Author: АЗЖАРГАЛЫН ГАНТУЯА

Categories
мэдээ нийгэм цаг-үе

Т.Амаржаргал: ЭМД-ын шимтгэлээ төлсөн хүн бүр урьдчилан сэргийлэх, эрт илрүүлэх үзлэгт үнэ төлбөргүй хамрагдана DNN.mn

Эрүүл мэндийн даатгалын ерөнхиий газрын Олон нийттэй харилцах хэлтсийн дарга Т.Амаржаргалтай ярилцлаа.

-Хүн амыг эрүүл мэндийн урьдчилан сэргийлэх эрт илрүүлэх шинжилгээнд тавдугаар сарын 1-нээс эхэлсэн. Ажил ямар шатандаа явж байна вэ?

-Монгол Улсын Засгийн газрын 2020-2024 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөрт хүн амын нас, хүйс, эрүүл мэндийн эрсдэлд суурилсан зонхилон тохиолдох халдвар болон халдварт бус өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх, эрт илрүүлэх үзлэг, шинжилгээ, оношилгоог зохион байгуулахаар тусгасан. Дээрх шинжилгээ, оношилгооны зардлыг санхүүжүүлэхтэй холбоотой Эрүүл мэндийн даатгалын үндэсний зөвлөлийн 2022 оны 06 дугаар тогтоолыг батлан, хэрэгжүүлж эхэлж байна. Энэ хүрээнд тавдугаар сарын 1-ний өдрөөс эхлэн улс, орон даяар урьдчилан сэргийлэх, эрт илрүүлэх үзлэгийг зохион байгуулж, бүх насны иргэдийг хамруулж байна.

Өмнө нь зөвхөн 18-аас дээш насны иргэдийг эрт илрүүлэх шинжилгээнд хамруулдаг байсан бол шинэчилсэн журмаар 0-18 насны хүүхдийн эрт илрүүлгийн хоёр багц шинээр нэмэгдэж, нийт зургаан насны бүлгээр 31 төрлийн өвчин эмгэгийг илрүүлэх 40 төрлийн оношилгоо, шинжилгээг хийх юм.

-Энэ удаад ямар насны ангиллаар, ямар шинжилгээнүүдийг хийх вэ?

-0-5, 6-17, 18-30, 31-45, 46-60, 61-ээс дээш гэсэн насны ангиллаар зургаан багц оношилгоо, шинжилгээ, үзлэгт хамрагдана.

-Багцуудыг тайлбарлаж өгөөч?

-“Багц-1” нь тав хүртэлх насны даатгуулагчийн урьдчилан сэргийлэх, эрт илрүүлгийн багц. Багцад урьдчилан сэргийлэх, эрт илрүүлгийн зар түгээх, эмнэл зүйн иж бүрэн үзлэг, биеийн хэмжилт, өсөлтийн үнэлгээ, хөгжлийн үзүүлэлтүүдийн үнэлгээ, сэтгэц, зан төрхийн үнэлгээ, амны хөндийн эрүүл мэндийн үзлэг, зөвлөгөө, дүгнэлт бичих, зөвлөгөө өгөх, шилжүүлэх багтана. 6-17 насны даатгуулагчийн урьдчилан сэргийлэх, эрт илрүүлгийн багц буюу “Багц-2”-т “Багц-1” дээр сүрьеэгийн эрсдэлийн үнэлгээ нэмэгдсэн. “Багц-3” буюу 18-30 насны даатгуулагчийн урьдчилан сэргийлэх, эрт илрүүлэгт биохимийн шинжилгээ (холестерин, триглицерид, АСАТ, АЛАТ, шууд билирубин, амилаза, креатинин, мочевин), цус болон шээсний ерөнхий шинжилгээ, тэмбүү илрүүлэх хурдавчилсан шинжилгээ, ХДХВ илрүүлэх хурдавчилсан шинжилгээ, Хепатитийн В, С вирусийн эсрэг бие илрүүлэх хурдавчилсан сорил, зүрхний цахилгаан бичлэг, цээжний рентген зураг, эмчийн үзлэг, эрт илрүүлгийн асуумж, эрсдэлийн үнэлгээ, дүгнэлт, зөвлөгөө багтсан.

-31-с дээш насны буюу “Багц 4-6”-д ямар үзлэг, шинжилгээ багтсан бэ?

-“Багц 4” буюу 31-45 насны даатгуулагчийн урьдчилан сэргийлэх, эрт илрүүлгийн өлөн үеийн глюкоз, эсийн шинжилгээ –ПАП тест, хэвлий, бамбай, хөхний хэт авиа, улаан хоолой, ходоодны дуран багтсан. “Багц-5” буюу 46-60 насны даатгуулагчийн урьдчилан сэргийлэх, эрт илрүүлгийн багцад “Багц-4”-ийн үйлчилгээн дээр өтгөнд далд цус илрүүлэх шинжилгээ, Хепатитийн В, С вирусийн эсрэг бие илрүүлэх хурдавчилсан сорил нэмэгдсэн. Харин 61-ээс дээш насны даатгуулагчийн урьдчилан сэргийлэх, эрт илрүүлгийн багц “Багц-6”-д “Багц-4”-ийн 13 үйлчилгээ багтсан.

-Товлолт хугацааны талаар тодруулахгүй юу?

-Энэ удаагийн Урьдчилан сэргийлэх, эрт илрүүлэх үзлэгийг жил бүр зохион байгуулах бөгөөд хамгийн гол зорилго нь хүн амыг товлолт хугацаандаа эрт илрүүлэгтээ ордог байх дадлыг суулгах юм.

Товлолт хугацааны хувьд зөвхөн хүүхдийн эрт илрүүлэг буюу 0-5 насны багцад заасан товлолын хугацаа бий. Тухайлбал, 9, 18, 36, 48, 60 сартайд урьдчилан сэргийлэх, эрт илрүүлэгт хамрагдаж, багцад багтсан тусламж, үйлчилгээг бүрэн авсан байх. Харин амны хөндийн эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээг 18 сартай (1,6 нас)-гаас эхлэн авахаар товлолыг заасан.

-ЭМД-ын байгууллага энэ үйл ажиллагаанд ямар чиг үүрэгтэй оролцож байгаа вэ?

-ЭМДЕГ-ын үйл ажиллагааны гол зорилго нь иргэн-даатгуулагчийг эрүүл мэндийн тусламж, үйлчилгээ авахтай холбоотой санхүүгийн эрсдэлээс хамгаалах, чанартай тусламж, үйлчилгээг худалдаж авч өгөх явдал юм. Манай байгууллагын хувьд урьдчилан сэргийлэх, эрт илрүүлэх үзлэгийг хийх эрүүл мэндийн байгууллагуудыг сонгож, гэрээ байгуулан хамтран ажиллахаас гадна эрт илрүүлэх үзлэгийг хийж байгаа ЭМБ-уудаас ирүүлсэн нэхэмжлэлд хяналт тавьж, явцын болон гүйцэтгэлийн хяналтыг бодит цагийн горимтоор хүлээн авч холбогдох эрх зүйн хүрээнд тусламж, үйлчилгээний санхүүжилтийг олгоно. Түүнчлэн даатгуулагч иргэдийг эрүүл мэндийн даатгалын шимтгэлээ төлөх боломжоор хангах, мэдээ, мэдээлэл өгөх чиглэлээр шуурхай арга хэмжээ авч ажиллаж байна.

-Одоогийн байдлаар Урьдчилан сэргийлэх, эрт илрүүлэх үзлэгээр хичнээн эрүүл мэндийн байгууллага гэрээ байгуулсан бэ?

-ЭМДҮЗ-ийн 2022 оны 01 дүгээр тогтоолын дагуу эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээг худалдан авах түр гэрээг Лавлагаа шатлалын 321 эрүүл мэндийн байгууллагатай байгуулсан. Үүнээс 103 нь урьдчилан сэргийлэх, эрт илрүүлэх үзлэг хийхээр гэрээ хийсэн. Цаашид шаардлага хангасан эрүүл мэндийн байгууллагуудын чадамжийг үнэлэн гэрээ байгуулах бэлтгэл ажлууд хийгдэж байна. Төрийн өмчийн болон хувийн хэвшлийн гэрээт байгууллагуудын талаарх дэлгэрэнгүй мэдээллийг манай ЭМДЕГ-ын www.emd.gov.mn вэб сайтаас авах боломжтой.

-Иргэд эрт илрүүлэгтээ ЭМД-аараа үнэ төлбөргүй хамрагдах юм байна. ЭМД-ын шимтгэлийн талаарх мэдээллийг өгнө үү?

-Эрүүл мэндийн даатгалын тухай хуулиар Монгол Улсын иргэн бүр эрүүл мэндийн албан журмын даатгалд заавал даатгуулсан байх үүрэг хүлээсэн. Энэ хүрээнд Урьдчилан сэргийлэх, эрт илрүүлэх үзлэгт хамрагдах даатгуулагч иргэд, эрүүл мэндийн даатгалын шимтгэлээ 2019 оноос хойш тасралтгүй, бүрэн төлсөн байх шаардлага тавьж байгаа.

Зарим иргэдийн ЭМД-ын шимтгэлийг төрөөс буюу эрүүл мэндийн даатгалын сангаас хариуцан төлдөг. Үүнд 0-18 насны хүүхэд, 0-2 насны хүүхдээ (ихэр бол 3) өсгөн бойжуулж байгаа ээж, цэргийн жинхэнэ албан хаагч, тэтгэврээс өөр мөнгөн орлогогүй иргэн, нийгмийн халамж, дэмжлэг зайлшгүй шаардлагатай өрхийн гишүүн, ял эдэлж байгаа ялтан, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд зэрэг долоон бүлгийн иргэдийн шимтгэлийг төрөөс хариуцан төлдөг. Харин шимтгэлээ өөрөө хариуцан төлөх даатгуулагчдад хувиараа хөдөлмөр эрхлэгч, малчин, оюутан, тодорхой ажил хөдөлмөр эрхлээгүй иргэд багтах бөгөөд сарын 4200, жилийн 50400 төгрөгийн шимтгэлийг төлнө. Ажил, хөдөлмөр эрхэлж байгаа иргэдийн хувьд хөдөлмөрийн хөлс, түүнтэй адилтгах орлогын дөрвөн хувиар ЭМД-ын шимтгэлийг төлөх бөгөөд үүнээс хоёр хувийг нь ажил олгогч байгууллага, үлдсэн хоёр хувийг ажилтан цалингаасаа төлөх зохицуулалттай байдаг. Эрүүл мэндийн албан журмын даатгал нь даатгуулагчийн төлсөн шимтгэлийн хэмжээнээс үл хамааран эрүүл мэндийн улмаас даатгуулагчид үүссэн санхүүгийн эрсдэлийг хуваалцах эв санааны нэгдлийн зарчимд тулгуурладаг. Өөрөөр хэлбэл, эрүүл нь өвчтэйнхөө, залуу нь настныхаа (аав ээж, эмээ өвөө), өндөр орлоготой нь бага орлоготойнхоо өвчний улмаас учрах санхүүгийн эрсдэлийг хуваалцах сайн үйл учир даатгалдаа заавал хамрагдан товлолт хугацаандаа эрт илрүүлэх үзлэгтээ орж, өвдөхөөсөө өмнө урьдчилан сэргийлэхийг зөвлөж байна.

-Орон нутгийн иргэд эрт илрүүлэгт хаана яаж хамрагдах вэ?

-Насны багцаасаа шалтгаалан анхан шатны, эсвэл лавлагаа шатлалын эрүүл мэндийн байгууллагаас урьдчилан сэргийлэх, эрт илрүүлэх үзлэгийн тусламж, үйлчилгээг авах боломжтой. Тухайлбал, бага насны болон сургуулийн насны даатгуулагч харьяа өрх, сум, тосгоны эрүүл мэндийн төвд урьдчилан сэргийлэх, эрт илрүүлгийн багцад хамрагдана. Харин насанд хүрсэн даатгуулагчид өрх, сум, тосгоны эрүүл мэндийн төвийн урилга, зохицуулалттайгаар эрүүл мэндийн даатгалын байгууллагатай гэрээ байгуулсан лавлагаа шатлалын эрүүл мэндийн байгууллагаас сонгон үйлчлүүлнэ.

-Лавлагаа шатлалын гэж яг ямар эмнэлгийн хэлж байна вэ?

