Author: ПҮРЭВИЙН ХАШЧУЛУУН

Саяхан нэг муугийн муу мэдээлэл цацагдлаа. Ашигт малтмалын хайгуулын тусгай зөвшөөрлийг цахим дугаарын дагуу өргөдлөөр олгосон ч орон нутгийн зүгээс 90 хувь нь татгалзсан хариу өглөө гэсэн. Сумын дарга нарын эрх мэдэл Засгийн газраас хол давсан юм байна. Ойрын хугацаанд ам.долларын ханш буухгүй юм байна. Уул уурхай, эрдэс баялгийн салбарт л гадны хөрөнгө оруулалт бодитой орж байж ам.доллар сулрахаас биш бусад шалтгаан нь худлаа шүү дээ. Долларын ханш сулрах, чангарахыг Монголын 331 сумын малчин иргэд, тэднээс сонгогдсон Иргэдийн нийтийн хурлын төлөөлөгчид, дээр нь сумын Засаг дарга нөхөр, ийм л хүмүүс мэддэг цаг үе иржээ.

Энэ өдрүүдэд ирэх оны төсвийн хүрээний мэдэгдэл, төсвийн тодотголыг УИХ хэлэлцэж байна. Үүнд ирэх оны төсөвт хайгуул, ашиглалтын тусгай зөвшөөрлөөс тэдэн тэрбумыг олно хэмээн ярьцгааж байна. Гэтэл хаа байна тэр хайгуулын тусгай зөвшөөрлөөс орох орлого чинь. 331 сумыг даргалж байгаа нөхдийн зүгээс хайгуулын тусгай зөвшөөрлийн чинь 90 хувийг будаа болгосон байна. Засгийн газраасаа хол давсан сумын засаг захиргааны бүтэц хуулиар бий болсныг одоо л хүмүүс анзаарч байх шиг. “Яаж байгаа юм чи” гээд аль нэг сумын Засаг даргыг зандрах захирах чадал, хуулиар олгогдсон эрх Ерөнхий сайдад байна уу. Сайндаа гуйж гувших байх даа. Хариуд нь өнөө сумын дарга ямар ч айдасгүйгээр “Манай суманд захиргааны ордон барьж өг” гэж тулган шаардана. Нэг их наядаар төсөв нь тасарчихсан төсвийн ерөнхийлөн захирагч бээр уул уурхайн компанийн захирлыг дуудаад цаад сумандаа хоёр давхар байшин бариад өгчихөө гэж гуйна. Эсвэл унааг нь шинэчлээд өгчих, хүүхдийнх нь сургалтын төлбөрийг даачих гэнэ дээ. Ингэхгүй л бол Иргэдийн нийтийн хурлаас гарсан шийдвэрээ гээд гэдийгээд суучихна шүү дээ. Монголын төр өдөр ирэх тусам ямар аймшигтайгаар суларч, жижгэрч, хүчгүйдэж байна вэ.

Өнгөрсөн хугацаанд нутгийн өөрөө удирдах ёс гэж дээр доргүй хичнээн чалчлаа. Ингэж их бурсны үр дүнд орон нутагт бүх эрх мэдлийг шилжүүлэхийг хуульчилсан. Төсвийн захиран зарцуулалтыг Засаг дарга нь мэдэхээр болсон. Ашигт малтмалын бүх зөвшөөрлийг сумын Иргэдийн нийтийн хурал ард иргэдээсээ санал авч байж шийднэ гэсэн солиотой хуулийн заалт бий болсон. Ингээд иргэдээсээ асуусан чинь зөвшөөрсөнгүй ээ гэсэн “сайхан” үг бий боллоо. Энэ үгийг хэзээ ч, хаана ч, хэнд ч түгдрэлгүй хэлдэг болсон нь өөрөө асуудал. Хэдийд нь иргэдээсээ асуусан байхав! Ашигт малтмалын гайгүйхэн ордтой сумдын Засаг дарга нар ланд 200, 570-ыг хөлөглөдөг болсон. Томхон хэмжээний сум 500 өрхтэй, 2000 орчим иргэнтэй. Тэдний дийлэнх нь сумын Засаг дарга, ИТХ-ын дарга, ИТХ-ын төлөөлөгчдийн хамаатан садан байдаг. Суманд бол төрд алба хашиж байгаа нь отог омог дотроо нөлөөтэй нь байдаг. Энэ нөлөөгөө орон нутагт үйл ажиллагаа явуулах уул уурхайн компанийг шантаажлахад ашигладаг болсон нь сумын удирдлагуудын дийлэнхийн байр байдлаас харагдах боллоо. Ийм нэг жалгын удирдагч, сум хэмээх ханлигийн эзэн болох эрх зүйг нь УИХ хуулиар баталгаажуулж өгчээ. Ийм дархлаатай болсон 331 сумын дарга нарт халдах гэвэл нутгийн өөрөө удирдах ёс, бие даасан байдлын тухай хуулийг нэгд нэгэнгүй өөдөөс ярина. Ингэхээр тусгаар тогтносон Монгол Улсын нэг сая 500 мянган хавтгай дөрвөлжин км газар нутагт 331 ширхэг бие даасан ханлиг улс нэгэнт бий болжээ. Тэдний амнаас гарах болсон “Ард нийтийнхээ саналыг асуусан чинь зөвшөөрсөнгүй ээ” гэдэг үг бол төрийнхөө өмнөөс “хуц” гэж хуулиар олгогдсон эрхийнхээ дагуу хэлж байгаа ханлигийн эзний үг гэж ойлгох хэрэгтэй. Дорноговь аймгийн Айраг сумын нэгэн дарга саяхан ярилцлагадаа “Орон нутагт ийм сайхан эрх мэдлийг хуулиар олгосон өнөөдрийн төр засгийн удирдлагууддаа баярлалаа” гэж цоглог хэлж байна лээ. Ханлигийн эзэд айдасгүй, амташсан байдалтай хэдүйн болчихсон байна лээ дээ.

Хайгуулын тусгай зөвшөөрөл дээр ханлигийн эзэд хатуу чанга, арга чарга ихтэй байгааг баримтаар дурдъя л даа. Аймгуудын уул уурхайн асуудал хариуцсан холбогдох албан тушаалтнууд иймэрхүү мэдээлэл өгч байна. Булган аймгийн ЗДТГ-ын мэргэжилтэн Д.Бумбаяр: “Манай аймагт Ашигт малтмалын газраас 38 хайгуулын тусгай зөвшөөрөл ирсэн. Гэтэл орон нутаг нэгэнд нь ч зөвшөөрсөн хариу өгсөнгүй. Сумдын Иргэдийн нийтийн хурал ард иргэдээсээ авсан саналын үр дүн ийм байдалтай байна. Иргэд зөвшөөрсөнгүй. Түүнээс гадна сумдын Иргэдийн нийтийн хурал багагүй талбайг тусгай хамгаалалтад авчихаад байна. Үнэндээ бодит амьдрал дээр сум, орон нутгийн удирдлагууд хуулийн дагуу иргэдээсээ асуусан эсэх нь ч тодорхойгүй болчихоод байна. Бас нэг асуудал нь сумдын Иргэдийн нийтийн хурлууд хоорондоо холбогдоод, танай сум хайгуулын тусгай зөвшөөрлийг хэрхэн олгож байна вэ, манайх ийм шалтгаанаар зөвшөөрөөгүй гэхчилэн ярьж, тохирох асуудлууд гарч байна. Үр дүнд нь сумдаас нэг хэвэнд цутгасан юм шиг шийдвэрүүд гарч байна. Мөн санаатай гэж хардахаар Дашинчилэн, Рашаант сумдад тусгай хамгаалалтад авсан газрууд нэмэгдчихлээ” гэсэн юм. Тэгвэл Өмнөговь аймгийн ЗДТГ-ын Уул уурхай хариуцсан мэргэжилтэн Э.Ганхуяг: “Хайгуулын 84 лиценз хүссэн өргөдөл манай аймагт ирсэн. Дийлэнхэд нь орон нутгаас татгалзсан хариу ирсэн. Дийлэнх аж ахуйн нэгж талбайгаа авч чадахгүй, хөрөнгө мөнгө, цаг хугацаагаар хохирч, шүүх цагдаа дээрээ тулж байна” гэлээ. Харин Төв аймгийн ЗДТГ-ын мэргэжилтэн Ж.Баттогтох “Манай аймаг хайгуулын 179 тусгай зөвшөөрлийн өргөдлийг ажлын хоёр өдрийн хугацаанд хүлээж авсан. Холбогдох материалуудыг сумдын Иргэдийн нийтийн хурал руу явуулсан. Сумдын Иргэдийн нийтийн хурал 30 хоногийн дотор орон нутгийн иргэдээсээ санал авна. Дараа нь аймгийн Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлаар орно. Энэ нь тэгээд хугацаандаа амжих эсэх нь эргэлзээтэй” гэсэн хариу өглөө. Бүх л хайгуул ашиглалтын тусгай зөвшөөрлийг өнөөх л иргэдээсээ асууна гэсэн үгээр Засаг дарга нар нь буцаажээ. Ямар ч арга байхгүй, ийм л хуультай. Гэхдээ ханлигийн эзэд иргэдээс асууж ч болно, асуухгүй байсан ч болно. Асуусан чинь ийм хариу өглөө гэж өөрийнхөөрөө хэлнэ, асуугаагүй байсан ч ийм хариу өглөө гэж өмнөөс нь протокол үзүүлж болно. Ерөөсөө ханлигийн эзний мэдэх асуудал.

