд харьяалагдаж байна. Үүнээс 100 гаруй нь энгийн ажилтнууд байгаа. Үүнээс цалин зэд авч байгаа 500 орчим хүн бий. Гандан бол төсвийн байгууллага биш. Олон нийтийн статустай гэж хэлж болно. Татвар төлнө. 7-8 төрлийн татвар төлдөг. Үл хөдлөх хөрөнгийн, газрын татвараас эхлээд хүн амын орлогын албан татвар гээд төсөвт олон зуун сая төгрөгийн татвар төлж байна. Номыг үнэлнэ гэж ч хаана байхав. Гэхдээ номын харамж энэ тэр байгаа. Ном өөрөө ямар зарчимд тулгуурладаг юм гэхээр бусдад хөнөөлгүй, үнэнээс гажихгүй явах ёстой гэж. Бусдын тусын тухайд л байх ёстой.

-Ер нь Гандантэгчэнлин хийдийн Монголын нийгэмд гүйцэтгэж ирсэн үүрэг роль юу юм бэ?

-Их л нааш нь татаж хэлье дээ. Манжийн үеийн 200 гаруй жил байна. Манж нь мөхчихөөд байхад Монгол нь байна. Ард түмнийхээ сүжиг бишрэлийн орон зайн дээр монголчуудыг оюун санааны хувьд нэгтгэн 1911 онд нэгдэн босч, хувьсгал хийсэн. Тусгаар тогтнолоо зарласан. Энэ бол бурхны шашны Монголын нийгэмд гүйцэтгэсэн нэг л том гавьяа. Ер нь бол 200 гаруй жил Монголын төрийн үүргийг шашин нь гүйцэтгэж ирсэн. Үүний ачийг их санаж буян хураах ёстой. Тэр хэцүү цаг үед бидний ард түмэн нэгдмэл нэг оюун санаан дээрээ байж өнөөдрийг бий болгосон юм. 1911 оны хувьсгалыг бол Богд лам болон Монголын шашны мяндагтангууд удирдаж хийсэн. Өнөөдрийн Монголыг их үнэ цэнээр авчирсныг соёлт хүн төрөлхтөн болон түүх мартах ёсгүй.

-Үүнтэй маргах хүн байхгүй байх аа. Бурхны шашныг хамгийн шинжлэх ухаанч шашин гэж баруунд үзэх болсон. Юугаар нь баталж тэгж яриад байгаа юм бол?

-Яривал ихийг ярина. Огт өөр шашинтай, эрдэмтэн Эйнштейний хэлсэн алдартай үг бий. “Шинжлэх ухаантай таарах нь бурхны шашин юм байна” гэж. Өөрийнхөө шашныг хэлж болно доо. Бурхны шашин бол ном дээрээ л тулгуурладаг.

-Харин Маркс “Шашин бол хар тамхи” гэж хэлсэн…?

-(инээв) Юу нь ч хуучны юм сөхдөг юм. Марксын энэ үгийг түлхүү авдаг хүмүүс бий. Маркс бурхны шашинтай хүн байгаагүй. Өөр шашинтай хүн байсан. Өөрийнхөө шашныг ч хэлсэн байж болно. Өөрийнхөө философийг хэлсэн байж болно. Өөрсөнд маань халдаагүй үгийг өөртөө авчирч нааж болохгүй. Бурханы шашныг манай алтан ургийн хүмүүс үе залгамжлан шилж сонгон, залж авчирсан. Өөрийн болгож чадсан. Бусадтай харгалзан, шүтэн барилдлагатай амьдардаг гэдгийг л ойлгох ёстой шашин юм шүү дээ. Ингэж ойлгоно гэдэг нь “Би” гэсэн мунхаг сэтгэлээс гарч байж үнэнийг олно гэсэн үг. “Би”-дээ хүлээтэй байх нь хорвоогийн шавар балчигт байгаатай адил юм. Үүнээс гарах ёстой. Ингэж байж л улс маань оройн дээд болно. Бид бол оройн дээд явж ирсэн гэдгээ ойлгох ёстой. Их хаадын үед ч, тэдний үр хойчийн үед ч тийм байсан. Шалгарсан шилдэг философио өөрсдөө авчирч нутагшуулсан бидний дээдэс бол гайхамшигтай, ухаалаг, чадамжтай ард түмэн. Тэдний тэр дархлаат чадвар ийм их зүйлийг авчирч өгсөн ачийг санаж, буян хураахын тулд бид өнөөдөр хойд насаа бодох ёстой. Хойд нас гэдэг бол ирээдүйгээ л бодно гэсэн үг. Ингэж хичээх учиртай юм. Гадна талдаа хичнээн сайхан тунгалаг байгаад дотроо амгалантай байж чадахгүй байгаа нь хэцүү. Аль аль талыг зөв хослуулах ёстой. Ялангуяа бурхны шашинтай бидний хувьд байгаль дэлхий, сав шимийн ертөнцтэй шүтэн барилдлагатайг ойлгох ёстой. Энэ цаг үед хөдөлшгүй орон болсон байгаль дэлхийд гэнэтийн үзэгдлүүд мэдрэгдэж давтамжууд ихэсдэг боллоо. Энэ бүхэн хаанаас эхтэй вэ гэхээр үйлийн үрээс л эхтэй.