-Сумын дундын, бүсийн оношилгооны төв, аймгийн нэгдсэн эмнэлэг гэх мэт өрхийн эмнэлгээс бусад бүх эмнэлгийг лавлагаа шатлалын эмнэлэг гэнэ.

-Иргэд эрүүл мэндийн төвийн урилгаар эрт илрүүлэгт хамрагдана гэв үү. Тэгэхээр зөвхөн урилгатай иргэд эрт илрүүлэгт хамрагдах юм уу?

-Тийм ээ, ЭМД-ын шимтгэлээ 2019 оноос хойш тасралтгүй төлсөн иргэдийн утсанд мессежээр, эсвэл өрхийн эмнэлгээс цаасаар урилга очно. Та өөрөө очиж оочерлохгүй, урилгаар эмнэлэгт очиж эрт илрүүлэгтээ хамрагдана.

-Жишээлбэл, би 2021 онд ЭМД-ын шимтгэлээ төлөөгүй бол нөхөж төлөөд эрт илрүүлэгтээ хамрагдах боломжтой юу?

-Боломжтой, “E-barimt” аппликэйшнээр шимтгэлээ сар, хагас жил, бүтэн жилээр сонгон нөхөн төлж болно. Ингэснээр цахим системд шимтгэл төлөлтийн ногдуулалт 20-30 минутад баталгаажиж тусламж, үйлчилгээ авах эрх нээгдэнэ.

-Иргэд урьдчилан сэргийлэх, эрт илрүүлэх үзлэгийн талаар хаанаас мэдээлэл авах боломжтой вэ?

-ЭМДЕГ-ын Хэрэглэгчтэй харилцах төвийн 1800-1363 лавлах утсаар дамжуулан даатгуулагч-иргэдэд эрүүл мэндийн даатгалтай холбоотой бүх төрлийн мэдээллийг шуурхай хүргэж байгаа. Лавлах утасны дугаар нь энгийн утасны тарифаар тооцогддог. Бид хамгийн сүүлийн үеийн дуудлагын программыг ашигладаг тул шугам чөлөөгүй үед холбогдвол дугаар нь системд бүртгэгдэн 5-10 минутын дараа манай мэдээллийн ажилчид эргэн холбогдож хэрэгцээтэй мэдээллийг өгч байна. Үүнээс гадна бид гэрээт эрүүл мэндийн байгууллагуудтай хамтран иргэд, олон нийтэд мэдээлэл өгөх зорилгоор эмнэлгүүдэд олон нийтэд зориулсан мэдээллийн хэсэг Урьдчилан сэргийлэх, эрт илрүүлэг үзлэгийн талаарх хэрэгцээ, шаардлагатай мэдээллүүдийг байршуулж, цаас, цаг хугацаа, хөрөнгө мөнгө хэмнэх үүднээс бүх мэдээллийн хуудсуудыг “QR” коджуулж, даатгуулагч иргэдэд гар утсаар кодыг уншуулан илүү дэлгэрэнгүй мэдээлэл авах боломжийг бүрдүүлсэн. Мөн ЭМД-ын сангаас санхүүжүүлэх урьдчилан сэргийлэх, эрт илрүүлэх үзлэгийн талаарх мэдээ, мэдээллийг манай ЭМДЕГ-ын вэ бсайт болон сошиал сувгуудаас хүлээн авах боломжтой.

Categories
мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

М.Мишигдорж: Татварын ээлтэй бодлогыг хэрэгжүүлэхэд хамгийн гол нь татвар төлөгчдөд очиж буй ачааллыг харгалзаж үзэх шаардлагатай DNN.mn

МУИС-ийн Бизнесийн сургуулийн Нягтлан бодох бүртгэлийн тэнхимийн ахлах багш, доктор М.Мишигдоржтой ярилцлаа.

-Татварын орлого 40 хувь нэмэгдсэн гэх мэдээлэл байна. Ямар орлогууд нэмэгдэж 40 хувь хүрэх хэмжээнд очив оо. Коронавирусээс шалтгаалж олон ч ААН хаалгаа хааж, иргэд даатгал төлөх боломжгүйд хүрсэн болов уу?

-Үндэсний статистикийн хорооноос гаргасан мэдээллийн дагуу 2021 онд татварын орлого 11.3 их наяд төгрөг болж 2020 оны түвшнээс 32.3 хувь өссөн байна. Орлогын албан татвар 49 хувь, Нийгмийн даатгалын орлого 42.4 хувь, НӨАТ 28.4 хувь, гадаад үйл ажиллагааны орлоготой холбоотой татвар 27.3 хувь өссөн байдал нөлөөлсөн. Мөн 2020 оны хувьд татвар төлөгчдөө дэмжих чиглэлээр нэлээдгүй татварын хөнгөлөлтүүдийг олгосон. Энэ нь татварын орлого өсч харагдах шалтгаан болсон гэж харж байна.

-АН-ын үед татварын 4:10 хууль хэрэгжиж байсан. Энэ хуульд олон хүн ам сайтай байдаг. Татварын хуулиа бид энэ хуулиар явбал биш үү?

-Шинээр батлагдсан хуулийн хувьд судалгаа шинжилгээнд үндэслэн эдийн засаг, бизнесийг дэмжих, хуулиар ногдуулсан татварыг бүрэн хураах, шударга татвар төлөгчийг дэмжих, олон улсын татварын шинэ зарчмуудыг нэвтрүүлэх чиглэлд тодорхой зүйл заалтуудыг оруулан баталсан сайн хууль болсон гэж үзэж байна. Үүнд жижиг дунд аж ахуйн нэгжүүдийн хүрээнд 50 сая хүртэлх орлоготой бол хялбаршуулсан горимд шилжих, 300 сая хүртэлх орлоготой бол 1 хувь татвар төлөх, 1.5 тэрбум төгрөгийн орлоготой бол 10 хувь хуулийн хугацаандаа төлснөөр 90 хувь буцаан авах, нийслэлээс 500 км зайд барладаг бол татвараа 50 хувь, 1000 км зайд байрладаг бол 90 хувь хөнгөлөх зэрэг татвар төлөгчдөд ээлтэй олон зүйл заалт орсон. Хувь хүний орлогын албан татварын хүрээнд ч мөн хялбаршуулсан горимоор татвараа 1 хувь төлөх боломжийг олгосон. Харин НӨАТ-ын хувьд бол өмнөх хуульд НӨАТ төлөгч болох босго 10 сая байсныг 50 сая болгон нэмэгдүүлсэн зэрэг нь харин ч илүү их боломж олгосон зүйл заалт болсон гэж үзэж байна. Зөвхөн нийгмийн даатгалын шимтгэлийн хүрээнд хувь хэмжээний өөрчлөлт орсон.

-Татвар төлөхөөс зугтсан бол тухайн иргэн, ААН-ийг хорих хуулийн санкц хүртэл бий шүү дээ. Энэ нь яг ямар тохиолдолд үйлчлэх заалт вэ?

-Татвар төлөхөөс зайлсхийх гэмт хэрэг нь нийгэмд учруулах хор уршиг нь бусад гэмт хэргийг бодвол нэлээдгүй нөлөөлөл ихтэйд тооцогддог. Учир нь улс орны төсвийн орлоготой шууд холбоотой ойлголт юм. Татвар төлөхөөс зайлсхийх ойлголт нь татварын хуулийг хууль бусаар ашиглах, хугацаанд нь татвараа эс төлөх болон нуух, зайлшгүй шаардлагатай баримт бичгийг нуун дарагдуулах, заасан хугацааанд татвараа төлөхгүй байх зэрэг үйл ажиллагааг хамруулан авч үздэг. Үүнтэй холбоотой үүссэн зөрчлийг зөрчлийн тухай хууль, эрүүгийн хуулийн хүрээнд учруулсан хохирлоос хамааруулан арга хэмжээ авч байгаа. Монгол Улсын Эрүүгийн хуулийн 18.3-т “Татвар төлөхөөс зайлсхийх” гэмт хэрэг гэж хуульчилсан байдаг. Ингэхдээ татвар төлөгч хувь хүн, хуулийн этгээдийн удирдах, гүйцэтгэх албан тушаалтан татвар төлөхөөс зайлсхийх зорилгоор их хэмжээний татвар ногдох орлого, эд хөрөнгө, бараа үйлчилгээг зориуд худал тодорхойлсон, нуусан бол дөрвөн зуун тавин нэгжээс таван мянга дөрвөн зуун нэгжтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгох, эсхүл хоёр зуун дөчин цагаас долоон зуун хорин цаг хүртэлх хугацаагаар нийтэд тустай ажил хийлгэх, эсхүл нэг сараас нэг жил хүртэлх хугацаагаар зорчих эрхийг хязгаарлах ял шийтгэнэ гэсэн зүйл заалт байдаг.

-Бид авдаг цалингаасаа нийгмийн даатгалын шимтгэлд яг хэдэн төгрөг төлж байна вэ. Та дэлгэрэнгүй тайлбарлаж өгөөч.

-Нийгмийн даатгалын шимтгэлийн хүрээнд даатгалын хувь хэмжээг шат дараалалтайгаар нэмэх арга хэмжээ авах төлөвлөгөө боловсруулагдсан хэдий ч үүсээд буй нөхцөл байдалтай холбоотойгоор одоогоор хувь хүнээс 11,5 хувь, Аж ахуйн нэгж байгууллагаас 12,5 хувь НДШ авч байна. Жишээлбэл, та нэг сая төгрөгийн цалинтай бол 115 мянган төгрөгийн НДШ өөрөө төлж, ААН нь харин 125 мянган төгрөг, ингээд та сард нийт 235 мянган төгрөгийн НДШ төлж байна.

-Залуучууд НДШ-ээ бууруулж НӨАТ-ын буцаан олголтыг нэмэгдүүлээч гэж жагссан. Гэтэл Засгийн газар НӨАТ-ын албан татварыг нэмэх нь байтугай өнөөх сугалааг нь болиулчихлаа. Манай улс НӨАТ-ын буцаан олголтыг нэмэгдүүлэх боломж хангалттай бий гэж эдийн засагчид үздэг. Энэ тал дээр та ямар бодолтой байна?

-Тийм ээ, энэ тал дээр хүмүүсийн бодит орлого буурсантай холбоотойгоор татварын дарамт ихэссэн болохоор нийгмээс ийм хариу үйлдэл үзүүлэх нь аргагүй. Энэ тал дээр судлаачийн хувьд засгийн газраас дорвитой судалгаа явуулж нийтлэг хувь хэмжээг бус шатлалтай хувь хэмжээ тогтоох нь зүйтэй гэж үзэж байна.

-Шатлалтай хувь хэмжээ гэж юу вэ?

-Шаталсан хувь хэмжээ гэдэг нь их орлоготойгоос нь их хувь, бага орлоготойгоос нь бага хувиар татвар ногдуулахыг хэлнэ.

-Хоёр хил хаалттай хүндхэн цагт ААН-үүдээ харин ч татварын бодлогоор дэмжих хэрэгтэй биш үү?

-Засгийн газрын зүгээс ААН ээлтэй татварын бодлогыг явуулах чиглэлээр нэлээдгүй өөрчлөлтүүдийг авч хэрэгжүүлсэн талаар өмнө нь хэлсэн. Бүх татвараас чөлөөлөх нь бас улсын төсөв бүрдүүлэлтэд сөргөөр нөлөөлдөг тул энэ асуудал дээр ч нарийн судалгаа хийх шаардлага үүсээд байна. Мэдээж үйлдвэрлэгч орон болохын тулд үйлдвэрлэлийн салбарын байгууллага болон шинээр үүсгэн байгуулагдаж буй аж ахуйн нэгжүүдэд дэмжлэг үзүүлэх нь зүйтэй.

-Ковидын цаг үед бусад улс орнууд татварын ямар бодлого хэрэгжүүлж байна вэ?

-Ковидтой холбоотойгоор улс орон бүр татвар төлөгчдөө дэмжих олон арга хэмжээнүүдийг авч хэрэгжүүлсэн. Тухайлбал Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татвар, Хувь хүний орлогын албан татварыг бууруулах, өр төлбөрийн хүрээнд төлөх хугацааг сунгах, зарим нэг төрлийн татварын өрийг хүчингүй болгох болон эм, эмнэлгийн хэрэгслийн НӨАТ чөлөөлөх болон ажилгүй иргэд, хүүхэд, жирэмсэн эхчүүдийн тэтгэмжийг нэмэгдүүлэх гэх мэт.