Өнөөдрийн сумын төвд захиргаа, сургууль, эмнэлэг, Хаан банк ийм дөрвөн л газар байгаа. Ийм газарт Монголын нийт хүн амын 45 хувь нь амьдарч буй. Иргэд нь лааны гэрэлд амьдарч, сардаа нэг усанд ордог сумд олон бий. Эдийн засгийн утгаараа бол өдөрт 500 ширхэг талх зарагддаггүй сумын төв дээр томоохон үйлдвэр байгуулаад бүгдийг ажлын байртай болгоно гэж байхгүй. Гэхдээ ийм хэсэг бүлэг хүмүүсийг хөдөөд сум нэрийн дор байлгах сонирхол УИХ-ын гишүүдэд байдаг. Ийм нэг нэг бие даасан сумдыг устгах гэвэл өнөө УИХ-ын гишүүд чинь хамаг саналаа алдана гэсэн үг. Хэн эдгээр 331 тусгаар тогтносон улсыг татан буулгаж хамаг саналаа алдахыг хүсэхэв. Сумын төвд амьдрах 50 гаруй өрх нь бүгд төрийн албан хаагчийн гэр бүл. Бүгдээрээ сумынхаа иргэдийг гартаа атгасан. Сумын даргатай, эмчтэй, нийгмийн даатгалын байцаагчтай, банкны эрхлэгчтэй, цагдаатай… бүгдтэй нь тэрхүү сумын 1000 иргэн ойр байж, үг сургаалыг нь дагаж мөрдөж байхгүй л бол баларна. Өвдвөл яана, зээл хэрэгтэй болбол яана, малаа хулгайд алдвал яана, тэтгэврээ авч чадахгүй бол яана… энэ бүхэн тэднийг харцаараа хөдөлгөж байх нээнтэг болдог. Ийм орчин нөхцөлийг сумын удирдлагууд бүрэн ашигладаг. Сум хэмээх бие даасан ханлиг улсын эздэд “Уул уурхай, ашигт малтмал” гэдэг үгс бөөн мөнгө гэж сонсогддог. Тийм болохоор бие даасан ханлиг байх, жалгандаа “улс орон” болж тоглохоо өдрөөс өдөрт ойлгож амташсан нөхдүүд. Тэдний энэ байдал газар авсаар өнөөдөр улс орны эдийн засагт сөргөөр нөлөөлөх, бул хар чулуу болох хэмжээнд очсоныг хайгуулын тусгай зөвшөөрлийн 90 хувийг буцааснаас харж болно.

Хууль эрхзүйн хүрээнд 331 хэсэг улс болон хуваагдсан Монголын эдийн засаг (өнөөдөр Засгийн газар огцрох эсэх нь иргэн Доржид ямар ч хамаагүй, түүний хувьд ажилладаг байгууллага нь л ашиг орлоготой, тогтвортой үйл ажиллагаатай байх нь чухал) цаашид яах вэ. Ирээдүйд энэ улсын эдийн засгийн гол сэргэлт болох Төв аймгийн Эрдэнэсант, Бүрэн сумын нутаг дахь Өвөржаргалантын хөндийд буй дэлхийн хамгийн чанартай занарыг ашиглах эсэхийг эдгээр сумын Иргэдийн нийтийн хурал гээчээс нь асууж шийдэх үү. Дэлхийд занарын хувьсал ид явагдаж байна, Монголын энэхүү хүхэргүй, хорт хийгүй, органикийн өндөр агуулгатай занарын ордыг дэлхий дуу алдан харж байна шүү дээ.

Монгол Улс ураны нөөцөөрөө дэлхийн топ арвын нэгд аль хэдийнэ орчихлоо. Ураны нөөц ингэж огцом өссөн гол шалтгаан нь Францын “Арева”-гийн Монголд арваад жил хийсэн хайгуулын үр дүн. Дорноговийн нутаг дахь Дулаан-Уул, Зөөвч-Овоогийн нөөц дэлхийн ураны 20 жилийн хэрэгцээг хангахаар байна. Гэтэл “Арева”-гийн охин компани “Кожи говь” хайгуулын өрөмдлөгөө сая зогсоочихлоо. Өнөөх л сумын Иргэдийн нийтийн хурлын шийдвэр, Иргэний хөдөлгөөнүүдийн дарамт шахалтаас болоод тэр. Монгол Улсын 331 сум тус бүрдээ ийнхүү бие даасан ханлиг улс болон шийдвэр гаргаж, эдийн засгаа хорлоод эхлэхээр монголчуудыг ирээ­дүйд ямар хувь заяа хүлээнэ вэ. Монгол орны хөгжил дэвш­лийн тухай яриад ч хэрэггүй боллоо. Тэмүжин гуай тэртээх зуунд 81 ханлиг аймгийг нэгтгэх гэж ухамсарт амьдралынхаа 20 жилийг зориулж хүчирхэгжсэн байдаг. Өнөөдрийн удирдагчид 331 ханлигийг хэрхэн нэгтгэж улс орноо хөгжүүлэх юм бол доо.

Шилэн данс гээд шуугив. Нийгэм тэр аяараа ч биш л дээ. Хэвлэл мэдээллийн тодорхой хэрэгслүүд шуугиж байна. “Шилэн дансны шилийг хагалаад харсан чинь энэ муусайн төрийнхөн ямар аймаар идэж уудаг юм бэ гэх нэгэн “шилэн” Дамдин гарч ирсэн хэрэг. Телевиз, сонин хэвлэлээр тэрбээр ярьж, сайтууд, сошиал ертөн­цийнхөн дэвэргэж ер бусын луйврыг шилэн данснаас хараад илрүүлсэн мэт ойлголтыг нийгмийн сэтгэл зүйд тулгах гэсэн оролдлого. Юун “шилэн” Дамдин яриад эхлэв гэж асуух хүн гарах биз. Тэгвэл тэртээх 50, 60 оны үед “шилэн” Дамдин хэмээх нэгэн цуутай хулгайч Монголын нийгэмд амьдарч байсан юм. Монголын “Бриттаника” толь дээр Монголын хамгийн алдартай хулгайч гэх хоёр хүнийг онцлон оруулсны нэг нь энэ “шилэн” Дамдин. Нөгөө нь “чонон” Борис гэгч. “Шилэн” Дамдин гэж нэршсэн учир нь тэр нөхөр нүдний шил зүүдэг байсан юм билээ. Мань эр хулгайчдын бүлэглэл зохион байгуулж тэднээрээ хулгай хийлгэдэг. Өөрөө ард нь зүгээр үлддэг. Хаана их мөнгө байгааг Шилэн дансанд харагдаж байгаа юм шиг харж чаддаг байсан тийм л хүн гэсэн.

Үүнтэй үйлдэл нь адилхан нэгэн “шилэн” Дамдин гарч ирж Шилэн дансаар дагнан ярьж эхлэв. Тэгэхээр Шилэн дансны хууль нь ч тэр, үүнийг яриад зогсож буй “шилэн” Дамдин ч тэр, түүнийг дэмжин элий халай болж байгаа хэвлэл мэдээллийнхэн, сэтгүүлчид ч тэр бүгд буруу байна. Төр дэх “Шилэн данс”-ны тогтолцоо нь өөрөө дэндүү амьдралгүй байгаад хэлэх үг олдохгүй байна. Энэ хуулийг, энэ дансыг, эдгээрийг ярин шуугиж буй хүмүүс нь үнэндээ өнөөдөр Монголын төрийг улам сульдааж, хэврэгшүүлж, айдаст автуулж байгаа нь санаатай, санамсаргүй үйлдэл болоод байна. Энэхүү Шилэн дансны тогтолцоо нь Монголын төрд ардчилал хэрээс хэтэрснийг, бүр гай болж байгааг өдөр ирэх бүр ойлгуулж байна. Төрийн бүх мөнгө ил байх нь захын нэг архичин гарч ирээд төр-хувийн хэвшлийн хамтын ажиллагааны зарчмаар ажлаа хийж буй хүнийг заамдан авч “Чи тэдэн төгрөг авсан байна, архины мөнгө өг” гэж хэлэх нь. Компанийн санхүүгийн нууцлал гэдэг нь хөгжсөн улс оронд бол компанийн засаглалын номер нэг асуудал байдаг. Манайд бол Шилэн дансаар дамжаад лөөлөө болох нь. Энэ ардчилал мөн үү. Манайд дарамтлагсдын бүлэг бий шүү дээ. Тэд хэн хэдэн төгрөгийн тендерийн ажил хийж байгааг алган дээрээ мэт хараад сууж байгаа юм байна. Цаг нь болоогүй байхад хэрэгжиж эхэлсэн хууль гэдэг энэ дээ. Төрийн байгууллагуудын “Шилэн данс”-ны шилийг мөн ч амархан хагалж эхэллээ дээ. Цаашид хичнээн “шилэн” Дамдин гарч ирэх юм бол.