-Ямар үйлийн үрээс болж байна гэж?

-Бидний үйлээс л болж байгаа. Энэ замба тив дээр байгаа долоохон тэрбум хүн өөрсдөө үүнийг эвгүйтүүлж байна. Гэтэл бидэнд ингэж болохгүй шүү гэж хэлсэн бэлэн ном сургаалууд маш их бий. Бүр гайхамшигтай, бид өөрсдийгөө мастер гэж хэлмээр. “Бүх хүнийг бурхан болох авьяастай” гэж бурхан багш айлдсан. Сүүлийн үед хүний хөгжил гэж их ярьж байна. Энэ нь дотроо хүн байх, олоход бэрх, эвдрэхдээ амархан, шүтээн болсон нарийн нандин биеийнхээ шимийг авч, чадамжийг гаргах тухай л яриа юм. Энэ тухай онцгой айлдсан Богд ламын сургаал бий. Үүнийг нэлээн түлхүү сайн анхаарах ёстой. Ингээд найрсаад сайхан явчих юм бол бид эв зохицолдоо орж, тэгш агуулах сэтгэлтэй, тэгш дүүрэн харьцаж, ажиллаж амьдрах болно. “Би” гэх том хүлгэндээ хүлэгдэж, би гэдэгтээ шунаж, тэр рүүгээ явж байгаад улс орноо тавиад туучихгүй байхыг л нэгдүгээрт анхаарах цаг болж дээ.

-Ийм цаг үед оюун санааны удирдагч, эхлэл нь МБШТөв байх ёстой гэж зарим судлаачид үздэг юм билээ. Гандангийн дэнжээс л онцгой гэрэлтмээр байна гэж. Гэтэл хотын төв дэх ганц гэр хороолол хэвээрээ л байх юм?

-Гандантэгчэнлин хийдийн энэ дэнж газар бол 58 га газар. Манай улс бас ч тийм харанхуй биш шүү дээ. Тусгай хамгаалттай газар байгаа юм. Гэтэл үүнийг хэн ч биш болгоод, улс төрийн зорилгоор гэдэг юм уу, нэг сонгуульд хэрэгтэй гэж үзсэн үү, хувьчилчихсан. Дээр нь энэ дэнжид чинь хүмүүс зуу зуун жил амьдарсан болохоор бохир юм байлгүй яахав. Ялангуяа хотын төвд байгаа А зэрэглэлийн газрыг ийм байлгана гэдэг болохгүй л дээ. Гэлээ гээд өнөөдөр өөрсөндөө буй давуу байдлаа ашиглаад монголчуудыг дааж ирсэн олон зуун жилийн түүхтэй нарийн нандин шүтээн сахиус оршин буй, адис жанлав оршсон Гандантэгчэнлин хийдийн ойр орчмын газар оронд халдаж болмооргүй байгаа юм. Тийм санаархалтай хүмүүс байхыг үгүйсгэхгүй. Тийм хүмүүсийн нас намбыг бодоход хойдох урдахаа боддог болчихсон, үр хойчийнхоо ирээдүйд санаа зовнидог насан дээрээ оччихсон л хүмүүс байгаа. Тийм болохоор Гандангийнхаа дэнжийн газар оронд учиртай, ухаалаг хандаарай гэж хэлэх байна. Гандан хийдийг зөв талаас нь зөв сэтгэлээр, зөв сэтгэхүйгээр, мөн чанар талаас нь харвал гэрэлтэж байгаа.