-Манай улсын татварын бодлого оновчтой түвшинд явж байна уу?

-Татварын хүрээнд Адам Смитийн 1776 онд тодорхойлсон сайн татварын дөрвөн шалгуурыг авч үздэг. Үүнд тэгш шударга байх, тодорхой байх, энгийн хялбар байх, үр ашигтай байх гэсэн зарчмууд бий. Эдгээрийг тайлбарлавал тэгш шударга байх гэдэг нь нийгмийн баялгаас хүртсэн хэмжээгээр нийгмийн зардлыг санхүүжүүлэхэд хувь нэмрээ оруулах татварын ачаалал иргэн бүрт ижил байх. Тодорхой байх зарчмын хүрээнд татвар төлөгч юунд, хэзээ, ямар хэмжээний татвар яаж төлөх нь тодорхой байх. Энгийн хялбар байх гэдэг нь хууль тогтоомж энгийн ойлгомжтой, хоёрдмол утга агуулгагүй. Нягтлан бодох бүртгэл, татварын бүртгэлтэй уялдсан байх, татварын алба энгийн бүтэцтэй, шат дамжлага багатай байх гэсэн ойлголтыг авч үздэг бол үр ашигтай байх гэсэн ойлголтын хүрээнд оролцогч талуудын аль аль талын ашиг сонирхолд нийцүүлж хамгийн үр ашигтайгаар хөрөнгийг байршуулах, татвар төлөгчдөд хүндрэл учруулахгүй байх, татвар төлөх хураахад зардал хямд байх гэсэн зарчмуудыг авч үздэг. Татварын шинэчлэгдсэн хууль үр ашигтай байх зарчим дээр дахин зохицуулалт шаардлагатай нь ард иргэдийн бухимдал нийгмийн хандлагаас илэрхий харагдаж байна. Өөрөөр хэлбэл, татвар төлөгчид татвар төлснийхөө төлөө хүртэх өгөөж нь татварын зардалтайгаа харьцуулахад бага байна. Энэ нь татварын бодлогоос гадна Монгол Улсын хэрэгжүүлж буй төсөл хөтөлбөр хийгээд төсвийн орлогын зарцуулалттай нэлээдгүй холбоотой болов уу. Иймд татварын бодлогын хүрээнд ч тэр, татвар төлөгчдийн хөрөнгөөр хэрэгжүүлж буй төсөл хөтөлбөрийн хүрээнд ч тэр оновчтой зохицуулалтуудыг шаардаж байна.

-Зарим иргэн нэмэгдсэн өртгийн албан татвар төлж байгаадаа сэтгэл дундуур байдаг. Бараа, үйлчилгээ авахад 10 хувийн татвар нэмж аваад, хоёр хувийг нь буцаан олгож урамшуулал нэрээр хүмүүсийг татварын дарамтад орууллаа гэлцдэг. Ер нь манай татварын хувь, хэмжээ бусад орныхтой харьцуулахад ямар байдаг юм бол?

-Татварын хувь хэмжээний хувьд Эдийн засаг хамтын ажиллагаа, хөгжлийн байгууллага /OECD/-аас гаргасан нийт 165 орныг хамруулсан судалгаанаас харахад НӨАТ татварын хувь хэмжээ дунджаар 19,3 хувь байгаа. Үүнтэй харьцуулахад манай орны татварын хувь хэмжээ бага байна. Гэсэн хэдий ч татварын ачааллыг дан ганц хувь хэмжээгээр тодорхойлох нь өрөөсгөл ойлголт. Учир нь хэдийгээр хувь хэмжээ нь бага байсан ч хэрэглэгчдэд очиж буй дарамт хэр байна гэдэг нь илүү чухал. Өнөөгийн нөхцөлд ихэнх массын цалингийн хэмжээ өдөр тутмын хэрэгцээнээсээ ч илүү гарахгүй, үнийн өсөлтийг дагаад хоногийн хэрэгцээтэй илчлэгтэй хоол, хүнсээ авах боломжгүй байдалтай байна. Энэ нь татварын уян хатан бодлого хэрэгжүүлэх шаардлагатайг харуулж байна. Энэ ч утгаараа зарим нэг улс орнуудад өргөн хэрэглээний бараа болох сүү, талх, маханд ногдуулдаг НӨАТ-ын хувь хэмжээ нь 0-5 хувь байдаг бол илүү тансаг хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүнд арай өндөр тогтоодог.

Олон улсад анх энэхүү татварыг татварын орлогыг бүрдүүлэх нэг том хүчин зүйл гэж харж байсан бол одоо татвар төлөхөөс зайлсхийх явдлыг таслан зогсоох нэг хэрэгсэл гэж харж байна.Татварыг 100 хувь олгодог улс орнууд ч цөөнгүй байдаг. НӨАТ-ын урамшууллын системийн хувьд Тайвань улс сугалааны систем бол далд эдийн засгийг илрүүлэх болон татварыг бүрэн хэмжээгээр хураан авах сайн туршлага үзүүлсэн гэж үздэг. Гэсэн хэдий ч үүсээд буй нөхцөл байдлыг авч үзвэл сугалаа нэрээр мөнгө тарааснаас илүүтэй татвар төлөгчдөд илүү өндөр хувиар буцаан олголт өгөх хэрэгтэй гэж бодож байна.

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ

НОМ ЯРЬЖ ӨГЬЕ: “Харизм” DNN.mn

Зохиол ч Оливия Фокс Кабейны “Харизм” ном нь 13 бүлэгтэй, харизм гэж юу болох, харизм ямар үед, юунд хэрэгтэй, хэрхэн харизмтай байх вэ зэрэг асуултуудад товч, тодорхой загвар, зөвлөгөө, жишээгээр хариулт өгөх болно.

Энгийнүгээр “Харизм” гэдэг нь бусдыг өөртөө татах чадвар гэж хэлж болно. Хүмүүс “Харизм”ыг төрөлх зан чанар гэж ойлгодог ч, энэ бол сурч, сайжруулж болдог “Чадвар” хэмээн зохиогч үзжээ. Манлайллын чиглэлийн нэр хүндтэй мэргэжилтэн Оливия Фокс Кабэйн энэхүү номоо “Соронздон татах урлаг буюу шинжлэх ухааныг эзэмших нь” хэмээн тодотгожээ.

Нэгдүгээр бүлэгт харизмт зан төлөвийн талаар өгүүлнэ. Харизмт зан төлөв анхаарлаа бүрэн хандуулах, хүчирхэг байх, халуун дотно сэтгэгдэл төрүүлэх гэсэн гурван гол зүйлээс бүрдэнэ.

Хоёрдугаар бүлэгт, харизмтай байхад тулгарах саад бэрхшээлийг даван туулах. Энэ нь сөрөг бодлоо багасгах, сэтгэл санааны таагүй байдлаа хүлээн зөвшөөрөх, бодит байдлыг өөрөөр тодорхойлох, бие мах бодын тааламжгүй байдлаас урьдчилан сэргийлэх тухай.

Гуравдугаар бүлэгт, харизмт сэтгэлгээг бий болгох. Үүнд төсөөлөн бодох, талархал, биеийн мэдрэмжээ өөртөө итгэлтэй хүн шиг байлгах, сөрөг зүйлсээс хол байх хэрэгтэй аж.

Мөн харизм нь эрх мэдэлтэй, алсын хараатай, төвлөрсөн, эелдэг гэсэн дөрвөн хэв маягтай. Тухайлбал, эрх мэдэлтэй харизмтай хүн бусдад сэтгэл хөдөлгөсөн, айж сүрдсэн мэдрэмж өгдөг байна. Харин эелдэг харизмтай хүн бусдад хүлээн зөвшөөрөгдсөн, хайрлагдсан мэдрэмж өгдөг.

Дөрөвдүгээр бүлэгт, харизмт анхны сэтгэгдлийн талаар өгүүлнэ. Анхны сэтгэгдэл хоромхон зуурт үүсч, харилцаанд олон жил нөлөөлдөг байна. Анхны сэтгэгдлээ зөв үлдээхийн тулд хувцаслалтдаа анхаарахаас гадна тухайн хүнтэйгээ яриа эхлүүлэх, дуусга х , гар барихдаа хүртэл анхаарах хэрэгтэй. Жишээлбэл, таан х удаа уулзаж байгаа хүнтэйгээ хамт байхдаа гар барьж, инээмсэглэх, гарын алганд хөндий зай үүсгэлгүй, нөгөө хүнийхээ чанга сулд нь тааруулан атгах хэрэгтэй гэнэ.

Тавдугаар бүлэгт, харизмтай ярих, сонсох тухай өгүүлнэ. Хэн нэгнийг сонсоход хүртэл харизм байдаг аж. Та харизмтай сонсохын тулд бусдын яриаг таслалгүй, анхаарлаа бүрэн хандуулах хэрэгтэй. Өөр зүйл бодонгоо ойлгож байгаа дүр эсгэнэ гэдэг бол хэзээ ч боломжгүй.

Харин хэн нэгнийг сонсож байхад таны анхаарал сарниад байвал хөлийн хуруу руугаа анхаарлаа нэг хандуулаад яриагаа сонсвол үр дүнтэй.

Зургадугаар бүлэгт, харизмтай биеийн хэлэмжийн тухай ярья. Та зориудаар хэн нэгний биеийн хэлэмжийг дуурайвал өөртөө итгүүлэх сэдлийг төрүүлдэг аж. Хүний эгц өөдөөс харж биш, бага зэрэг ташуу суувал та хоёрын ойлголцол илүү өндөр түвшинд хүрнэ. Хүнд үед, илтгэл тавихдаа, хямралын үед, харизмтай байх, харизмын дасгалууд зэрэг олон сонирхолтой сэдвийн тухай өгүүлнэ. Та нөлөөллөө нэмэгдүүлж, ятган үнэмшүүлэх чадвараа хөгжүүлье гэвэл “Харизм” номд анхаарлаа хандуулаарай.

Categories
мэдээ спорт

Ц.Шийрэв: Засгийн газрынхаа ордонд дэвжээ засаад олимп, дэлхийн аваргад оролцох тамирчдаа шалгаруулдаг байсан DNN.mn

Монгол Улсын гавьяат дасгалжуулагч, Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх ерөнхий газрын “Сүлд” спорт хорооны жүдо бөхийн багш Ц.Шийрэвтэй ярилцлаа.

-Та өөрийнхөө өсөж төрсөн нутаг, хүүхэд насныхаа тухай хуваалцаач?

-Би Баянхонгор аймгийн Баянбулаг суманд төрж, өссөн. Хүүхэд нас маань хөдөөний хүүхдүүдийн адилаар үхэр тугал хариулах, хурдны морь унах зэргээр л өнгөрсөн дөө. Намар хичээл эхлэхэд сургуулийнхаа дотуур байранд суудаг байлаа, 1974 онд Улаанбаатар хотод ирсэн.

-Яагаад спортын хүн болов?

-Хүүхэд байхын л барилдах сонирхолтой, бөхийн тухай хууч, домог их шимтэн сонсдог байсан. Зургадугаар ангид байхад манай суманд Б.Цэдэв гэж багш ирсэн юм. Тэр багш уран зохиолын хичээл орсноос хойш номтой их нөхөрлөсөн. Ж.Дамдин гуайн “Монгол бөх” гэсэн номон дээрх даншигийн аварга, арслангуудын түүх намтрыг уншаад бөх болохыг мөрөөдөж эхэлсэн. 1982 онд хүч нийгэмлэгт хүндийг өргөлтийн шилдэг дасгалжуулагч н.Хөхөө багш дээр очиж спортод хөл тавьсан. Үндэсний бөхөд бол найрамдлын биеийн тамир спорт хорооны дасгалжуулагч Ш.Нямхүү, Монгол Улсын хүчит арслан М.Мөнгөн нар миний бөх болох хүсэл мөрөөдлийг асааж, суурийг тавьсан.

-Таны залуу тамирчин байх үе болон одоогийн тамирчдын хоооронд ялгаа их байна уу?