Өнөөдөр хүмүүсийн үзэн ядаад байгаа Шилэн дансаар харагдах төрийн мөнгөний урсгал чинь Монгол төрийн өдөр тутмын үйл ажиллагааны зардал юм шүү дээ. Дэлхийн 200 гаруй улс орон төрийнхөө бүх ажлыг мөнгөөр явуулдаг. Ганцхан Монголд л “шилэн” Дамдин гарч төрийн ажлыг мөнгөгүй явуул, пүүх паах, явуулбал эд нар идэж уугаад байна гэж хашгираад байгаа нь үнэндээ эрүүл зүйл биш юм. Төрийн мөнгө шилний цаанаас харагдаж, зарлагдахыг харчихаад “шилэн” Дамдин “Ямар булай юм бэ” хэмээн цовхчиж түүнийг нь сэтгүүлчид тэр чигээр нь нийгэмд хүргэж байгаад эмгэнэл нь оршиж байна. Энэ нь шууд утгаараа Монгол төр ажлаа битгий явуул гэсэн үг. Нийслэлийн ИТХ-ын төлөөлөгчид сая гаруй хүнтэй энэ хотыг яаж хөгжүүлэх вэ хэмээн нойр хоолоо хасан, ар гэрээ умартан, хэдэн өдрөөр ард түмний төлөө хөдөлмөрлөж байгаагийнх нь төлөө төрөөс хэдэн төгрөгөөр урамшуулж яагаад болохгүй гэж. Эдгээр хүмүүс хийх ажлаа олж ядсандаа ингэж суудаг юм уу. Бразил улсад ажлын туршлага судлахаар очсон хэдэн төлөөлөгчийг тэр үед нь сэтгүүлчид, сошиал ертөнцийнхөн элдвээр хичнээн хэллээ. Тэдний зүтгэлийн хүчинд өнөөдрийн хот чинь өнгөө засаад, бид барууны хотод яваа мэт байшин барилгатай, гудамж талбайд нь тайван сайхан алхаж байна. Энэ бүхэн тэгээд төрөөс мөнгө хөрөнгө гаргахгүйгээр хар аяндаа хийгдчих ажил болж байна уу. Сая нэг инээдтэй яриа Их хурал дээр боллоо. Ерөнхий сайд 9.5 сая төгрөгийг мөнгөн аяга авахад зарцуулчихсан юм уу, өөрийг нь мөнгөн аяга авчихсан гээд байгаа юм уу. Шилэн дансаар олж харсан л мөнгөн дүн бололтой. Ерөнхий сайд нь тийм юм байхгүй л гэх. Би л оронд нь байсан бол хэрэглээгүй байсан ч “Тэгсэн, би тийм мөнгөний зардал гаргасан. Харинчиг багадуулсан. Ерөнхий сайдад энэ бол юу ч биш” гэж гөжүүдлэх байлаа. Үнэндээ Монгол Улсын Ерөнхий сайдад энэ байтугайг авах эрх байх ёстой. Зарж үрэх эрхтэй. Төрд зүтгэж буй хүн төрийн хайр ивээл, шанг хүртэх эрхтэй. Энэ мэт ганц нэгхэн жишээнээс харахад л “Шилэн данс” гэдэг Монголын төрийг ямар муухай жижигрүүлж, арчаагүй болгож байна вэ. Төр хүчгүй бол та бид ч хүчгүй. Хүчгүй, аймхай харагдуулах шалтгаан нь шилэн данс болчихож.

Тэгэхээр шилэн данс хянагч “шилэн” Дамдины үзлээр бол төрийн албан хаагч нь наад зах нь гадаад томилолт төрөөс авч болохгүй юм байна. Жишээ нь Монголбанкны ерөнхийлөгчийг гадаадад ажлаар явахдаа 30-300 ам.долларын буудалд хоногло гэж загнажээ. Олон улсын санхүүгийн зах зээл дээр очиж буй ямар ч улсын банкны ерөнхийлөгч хүн таван одтой зочид буудалд байрлаж, вип таксигаар үйлчлүүлэхээс ажлаа эхэлнэ. Бод л доо, 50 ам.долларын буудалд буусан, таван долларын зангиа зүүгээд давхиж очиж байгаа хүнтэй хэн гэрээ хэлцэл хийх юм бэ. Тоож мэндлэх хүн ч олдохгүй. Монгол Улсын банкны ерөнхийлөгч гээд байгаа нөхөр чинь залилан хийгч байна, эсвэл мэдрэл нь муудсан, галзуу нөхөр байх гэнэ. “Шилэн” Дамдин минь дээ, энэ дэлхий дээр чинь манай алтан тэвшийн хонхроос огт өөр дүрэм журам үйлчилдэг юм шүү дээ. Манай “шилэн” Дамдин өөрийнхөө хэмжээгээр сэтгэж, манай сэтгүүлчид түүний хэмжээгээр мэдээлж байгаа юм. Төрийн бүх ажлыг Шилэн данс ийнхүү царцаах нь. Шилэн дансыг хянагч “шилэн” Дамдин гэж олон сэтгүүлч бараа бологчтой, даналзсан аймаар амьтан гарч ирснээ “Шил авъя, шил авъя” гэдэг гудамжны нөгөө нөхдүүд шиг чарлаж эхэлсэн нь энэ төр засгийг мөн ч гутааж байна даа. Муу ч сайн ч энэ чинь тусгаар Монгол Улсын төр шүү. Одоо ч үзэгдэхээ байж дээ, хэдхэн жилийн өмнө бол гэрийн гадуур, гудамж талбайд “Шил лааз авъя” гэж орилолдсон нөхдүүд таардагсан. Аваад очихоор өнөө шил лаазчин нөхөр чинь “П… минь наад лаазаа гишгэж няцалж өг” гэж загнадаг. Өнөөдрийн “шилэн” Дамдингийн даналзаж байгааг харахаар энэ дүр зураг буух юм.

Шилэн дансны тогтолцоо ингэж л Монголын төрийг үйл ажиллагаа явуулж болохгүй гэсэн тулгалтад орууллаа. Аль ч улс орны төр засаг хийсэн ажлаа ард түмэнд ойлгуулахын тулд хэвлэл мэдээллээр сурталчилдаг. Тэр нь өөрийн үнэ хөлстэй олон улсад тогтсон жишиг. Шилэн дансны ач буянаар лав сэтгүүл зүй-төр хоёрын өмнөх 20 жилд тогтсон хамтын ажиллагаа дуусгавар болсон. Үүнийг ардчиллынхан төр засгийн эрхэнд гарснаар хийх шив дээ. Төртэй холбоо­той үйл ажиллагаа бүхэн санхүүжилттэй. Тэр нь шилэн дансаар харагдах учраас “шилэн” Дамдин хянаж олон нийтэд “Төр булай юм хийж байна та минь ээ” гэж орилж хашгираад байх нь гэж айгаад. Шилэн Дамдингийн үг үйлдэл бүхнийг бүх сэтгүүлч уухай­лан мэдээлж, даган бархиралдсаар. Уг нь төрийн үйл ажиллагааг нийгмийн сэтгэл зүйд хүргэх нь сонин хэвлэлийн хамгийн том үүрэг. Гэвч төлбөрөө “шилэн” Дамдинаас айгаад өгөхгүй. Үүнийг нь хэвлэл мэдээллүүд шуугин дэмжээстэй. Үр дүнд нь мэдээллийн байгууллагууд дампуурах хурдаа нэмээстэй. Манай улсаас өөр хаана ч байхгүй хачин логик харагдаж байгаа биз.