-Гандангийн дэнжийн 800 орчим айлын газрыг нэгэн олны танил улс төрч тэр жил сонгуульд нэр дэвшихдээ хүчээр хувьчлаад өгчихсөнийг мэднэ л дээ. Уг нь улсад, тусгай хамгаалалтад байх ёстой газар. Энэ нь өнөөдөр ямар их хор хохирол, зардал чирэгдэл болж байгааг харж байна. Гэхдээ энэ тухай та бид хоёр ярилцах нь хэн нэгнийг нэр цохон шүүмжлэхэд хүргэнэ. Ярилцлагын маань агаарт ямар бол. Нэгэнт ийм болгочихсон газарт одоо ямар гарц шийдэл байна вэ?

-Ганданг тойрсон 800 орчим айлууд манай ажилчин албан хаагчид биш. Монголын ард түмэн л байгаа. Таны ярьж байгаа үнэн л дээ. Хувьчлаад өгчихсөн. Одоо орчинд нь хөгжил дэвшлийг нь аятайхан болгох тал дээр нэлээд анхаармаар байгаа юм.

-Гандангийн дэнжийг тэр чигээр нь маш гоё цэцэрлэгжүүлмээр л санагддаг юм. Үүнтэй санал нийлдэг хүмүүс ч цөөнгүй байдаг?

-Одоо энэ хавь нь Улаанбаатар хотын цөм болчихлоо. Гадаад дотоодын олон мянган жуулчдын ганц сонирхдог газар нь. Нүүр царайг нь өөрчлөхгүй бол болохгүй. Үүний нэг дорвитой санаачилга нь наад цэцэрлэгжүүлэх чинь. Сүжиг бишрэлийн орон болсон энэ газарт хүн болгон санаа тавьж хөрөнгө оруулмаар байгаа юм. Улаанбаатар хот тэргүүтэй төр засгийн байгууллагууд, томоохон хувийн хэвшлүүд, ТББ-ууд хамтраад сайхан төсөл хэрэгжүүлж, наад зах нь сайхан цэцэрлэгжүүлье. Манайхыг тойроод л бүх шугам сүлжээ, дэд бүтцүүд явдаг. Төсөл хэрэгжүүлэхдээ уламжлалыг хадгалж, соёлжуулах ёстой. Аяндаа орчин нь соёлжоод ирвэл хүмүүс нь ч гэсэн дагана. 58 га газрыг хувьчилж өгөөгүй байсан бол их зүйл хийж болох байна. Бид өнгөрсөн хугацаанд сургалтандаа их анхаарч ирлээ. Одоо л аж ахуйн шинжтэй ажилдаа шамдангуй орж байна.

-Гандан хийдийн зүгээс гадны улсад газар авсан гэж дуулдсан, үнэн үү?

-Энэтхэгийн Бодгаяа гэж бурхны гэгээрсэн газар. Манай төр засгаас ч баталгаа гаргаж өгсөн. Тэндээ газар аваад монгол сүмээ барьчихсан. Манайхаас очиж сурч байна, ажиллаж байна. Энэ далимд хэлэхэд Гандангаас гадаадад 600-700 хүнийг сургаж байна. Ингэж сургаж байгаа байгууллага, яам тамгын газар байхгүй. Жинхэнэ монгол ёс заншлаараа Гандан байгааг ард иргэд зөв ойлгох учиртай. Үүгээрээ бахархах учиртай шүү. Гандангийн өмч хөрөнгө, өв соёл, уламжлал, дэг сургууль, тэр бүү хэл газар шороо нь хүртэл та нарынх, Монголын ард түмнийх. Тийм болохоор өөрийнхөө юм руу хялайж хардаг, нулимдаг байдлаа жаахан хазаарлаасай гэж боддог. Ялангуяа энэ сошиал ертөнцөд юм мэдэхгүйн харгайгаар нүгэл хураах юм байна шүү дээ.