-Байлгүй яахав, тухайн үед шигшээ багийн тамирчид байнгын бэлтгэл сургуулилттай цугларалтанд гардаг, улсаас бүх хэрэгцээг хангадаг, олон улсын тэмцээнийг дотооддоо зохион байгуулдаг байсан. Тэр үед чөлөөт бөх манайд номер нэгдүгээрт орох спорт, хоёрдугаарт самбо бөх ордог байлаа. Тэр байтугай засгийн газрынхаа ордонд дэвжээ засаад олимп дэлхийд оролцох тамирчдаа сонгон шалгаруулах барилдаанаа хийдэг байсан. Ер нь улсаас тамирчдаа их л дэмждэг байсан үе.

-“Токио-2020” олимпод манай баг тамирчдын хоол зүйч, сэтгэл зүйч гээд өргөн бүрэлдэхүүнтэй ажилласан байх аа…

-Энэ удаагийн олимпод зөвхөн дасгуулжуулагчаас гадна мэргэжлийн хүмүүсийг ажиллуулсан нь маш таатай санагдсан. Тамирчдад ч мэргэжлийн хүнээс зөвлөгөө аваад бэлтгэл сургуулилтаа хийхэд илүү амар байсан байх.

-Хүүхдийг хэдэн наснаас нь жүдогоор хичээллүүлбэл тохиромжтой вэ?

-Ес, арван настай үеэс нь жүдогийн бэлтгэлд оруулбал тохиромжтой. Хүн төрөхдөө 306 ястай байдаг, тэр нь бэхэжсээр насанд хүрэхэд 206 болдог. Булчингийн тоо гэхэд 639, зөвхөн гарын булчин гэхэд 72 байдаг. Хүүхэд 12 нас хүрч байж яс нь бүрэн бэхэждэг. Тэгэхээр нас насанд нь тохирсон бэлтгэл дасгал хөдөлгөөнийг хийлгэвэл тохиромжтой.

-Шавь нартаа юуг чухалчилдаг вэ?

-Жүдо их ёс зүйтэй спорт, монгол үндэсний бөх ч адилхан. Жүдод тамирчин хамгийн эхэнд орж ирэн дэвжээндээ ёсолж, багшдаа ёсолж, бэлтгэл дуусах үед ч мөн дэвжээндээ ёсолж гардаг. Шавь нартаа бусдыг хүндлэх, цаг баримтлах, ёс зүйтэй шударга байхыг шаарддаг.

-Дасгалжуулагч хүний хувьд шүүмжлэлтэй ханддаг зүйл байна уу?

-4-6 настай хүүхдүүдийн дунд зохиодог “Хуйрнан шуугигч” гээд хүүхдийн бөхийн барилдаанд эсрэг байр суурьтай байдаг. Цэцэрлэгийн хүүхдүүд юу ч мэдэхгүй хөл гараа буруу тулах гэмтээх, доргилт авах зэрэг нь тухайн хүүхдийнхээ ирээдүйн амжилт, өсөлт хөгжилтөд сөрөг нөлөөтэй. Мөн мэхний буруу хэвшил суудаг, засагдахад маш хэцүү. Харин цэцэрлэгийн хүүхдүүдийг бус цэрэгт явж буй залуусыг бүгдийг нь зодог шуудагтай явуулж үндэсний бөхийн өв уламжлалыг таниулж эр бярыг тэгшрүүлж ирээдүйн эрүүл чийрэг монгол хүн болгож төлөвшүүлэх нь зүйтэй санагддаг.

-Та үндэсний бөхийн аймгийн арслан цолтой шүү дээ…

-1997 онд Баянхонгор аймгийнхаа баяр наадамд түрүүлж аймгийн арслан болсон. 1990 онд аймагтаа очиж барилдан шөвгийн дөрөвт үлдсэн, түүнээс хойш аймагт барилдаагүй, улсад л барилдсан. Тухайн үедээ аймгийн заан, арслан хоёр ялгаа юу байхав гэж боддог байсан. Шавь нар эхнээсээ аймгийн арслан болж ирсэн тэгэхээр нь аймагтаа очиж барилдаж арслан болсон (инээв).

-Спортоор хичээллэх нь ямар давуу талтай вэ?

-Хамгийн эхэнд цаг баримталж сурна. Өглөө Спортын төв ордон дээр 7:30 цагаас бэлтгэл ороход хотын захын зүүн салаа, баруун салаа, Салхит, зайсан, налайхаас хүртэл тэр жаахан хүүхдүүд хоцролгүй хүрээд ирдэг. Үүнээс харахад хүүхэд спортод сонирхолтой дуртай болж байна. Аливаа зүйлд сэтгэлээсээ ханддаг болно, хүнтэй зөв харилцаж сурна, мэндэлж сурна, хөдөлгөөний эвсэлтэй, тэвчээртэй болох зэрэг олон чадваруудыг эзэмшинэ.

-Өнгөрөгч Токиогийн олимпод таны шавь Ц.Цогтбаатар хүрэл медаль хүртсэн. Тухайн мөчид таны сэтгэл их хөдөлсөн үү?

-Тэгэлгүй яахав. Ц.Цогтбаатар маань анх 11 настай, 30 гаруй кг жинтэй жаахан хүүхэд ирж байлаа. Өөрөө төрөлхийн авьяастай, уян хатан, мэдрэмжтэй ерөнхийлөгч асан Х.Баттулга хараад их авьяастай хөгжихөөр хүүхэд байна гэж хэлж байсан. Тэгээд улсын аваргаас хүрэл медаль аваад Америкийн Майми хотод болсон өсвөрийн дэлхийн аваргаас Монголын тамирчдын анхны өсвөрийн хүрэл медалийг авсан, тэр тэмцээнд би цуг явсан. Олимпод сайхан барилдсан, олимпоос медаль авна гэдэг тамирчин бүрийн мөрөөдөл шүү дээ.

-Усан бар жилийн Цагаан сарын баярт зориулсан улс аймгийн алдар цолтой хүчит бөхийн барилдаанд таны шавь аймгийн заан Э.Мөнхжаргал түрүүлж монгол бөхийн түүхэнд нэгэн түүхийг бичсэн, энэ талаар сэтгэгдлээ хуваалцаач?

-Э.Мөнхжаргалыг жаахан хүүхэд байхад аав нь надад авч ирж өгч байсан. Аав нь цэргийн начин цолтой бөх хүн, Мөнхжаргал үгнээс гардаггүй, бэлтгэл сургуулилтаа сайн хийдэг хөдөөний бор хүү ирсэн. Тэгээд өсвөрийн Азийн аваргад түрүүлж, насанд хүрэгчдийн улсын аваргаас хүрэл медаль аваад улсын шигшээд орсон, 90 кг-ын жинд түрүүлээд 2020 оны олимпийн цикилд байж байгаад бэртэл авч хэвтрийн дэглэм бариад жин нэмсэн. Одоо +100 кг-ын жинд мөн үндэсний бөхөөрөө барилдаж байна. Цагаан сарын барилдаанд түрүүлэхэд нь багш хүний хувьд шавиараа их бахархаж огшсон.

-Мэргэжлийн сумогийн 73 дахь ёкүзана Тэрүнофүжи Ган-Эрдэнэ мөн таны шавь нарын нэг, сумогийн түүхэнд Озёки цолноос хамгийн доод зиндаа руу унаад эргэж дэвшээд ноён оргилд нь гарсан бахдам амжилтыг үзүүлсэн. Шавийнхаа тухай яриач?

-Ган-Эрдэнэ маань анх 14 настайдаа ирж байлаа. Монгол Улсын дархан аварга Ж.Мөнхбат надтай уулзаад “Удам сайтай хүүхэд байна, алсдаа сумод орох бодолтой юм шиг байна лээ” гэж хэлээд манай бэлтгэлд оруулсан. Их том биетэй тарган хүүхэд ирээд гар дээрээ нэг ч суниаж чаддаггүй байсан. Жилийн дараа гэхэд 100 гаруй суниадаг болсон. Тэгээд хот, дүүргийн аваргад орж хоёр дахь жилдээ кураш бөхийн дэлхийн аваргаас хүрэл медаль авсан. Өөрөө их мэдрэмжтэй, биеэ их сайхан суллаж барилдана, зоригтой, тайван, толгойгоо сайн ажиллуулж барилддаг хүүхэд. Одоо сумод амжилттай сайхан барилдаж явна аа.

-Дасгалжуулагч хүний хамгийн сайхан нь юу вэ?

-Бэлдсэн шавь нар амжилт үзүүлэн тив дэлхийд нэрээ гаргана гэдэг чинь л хамгийн сайхан. Тэгээд ард түмнээ баясган гэр бүл, найз нөхөд, нутаг орон нь баясаж баярлах нь хамгийн гоё санагддаг. Өөрөө ч тэднээсээ маш их урам авдаг.

-Таны шавь нар бусад спортын төрлөөр ямар амжилт гаргасан бэ?

-Манай шавь нар жүдо бөхийн төрлөөр өсвөр залуучуудын тэмцээнээс Монголын тамирчдын анхны медалуудыг авсан. Жүдо, самбо, сумо, кураш, жиү жцү, чөлөөт бөх, бокс, холимог тулаан зэрэг олимпийн ба олимпийн бус төрлөөр тив дэлхийгээс 200 гаруй медаль хүртсэн. Шавь нар минь ганцхан спорт гэлтгүй бусад салбарт ч эх орныхоо хөгжил цэцэглэлтэд гар бие оролцон амжилттай сайхан явж байна даа.

Categories
мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

О.Энхмаа: Төр нь ажлаа хийхгүй, аргаа барсан иргэд Монголын залуучуудын холбоог эмнэлэг болгох санал гаргасан DNN.mn

МЗХ

“Энхрий үрс халуун сэтгэл” НҮТББ-ын тэргүүн ГССҮТ-ийн Мэдээгүйжүүлэг, эрчимт эмчилгээний эмч, Эрх зүйн магистрант О.Энхмаатай ярилцлаа.

-Түлэнхийн эмнэлгийн газар, ЭМЯ-ыг шаардах, төсөвт хөндлөнгийн хяналт тавих, хуулийн төслийн талаар гээд дөрвөн асуудлын талаар та өнгөрсөн баасан гаригт Төрийн ордны баруун хаалганаас мэдээлэл хийсэн. Яагаад эдгээр асуудлыг хөндөх болов?

-Түлэнхийн эмнэлгийн газрын асуудлыг хүмүүс сайн мэдэж байгаа байх. Дараагийн чухал асуудал бол Монгол Улс жилд 3 их наяд төгрөгийн санхүүжилт төсөвт зарцуулдаг хэрнээ эрүүл мэндийн болон бусад чухал салбаруудад бодит бүтээн байгуулалт хийж, ард түмнийхээ тулгамдсан асуудлыг шийдэхгүй байна. Ард түмэн нэн ядуу, улс орон хөгжихгүй байна. Иймээс бүх яамдын төсөвт хяналт тавьж ажиллахаар болсон. Худлаа үнэн мэдээлэл хийсэн болоод санхүүжилтийг нуун дарагдуулах, завших үзэгдэл даамжирч байгаа учраас авлигатай тэмцэх газраар уламжлуулсан. Дараагийн асуудал эмнэлэг, сургууль, цэцэрлэгийн онцгой бүсийг хамгаалах хуулийн хэлэлцүүлгийг төрийн ордонд хийхээр болж УИХ-ын дарга Г.Занданшатар өнгөрсөн оны арванхоёрдугаар сарын 18-ны өдөр УИХ-ын гишүүн, Нийгмийн бодлогын байнгын хорооны дарга М.Оюунчимэгт үүрэг болгож хуультай танилцсан. Энэ хуулийг хэрэгжих сургаар нэр бүхий гишүүд ёс зүйгүй авирлаж өөрсдөө санаачилсан мэтээр төстэй хуулийн төсөл батлуулахаар зүтгүүлсэн. Тийм болохоор өнгөрсөн баасан гаригийн шаардлагадаа энэ асуудалд их ач холбогдол өгсөн. Засгийн газарт ч ажлаа яаралтай хий гэдэг шаардлага хүргүүлсэн.

-Хуулийн үндэслэл юу вэ?