Өнөөдөр Монголын сэтгүүл зүй, сошиал ертөнцтэйгөө онь холбож аваад аль нэг асуудлыг барьж авч балбаад, түүнийгээ бүр шуургалуулаад, давалгаалуулаад ирэхээрээ буруу замаар явчихдаг болсон. Энэ бүгдийг хэн залуурдаад байдгийг мэдэхгүй. Өнгөрсөн хугацааны шуургаллын үр дүнг харъя. Жишээ нь Оюу толгой төсөл байна. Эх орноо гэсэн баахан ардын баатрууд гарч ирсэн. Баахан Иргэний хөдөлгөөнүүд бий болсон. Бүгдэд Монголын сэтгүүл зүй, сошиал ертөнцийнхөн хайр зарласан. Тэдний цээжээ хэрхэн дэлдэж, Оюу толгой төслийг зүхэхийг сэтгүүлчид хийгээд твиттерчид дуу алдан дэмжиж хамтдаа бөөлсөн. Үр дүнд нь Монголын эдийн засгийн өсөлтийг 17 хувьд хүргэн, дэлхийг дэлдийлгэсэн энэ төслийн амыг барих хэмжээнд аваачив. Одоо өөрсдийнхөө байгаа царайг хар даа. Мөнгө ч үгүй, юу ч үгүй. Одоо төсвийн тодотгол хэлэлцэх гэж байна. Улсын төсөв нь нэг их наядаар сох дутах нь. Айлаар бол хоногийн хоол ч үгүй хонож мэдэх нь. Өнгөрсөн борооны хойноос цув нөмрөн Оюу толгой минь хэмээн эргээд хашгирцгааж эхэлсэн. Мөн ШӨХТГ анх гарч ирэхэд сэтгүүл зүй, сошиал ертөнц хамтран хэрхэн хүлээн авч, балиашиглаж шуургаллаа. Үр дүнд нь үндэсний хэдэн том үйлдвэр болох Алтан тариа, АПУ… гэхчилэн хөл дээрээ боссон хэдэн компаниа дампууруулчих шахав. Одоо ШӨХТГ нь аль л болж бүтэж байгаа ажил бүрийг очиж шалгадаг, торгууль тавьдаг, хаалга үүдийг нь хаана гэдэг, түүнийг сэтгүүлчид шаагилдаж очоод орь дуу тавин мэдээлдэг. Ямар сэтгүүл зүй, сэтгүүлчид өнөөдөр Монголд бий болоод байгаа юм бэ. АТГ-ыг анхнаасаа сэтгүүл зүй, сошиал ертөнц хэрхэн шагшин шаагилдан магтан дуулав. Сүүлдээ энэ байгууллагынхаа өгөөш загас болж хувирсан. Зарим сэтгүүлчид, хэвлэлийн байгууллагууд өөрсдөд нь АТГ-ын дарамт ирснээр сая нэг сэхээ авч байх шиг. Гэвч бас л оройтсон борооны хойноос… Хувь хүний асуудлууд байна. УИХ-ын гишүүн Ё.Отгонбаярын эхнэр камазын тэвш дүүрэн доллартай байжээ хэмээн зорилгот шуугиан дэгдээхэд сэтгүүл зүй тэр чигээрээ чарлалдан шавж очоод “Камазын тэвш дүүрэн ам.доллар байжээ” хэмээн бүтэн сар шуургалсан. Одоо хар, өнөө их ам.доллар чинь тэгээд хаана байна. Монголын сэтгүүл зүй одоо ингэж бууны нохой болдгоо боль. Монголын сэтгүүл зүй нийгмээ урагш нь чирч, хөтөлж явах үүрэгтэй. Гэтэл өнөөдрийн сэтгүүл зүй дэлхий ертөнцөөс арчигдан сөнөж буй социализм руу Монголын нийгмийг уллан чангааж байгаа нь гутамшиг. Ингэхгүй шүү найзууд аа, мэргэжил нэгтнүүд ээ. Одоо өөрсдөдөө дүгнэлт хийх цаг болж.

Өнөөдөр шинээр томилогдож очоод ажлын гараагаа эхэлж буй сайд дарга нар эргэн тойрондоо байгаа төрийн албан хаагчдыг үүрээ эвдүүлсэн шоргоолж шиг үймүүлж, яг дэргэд нь шадарлах, торгон цэрэг нь байх төрийн албан хаагчдад дайсан мэт хандаж байна. Өнөө маргаашгүй улс орныг сүйрүүлж, ард түмнийг хорлох гэж байгаа бөөн дайсан дунд орсон ганц эерэг дүрийн баатар мэт аашлах боллоо. Энэ эх захгүй бужигнааныхаа гол дүрд өөрсдөө тоглох болсон нь хэрээс хэтэрч, цагаандаа гарсан хэрэг болов. Тэдгээр сайд дарга нарын жижигхээн зүйл дээр эр бяраан гайхуулж буйг нь хараад яая даа гэмээр харамсал төрж байна. Саяхан Зам тээврийн сайд болсон М.Зоригтын жишээн дээрээс харъя. Энэ хүн бол Их хурлын гишүүний ажилдаа цаг завынхаа цөөн хувийг зориулдаг, харин твиттер фэйсбүүкт ажлынхаа ихэнх хувийг зарцуулдаг гэж хүмүүс ярьж, бичдэг. Магадгүй цахим ертөнцөд жиргэж, гэрэл зургаа оруулахад дийлэнх цаг заваа зориулдаг болсноор зарим иргэд “Аанхаа, ийм нэг их хурлын гишүүн байдаг юм байна” гэж таних болсон байх. Гэтэл сошиал медиагийн идэвхтэй хэрэглэгч маань Зам тээврийн сайдын суудлыг авсныхаа маргааш нь шахуу яамныхаа сошиал медиа-г хаалаа. Ингэснээр яамны мэргэжилтнүүд, ажилчид фэйсбүүк, твиттерт нэвтрэх эрхээ хасуулав. Тогтворгүй үзэл баримтлалтай хүн улс төрд байдаг. Учир нь М.Зоригт гишүүн Интернэтийн эрх чөлөөний тухай хуулийн төслийг хэдхэн сарын өмнө өргөн барьсан. Тэрбээр энэхүү хуулиар Монгол Улсын Үндсэн хуульд заасан хүний үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх, эвлэлдэн нэгдэх эрх чөлөөг интернэтийн орчинд баталгаажуулахыг зорьсон хэмээн мэдээлж байсан юм даа.

Зам тээврийн яаман дээр ингэж сүрхий ажил хийж аваад зүүн аймгуудын зам руу жирийлгэсэн. Тэнд тавьж очоод авто замын компаниудын гэрээг цуцалж дахиад гэрээ хий гэв. Зам тээврийн яам өнгөрсөн зургадугаар сард компаниудтай гэрээ байгуулсан аж. Гэвч Хөгжлийн банк санхүүжилтээ оройтуулсан нь тэдэнд хугацаа алдах шалтгаан болжээ. Замынхан Хөгжлийн банк гэрээнд хойрго хандаж улсын ажил цалгардуулсан талаар Засгийн газарт танилцуулахыг М.Зоригт сайдад учирласан ч өнгөрсөн наймдугаар сарын 15-наас энэ сарын 15 хүртэлх ажлын цалгардлын хариуцлагыг компаниудтай тооцон ийнхүү гэрээг нь цуцлав. Эхний цас орж өвөл хаяанд ирлээ. Залгуулаад хавар болж сонгуульдана. Хэдүйдээ зам тавих болж байна. Улсаас авах мөнгө нь орж ирээгүйгээс хугацаа алдсан эдгээр компаниуд Монгол Улсад яаж дайсагнасан учраас нэгэнт эхэлсэн ажлыг нь замын дунд зогсоов. Хардаж харвал өөрийнх нь нөлөөний компаниуд л тэнд нь оролцъё гэсэн байж мэдэх юм даа. Ер нь бол зүүн чиглэлийн автозам ашиглалтад орох нь өнгөрөв бололтой. Тэнд “дайснууд” бий болсон учраас тэр шүү дээ.

Нөхөр тэндээсээ давхиж ирээд шуурхай хуралдаан хийж Зам тээврийн яамны бүх дарга нарын машиныг хөдөө орон нутагт замын ажил дээр ажиллаж буй залуучууд руу шилжүүлэх, улмаар хот дотор явж байгаа машинуудад GPS байрлуулж хаана явааг нь хянах шийдвэр бас гаргав. Энэ одоо сайдын хийх ажил мөн үү. Байгууллагынх нь дисспечер л хянана биз дээ. Төрийн дарга нарын машинаар оролдохоор дагуулж хийцлүүлдэг урьдын практикууд бий. Өмнө нь нэг сайд ийм юм ярьж бүх жилүүдийг хураасан чинь өнөө дарга нар нь уриалгахнаар хүлээж авангуутаа хуучирсан 470-уудаа бүгдийг нь актлаад зөрүүлээд бүгд шинэ 200-нууд аваад уначихсан юм. Төрийн албанд шийдвэр хэрэгждэг, харин үр дүн нь ингэж л эргэдэг. Энэ мэтийг нь мэдэх болсон ард түмэн одоо юу гэдэг гэхээр “Өө яахав, наанаа хэмнэлт гэсэн шударга дүртэй цаанаа өөрийн бизнесээ шахдаг томчуудын үйлдэл” гэж. М.Зоригт сайдын энэхүү жижиг шийдвэрүүдийг бөөсөнд хутга гэдэг нь биш гэж байгаа юм бол нөгөө хариулт нь дээрх ард түмний ярьж байгаа болно. Гадаадын хөгжсөн нийгэмд яамныхаа машинаар хүүхэн шуухан хүргэж үйлчиллээ хэмээн огцорсон шуугиан бий. Харин жижигхэн Монголд энэ нь огт өөр. Хүүхдээ цэцэрлэгт хүргэх машин, эхнэрийн машин, албаны машин… нэг өрхийн авто хэрэгслүүд хөдөлгөөнд олноор оролцож байгаагаас хотын энэ их түгжрэл, нерв бий болдог. Үүний оронд даргаа хүлээгээд зогсож буй албаны машинд бензинийг нь хийгээд авгайгаа, хүүхдээ авахуулчих нь зөв. Гурван машины оронд нэг нь л хөдөлгөөнд оролцож байгаа биз дээ. Амьдралтай бодлого боловсруулахыг өнөөдрийн сайд дарга нараас цаг үе шаардаад байна шүү дээ.