-Монголын нийгэмд муу хэлүүлээгүй газар ч алга л даа. Ингэхэд Гандан дотор сүндэрлэх энэ том барилга одоо ямар зориулалттай, хэн захиалан бариулж байгаа, юунд ашиглагдах бүтээн байгуулалт вэ?

-Энэ бол Батцагаан нэртэй цогчин дугана байгаа юм. Цогцолбор юм даа. Засаг төрийнхөн юу бодож энэ байшинг төсөвлөсөн гэхээр их хэлмэгдүүлэлтийн үед хамгийн хүнд цохилтыг Монголын бурхны шашин авсан. Байгууллагынхаа хувьд бараг бүх сүм хийдээ устгуулсан. Хэлмэгдэж буудуулсан хүмүүсийн ихэнх нь лам нар. Дээр нь ард түмнийхээ сүсэг бишрэлийг ч бодсон биз дээ, төр засгаас “Бид барьж өгнө өө” л гэсэн. Намууд бүгдээрээ үүн дээр зөвшилцсөн байх гэж боддог. Монголын бурхны шашинд 1930-аад он хар дарсан зүүд шүү дээ, бурхан минь. Дуганыг захиалагч байгууллага нь БСШУСЯ юм.

-Энэ том дугана дотор чинь тэгээд юу байх юм. Боловсролын яамны зарим байгууллага орох юм уу?

-Яамнаас орохгүй. Гэхдээ бас лам нар орж суугаад тансаглах юм биш. Олон зуун жил хадгалагдсан ном судраас эхлээд асар их өв байна. Тэр бүгдийг гаргаж ирж эхний удаад музей хэлбэрээр тавина. Цагаан сар тэргүүнтэй хурлуудын үеэр бүх хурлууд нийлээд хурна гэхээр багтахгүй. Сүсэгтэн олон түмэн ч багтахгүй. Тэгэхээр хурлын том заал байх юм. Дотоодын төдийгүй гадаадын хурал номын ажил их болсон. Өндөр дээд зочин төлөөлөгчид их ирж ном хурдаг болсон гээд зориулагдана. Байнгын хурал номын ажилтай олон түмний сүсэг бишрэлийн эрэлт хэрэгцээг хангах газар юм. Монголын хувьд өөрийнхөө хэмжээнд нэлээн том, дориун бүтээл барьж байгаа нь энэ юм. Ирэх зургадугаар сард нээлтээ хийчих хүсэл эрмэлзэлтэй байгаа. Гэхдээ улсаас шалтгаалах зүйл байна.

-Та түрүүн сургалтандаа их анхаарч ирлээ гэж байсан. Өнгөрсөн жил УИХ-ын нэр бүхий гишүүд, тухайлбал Д.Сумъяабазар нарын улстөрчид шашны сургуульд бага насны хүүхэд сургахгүй. Эхлээд ерөнхий боловсролын сургуульд суурь боловсрол эзэмшүүлнэ. Ер нь лам болгоход нас заана гэх утгатай хуулийн төсөл санаачилж байсан. Таны бодол ямар байна?