-Улаанбаатарын хэмжээнд 995 сургууль, цэцэрлэг байна. Эдгээрт хяналт тавих нэн шаардлагатай. Олон улсын харьцуулсан эрх зүйн багш маань тусалж байгаа. Улаанбаатарын хэмжээнд байгаа бүх эмнэлгийн 40-60 хувийн газар нь хулгайлагдчихсан, менежмэнтийн хувьчлалд орох гээд байна. Жишээлбэл, Улсын нэгдүгээр төв эмнэлэг, Арьс өнгөний үндэсний төв гэх мэт. Далдуур энэ ажил явагдаад байна. Энэ бүхнийг базаж шийдэх гаргалгаа нь энэ хууль болох гээд байгаа юм.

-Санхүүжилтийг яаж зохицуулж байна?

-Хууль боловсруулахад мэдээж маш их хэмжээний төсөв хэрэгтэй. Тиймээс ирэх сарын 19-ны өдөр “UB palace”-д тоглолт зохион байгуулах гэж байгаа. Тоглолтын ашгийн 10 хувийг хуулийн багт, 10 хувийг Монголын 900 мянган хүүхдийн боловсролд хөрөнгө оруулна.

-Монголын 900 мянган хүүхдэд ямар хөрөнгө оруулах гэж байна?

-Монголын оюун ухааны академийн захирал Х.Хатанбаатартай хамтарч оюуны спортыг үе шаттайгаар хөгжүүлэх хөтөлбөрийг 2022 оны намраас сургалтын хөтөлбөрт оруулахаар болсон. Боловсрол, шинжлэх ухааны сайд Л.Энх-Амгалан дэмжсэн. Тиймээс тоглолтын ашгийн 10 хувийг сургалтын хөтөлбөрт оюуны спортыг оруулахад зарцуулна. Монголын оюун ухааны академийн сурагчид геннисийн амжилтыг тогтоож байна. Манай улс энэ капиталын үндсэн хөрс нь мөртлөө ашиглаж чаддаггүй. Үүнийг сургалтын хөтөлбөрт оруулснаар Монгол Улсын бүх аймаг, сумд, дүүргийн сурагчид үнэ төлбөргүй оюуны спортоор хичээллэх, өөрийгөө хөгжүүлэх боломжтой.

-Улсын эмнэлэг, сургууль, цэцэрлэгийн барилга он дамжиж царцдаг. Гэтэл хуулийн байгууллага, хороо дүүргийн оффис зундаа л босчихдог шүү дээ. Энэ тухай…

-Энэ асуудал мөн л санаачилж буй хуульд хамаатай. Хуулийг боловсруулахын тулд 995 сургууль, цэцэрлэгт анализ хийж газрыг нь яаж хувьд завшсан байна. Яагаад сургууль, цэцэрлэг нэмэгдэж баригдахгүй төсөв шамшигдаад байгаа юм бэ гэдгийг хянана. Сэтгэлгүй дарга нар төсвийг замбараагүй зарцуулж, ард түмний тулгамдсан асуудлыг шийдвэрлэх бодолгүй байна.

-Иргэдийн дунд Монголын залуучуудын холбооны байрыг хүүхдийН эмнэлэг болгоё гэсэн санал гарсан. Та ямар бодолтой байна?

-Онцгой объектууд нь ард түмэндээ үйлчилж чадахгүй, ард түмэнд нээлттэй байлгах ёстой УИХ нь ажлаа хийхгүй, аргаа барсан иргэд ийм санал гаргасан. Монголын залуучуудын холбооны байрыг хүүхдийн эмнэлэг болгох нь зөв гэж бодож байна. Тэд ямар эрхтэйдээ тэр том талбайг эзэмшээд, юу хийж бүтээдэгтээ тэнд байгаа юм. Монгол ардын намын байр ч гэсэн улсын төсвөөр л баригдсан байгаа. Юу хийж, яаж ард түмэндээ үйлчилдэг гэж асар их хэмжээний төсвийг идэж ууж, өөрсдийн суух байраа бэлтгээд байгаа юм бэ. Жишээлбэл, 2.6 их наяд төгрөгийн төсөв гэдэг чинь ойрын үед батлагдаагүй их хэмжээний төсөв. Энэ их төсвөөр ард түмэндээ шаардлагатай дэд бүтцийг тавих хэрэгтэй. Гэр хороололд сургууль, цэцэрлэг, хувийн орон сууц гэх мэт амин хэрэгцээний зүйлсэд ард түмэн санаа зовох ёсгүй. Гэтэл ямар ч чадамжгүй, бодлого хэрэгжүүлэх чадваргүй, улс орныг хөгжүүлэх ухаангүй хүмүүсийг сонгочихоод өөрсдөө зовж байна. Тиймээс ард түмэн төлөөллөө зөв сонгох хэрэгтэй.

-Нэгэнт хийчихсэн сонголт, таны хувьд цаашид яавал дээр гэж харж байна?

-Төсвийн хөрөнгийг зөв зарцуулахгүй байна. Тиймээс 2022 оныг бүх яамдын төсөвт хөндлөнгийн хяналт тавьж, ард түмний төлөөөлөл, хянан шалгах хороо, магадгүй ард түмэн дэмжих юм бол сүүдрийн засгийн газрыг сайн дураараа байгуулж ард түмнээ түүчээлж ажиллах бодолтой байна.

Categories
мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Дэндүү олон иргэний мөрөөдөл “Хавдар гэгч нь биш байгаасай” болжээ DNN.mn

-Хавдар гэгч нь л биш байгаасай

-Хавдар байсан ч хоргүй нь байгаасай

-Битгий хэт их хямраад бай л даа

-Сэтгэлээ барь л даа гэх мэт гунигт үгсээр Хавдар судлалын үндэсний төвийн нэгэн өглөө эхлэв.

Үйлчилгээний ажилчид цэвэрлэгээгээ хийж, үүдэнд зогсох харуул орж ирсэн хүмүүсийн бүх асуултад хариулсаар, 10, 11 цаг гэхэд л цаг авах, эмчилгээ хийлгэх, эмчид үзүүлэх иргэдээр ХСҮТ-ийн цэвэрхэн цэнхэр, цагаан сандал, буйдангууд дүүрчээ. Тэнд хоёр настай бяцхан, таяг тулсан настан, жирэмсэн ээж, 40 эргэм насны залуус, малчин болов уу гэмээр хөвөнтэй дээлтэй чамбай байрын ах, тэргэнцэртэй залуухан эмэгтэйчүүд, хавдраа авахуулсан хэмээх хамар нь сэтэрхий эмэгтэй ч байх аж. Урт коридороор дүүрэн гунигт харцтай, бага зэрэг толгой гудайсан хүмүүс зөрөлдөн алхана.

ХСҮТ-ийн төв хаалгаар орж зүүн гар тийш эргэвэл ариун цэврийн өрөө, өрөөний үүдэнд бор ханан дээр цагаанаар “Өвчин таныг тодорхойлохгүй. Харин эрч хүч, хүсэл эрмэлзэл таныг хэн гэдгийг тодорхойлно. БҮҮ БУУЖ ӨГ” хэмээн бичжээ. Ариун цэврийн өрөөнөөс буцах замд хүлээлгийн зөөлөн буйдан, ханан дээр нь “Өвдөхөөсөө өмнө үзүүл”, “Эрт илрүүлснээр эмчлэгдэх боломжтой”, “Та сэргийлж чадна”, “ТА! Хорт хавдрыг эрт илрүүлэх үзлэг, шинжилгээнд хамрагдаарай” хэмээн бичсэн байв. Хүлээлгийн сандал дээр 50 гаруй насны эрэгтэй “Өвдөхгүй байна гээд тоолгүй явж болохгүй юм байна. Оочер ихтэй гэж халгалгүй эртхэн үзүүлж, эмчлүүлэх минь яав даа. Ах нь дөрвөн сайхан хүүхэдтэй, хүүхдүүд минь боловсрол эзэмшиж, гэр бүл зохиож, би ч өвөө болж одоо л нэг амьдрал тэгширлээ дээ гэтэл элэгний хорт хавдар хүнд шатандаа орчихож…” гээд цурхиртал уйлав. Ахыг гэр бүлийн хүн нь тайвшруулж “Бууж өгч л болохгүй, сэтгэлийн тэнхээтэй байхад болно доо” хэмээнэ.

Манай улсад өнгөрсөн оны байдлаар өдөрт 17, жилд 5981 хүн хорт хавдраар оношлогдсон. Яг энэ хүн шиг 16 хүн энэ танхимд суугаа гээд бодоход л дотор харанхуйлмаар. Улсын хэмжээнд нийт 4559 хүн буюу өдөрт 13 хүн хорт хавдар өвчнөөр алтан амиа алдсаар байна. Монгол Улсын нэг сум дунждаар 5000 хүн амтай. Тэгвэл Монгол Улс жилд нэг сумтай дүйцэхүйц хэмжээний хүн амаа алдаж байна.

Хүлээлгийн танхимын хүмүүс олширсоор л, цаг авах хэсэгт “Энэ цагийг чинь хүлээж байгаад миний хань үхчихвэл хэн хариуцах юм бэ” гэх залуугийн дуу цуурайтна. Хүлээлгийн танхимд суугаа тэргэнцэртэй өндөр настны охин Б.Л “Ээж маань бүдүүн гэдэсний хорт хавдраар оношлогдсон. Өөрөө сайн ярьж чадахгүй, туяа эмчилгээнд орж байгаа. Өнөөдөр нэг эмчилгээндээ орохоор ирсэн юм. Хорт хавдар гэдэг чимээгүй тахал монголчуудыг барж байна, чи харж байгаа биз дээ. Гэр бүлийн нэг л гишүүн өвдөхөд тэр гэр бүлийн бүх гишүүн сэтгэл зүй болоод эдийн засгийн хямралд орно. Амьдралын түвшин доош унана, унасан бол босоод ирэх боломж хэр их байдаг вэ. Бидний цалин хэд билээ, эм, хүнсний барааны үнэ гээд үнэхээр хэцүү байна. Эрт оношлуулаагүй нь бидний буруу ч гэлээ бид эрүүл хүнстэй, тайван орчинд амьдрах эрхтэй баймаар юм даа” хэмээв.

Цааш явтал ХСҮТ-ийн Химийн эмчилгээний тасгийн үүдээр хамгийн олон хүн сууж байв. Тэдний дунд “Хавдрын эсийн 40 хувь нь устсан гэж байна”, “Чи битгий сэтгэлээр унаарай”, “Үс чинь унасан ч зүгээр ээ, дахиад нэг жил ч болов амьдарна гэдэг сайхан”, “Би дөрөв дэх хими эмчилгээндээ орох гэж байна”, “Удахгүй эмч ирнэ гэнэ ээ” гэх мэт яриа өрнөнө. Тэдэнд нэг л чин хүсэл бий, хорвоогийн нарыг дахиад нэг ч болов өдөр харчих юмсан гэдэг. Ижил зовлон туулж яваа хүмүүс биендээ их л элгэмсэг.

Тэдэн дунд орон нутгаас ирсэн 60 гаруй насны хөнгөн шингэн, үг цөөтөй, бодлогоширонгуй харцтай өвөө харагдана. Тэрээр “Ах нь малчин хүн, гурван жил цэргийн алба хаагаад нэгдэл гэж байхад хоньчин болсон. Тэр үеэс өнөөг хүртэл хавдар тусаад хотод ирж дөрвөн хананы дунд суух нь битгий хэл хонь, адууныхаа бэлчээрээс гурав хоног холдож үзээгүй. Миний шүд өвдөөд л эхэлсэн юм, удалгүй хүүхдүүд минь хотод авч ирж үзүүлсэн. Хавдартай болсноо мэдсэн, гэхдээ хоргүй байгаасай л гэж хүсч байна. Хэзээ буцахаа мэдэхгүй, энд хориотой байна гэдэг миний хувьд хамгийн хэцүү ажил байна” гээд санаа алдав.