Зам тээврийн сайд М.Зоригтын бөөсөнд гаргаж буй хутга цаашаа ч үргэлжилж байна. Саяхан “Чингис хаан” олон улсын нисэх онгоцны буудалд очиж гэнэтийн шалгалт хийв. Сайдын дагуулж очсон ганц хүн нь МАН-ын пиарыг сошиал ертөнцөд хийдэг Цогоо. Цогоо нь гонжоом зангиатай сайд нь ч юм шиг. Хажуу дахь М.Зоригт болохоор хүзүүндээ гэрэл зургийн аппараттай зурагчин нь ч юм шиг. Төрийн сайдын намба төрх бол иргэн хүнд итгэл үнэмшил төрүүлэх эхний алхам болдог. Ялангуяа 2000 жилийн төрт ёсны түүхтэй Монголын ард түмний хувьд энэ нь их чухал. Тэрнээс цагаачдын тив Америкт бол жинсэн цамцтай сенатор харайж явдаг л даа. Зам тээврийн яаманд хэвлэл мэдээллийн алба, хэвлэлийн төлөөлөгч гэж байдаггүй юм уу. Байдгийг нь шинэ сайд нь мэддэггүй юм уу. Дагуулж яваа нөхөр нь бол эрх баригчдыг айхавтар шүүмжилж, элдвээр хэлдэг хүн. Тэгээд л гэнэтийн шалгалт гэж шинэ сайдыг хөөргөөд, нисэхийнхнийг ёстой нэг хяргалаа, бужигнууллаа гэж сошиал медиагаар жиргээд, түүнд нь сайд М.Зоригт баясаад байгаа юмуу даа. Ингээд нисэх буудал дээр шалгаж, сайжруулж, бужигнуулаад байгаа юм нь юу байна гэхээр нөгөө л бөөсөнд гаргасан сайдын хутга. Гадаадын иргэн Монгол Улсын дархан хилээр есхөн минутын дотор гүйгээд гарах ёстой гэнэ. Тийм чирэгдэлгүй үйлчилгээг үзүүл гэж сайд М.Зоригт үүрэг өгч, биелүүлэхгүй бол хатуу хариуцлага тооцно гэжээ. Үүнийгээ хэрхэн бодитой ажил хэрэг болж байгааг шалгахаар Цогоог дагуулж очсон нь тэр байж. Нөхөр сайд зорчигчдын танхимд зургийн аппаратыг зэхэн, цагаа тоолон зогсов. “Эйр Чайна”-гийн нислэгээр ирсэн зорчигчдыг бууж ирэх үеэс, хүлээн авагчийн танхимд гарч иртэл нь цагаа харж, даалгавар биелсэн эсэхийг шалгатал зорчигчид 14 минутад багтан гарч ирж сайдын уурыг нь хүргэв. Угтаа есхөн минутад багтах ёстой. Мөн лут хяналт, шалгалт шүү. Тэгээд “Эйр Чайна”-гаар ирсэн нэг хужаа манай улс руу есхөн минутад амжиж орох нь Монгол Улсад ямар ашигтай юм бэ. Монгол гэдэг улс чинь хэн дуртай нь хэдхэн минутын дотор гүйгээд орчихдог онгорхой нүх юм уу. Монгол төрийн алтан босго шүү дээ. Тусгаар Монгол Улсын үүд хаалга ажиллаж байна. Үүрэг хүлээж, тангараг өргөсөн төрийн тусгай албан хаагчид тэнд ажиллаж байна. Монгол төрийн хамгийн хүнд суртал харинчиг тэнд л байх ёстой. Бүгд өмнө нь бөхөлзөж, хүлээж, ширтэж зогсох ёстой. Дэлхийн ардчиллын өлгий АНУ хил гааль дээрээ хэдэн цагаар хүлээлгэдгийг та бид мэднэ. Гэтэл Монголын хилээр гадныхныг зүгээр л гүйлгээд гарга гэж байгаа төрийн сайдыг хараад үнэндээ гайхаш тасрахад хүрч байна. Сайдынхаа ийм жижиг сажиг ажлыг хараад салбарынхан нь, мэргэжлийн хүмүүс нь бүүр нэг гайхширчихсан зогсож байгаа юм.

Монголын төр ингэж л жижгэрч байна даа. Ерөнхий сайд нь хилийн бүсэд нэг сэтгүүл зарлаа гэж дарга нарыг нь халлаа. Нэгэн загвар зохион бүтээгч хүүхэн “Намайг татвараа төл гэж загналаа” хэмээн уйлан хайлан ховлоход нь татварын даргаа дуудаж загналаа. Юу болоод байгаа юм бэ. Энэ бүгд Монголын төр бөөсөнд хутга гаргаад байгааг, хэтэрхий жижигхэн юмаар хөөцөлдөөд байгааг, дээрээ жижгэрэхээр дороо бүр хуурсанд хутга шөвөг тулгадаг болсныг харуулж байна.

Үнэхээр Зам тээврийн сайд та ажил хийх гээд байж ядаад аргаа олохгүй байгаа юм бол 270 сая ам.доллараар төмөр зам барина гээд говьд аваачаад овоолчихсон шороон дээр арга хэмжээ ав. Наад есөн минутын дотор хужаа оруулахын чинь дэргэд жинхэнэ Зам тээврийн сайдын хийх ажил. Говийн шороо, бороо хоёрт 270 сая ам.доллар хийсээд, урсаад алга болж байна лээ. Яг энэ асуудалд наад твиттерчнээ ашиглаач. Энэхүү далангийн овоолго ч сайд хүнд жижигдэх ажил. Ядаж нарийн, өргөн царигийн бодлогыг өөр түвшинд аваачих, эдийн засгийн тооцоон дээр суумаар байна. Транзит тээвэрлэлт дээр хоёр хөрштэйөө эрх ашгаа хэрхэн нэгтгэх талаар тогтож бодмоор байна. Наад нэг гэрэл зураг дарахаа, жиргээ миргээгээ ирэх зургадугаар сар хүртэл больчихооч. Салбарынхаа бүх мэдээллийг нэгтгэж хар, анализ хий, бодлого боловсруул. Битгий бөөсөнд хутга барьж гүйгээд бай.

