Author: Энхцагийн Энэрэл

Хөөмийн урлаг Монголоор хаяглагдаж чадахгүйд хүрч, багагүй шуугиан дагуулаад буй энэ үед барууны орнуудад Монголын хөөмийг танилцуулж яваа нэгэн уран бүтээлчтэй ярилцлаа. Д.Хосбаяр гэдэг энэ залуу сүүлийн арав гаруй жилийн турш Европын үзэгчдэд ардын язгуур урлагаа толилуулж яваа нэгэн билээ. Бас түүнийг “Германы авьяаслаг залуус” нэвтрүүлэгт оролцсон гэдгээр нь манайхан сайн мэдэх болсон. Түүнтэй онлайнаар хийсэн ярилцлагаа хүргэж байна.

–Манайд нэг хэсэг­тээ л хөө­мийг хятадууд өөрсдийнхөө нэ­рээр бүртгүүлсэн талаар хэл ам таталсан шуугиан үүслээ. Сон­соход та үүнийг анх олж мэдээд гаргаж тавьсан “хэр­гийн эзэн” бололтой. Та энэ талаар анх хэзээ мэдсэн юм бэ?

-Би л ганцаараа үүнийг
анх олоод мэд­чихсэн
юм биш л дээ.
Хөөмийчид, хөөмийд сэтгэл зүрхээ
зориулж байдаг бүх хүн
л тэр мэ­дээллийг дор нь олж
ав­сан. Интернэтийн ачаар
ЮНЕСКО-д хятадуудыг бүртгүүлээд
нэг ч хо­ноогүй
байхад Европод амьдардаг монголчууд
болон энэ урлагийг дэмждэг,
шүтдэг герман хүмүүс интернэтийн
сайтуудаар эсэр­гүүцлээ илэрхийлээд
эхэлсэн шүү дээ. “China, khoomii not yours don\’t register in
UNESCO” гээд ин­тер­нэтээр
олон хүн санал бодлоо
илэрхийлж, га­рын үсгээ
хүртэл цуглуул­сан арга
хэмжээ болсон.

–Та хөөмийн урлагт зүтгэж яваа хүний хувьд яг ямар алхмыг хийв дээ?

-Тэр янз бүрийн эрх
мэдэлтэн, тамга тэм­дэг­тэй хүмүүс шиг
шууд нө­лөөлөх юм
би хийж чадах­гүй
л дээ. Гэхдээ
энэ урлагийг өөрийнхөө хэмжээнд олон түмэнд таниулж
яваа хүний хувьд “Германы
авь­яаслаг за­луус”
тэмцээнд орсныгоо цагаа олсон азтай
явдал болжээ гэж бодож
байгаа. Миний бодлоор Хятадын
талаас хичнээн бичиг илгээж,
энэ тэрийг хөөцөлдөж яваа
ч гэсэн “Монголоос
ирсэн Хосоо эртний Монголын
урлаг хөөмийгөө сонордуулна. Ер бусын ховор
гайхал­тай дуу хоолойг
та сонсох болно” гэж
дэлхийн олон нийтийн нэгээхэн
хэсгийн нь өмнө зар­луулаад дуул­сан
явдал маань энэ урлаг
Монголынх юм шүү гэдгийг
ямар нэг хэм­жээ­гээр ойлгуулж чадсан
байх аа. Цаашдаа ч
би хөөмийч хүний хувьд
олон улсын тавцанд ямар
л сурталчлах боломж
бай­на тэр бүгдийг
ашиг­лан, энэ урлаг
Монголынх гэдгийг, монгол хүн ингэж
дуулж чаддаг гэдгийг харуулсаар
байх болно.

–Хятадууд хоолойн цоор гэд­гээр бүртгүүлсэн харин бид хөөмий гэдгээрээ бүртгүүлэх боломжтой гэсэн гэнэ. Үнэн үү?