Бид захиргааны хоёрдугаар давхарт гарч ХСҮТ-ийн Үйлчлүүлэгчийг дэмжих албаны дарга Л.Энхээтэй уулзлаа. Тэрбээр “Манай эмнэлгээр өдөрт доод тал нь 2000 хүн орж гардаг. Өвчний үе шат, авах гэж байгаа үйлчилгээнээс хамаараад нэг хүнийг хоёр, гурав, арван хүн ч дагаж ирнэ. Өдөрт бодитоор тусламж, үйлчилгээ авч байгаа хүний тоо 1000 орчим байдаг. Энэ нь эмчийн зөвлөгөө, үйлчилгээ авч, шинжилгээ өгч байгаа хүмүүс. Өдөрт дунджаар 250 орчим лабораторийн шинжилгээ хийдэг. Манай улсад элэг, ходоод, уушги, улаан хоолой, умайн хүзүүний хорт хавдар зонхилон тохиолдож байна. Шинээр бүртгэгдэж байгаа, нас баралтын тоо хоёр хоорондоо тун ойрхон. Хорт хавдраар өвчлөх маш олон эрсдэлийн нэг нь нас. Нас ахихын хэрээр хүн бүр хорт хавдраар өвдөх эрсдэл үүсдэг. Ялангуяа 40 наснаас дээш хүн бүрд хамаатай асуудал. Биологийн хувьд эрт үзүүлж, эрүүл мэнддээ анхаарахгүй бол ямар нэг хорт хавдраар өвдөх эрсдэл нэмэгдлээ гэсэн үг. Дэлхий дахинд иргэдээ өвдөхөөс өмнө урьдчилан сэргийлэх үзлэгт нийтээр нь хамруулж, оношлох арга барил аль хэдийнэ тогтчихсон. Шинээр бүртгэгдэх хорт хавдрын тоо олон ч нас баралт маш бага байдаг. Хорт хавдар гэдэг осол гэмтэл, гэнэт тохиолдсон гамшиг биш шүү дээ. Хэрвээ та өнөөдөр хавдраар оношлогдож байгаа бол 10, 15 жилийн өмнө суурь нь тавигдсан. Хорт хавдраар өвчилж буй хүмүүсийн 75-80 хувь нь хожуу оношлогдож, дийлэнхийг нь 40-өөс дээш насныхан эзэлж байна. Манай улсад тархаад буй хавдар сэргийлэх боломжтой, эрт илрүүлэх арга зам нь тодорхой, эрт илрүүлчихвэл бүрэн эмчлэх технологи нь байхад хүмүүсээ аварч чадахгүй алдаж байна. Энэ бол Монгол Улсын хувьд маш том хохирол. 40, 45 нас гэдэг хамгийн өндөр бүтээмжтэй, хамгийн баялаг нас. Иргэний эрүүл байх гэдэг хувь хүн, төр засгаас шууд хамаатай асуудал. Тусламж үйлчилгээ, эрт илрүүлэгтэй байлгах нь төрийн хариуцлага, очоод үзүүлэх нь иргэний хариуцлага. Харин манайд аль нь ч байхгүй. Хавдрыг хянах тухай асуудал яамд, үндэсний аюулгүй байдал, төрийн бодлогын асуудал” хэмээн ярив. Мэргэжилтний өрөөнөөс гарахад эмнэлгийн хана, лифтний хана гээд ихэнх газар “Ходоодны хорт хавдраас урьдчилан сэргийлэхийн тулд 40-с дээш насны иргэн та жилд нэг удаа ходоодоо дурандуулаарай” гэсэн бичиг томоор наасан байлаа.

ХСҮТ-ийн үүдний цэцэрлэгт сууж байсан иргэн Б.Н “Инфляци өндөр ийм үед үнэтэй эрүүл хоол битгий хэл цагаан будаагаа худалдаж авч дийлэхгүй байна. Хүн чинь эдийн засагтаа захирагдаж амьдарна шүү дээ. Эдийн засаг хумигдахын хэрээр эрүүл мэндэд халтай, баталгаагүй хүнсний сонголт бий болж байна. Төр үүнийг зохицуулж чадахгүй байна, өөр юу ч биш” гэв. Энэ үеэр модны дор ганцаараа дүнсэн тамхи ороогоод сууж буй дээлтэй 50 эргэм насны ах анхаарал татав. Тэрбээр алсыг ширтээд “Дорнодоос биеэ үзүүлэхээр ирсэн. Малчин бид ямар биеэ хэрэглэх биш дээ. Юу ч болж байсан хэдэн малынхаа л араас явдаг улс. Сүүлийн жилүүдэд дотор өвдөх болсон, сая шинжилгээ өгчихсөн. Сумын эмч хавдар байж магадгүй, хот яв гэж хэлсэн. Тэр хавдар гэгч нь л биш байгаасай. Удахгүй охин минь ирж авна” гээд санаа алдав.

ХСҮТ-ийн ажлын цаг 16 цагт дууслаа. Хүмүүс тарж, эмнэлэг аниргүй болжээ. Үйлчилгээний ажилчид өдрийнхөө тухай ярилцаж цэвэрлэгээ хийнэ, өдөржин цаг бичиж суусан эмэгтэйчүүд одоо л ядарснаа анзаарна. Иргэд хүссэн хүсээгүй эмнэлгээс гарч унаатай нь унаа руугаа, ажилтай нь ажил руугаа зүг зүг тийш алхана. Харин сэтгэл санаа нь тогтворгүй юу, хөл нь чилсэн үү, эсвэл ядарсан уу гэмээр хүмүүс эмнэлгийн үүдний цэцэрлэгт сууж харагдана. Хэдийгээр урин цаг ирж, гадаа дулаахан ч эмнэлгийг зорих иргэдийн шалтгаан дотор хүйт оргиулж, зүрх зүснэ. Биднийг эмнэлгээс гарах үед хөтөч эмэгтэй “Ачаалал багатай өдөр гэж байдаггүй. Бүр цаг минут ч хомс” хэмээсэн юм. Монгол Улсын хавдрын оношилгоо, эмчилгээ бүгд нэг л эмнэлгийн нуруун дээр төвлөрч байхад эмнэлгийн хаалгаар багтаж ядан чихцэлдэх иргэд хөврөх нь үнэхээр харуусалтай. “Хавдар гээч нь биш байгаасай” гэдэг мөрөөдөлтэй иргэд дэндүү олширчээ.

Categories
мэдээ энтертаймент-ертөнц

Ц.Чулуунбат: Сонсогчдоос “Хамгийн чухал нь та нар минь эрүүл энх байгаарай” гэдэг зурвас их ирж байна DNN.mn

Төрийн соёрхолт, Монгол Улсын Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, “Харанга” хамтлагийн аргил гитарчин Ц.Чулуунбаттай ярилцлаа.

-Та сайхан хаваржиж байна уу, 33 жилийн ойн тоглолтын бэлтгэл ханаж байна уу?

-Сайхан хаваржиж байна аа, тавдугаар сарын 13, 14-нд “Харанга” хамтлагийн 33 жилийн ойд зориулсан “Great­est Hits” тоглолтоо хийхээр бэлтгэж байна. Тоглолтоор бүх цаг үеийн хит 25 дуугаа дуулахаар төлөвлөсөн. Сонсогчид маань “33 жилийн ойдоо зориулж 33 дуу дуулахгүй юм уу” л гэж байна (инээв).

-Дуугаа хэрхэн сонгож байна?

-Дууны сонголт хийхэд их хэцүү байна, гэхдээ 25 дуу дуулна гэдэгтээ тогтсон.

-Хатуу хөл хорионы үед олон уран бүтээл бэлтгэв үү?

-Хөл хорионы үед бусдын адил дэглэмээ баримтлаад л, хөгжимөө хийсэн. Цар тахал уран бүтээл рүүгээ илүү төвлөрөх боломж олголоо. Хамтлагийн болон бие даасан шинэ уран бүтээлүүд бий. Одоогоор тоглолтондоо л төвлөрч ажиллаж байна.

-Тоглолтод Монголын рок попынхон ирэх үү?

-Ирэхгүй, фенүүд маань “Харангын дууг та нар өөрсдөө л дуул, өөр хүн дуулахаар чихэнд наалдахгүй байна” гэлцдэг. Тоглолтоор бид өөрсдөө л дуулна. Тоглолтыг хүлээж ядаж байгаа сэтгэгдэл, зөвлөгөөнүүд ирсээр байгаа. Зарим нь үнэтэй зөвлөгөө өгч, “Харанга”-даа хайртай шүү, бидэнд олон гоё тоглолт, уран бүтээлийг үзүүлээрэй, хамгийн гол нь та нар маань эрүүл энх байгаарай” гэдэг зурвас их ирж байна.

-Тоглолтоо хийчихээд хэсэг амрах уу?

-Амрахгүй шүү дээ, амьдралынхаа туршид энэ ажлыг хийгээд сурчихсан юм чинь. Үргэлжлүүлээд хувь хувийнхаа юмуу, хамтлагийнхаа ажлыг хийнэ. Зунаас л амрах байх.

-Та хамтлагийнхаа 40 жилийн ойг хэрхэн төсөөлж байна?

-Гоё болох байх гэж бодож байна. Ой тэмдэглэх нь чухал биш л дээ, яахав урт хугацаанд оршин тогтнож чадсан гэдгээрээ 40 жилийн ой гэдэг маш ач холбогдолтой. 40 жилийнхээ ойгоор чадвал хоёр, гурван хит дуу өргөн барья л гэж чардайж ажиллаж байна (инээв). Дуу хит болно гэдэг бол хэн ч таашгүй, орон зай, цаг хугацааны асуудал.

-“Харанга” хамтлаг олон жил оршин тогтнохын үндэс юу вэ?

-Ёс зүй л гэж боддог юм. Бид бүгд цэргийн хүн байсан, цаг сайн барьдаг, нийгэмшиж чадсан хүмүүс. Өнөөдөр бид “Харанга” хамтлагийн 33 жилийн ой гэж байгаа боловч үүнээс өмнө бараг 10 гаруй жил хамт ажилласан, нийт 50-иад жил хамт байна. Нэгэндээ буулт хийдэг, ойлгодог, буруугаа хүлээхийг хүсэхгүй байсан ч хүлээн зөвшөөрөх зэрэг чинь л оршин тогтнохын үндэс шүү дээ.

-Таны морины тухай анхны дуу “Толин хул” уу. “Толин хул”-ыг явахаар Монгол хүн бүр огшдог. Та өөрөө сонсохоор ямар мэдрэмж төрдөг вэ?

-Тийм, морины тухай анхны дуу. “Толин хул”-ыг дагаад дуулж, огшиж, онгирч байгаа ард түмнээ харахад дуугаа сонсохоос ч илүү огшдог. Хотын Чука үнэхээр ард түмний сэтгэлийг хөдөлгөх хэмжээний дууг хийж чадсан юм байна гэж боддог. Монгол Улсын тод манлай уяач Д.Цэрэнжигмэдийн үг “Асгат саарал” гээд морины тухай хоёр л дуутай даа. Наадамд хоёр л морь уядаг юм (инээв).

-Та өөрөө морь хэр сонирхдог вэ?

-Би морь нэг их сонирхдоггүй, “Толин хул”-ыг бичиж байхдаа наадмаас өмнөх сунгаан дээр очиж монгол хүн гэдгээ, морийг хайрладаг монгол хүний мөн чанарыг мэдэрсэн.

-Та уран бүтээлүүдээрээ юуг түгээх, хүргэхийг хүсдэг юм бэ?

-Хүмүүсийн мэддэг мөртлөө мэддэггүй, анзаардаггүй далд ертөнцийг гаргахыг боддог. Уран бүтээлийг маань сонсоод “Нээрээ тийм юм байна, яагаад үүнийг анзаараагүй юм бол” гэж бодогдуулахыг, бас хайр түгээхийг хүсдэг. Гуравдугаар сарын 7-нд “Хайр” нэртэй тоглолтоо хийсэн. Хүн төрөлхтөн үндсэндээ хайр дээр л тогтдог шүү дээ. Бид хүж дэлхий, сав ертөнц шиг олон мянган жил насалж чадахгүй. 100 жил ч хүрэхгүй энэ хугацаанд бие биенээ хайрлаж, хүндэтгэж ялангуяа бидний цөөхөн монголчууд нэгэн үед амьдарч байгаагаараа бахархаж хайрлаж байх хэрэгтэй.

-“Хайр” тоглолтынхоо тухай яриач, тайзаа санасан байв уу?

-Сүүлийн хоёроос гурван жил тоглолт хийгээгүй, уран бүтээлч хүн зэврэхгүй байх ёстой. Уран бүтээл хийхээс гадна үзэгчтэйгээ хамт байх хамгийн их аз жаргал. Үзэгчидтэйгээ хамт нэг дуу дуулчих юмсан, жүжиг тоглочих юмсан гэдэг хүсэл уран бүтээлч бүрт байдаг. Тэр дууг сонсохыг хүссэн үзэгчидтэй хамт тайзан дээр байх их сайхан.