“Улс төрд ухаантнууд нь орохгүйгээс тэнэгүүдээр удирдуулж шийтгэлээ амсдаг” гэж дорнын нэгэн ухаантан хэлсэн байдаг юм. Өдгөө хүн бүр мэддэг болсон үг. Сүүлийн үеийн Монголын улс төрийг харахад энэ үг их үнэн юм байна. Монголд ардчилсан хувьсгал хийгдэж, нийгэм огт өөр нийгмээр солигдох үед голлох үүрэг гүйцэтгэсэн хүмүүс өнөөдөр ядахад торойж харагдахгүй байх юм. Яахав, Элбэгээ, Гончигоо, Үүл, Алтанхуяг… гээд улс төрд одоо байна л даа. Эдэнтэй эн зэрэгцэх, араас нь залгаас болж алдаа оноог нь дэнсэлж өгөх лидерүүд хаачив. Монголын ардчиллын гол үзэл сурталчид болох Баабар, Цэнддоо, Нэргүй, Хатанбаатар… яагаад улс төрд орж ирэхгүй байна. П.Очирбат, Д.Бямбасүрэн… өнөө жингийн цуваанууд яагаад улс төрд сураггүй байна. Да.Ганболд, М.Энхсайхан… эд нар өнөөдөр дагалдах, гүйцэтгэх түвшинд явах ёстой хүмүүс мөн үү. Эд нар, эдний үеийнхэн бүгдээрээ идэвхтэй амьдрах нас нь дуусаж, эрүү өвдөг нь нийлчихээгүй шүү дээ. Дэлхийн практикийг хар л даа, дэлхийн улс төрийг яг л та нарын үеийнхэн одоо удирдан жолоодож байна шүү дээ. Ганц ардчиллынхан ч биш МАН-ын лидерүүд байх ёстой байр суурин дээрээ алга. Б.Даш-Ёндон бол сүүлд төрсөн ганц онолч. Хоёр нийгэм дамнан улс төрд байсан Г.Очирбат, Ш.Гунгаадорж, Ц.Гомбосүрэн, С.Төмөр-Очир, Н.Багабанди, С.Баяр эд нар яагаад Их хурлын гишүүн болохгүй байна. Улс орны хэмжээний бүтээн байгуулалт, аж ахуйн ажлыг гаргууд сайн хийх хөдөлмөрийн баатар Р.Раш гуай, Ж.Гүррагчаа баатар нарын нэр хүнд, ажлын хариуцлагатай чанарыг нь өнөөдөр ашигламаар байна. Хөдөлмөрийн баатар, гавьяат агрономич Ш.Мардаан гуай шиг Монголын газар тариаланг мэдэж буй хүн өнөөдөр байгаа юм уу. Энэ мэтчилэн салбар бүртээ ажилласан шиг ажиллаж чаддаг ланжгарууд энэ намд олон бий. Ийм л хүмүүсийн цэцэн мэргэн ухаан, ажил амьдралын асар их туршлага, хат суусан чанар Монголын улс төрд, улс орныг удирдан чиглүүлэхэд хэрэгтэй болчихоод байна. Эдгээр хүмүүс бүгдээрээ эх орондоо зүтгэх өртэй. Та бүхэн үхэн үхтэлээ энэ улс орны төлөө сэтгэл санаа, оюун бодлоо чилээх үүрэгтэй. Тэгэхгүй байгаагаас чинь болж өнөөдөр улс орныхоо байгаа царайг хар. Халагламаар байгаа биз дээ. Учир нь та нар Монголын төрийн бүх эрх ямбыг эдэлсэн, гавьяа шагналыг нь ч хүртсэн. Төрийн хүний өндөр дээд чанар ямар байхыг мэдэх, төлөвшсөн хүмүүс. Тийм болохоор та нар одоо өрөө төлөх цаг болжээ. Эх орондоо өрөө төлцгөө.

Та нар хар даа! Монголын төрд жолоодогчид байна уу? Монголын төрд жолооч нар нь л байгаа биз дээ. Хамгаалагч нь, сувилагч нь, цай зөөгч нь, ресторанд даагч нь, илтгэлийг нь шивэгч нь, цүнх баригч нь… үгүй ер ямрууд нь төрийн сайдын суудалд оччихсон байгаа юм бэ. Ийм удирдагчидтай байгаа нь эмгэнэл биш үү, нөхөд өө. Ийм хүмүүсийн эрх ашгийн эрэмбэ ямар байх бол. Наад захын жишээгээр бодоход Багабанди, Баяр, Баабар, Цэнддоо, Да.Ганболд… эд нар эх орныхоо эрх ашиг, ажил төрлөөс наана сайхан хүүхний хэрэг явдлыг урьдал болгох уу. Ядаж тэгэх нас нь өнгөрсөн биз дээ. Өдөр нь харсан сайхан хүүхнээ шөнө нь бодоод унтдаггүй нас чинь одоо энэ Сайхнаа, Баярцогт, Гантөмөр, Наранхүү, Баасанхүү, Болор, Тэмүүжин… нарынх байлгүй дээ. Эдний үеийн Их хурлын гишүүд, сайд дарга нарынх байлгүй дээ. Цаашилбал залуу хүмүүст мөнгө мөн ч хүчтэй нөлөөлнө дөө. Энэ бол амьдралд их ойр, үнэн эрсдэлүүд юм. Энэ мэт залуу улстөрчдөд тохиолдох олон эрсдэлүүдээс урьдчилан сэргийлэх арга бол олон улсад улстөрчдийн насны хязгаарыг зааж өгөх байдаг. Үүн дээр Дундад Азийн улс орнууд дорвитой алхмууд хийсэн. Одоо оросууд ийм санаачилгуудыг их гаргаж хэвлэл мэдээллээрээ ярих боллоо. Урд хөрш хийгээд япон, солонгосчууд угаасаа насны хязгаарт анхаардгийг та бид ядаж телевизийн мэдээнээс харж байгаа. Хятадын Ардын их хуралд 40 настай хүн харагдахгүй. Дундад Ази буюу станы орнууд дотор Узбекстан хамгийн анх парламентынхаа насны хязгаарыг 45 наснаас дээш болгосон нь хөрш орнуудад нь халдварлаад байгаа юм. Дундад Ази буюу уулынхны удам гарвалд тэгж яривал манай Алтай нурууныхан ч орно. Түүхээрээ бол Завханаас цааших хэдэн аймгийнханд уулынхны уламжлалын үлдэгдэл цусанд нь байх ёстой. Тухайлбал өнөөдөр станы орнуудад “Аксакалчууд” гэх хүмүүс бүгдийнх нь атаман, ноён нуруу нь болж байдаг. Аксакал нь манайхаар бол ус нутаг, сум баг дотроо нөлөө бүхий ахмад настан юм. Тэдний үг, үйлдэл бүхэн тэндээ хууль. Тэр байтугай Киргизстанд “Аксакалын шүүх” гэж бий. Нийгэмд хуулиар шийдэж, зохицуулж чадахгүй байгаа зүйлийг энэхүү “Аксакалын шүүх”-ээр эцэслэдэг байх жишээтэй. Өнөөдрийн хөгжсөн дэлхийд ийм уламжлал хадгалагдсаар байгаа нь мухар сохор ёс заншил гэхээсээ илүү ямар ч эдийн шуналгүй болсон, амьдрал таньсан, эх орноо, ард түмнээ боддог болсон, дээр нь зөнөж өтлөөгүй ахмад хүнийхээ үгийг нийгмийн сэтгэл зүй нь дагадаг, тэдэндээ итгэж найддаг талаас нь харах хэрэгтэй юм билээ. Өнөөдөр хүн урт насалдаг болсон. Жишээ нь Японд 100-гаас дээш настай иргэдийн тоо 60 мянга хол даваад байна. Хүн амьдралдаа 2-4 мэргэжил эзэмшиж түүгээрээ ажиллаж амьдрах болсон цаг үе ирлээ. Ийм болчихсон цаг үед 30, 40, 50 нас гэдэг залуу нас юм. Үүнийгээ дагаад дээрх насыг улс орныг удирдан жолоодоход эрсдэл дагуулах, жолдох нас гэж улс орнууд үзээд ийнхүү улс төрд насны хязгаар хуулиар тогтоож эхэлжээ. Дэлхий ч ийм болж байна, манай улстөрчдийн байгаа байдал ч парламентын насандаа хязгаар тогтоохыг шаардаж байна. Ингэхээр улс орныг удирдан чиглүүлэгчийн насыг манайх 50 наснаас дээш тогтоомоор байна. Өнөөдөр гэтэл манайхан яаж байна гэхээр 40 нас гараад “Би хөгширсөн хүн” гэж солиороод, гэртээ очоод хэвтчихдэг, дурсамжаа бичнэ ч гэх шиг, өөрсдийгөө эрт тэтгэвэрт гаргачихдаг. Үүн дээр залуус нь дөрөөлөөстэй. Угтаа бол одоо энэ доктор Л.Түдэв, “иргэн” Ламжав, судлаач Ганхуяг, хуульч Нарангэрэл, физикч Ганцог, академич Лхагважав, Нямзагд генерал Пүрэв, Сандаг-Очир… нарын /өөр цаана нь олон хүн бий/ салбар бүрийн оюуны бяртнууд бүгдээрээ юмны цаана ярьж суух биш шууд гарч ирж гар бие оролцмоор байгаа юм. Ялангуяа парламентад эдгээр хүмүүс амин чухал хэрэгтэй байна. Бүгдээрээ нэр дэвших хэрэгтэй.