-Хөөмий болон хөөмийтэй төс­тэй дуулах урлагуудын
нэг хэлбэр бол Хятадын
хоолойн цоор гээд байгаа
зүйл нь юм болов
уу даа. Гэхдээ би
л лав өдийг
болтол хятад хөөмий гэж
сонсч байгаагүй. Хам­гийн сайн
мэдэж байгаа нэг зүйл
гэвэл манай хөөмийчид болон
хөөмийн багш нар хоёр
улсын соёлын солилцоо гэсэн
нэрээр урд хөршид очиж
хөөмий зааж эхэлс­нээс
хойш энд тэндхийн тайзан
дээр Өвөр Монголын хөөмийчид
гэсэн хүмүүс мэр сэр
харагдаж эхэлсэн юм. Хэрвээ
тийм олон жилийн түүх
судартай байсан юм бол
урьд нь яагаад мэдэгддэггүй
байсан юм бол доо.  Өч
төчнөөн л хөөмийн уулзалт
тоглолт болж байхад яагаад
ирж оролцдоггүй байсан юм бэ.
Хамгийн гол сонир­хол
татаж байгаа зүйл нь
болохоор ЮНЕСКО-гийн албан
ёсны вэб хуудас дээр
Хятадын хоолойн цоор гэдэг
нэрээр биш Монголын хөө­мийн дуулах урлаг
(Mongolian throat singing art) гэдгээрээ
бичигд­сэн байгаа. Хятадын
талаас ЮНЕСКО-д танилцуулсан
хөөмийн тухай видео дээр
манай нэр бүхий хүмүүс
гарч л байгаа шүү
дээ. Одоо тэр хүмүүс
нь өөрс­дөө юу
хийснээ мэдэж байгаа байлгүй.
Хоолойн цоор гэсэн нэ­рээрээ байх юм
бол ядахдаа арай өөрөөр
орчуулагдах байлгүй дээ.  Хариуцаж ажилладаг хүмүүсийн нь ярьж байгаагаар
бол энэ жи­лийн­хэд бүртгүүлэх гээд
ажиллаж байна, урьд өгсөн
ма­териал нь хоцрогдож
очсон гэсэн шалт­гаа­наар ороогүй юм
гэсэн. Энэ ба­рууны
улсуудад хэвлэл мэдээлэл болон
вэб хуудсуудаар нь монгол хөөмийг
хятадууд өөрийн нэр дээр
бүртгүүлж авлаа гээд шуугиж
бай­на шүү дээ.
Саяхан энэ асуудлаар БСШУ-ны сайд Ё.Отгонбаяр Па­рист ирж
ЮНЕСКО-гийн нэр бүхий
хүмүүстэй уулзсан гэсэн. Энэ
оны сүүлээр Африкийн Кенид
болох зөвлөлдөх уул­зал­таар
шийдэгдэнэ гэсэн хариу өгсөн
байна лээ. Тэд­ний
албан ёсны вэб дээр
хя­та­дуудын бүртгүүлсэн
нэр бүхий зүйлс дотор
монгол хөөмий гээд байж
байгаа талаар сайд маань
тайлбар хүсч асуусан л
байх гэж найдаж байна.
Сайдын те­левизээр хэлж
байхыг харахад тоймтой зүйл
ярихгүй л байна лээ.
Бодвол цаад хүмүүсээсээ асууж
лавласан биз ээ. Ер
нь албан ёсоор тоймтой
хариуг хэн ч хэлэх­гүй байгаа нь
хачирхал төрүүлээд л байгаа юм.

–Та Германд амьдраад удаж байна уу. Ямар учир шалт­гаан­тай анх тийшээ явав даа. Өөрийн­хөө тухай дэлгэрэнгүй танил­цуулна уу?

-Би хөөмийн урлагийн өлгий
нутаг Ховд аймгийн Чандмань
сумын унаган хүүхэд. Энэ
сайхан уул ус, говь
хангай тэгширсэн ёстой л бурхны
орон гэмээр газар төрж
усыг нь ууж, ёсыг
нь дээдэлж өссөн. Хөөмийний
хувьд манай удамд хөөмийлдөггүй
хүн байхгүй. Бүгд л хөөмийлнө.
Зах зээл эхэлснээс хойш
зарим нь амьдралын эрхээр
ондоо, ондоо ажил төрөл
эрхлэн амьдарч байна. Тэгэхдээ
одоо ч гэсэн хөөмийлбөл
хөөмийлчихнө шүү гэх тийм
л хүмүүс. Анх
Хөгжим бүжиг төгссөн хэдэн
найзуудтайгаа санаа нийлэн хамтлаг
байгуулж Монголдоо тоглож байгаад ба­руунд гарсан. Тэр
үед хөлтэй болгон л
ийш тийшээгээ явж бизнес эрхэлж
байсан даа. Бидний чадах
юм гэвэл бурхнаас хайрласан
энэ жаахан авьяасаараа хоолоо
олж идэх л байлаа.
Мэдээж, дэмжиж тусалсан хүмүүс
олон байгаа. Тэгээд л
тэнд учир зүйгээ олж
янз бүрийн тоглолт фестивальд
орол­цож явсаар бас
ч өөрсдийн хү­рээтэй болсон. Тэр
үед манайд урлагийг ямар
хэмжээнд хүлээж авдаг байсан  билээ,
цалин мөнгө нь ч
хэд байсан билээ. Тиймээс
эндээ үлдэж энэ содон
урлагаа Европын ард түмэнд
хүргэж, танил­цуулъя гэж
шийдсэн юм. Цаг ху­гацаа их хурдан
өнгөрчээ. 14 жил болж. Бас
ч энэ хугацаанд
чамгүй их юм хийж.
Одоо эргээд бодоход хийсэн
ажилдаа сэтгэл хангалуун байгаа
шүү. Бие даасан болон
бусад уран бүтээлчидтэй хамтран
нийт 14 CD,  хоёр
ч DVD гаргасан байна. Энэ бүхнээрээ
Европын ард түмэнд монголчууд
чухам ямар урлаг соёлтой
ард түмэн юм бэ
гэдгийг таниулахад бага ч болов
хувь нэмрээ оруулсан гэж
боддог доо.