-Таны хувьд Монголын урлагийн салбарын хөгжил хэр түвшинд байна?

-1972 оноос өнөөдрийг хүртэл тасралтгүй 50 жил тайзан дээр байлаа. Тэр үеийн урлагийн амьдрал, уран бүтээл, технологи, ур чадвар, тайзны хөгжил тэс өөр болсон. Маш олон залуус хөгжим, дуу, урлагийн салбар руу орж байна. Ерөнхий утгаараа шоу бизнес гэдэг миний 1972 онд тайзан дээр гарч байснаас эрс өөрчлөгдсөн. Техник, технологийн хөгжил нь ганцхан дуу, хөгжимд биш дуурь, бүжгэн жүжиг гэх мэт бүх зүйл улам хөгжсөөр байна. Дуурийн урлагт гэхэд Э.Амартүвшин тэргүүтэй олон залуус урьд хожид байгаагүй амжилт гаргасаар байгаа. Бид өөрсдийн гэсэн өв соёл, бичиг, урлагтай ард түмэн, түүнийгээ дэлхийд таниулж, бахархаж явах учиртай.

-Таныг 50 жилийн өмнө тайзан дээр гарч байх үеэс одоогийн үзэгчид хэр ялгаатай байна вэ?

-Социализмын үед маш сайхан алга ташдаг байлаа, дуулдаггүй. 1989 онд “Харанга” хамтлаг тоглолт хийгээд бид үзэгчидтэйгээ хамт дуулдаг дуу хийе гэж ярилцаад “Рок бидний хүслэн” гэдэг дууг хамтран дуулж байсан. Түүнээс өмнө “Соёл-Эрдэнэ” хамтлагийг үзэхдээ шүгэлддэг байсан бол “Харанга”-тай дуулдаг боллоо. Цаашлаад үзэгчид үзэл бодлоо илэрхийлдэг болсон. Үзэгчдийн соёл гэж байна, хөгжмийн өндөр боловсролтой үзэгчидтэй тоглох маш сайхан байдаг. Тийм хүмүүс бидний дунд олон байгаасай гэж боддог. Сүүлийн үеийн сонсогчид маш мэдрэмжтэй болж байна.

-“Харанга”, “Хурд”, “Соёл-Эрдэнэ” шиг домог хамтлаг дахин гарч ирэх болов уу, та юу гэж харж байна?

-Гарч ирэлгүй яахав, ирээдүй сайхан харагдаж байна. Бид ихдээ 70 жил тайзан дээр тоглоно. Тэгээд л дараагийн “Харанга”, “Хурд”, “Соёл-Эрдэнэ” гарч ирнэ. Бүх юм цаг үеэсээ л шалтгаална.

-Та энэ 50 жилийн хугацаанд зөвхөн урлагаар дагнаж ажиллав уу, эсвэл хувийн бизнес байдаг уу?

-Байхгүй, зөвхөн ард түмнийхээ хишиг буяныг хүртэж амьдарч байна.

-Та “Авьяаслаг монголчууд” шоуны шүүгчээр ажиллаж байсан. Монголчууд хэр авьяаслаг юм бэ?

-Ерөнхийдөө дуулаач ард түмэн, тэндээс тайзан дээр гарна гэдэг өндөр шалгуур. Ардын жүжигчин, дуучин Д.Жаргалсайхан гуай гэхэд долдугаар ангиа хаяад урлагт орсон. Байгалиас заяасан хоолойгоороо Москвагийн олон улсын залуусын фестивальд очиж дуулж байсан. Тэр үеэс эхлээд дуулсаар өдий хүрч байна. Зүгээр л хурга хариулаад гүйж байсан хөдөөгийн хүү дуурийн алдартай дуучин болчихсон явж байна, монголчууд үнэхээр авьяаслаг. Ганцхан урлагт ч биш, тал талын авьяастай.

-“Харанга” хамтлагийнхан Монгол Улсын гавьяат жүжигчин, Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн цол хүртээд хамтлагаараа Төрийн соёрхолт хүртсэн анхны бөгөөд цор ганц хамтлаг. Төрийн соёрхолтоо хэрхэн хүлээж авав?

-Дээр үед Монгол Улсын соёлын тэргүүний ажилтан гэдэг цол чинь их том байлаа шүү дээ. Бид бол зүүдлээ ч үгүй явсан, юун гавьяат. Би зарим хүмүүсийн ярьдагтай санал нийлдэггүй л дээ “Тэр төмрөөр яах юм, идэх юм уу, уух юм уу” гэдэг. Харин тэр идэж, уух юмыг чинь ганц удаа идээд л дуусчихна. Асар олон жилийн түүх, уламжлалтай, тусгаар тогтносон Монгол Улсын түмэн олон дэвшүүлж, төрөөс соёрхож байна. Монгол Улсын иргэний хувьд маш талархал, хүндэтгэлтэйгээр хүлээж авсан. Энэ бол баргийн хүнд тохиодоггүй хувь заяа. Манай хамтлагт Монгол Улсын гавьяат жүжигчин гурав, Монгол Улсын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн хоёр бий. Хүүхэд, залууст Монголоороо бахархах үзлийг түгээж, дуу хөгжмөөрөө хэрхэн хүмүүжүүлснийг харсан байх л даа. Тусгаар Монгол Улсын иргэн болсныхоо хувьд энэ бол асар их хувь заяа, бахархал.

Categories
мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

​А.Амарбаяр: Манай улс ашиглалтаас гарсан зай хураагуурын үнэ цэнэтэй материалуудыг дахин хэрэглэх шаардлагатай DNN.mn

МУИС, ХШУ, Инженерчлэлийн Сургууль, Сэргээгдэх эрчим хүчний лабораторийн эрхлэгч, дэд профессор А.Амарбаяртай ярилцлаа.

-Цахим сүлжээнд эрчим хүч нөөцлөгч “SNS” зай хураагуурын эрэлт их байгаагийн шалтгаан юу вэ?

-Сүүлийн үед энерги, эрчим хүчний ханган нийлүүлэлт болон үнийн хөөрөгдлийн асуудал дэлхий дахинд хурцдаж, дайн самуун дэгдэх шалтгааны нэг нь болж байна. Манай улсын хувьд цахилгаан эрчим хүчний хэрэглээ жил бүр дунджаар 5 хувиар нэмэгдэж байгаа боловч шинээр ДЦС барьж амжихгүй, эрчим хүчний дутагдалд орж, өвлийн оргил ачааллын үед цахилгаан тасалдал ихэсч, гал алдахад ойрхон хүнд нөхцөлд орж байгаа. Хот, суурингийн иргэд цахилгаан сүлжээ тасалдах эрсдэлээс зайлсхийж, байгальд ээлтэй, нөхөн сэргээгддэг цахилгаан үүсгүүр, ялангуяа нарны зайн системийг өргөн ашиглаж эхэлж байна. Харин хөдөө орон нутагт ихэнх малчин өрх гэрэлтүүлэг, зурагт телевиз, хөргөгч гэх мэт ахуйн цахилгаан хэрэглээгээ нарны зайн системээр хангадгийг бид сайн мэднэ. Ковид цар тахал дэлгэрснээс хойш алсын зайнаас ажил хийх боломж ихэсч, хот суурины түгжрэл, утаа орчны бохирдлоос дайжин хотын зах, хөдөө орон нутагт эрчим хүчний хэмнэлттэй сууц барьж, бие даасан цахилгааны үүсгүүр ашиглах хандлага ихсээд байна. Иймээс зай хураагуурын эрэлт ихэссэн биз ээ.

-Зай хураагуур ямар үүрэгтэй вэ?

-СЭХ-ний бие даасан цахилгаан үүсгүүрийн системд зай хураагуур (аккумлятор) нь илүүдэл эрчим хүчийг нөөцөлж, шаардлагатай үед найдвартай эрчим хүчээр хангах чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. Бүрхэг өдөр, шөнийн цагаар эрчим хүчний хэрэглээг хангахын тулд нартай үед үйлдвэрлэсэн илүүдэл эрчим хүчийг зай хураагуурт урьдчилан хурааж цэнэглэнэ. Урт хугацаанд тасалдалгүй, найдвартай цахилгаан хангалт хийхийн тулд багтаамж сайтай, олон ширхэг зай хураагуураар тоноглох шаардлагатай.

-Цахилгаан үүсгүүрийн дутагдалтай манай орны нөхцөлд зай хураагуурыг бид хэрхэн зохистой ашиглах вэ?

-Манай улсын эрчим хүчний сүлжээнд оргил ачаалал 17-21 цагийн хооронд үргэлжилдэг. Энэ үед дотоодын ДЦС-ын нийт хүчин чадал хүрэлцдэггүй тул ОХУ-аас өндөр үнээр эрчим хүчийг импортолж оргил ачааллыг хангадаг. Харин шөнийн цахилгаан хэрэглээ эрс багасдаг тул ДЦС-ын хэвийн ажиллагааг хангахын тулд шөнийн илүүдэл эрчим хүчийг ОХУ-руу үнэгүй шахам урсгадаг. Иймээс оргил ачаалалтай үеийн цахилгааны үнэ тариф өндөр, шөнийн тариф хямд байдаг. Айл өрх бүрт зай хураагуур нэвтрүүлж, шөнийн хямдралтай тарифын цагаар цэнэг хураан нөөцлөөд, оргил ачааллын үед өөрийн хуримтлуулсан эрчим хүчээ ашиглавал, оргил ачааллыг багасгаж, шөнийн илүүдэл эрчим хүчийг зохистой ашиглах боломжтой. Өмнө дурдсан, бие даасан нар, салхины цахилгаан үүсгүүрт зай хураагуурыг нэгтгэн ашигласнаар хүлэмжийн хийн ялгарлыг бууруулахад өндөр хувь нэмэр оруулах бололцоо бүрддэг.

-Зай хураагуурын дутагдалтай тал юу вэ?

-Зай хураагуурын дутагдалтай тал нь багтаамжийг сайжруулах тусам өртөг зардал өндөр болдог ба наслалтын хугацаа нарны зайн дэлгэцийн 25-30 жилтэй харьцангуй 3-8 жил (батерейны төрөл, чанараас хамаарч) богинохон тул ашиглалтын явцад хэд хэдэн удаа шинэчлэн солих шаардлага үүсч, урсгал зардал өндөр болдог. Иймээс оргил ачаалалтай үеийн цахилгааны үнэ тариф ба шөнийн тарифын ялгааг эрс их болгож, зай хураагуурыг өргөнөөр ашиглах дэмжлэг, урамшууллын хөшүүргийг бий болговол зохистой. Ашиглалтаас гарсан зай хураагуурыг ил задгай хаяж болохгүй, байгаль орчныг бохирдуулах хор хөнөөл өндөр тул заавал дахин боловсруулж ашиглах сүлжээнд нийлүүлэх шаардлагатай.

-Ахуйн орчинд шууд ашиглаж болох уу? -Зай хураагуурыг дулаалгатай, агааржуулалттай техникийн тусгай өрөө, эсвэл хайрцаг таславчинд суурилуулах шаардлагатай. Хүйтэн орчинд зай хураагуурын багтаамж эрс багасдаг ба +5 хэмээс дээш дулаан нөхцөлд байлгана. Мөн +40 хэмээс дээш хэт халааж болохгүй. Тооцоолол, угсралт суурилуулалтыг мэргэжлийн компани, инженерийн багаар хийлгэх шаардлагатай.

-Зай хураагуурын ажиллах зарчмыг тайлбарлавал…

-Бидний хамгийн сайн мэддэг автомашинд ашигладаг хар тугалганы хүхрийн хүчлийн зай хураагуур (аккумлятор)-ыг жишээ болгон тайлбарлая. Бүрэн цэнэгтэй зай хураагуурын нэмэх туйлд холбогдсон хуудсанд хар тугалгын исэл “PbO2”, хасах туйлд холбогдсон ялтаст хуудсанд сийрэгжүүлсэн хар тугалга “Pb” ашигладаг. Электролит шингэн нь хүхрийн хүчил ба усны 1.28 гр/см3 нягттай уусмал байдаг. Хэрэглэгчийг цахилгаанаар хангах явцад электролит шингэн дэх хүхрийн хүчил задарч ус үлдэх ба нэмэх ба хасах хуудаснуудын идэвхт хэсэгт хар тугалгын сульфат үүсдэг. Бүрэн цэнэг алдсан зай хураагуурын нэмэх хуудсанд хар тугалгын исэл зарцуулагдаж хуудасны гадарга дээр хар тугалгын сульфат (PbSO4) тогтоно. Хасах хуудасны сийрэгжүүлсэн хар тугалга зарцуулагдаж хуудасны гадарга дээр хар тугалгын сульфат тогтож, электролит шингэн дэх хүхрийн хүчил задарч уусмалын нягт 1.06-1.14 гр/см3 болдог.