Сүүлийн гучаад жилийн Монголын төрийн түүхийг харъя. Улс төрийн зүтгэлтэн Ж.Батмөнх гуай төрийн ажлаа орхиод гэртээ сууснаас хойш энэ төр эзэнгүй юм шиг явж ирлээ. Залуу хүмүүсийн зоримог, ухаалаг бодлого шийдвэр харагдсангүй. Сүүлийн 25 жилд улс төр, нийгэм эдийн засгийн хамгийн зоримог шийдвэрүүдийг хэн гаргаж вэ гэвэл дээр нэр дурдсан, өдгөө улс төрөөс хол байгаа нөхдийг нэрлэнэ. Жишээ нь ерэн оны хувьсгалтай дүйх хэмжээний том хувьсал өөрчлөлт юу байсан гэвэл 20 дугаар тогтоол буюу үнэ чөлөөлөх байсан. Үүнийг Дашийн Бямбасүрэнтэн хийсэн. Энэ бол ардчиллын дэд хувьсгал байсан. Удаад нь өмч хувьчлал орно. Үүнийг Да.Ганболд нар удирдан зохион байгуулсан. Энэ бол бас л дэд хувьсгал. М.Энхсайханы экспортын бүх татвар тэглэснийг ч оруулж болно. Энэ бол залуу улстөрчийн зоримог шийдвэр. Хамгийн сүүлийн эдийн засгийн том алхам бол С.Баярын Оюу толгойг хөдөлгөсөн явдал. Түүхэндээ анх удаа эдийн засгийн өсөлт 17 хувьд хүрсэн. Сүүлийн гучаад жилийн түүхэн дэх реформ бүгдийг хийсэн нөхөд одоо улс төрөөс ангид байгаа нь өөрөө эмгэнэл болчихоод байна. Өөрсдийгөө өвгөд хөгшид болгочихоод байгаад нь уур хүрмээр байна. Ухаантнууд нь улс төрөөс зай барьж ухаан муутайнууд нь төрөөр тоглох үйл явц гэж үүнийг хэлээд байгаа юм.

Өнөөдөр улс орон удирдаж буй нөхдүүд яаж байна гэхээр улс төрийг өс хонзонгоо тайлах, хор найруулах, хуйвалдах, урваж шарвах гэж ойлгон, нийгмийн үнэлэмжийн хамгийн муухай бүгдийг бие сэтгэлдээ шингээж, толгойгоороо хөл хийж, хөлөөрөө толгой хийн дургицгааж байгаа явдал юм. Өнөөдрийн парламентад Ц.Нямдорж, Д.Дэмбэрэл, Д.Лүндээжанцан… эд нар үнэ цэнтэй байна шүү дээ. Ц.Нямдоржийг намынх нь залуус далд элдвээр хэлээд хөөж байна. Гэтэл Ц.Нямдорж гэдэг хүн одоо л төр барих насандаа хүрч байна. Ц.Нямдорж, Р.Гончигдорж… эд нарын нас бол жинхэнэ төр барьж эхлэх нас. Яагаад гэвэл эдгээр эрхмүүд хоёр нийгэмд амьдарч, ажиллаж, улс орны үйл хэрэгт гар бие, оюун ухаанаараа оролцсон хүмүүс. Хятадын төрийн эрхэнд 70 настай Дэн Сяопинийг гарч ирэхэд “Энэ муу хөгшин” гэж дургүйцэх хүн олон гарсан гэдэг. Харин Мао өвөө юу гэсэн гэхээр “Энэ хүн л ийм цаг үед Хятадыг удирдаж чадна. Яагаад гэвэл тэр хятадын гурван нийгэмд амьдарсан, бүгдэд нь оролцсон хүн” гэжээ. Хүн төрөлхтний түүх ийм явж ирсэн атал өнөөдрийн 40, 30, бүр хорин хэдэн настнууд юун төр удирдах вэ. Болоогүй ээ, залуусаа. Өнөөдөр Монголын улс төрд амьдралаас яг үнэнийг хардаг, түүнийгээ хэлдэг, үнэнтэй бас эвлэрдэг хүн л хэрэгтэй. Тийм хүмүүс бол та бидний ахмадууд гэж гоочлох гээд байгаа улстөрчид юм. Тэдний шуналын хор хэдүйн арилсан, тэд үр хүүхдээ боддог, ядаж буян нүгэл, хойд урд насаа боддог насан дээрээ ирсэн хүмүүс. Тэдэнд үр хүүхдээ, удам судраа, аав ээж, өвөг дээдсийнхээ ариун сүнс оршин буй монгол газар нутгаа яаж бүрэн бүтнээр нь, сайн сайхан амьдрах нийгэмтэй нь үлдээх вэ гэсэн л амьдралын утга учир байгаагаас бус өнөөдрийн залуус шиг мөнгөө, хүүхнээ, эрх мэдлээ булаалцалдан дайсагналцахгүй шүү дээ.

Хүн 50 нас хүртлээ юу эсийг хийхэв. Тэнэг л биш бол эхлээд өөрийгөө олно. Ар гэрээ төвхнүүлнэ. Бие сэтгэлээрээ хат сууна. Үүний дараа энэ нийгэм, улс орон чинь юу болж байна гэж босгоноосоо давж харна, бодно, шанална. Ийм үедээ л улс төрд орно. Энэ бол хүний амьдралын зөв хэмнэл. Үүнийг нь л хуульчлаад өгчихье. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид нэр дэвшигчийн нас 60-аас дээш, УИХ-ын дарга, Ерөнхий сайдынх 55-аас дээш, УИХ-ын гишүүнийх 50 наснаас дээш байдаг хөгжсөн орны жишгийг дагая. Эдгээр нас бол олон улсад шалгагдсан нас. Харин 50 наснаас дооших монголчууд минь сайхан бизнесээ хий, судалгааны ажил дээрээ суу, эзэмшсэн мэргэжлээрээ өөрийгөө харуул, нийгэмдээ танигд. Үнэхээр улс төрд орох хүсэлдээ дийлдээд байвал залуучууд нийлж баг болоод улс орныг хөгжүүлэх бодлого, концепц боловсруулаад намынхандаа, улстөрчдөд, нийгэмд сурталчилж, өнөөдрийн удирдагчидтай мэтгэлц. Ингэж улс төрд гарч ирвэл зөв болно. Тэрнээс цүнх барих бол биш л дээ.

Есдүгээр сарын нэгэн бол монголчуудын хувьд онцгой шинэ эрч хүчээр ажлаа эхэлдэг содон өдөр юм. Үүнийгээ монголчууд анзаардаггүй ч байж мэднэ. Монгол хүн бүрийн амралт дуусч “Одоо ч нэг тачигнатал ажиллана даа” хэмээн ханцуй шамлан ажлынхаа хаалгаар орж ирдэг өдөр дөө. Монгол хүн бүрийн царай жаахан аяншсан, хүүхдүүдийнхээ сургуулийг ярьсан, амарч байх хугацаандаа голын эрэг, уулын орой дээр есдүгээр сарын 1-нээс эхэлж юу хийж, ямар ажил амжуулахаа хэдүйн бодож төлөвлөсөн, түүнийгээ эхлүүлдэг өдөр. Монгол орны нийгмийн амьдралын шинэ улирал юм.

Жилийн дөрвөн улиралтай, нүүдэлчин уламжлалтай монголчуудын хувьд ажил амьдралын эрч хүчтэй үе нь жилийн арван сард нь л өрнөдөг. Энэ нь есдүгээр сарын 1-нээс долдугаар сарын 1-ний хооронд юм. Үлдсэн зуны хоёр сард нь амарцгаадаг. Энэ бол монголчуудын амьдралын хэвшил хэмнэл болоод нэгэнт тогтжээ. Яахав, зуны улиралд барилга, уул уурхай, зам гэхчлэн улирлын чанартай ажлууд ид өрнөдөг ч монголчуудын дийлэнх нь эдгээр салбарт үнэмлэхүй хамрагддаггүй. Голдуу хятадуудыг авчирч ажиллуулдаг болоод удлаа. Монгол хүнийг зуны хоёр сар ажиллуулъя гээд ч айраг, хорхог, адуу мал, найр наадам, хөдөө нутаг нь бодогдоод төвлөрч ажиллаж чаддаггүй. Нэгэнт уламжлалт ахуй соёлоос нь улбаатай ийм сэтгэлзүйн шинж чанар нь монголчуудыг зуны хоёр сард нь амралт зугаалга руу хөтөлдөг болжээ. Гэхдээ зугаа цэнгэлийн үе гэж хэлмээргүй байна. Гадны хүмүүс хийгээд манайхны зарим нь тэгж харж ярьдаг ч мөн чанараараа бол монгол даяараа их амар амгалангийн цаг хугацаа юм. Өнөөдөр Монголын нийслэл, төв суурингуудын стресс, нерв ямар байгаа билээ. Хүн амын дийлэнх нь Хавай, Хайнанд очоод амарчихаж чадахгүй учраас хөдөөдөө гарч бодлоо цэгцэлж, есөн сарын нэгнээс хийж хэрэгжүүлэх ажлаа төлөвлөн, ядаргаагаа тайлахаас өөр аргагүй юм.

Ингэж Монголын их хээр талдаа тааваараа хөлхөж амарсан монгол хүн “есдүгээр сарын 1” дөхөх тусам оюун санаа нь төвлөрдөг. За, хүүхдүүдийн хичээл сургууль ч эхэллээ дээ гэсэн үг хүн бүрийн амнаас гарч, айл бү­рийн гэрт сонсогдоно. Ухаандаа их ажилд нь монголчуудыг төвлөрүүлж өгдөг онцгой өдөр юм. Энэ өдөр бол эцэг өвгөдийн үед ч, их хаан Чингисийн үед ч байсан. Чингисээс эхлээд их хаадын үед есдүгээр сар буюу намрын эхэн сарыг шинэ оны эхлэл буюу өнөөдрийнхөөр бол шинэ жил хэмээн үзэж байсныг түүхээс бүгд мэднэ.