-Манай сургалт хариуцсан хүн бол Да лам л даа. Гэхдээ хувийн бодлоо хэлье. Уламжлалт сургалт, уламжлалт гэрийн хүмүүжил… гээд тулж ажилласан үнэхээр онцгой сургалт байдаг. Тэгэхээр аль алиныг нь хослуулах л ёстой. Жишээ нь, Мамба дацангууд бол тухайн цаг үедээ Монголын нийгэмд эмнэлгийнхээ үүргийг онцгой сайн гүйцэтгэж ирсэн юм. Дүйнхэр, зурхайн дацан гэхэд тоо бодлого, одон орон судлал үзэх. Ингэж орлож ирсэн байна. Ерөнхий боловсролын сургалтыг сайн явуулах нь зүйн хэрэг. Энэ сургалт дотроо байгальтай яаж харьцдаг, зөв хүмүүждэг гэхчлэн үйлийн үр харгалздаг ийм сургалтыг тодорхой хэмжээгээр философийнх нь хувьд ч, ёс зүйнх нь хувьд шингээж өгмөөр байгаа юм. Насны хувьд бол багаасаа сурах нь сайн. Орчин үеийн боловсрол зайлшгүй чухал. Тийм учраас Шашны их сургууль тавдугаар анги хүртэл ерөнхий боловсролоо үзээд тавдугаар ангиас нь хойш шашны боловсролоо бага багаар нь ахиулан үзэж байгаа. Гэхдээ яах аргагүй авьяастай хүүхэд ирвэл багаас нь монгол бичиг гэхчлэн хослуулан үзээд явах нь нээлттэй. Мөн гадна дотны хэл соёлыг манай сургуульд судалж байгаа.

-Тухайлбал, Шашны дээд сургуульд англи хэл үздэг үү?

-Үзэлгүй яахав. Бүр уламжлалаараа манай сургууль чинь гадны хэл үзэж байж номоо ойлгодог сургууль. Гаднаа шар дээлтэй лам л харагдана байх. Дотоод ертөнц, оюун санаа, цээж тогтоолтын хувьд гайхалтай хүмүүс байсан, одоо ч тийм байгаа. Суурь лам боловсролтой хүмүүс өнгөрсөн бүх цаг үед Монголын төрийн толгойд олноор байсан. Ер нь бол Монголыг авч явсан даа. Бүр сүүлд Улс төрийн товчоонд хүртэл Моломжамц гуай, Цэдэнбал дарга гээд олон томчууд анх хийдийн сургалтаар явж, тэнд ном үзэж эхэлсэн хүмүүс байдаг юм. 1911, 1921 оны хувьсгалын удирдагчдын оройд нь лам хүмүүс байсныг түүхээс бид мэднэ. Да лам Цэрэнчимэдээс эхлээд явна. Өнөөдөр Ганданд гадна дотны боловсролтой хүмүүс байна. Гадна талдаа хүнд мэдэгдээд байдаггүй. Аливаа эрдэм боловсролын дээд эрэмбэд гараад ирэхээрээ ямар ч хүн эргээд бурхны шашныг заавал судалж эхэлдгийг ойлгох хэрэгтэй. Яагаад гэвэл үнэн зүйлд тулгуурласан байдаг.

-Дэлхийн II дайны үед Монгол Улсын төсөвт Гандантэгчэнлин хийд хамгийн их татвар төвлөрүүлдэг байсан гэж түүхэнд бичигдсэн байдаг юм билээ?

-Үнэний талтай. 1944-1946 оны хооронд хэлмэгдлийн хар шуурганаас дөнгөж үүдээ нээсэн Гандан хамгийн их татвар төлж, нийт орлогынхоо 50 орчим хувийг улсдаа өгч байсан юм билээ. Х.Чойбалсан гуайгаас эхлээд манайхыг сайшаан магтаж байсан баримтууд бий.Тухайн үеийн шинэ засгийн эдийн засаг болон улс орны оршин тогтнох бааз суурь нь жасын хөрөнгө ажилчид нь ядуу ангийн лам нар байсан. Аль ч нийгэмд бурхны шашин нөмөр нөөлөг болж ирсэн. Өнөөдөр монголчууд номгүй, шашингүй, сэтгэлгүй байвал баларлаа гэсэн үг. Хамгийн том дайсан энд л байгаа. Хамгийн том дайсан бидний дотор талд байж байна. Хамгийн том аюул бидний буруу сэтгэлгээ, буруу хандлага юм. Өнөөдөр монголчууд бид маш их ууртай байна. Их шуналтай байна. Энэ бол үнэхээрийн эмгэнэл. Үүн дээр монгол хүн бүр тогтож бодох ёстой.

-Ийм цаг үед, ийм болчихсон хүмүүс яах ёстой вэ?