-Зай хураагуурын технологийн сүүлийн үеийн чиг хандлага ямар байна вэ?

-Бидний өдөр тутам хэрэглэдэг гар утсанд лити-ион, лити-полимер батерей ашиглагддаг. Сүүлийн үед нарны зайн системд мөн адил лити-ион зай хураагуурын 2.4, 3.6, 4.8кВтцаг/48вольт модуларыг хэрэглээнд тааруулан 1-5 ширхэгийг ашигладаг болсон. Ногоон эрчим хүчийг ирээдүйд улам хөгжүүлэхэд багтаамж сайтай, хямд төсөр шинэ төрлийн зай хураагуур шаардагдаж буй бөгөөд олон улсын судалгааны байгууллагууд маш идэвхтэй ажиллаж байгаа ч арилжааны түвшинд хямд үнэтэй зай хураагуурын дэвшилтэт бүтээгдэхүүн хараахан гарч ирээгүй байна. Манай улсын хувьд ашиглалтаас гарсан зай хураагуурын хар тугалга, лити, газрын ховор металл нь өөрөө маш үнэ цэнэтэй, дахин ашиглах боломжтой нөөц тул дотооддоо цуглуулж, дахин боловсруулж, ашигладаг үйлдвэр, дэд бүтцийг нэн даруй барьж байгуулах шаардлагатай.

Categories
мэдээ энтертаймент-ертөнц

Сүлжээгүй үед ашиглах боломжтой “Bridgefy” аппликэйшн DNN.mn

“Монголдоо сайхан амьдаръя” уриатай залуусын тайван жагсаал төв талбайд гурван өдөр үргэлжилж байна. Бидний хэлж заншсанаар Сүхбаатарын талбайгаас залуус цахим орчинд шууд дамжуулалт хийх үед сүлжээ муутай байна. Түүнчлэн “Соёлын төв өргөө дээр, төв талбайн эргэн тойронд сүлжээ унагагч байршуулж байна” гэх зэрэг мэдээлэл олон нийтийн сүлжээнд цацагдсан. Үүнийг Цагдаагийн ерөнхий газраас “Соёлын төв өргөөний дээвэр дээр сүлжээ унагагч байршуулаагүй. Соёлын төв өргөөнд байрлуулсан хяналтын камерт засвар, тохиргоог хийсэн” хэмээн мэдээлсэн юм.

Тэгвэл сүлжээ унагагч байршуулсан, сүлжээгүй газар байх үедээ хоорондоо харилцах боломжтой аппликэйшнийг танилцуулъя.

“Bridgefy” гар утасны аппликэйшн

“Bridgefy” аппликэйшн нь интернэтэд холбогдох боломжгүй, датагүй үед гар утасныхаа “Bluetooth”-г асаахад л мессэж илгээх боломжтой. Байгалийн гамшиг, томоохон арга хэмжээ, сургууль дээр бусадтай харилцахад тохиромжтой. Bridgefy нь Мексик, АНУ-ын Мексик болон Калифорнид оффистой гар утасны аппликэйшнд зориулсан торон сүлжээний технологийг хөгжүүлэх зорилготой программ хангамжийн компани. Үүнийг Jorge Rios хэмээгч 2014 онд “Startup­Bus” хэмээх технологийн тэмцээнд оролцож байхдаа санаачилжээ.

Энэхүү аппликэйшнийг Хонконгод иргэд гэмт хэрэгтнийг эх газрын Хятадад шилжүүлэх хуулийн төсөл, Хонконгийн ардчилсан засаглалд Бээжингийн нөлөөг хязгаарлахыг шаардан улс төрийн дэглэмийг эсэргүүцэн жагсаж байх үедээ хэрэглэж эхэлсэн байна. “Bridgefy” аппликэйшн нь Bluetooth дээр суурилсан бөгөөд жагсагчдад интернэт холболтгүйгээр хоорондоо харилцах боломжийг олгосон юм.

“Bridgefy” аппликэйшнийг хэрхэн хэрэглэх вэ?

Таны гэр бүл, найз нөхөд харилцах гэж буй хүн энэхүү аппликэйшнийг эхлээд гар утсандаа татан суулгасан байх шаардлагатай. Та аппликэйшнийг андройд системтэй гар утсанд суулгахыг хүсвэл “Play store”, IOS системийн гар утсанд “App store”-оос татаж аваад хэрэглэх боломжтой. Татсан аппликэйшнээ нээж гар утасны дугаараа оруулаад “Баталгаажуулах” дээр дарна. Ингэснээр таны гар утас руу баталгаажуулах код илгээгдэх тул иргэн кодыг оруулна. Өөрийн нэрээ оруулаад

“Илгээх” товч дээр дарна. Харилцагч руу хандахыг хүссэн тул “OK” товчлуур дээр дарна.

“Bridgefy” аппликэйшн хэрхэн ажилладаг вэ?

“Bridgefy” офлайн мессэжийн программ нь өөрийн эзэмшлийн программ хангамж болох Bridgefy SDK (Программ хангамж хөгжүүлэх иж бүрдэл) ашиглан өөр өөр ухаалаг утсыг Bluetooth ашиглан 100м эсвэл 330 фут (алхам) зайд байгаа бусад бүх “Bridgefy” хэрэглэгчдэд мессэж илгээж холбогдох боломжтой юм.

“Bridgefy” таны мессэжийг эргэн тойрны бүх хүмүүст, дараа нь тэдний эргэн тойронд байгаа бүх хүмүүст илгээж, асар их хэмжээний хэрэглэгчдийг хамардаг. Өргөн нэвтрүүлгүүд нь томоохон цугларалтуудад мэдээлэл солилцох гайхалтай арга юм.

Дэлхий даяар сая сая хүмүүс “Bridgefy” аппликэйшнийг татаж аван, төрөл бүрийн тохиолдолд хэрэгтэй гэж үзжээ. Тухайлбал, Мексик, Иранд болсон байгалийн гамшиг, АНУ-д болсон хөгжмийн наадам, Хонконг, Энэтхэгт болсон эсэргүүцлийн жагсаал, сургуулиудад, олон хүн цугларах үед хүмүүс хоорондоо холбоо тогтооход маш их нөлөө үзүүлсэн гэж үздэг байна.

Categories
мэдээ нийгэм

Л.Ганбаатар: Сумдад Хүүхдийн хөгжлийн төвийг байгуулснаар хотын хүүхдийг хөдөөтэй, хөдөөний хүүхдийг хоттой танилцуулах боломжтой DNN.mn

“Олон улсын хүүхдийн Монгол хотхон” ТББ-ын дэд тэргүүн Л.Ганбаатартай ярилцлаа.

-Та байгууллагынхаа тухай товч танилцуулахгүй юу?

-Манай байгууллага хүүхдүүдийн ирээдүйн сайн сайхны төлөө үйл ажиллагаа явуулдаг төрийн бус байгууллага. Өнөөдрийн байдлаар Сонгинохайрхан дүүрэгт “Кацүжи” хүүхдийн төв болон Төв аймгийн Угтаалцайдам суманд “Угтаал хүүхдийн хөгжлийн төв”, Японы Цүкүба Гакүэн ротари клуб байгуулагдсаны 30 жилийн ойн үйл ажиллагааны хүрээнд 2016 оны аравдугаар сард бага оврын заалыг тус тус байгуулсан. “Кацүжи” хүүхдийн төв байгуулагдаад есөн жил болж байна. Харин “Угтаал хүүхдийн хөгжлийн төв” 2020 оноос ажил эхэлж 2021 оны есдүгээр сарын 9-ний өдөр нээлтээ хийсэн.

-Яагаад орон нутагт хүүхдийн хөгжлийн төв барихаар болсон бэ?

-Угтаалцайдам миний төрсөн нутаг л даа, суманд хоёр айлын хэмжээтэй нэг тал нь шатчихсан байшин байдаг. Түүний туурийг хараад засвар хийе гэх бодлоос л энэ ажил эхэлсэн. Засвар хийж, байшин бариад Хүүхдийн хөгжлийн төв болгоё гэтэл үнийн хувьд өндөр тооцоолол гарсан. Тэгээд ер нь бэлэн байшин худалдаж аваад засвар хийхээр шийдсэн юм.

-Санхүүжилтийн тухайд?

-“Угтаал хүүхдийн хөгжлийн төв”-ийг байгуулахад Япон улсын Фүкүшима мужийн Канно Рёожи тэргүүнтэй “Хайраа хуваалцъя” хүмүүнлэгийн холбоо байгууллага хандив өргөсөн. Мөн нутгийн 130-аад иргэний хандиваар байгуулагдсан. Нийт 104 м2 талбай байшинд хүчээлийн хоёр өрөө, тоглоомын өрөө, багшийн өрөөг засварлаж тохижуулсан. Цаашид монгол ахуйг таниулах, малчин айлд туслах гэх мэт ажлуудыг төлөвлөсөн.

-Одоо үйл ажиллагаа явуулж байгаа юу?

-Нээлт хийх үед хөл хориотой, цар тахлын дэгдэлт их байсан. Энэ сараас үйл ажиллагаа явуулж эхлэхээр Угтаалцайдам суманд хүлээлгэж өгнө, одоогоор хариуцах хүн тодорхойгүй байна

-Нэг дор хэдэн хүүхэд хүлээж авах боломжтой вэ?

-Бага ангийн 30-40 хүүхэд хүлээн авах хүчин чадалтай.

-Өдөр өнжүүлэх төв гэж ойлгож болохоор санагдлаа, төлбөртэй юү?

-Хувийн хэвшил ажиллуулбал төлбөртэй. Сум хариуцаж ажиллуулбал төлбөртэй, төлбөргүй гэсэн хоёр нөхцөл байж болно. Зорилтот бүлгийн айлуудын хүүхдийг төлбөргүй авч болно.

-Хүүхдийн хөгжлийн төв байгуулахын зорилго юу вэ?

-Хүүхдүүдийн чөлөөт цагийг зөв боловсон өнгөрүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх, хичээлийн бус цагаар даалгавраа хийх, боловсрол мэдлэгээ сайжруулах, бие бялдраа хөгжүүлэх, бага, дунд сургуулийн хүүхдүүдэд тоглох аюулгүй орчноор хангах зорилготой.

-Төвүүдийг байгуулахын хэрэгцээ шаардлагыг хэрхэн тодорхойлсон бэ?

-Нийслэлийн захын хороолол, хөдөө орон нутгийн хүүхдүүдэд хичээлээ давтах, аюулгүй тоглох орчин дутагдалтай байна. Хүүхдүүд найз нөхөдтэйгөө тоглох, хамт хичээлээ давтах, харилцан бие биенээсээ суралцах, бие бялдараа хөгжүүлэх орчинг бий болгох шаардлагатай гэж үзсэн. Сумдад Хүүхдийн хөгжлийн төвийг байгуулснаар хотын хүүхдийг хөдөөтэй, хөдөөний хүүхдийг хоттой танилцуулах боломжтой. Мөн сум, хороон дахь “Хүүхдийн хөгжлийн төв” байгуулах загварыг танилцуулах төслийг 2022 оны нэгдүгээр сараас хэрэгжүүлж эхэлсэн.

-Сум, хороод хэрэгжүүлэх жишиг мэдээлэл, загвар гэсэн үг үү. Бусад сум, хороо санхүүжилтээ хэрхэн шийдэх боломжтой вэ?

-Тийм, орон нутгийн иргэдийн хандив болон улсын төсөвт тусгаж болно.

-Төвийн байрны зохион байгуулалтын талаар?

-Хичээлийн танхим, биеийн тамирын мини заал, тоглох өрөө, номын сан гэсэн зохион байгуулалтын загвар гаргасан. Ажиллах боловсон хүчний хувьд нийгмийн ажилтан, хорооны хэсгийн ахлагч нар, сумын номын санч болон бусад хүмүүс ажиллах боломжтой.