Монгол Улс бол залуу иргэдтэй орон улс. Залуу оюун санаатай, залуу эрчим хүчтэй нийгэм гэж болно. Тийм болохоор шинэ хичээлийн жил эхэлдэг энэ өдөр нийгэм маань асар их бужигнадаг. Маш их хөл хөдөлгөөн ордог. Эдийн засгийн цусны эргэлт огцом хурдасдаг. Ганц нийслэлд нь гэхэд газар гишгэх зайгүй хүмүүс хөлхөж, машин техниктээ дарагддаг. Есдүгээр сарын 1-ний өдөр шиг ийм их идэвхжил, эрчим хүчтэй өдөр Монголын нийгмийн 360 хоногийн алинд нь ч тохиодоггүй. Дэргэд нь наадам, цагаан сар юу ч биш. Тийм болохоор бид намрын энэ өдрийг шинэ оны эхлэл гэж албан бусаар үзэж болно.

Монголын нийгмийг ийм их эрчимлэг болгодог боловсролын салбарын өнөөдөр хийгээд маргаашийн төлөв байдлыг энэ дашрамд бас хүргэе.

Энэ хичээлийн жилд ерөнхий боловсролын нийт 799 сургуульд 539818 сурагч хамрагдах нь. Үүнээс төрийн өмчийн сургуульд 94.5 хувь нь, төрийн бус өмчийн сургуульд 5.5 хувь нь суралцах юм байна. Үүнээс нэгдүгээр ангид 64364 хүүхэд суралцах тоо гарчээ. Эдгээрт хүрэлцэх багшийн тоо улсын хэмжээнд цэцэрлэгийн 6900, ерөнхий боловсролын 28800, нийтдээ 35700 багшлах боловсон хүчин байгаа нь 100 хувь гэж үзжээ.

Хичээлийн бус цагийн секц дугуйлан гэж чухал юм байдаг. Тэр тоог нь харвал төрийн болон хувийн сургуульд 121 төрлийн дугуйлан хичээллэх юм билээ. Нэг хүүхэд 1-2 дугуйланд хамрагдах юм. Дээр нь дунд, ахлах анги тус бүрт 432000 төгрөгийн 70-90 төрлийн 74450 ширхэг номтой ангийн номын сан бий болжээ. Мөн төрийн өмчийн сургуулийн нийт сурагчдад 11340 суурин компьютер, багш нарт 25000 зөөврийн компьютер өгөхөд бэлэн болсон гэнэ.

Энэ хичээлийн жилд нийтдээ нэг сая 200 мянган сурах бичгийг хэвлэн нийлүүлэх бололтой. Бага болон ахлах ангиудад шинээр хэвлэсэн бүх сурах бичиг бүрэн хэмжээгээр хүргэгджээ. Харин VI-IX ангид 29 нэрийн сурах бичиг, 48 нэрийн багшийн номыг хэвлэн нийлүүлэх ажлыг зохион байгуулж байгаагаа яам нь мэдэгджээ. Дунд, ахлах ангийн сурах бичгийн дундаж үнэ 2600 төгрөг. Сурах бичгүүдийг номын худалдаагаар борлуулах, мөн хэвлэлийн компани бүр өөрийн худалдааны цэгээр дамжуулан худалдаалахаар болж аймаг бүрт нэг борлуулагч, нэг борлуулалтын цэгийг байгуулжээ.

Одоо энэ салбар дахь материаллаг баазын талаар товч дурдъя. Боловсролын салбарт 2015-2016 онд 251 барилга байгууламж баригдахаас улсын төсвийн хөрөнгөөр хийгдэх 153, орон нутгийн хөрөнгөөр 26 барилгын ажил байна. Дээр нь концессын гэрээгээр 40 цэцэрлэг сургууль, БНХАУ-ын тусламжаар нэг цэцэрлэг, 21 сургууль, Японы тусламжаар 10 цэцэрлэгийн барилга баригдана. Яг өнөөдрийн байдлаар улсын төсвийн хөрөнгөөр 4448 суудлын хүчин чадалтай найман сургууль, 1000 хүүхдийн хүчин чадалтай 10 цэцэрлэгийн барилга ашиглалтад оржээ. Мөн 350 хүүхэд хүлээн авах хоёр дотуур байр, дөрвөн спорт заалны барилга шинээр ашиглалтад ороод байна. Энэ есдүгээр сардаа бол 15 барилга (825 хүүхдийн долоон цэцэрлэг, 890 суудалтай гурван сургууль, 180 ортой хоёр дотуур байр, гурван спорт заал) нэмж ашиглалтад орно гэсэн сайхан мэдээлэл байна. Харин энэ ондоо багтаж 36 барилга (1565 хүүхдийн 16 цэцэрлэг, 5220 суудалтай 14 сургууль, 470 ортой зургаан дотуур байр) нэмж ашиглалтад орно. Үүний хажуугаар их засвар хийгдэж байгаа барилга байгууламжуудыг дурдах ёстой. 2015 онд сайдын багцад 4.2 тэрбум төгрөг батлагдсаныг 50 байгууллагын их засварт хуваарилжээ. Үүнд 21 цэцэрлэг, 22 сургууль, гурван спорт заал, гурван дотуур байр, нэг цогцолборын их завсарын ажил багтсан байна. 2015 оны наймдугаар сарын 25-ны өдрийн байдлаар их засварын ажлын гүйцэтгэл 80 хувьтай байгаа гэнэ.

Энэ бүх мэдээлэл дот­­роос онцлон үзэх ёс­­той нь 2015-2016 оны хичээ­лийн жилд сургуулийн өм­нөх бо­ловсролын цөм хөтөл­бөрийн тухай юм. Цөм хөтөлбөрийн үр дүнг нь “Хүүхэд бүрийг сонирхсон зүйлээ сонгож хийдэг, санаа бодлоо чөлөөтэй илэрхийлдэг, бие даан өөрөө өөртөө үйлчилдэг, хийж буй зүйлдээ бүтээлчээр ханддаг чадварт суралцах боломжийг олгох” гэжээ. Энэ хөтөлбөрт хамрагдах цэцэрлэгийн насны 218100 хүүхэд байгаа гэсэн. Энэ бол том тоо. Гэхдээ энэ хөтөлбөрийн үр дүнг цаг хугацаа харуулах биз. Лав л энэ чиглэлийн эрдэмтэн мэргэд, ахмад багш нар санаа зовниж байгаа юм билээ. Аливаа улс орны боловсролын системд уламжлал хийгээд өөрийн орны онцлог байдлаа заавал харгалзан үзэх ёстой гэнэ. Жишээ нь 30 сая хүнтэй улсад бол дунд сургуулийн сургалт нь хүүхдийг бие дааж суралцах чадварт тулгуурласан байдаг аж. Хүнийхээ олноор Шинжлэх ухааны аль ч салбар нь хоцордоггүй. 300 хүүхдээс заавал нэг нь физикийн, химийн… гэхчлэн гоц салбаруудад бие сэтгэлээ зориулдаг. Харин гурван сая хүнтэй Монголд бол хүнийг хүчээр сургах ёстой аж. Цөөхүүлээ учраас хүүхэд бүрт Шинжлэх ухааны салбар бүрийг оноон өгч, дээрээс нь лантуудаж сургаж ирсэн монгол уламжлал байна. Ийм сургалтын системээр явж ирсэн тулдаа монголчууд өнөөдрийн дэлхийд ШУ-ы аль ч салбарт хоцролгүй явж иржээ. Энэ уламжлал эвдэгдэж “Хүүхдүүд та нар өөрийнхөөрөө сонгож, тааваараа бие дааж су­ралц” гэвэл гурван хүүхэд гурвуулаа хуульч, эдийн засагч мэргэжлийг сонгодог. Практик үр дагавар нь гэвэл ШУ-ы бусад онцлох салбарууд орхигдож улмаар нийгмийн сэтгэл зүйн мунхрал эхэлдэг байна. Мунхарсан нийгэмд мухар сүсэг газар авдаг. Мунхарсан нийгэмд лам чөтгөр хоёр хүчээ авдаг гэсэн үг ч бий. Тэгэхээр дунд сургуулийн өмнөх насны цөм хөтөлбөр хийгээд дунд сургуулийн сургалтын концепц нь цөөхөн хүнтэй манайх шиг улсад тохирч байна уу, үгүй юу. Шулуухан хэлэхэд хүүхдийг захиргаадалтаар сургаж ирсэн уламжлал, Монголын онцлогоо харгалзан үзэх ёстойг буурал эрдэмтэд, ахмад сурган хүмүүжүүлэгчид хэлж ярьсаар байна шүү.