-Өөр рүүгээ харах ёстой. Өглөө бүр өөр рүүгээ өнгийж сайн хар. Нийгмийн оюун санаа дотроосоо өвчилчихсөн байна. Хэрэгжүүлэх хууль ёс бүгд байна. Ганцхан зөв явах замыг буруу тийш нь залдаг монгол хүний нисванис буруу сэтгэл л хэцүү байна. Энийгээ л бид нар засна. Түмэн олонгүйгээр төр засаг гэж байхгүй. Түмэн олон өөрсдөө биеэ зас. Бид өөрсдөө сонгосон. Үүлэн чөлөөний наран дээр бид гайхалтай хурдан тэгширч авъя. Ингэхийн тулд бүгдийг муулдаг, бүгдийг хараар хардгаа зас. Хараар үзэх тусам үйлийн үр эргээд өөр дээр хараар ирдэг. Хүн рүү уурлахад хариуд нь уур л ирнэ. Уурыг ээж аав, багш нарын хэн ч зааж өгөөгүй. Номын дагуу явах ёстой. Ном нь үнэн нотолгоонд тулгуурласан байх ёстой. Ном бол засах гэсэн утгатай. Номын толинд өөрсдийгөө харах хэрэгтэй.

-Эргэн тойронд уурлахаас өөр аргагүй асуудлууд их байна шүү дээ?

-Бусдын тусын тухайд бүгдийг бодох юм бол уур гарахгүй. Гараад ирсэн уурыг тэвчил хүлцлээр эмчилнэ. Өөртөө үл шингэх зүйлийг биедээ битгий авчирч наа. Хоол идсэн ч хэтрүүлж идээд үл шингэх болж өвчний эхлэл болдог шүү дээ. Бүх зүйл дээр өөрт үл шингэх зүйлийг анхаар. Өөрөөсөө давсан уур хилэнг бадрааж эд эсээ шатаан, даралтаа ихэсгэж, зүрхээ ачаалах хэрэггүй. Монголчууд бол ухаалаг ард түмэн гэж боддог. Гадна талыг бол яах аргагүй төрийн хуулиар зохицуулна. Хүний дотор талыг яах аргагүй шашнаар гэгээрүүлж, жолоодож авч явна. Энэ хоёрыг л зөв хослуулна. Хүн бол урт настай амьтан биш юм. Богино орчлонд буян хураах ёстой. Буян хураах гэдэг нь нүгэл хийхгүй л гэсэн үг. Нүгэл хийхгүй байна гэдэг шударга явахыг хэлнэ. Шударга явахын тулд үйлийн үрээ л харгалзаж чадвал тэгээд л зөв амьдрал болно доо.

-Сүүлд нь ганцхан юм асууя. Монголын ард түмэн ухаалаг, чадамжтай л гэж олон хүн ярих юм. Гэтэл энэ олон жилд ганц Нобелийн шагналтан Монголоос төрсөнгүй?

-Нобелийн шагналтан төрнө л дөө. Гадныхныг бүх талаар даган дуурайдгаа больчихвол төрнө. Олон улс дахь шинжлэх ухааны ололтуудыг авалгүй яахав. Үүн дээр чадамжаа нэмэх хэрэгтэй. Органик зүйлүүд, байгаль дээрх хамгийн шимтэй зүйлсийг монгол хүн авч чаддаг. Үүнийг хүн төрөлхтөнд хэрэгтэй зүйл болгох хэрэгтэй. Үүн дээр нээлт хийх ёстой. Монгол маань жаахан дор орчихсон, колони сэтгэхүйтэй олон жил явчихсан учраас дийлэнх нь юм үзээгүй, хурдхан шиг баяжаад авъя гэсэн сэтгэхүйтэй байна. Одоо болж бүтэж байгаа хүмүүс нь жаахан бүтээлтэй болох юм руугаа тултал ажиллаж, тэвчээр гаргах юм бол дэлхий бидэнд сайнаар хандана. Бусдын уурыг бага хүргэж, өөр хоорондоо эв зүйгээ олж амьдарцгаая гэж залбирах байна даа.