–Одоо ямар хамтлагтай, яг юу хийж байгаа вэ?

-Би
“Khosoo&Transmongolia” гэдэг
уран бүтээлийн хамтлагт ажилладаг. Манайх надаас гадна
морин хуурч Т.Амартөр,
Б.Зоригт­баатар,
их хуурч Б.Мягмарбүрэнхүү
хамтлагийн менежер Г.Алтансувд
гэсэн таван хүний бүрэлдэхүүнтэй.
Бид хамтраад монгол урлаг тэр
дундаа морин хуур, хөөмийгөө
хүмүүст хүргээд явж байна
даа.

–Та Германд их олон жил ар­дын язгуур урлагаа сурталчилж яваа. Германчуудын хувьд олон үндэстний язгуур урлагт хүн­дэтгэлтэй ханддаг хүмүүс үү эсвэл Монголынх үнэхээр өөр байдагт юм бол уу?

-Герман гэлтгүй европчууд дээд
зэргийн хөгжмийн мэдрэмжтэй хүмүүс. Энд бидний
урлагийг со­нир­хох
олон учир шалтгаан байна
аа. Манай хөөмий, морин
хуур, монгол аялгуу чинь
тэр чигээрээ л байгалийн дуу
хоолой. Өөр улс орны
язгуур урлагийг хүндэтгэн үзэж сонирхоно гэдэг
бол түр зуурынх, харин
үргэлж сонсох гэж CD худалдан
авч тоглолтыг нь тогтмол ирж
үзнэ гэдэг бол тэр
дуу хөгжмийг таалж байна гэсэн
үг. Яагаад гэвэл, том
хот суурин газар амьдардаг
хүмүүс чинь өдөр тутам
ав­то­машины дуу
чимээ, үйлдвэрийн нүргээн, хүмүүсийн шуугианаас өөр юм сонсч
чадахаа байчихсан байдаг. Тэд салхи
яаж шунгинадаг, гол горхины дуу
чимээ, уулын цуурай, шувуудын
жиргээг, эсвэл нам гүмийг
ер мэдэхгүй. Харин манай монгол
дуу хөгжим аялгуу энэ
бүгдийг агуулсан байдаг. Мон­голчууд
бид харин өөрсдөө тэрийг
шууд мэдэрдэггүй. Яагаад гэвэл бид
тэр сайхан байгалийн дуу
чимээ аялгууны дунд нь төрж
өсч, амь­дарч байгаа
учир тэр дуу хөг
би­дэнд мэдээжийн нэг
байдаг л зүйл. Харин
европчуудын хувьд ийм хөгжим
сонсоод ямар нэгэн алдсан
юмаа олсон юм шиг,
урьд нь огт сонсч
байгаагүй мөртлөө их дотно
сэтгэгдэл төрлөө гэж хэлдэг.     

–Хөөмийг гадныхан үнэхээр үнэлдэг гэж үү. Хөгжилтэй, ир­гэншилтэй хүмүүсийн хувьд дуу хоолойгоо өөрөөр дуугаргадаг нь нэг талын эртний хүмүүсийг санагдуулдаг юм биш үү. Зэрлэг хүмүүсийн урлаг гэх нь бий шүү дээ?

-Хөгжилтэй
гэхээрээ л байшин барилга
сүндэрлэсэн, гудамж тал­байгаа
зассан, айл болгонд төгөл­дөр хуур байдаг,
бие биентэйгээ эелдэг харьцана гэдэг
ойлголт энэ зуунд хоцрогдсон
зүйл. Юм болгон үндэс
суурьтай, учир шалтгаантай байдаг.
Шинэ юм болгоныг соёл
гээд дагаад гүйгээд байвал
нэг л өдөр гишгэх
газаргүй болчихсон байх аюултай. Улс
үндэстний эрт­ний урлаг
соёл гэдэг бол их
нандин өв. Зэрлэг хүмүүсийн
урлаг гэж үздэг хүмүүс
цөөнх нь. Харин энэ
урлагийг техникийн хувьд хүний хоолойгоор
дуугарч байж яг хөгжим
шиг, бас хоолойгоор дуулж
байгаа болохоор өөрийн гэсэн хоолойны
өнгөтэй, хүнийг уярааж чаддаг
гэж үнэлдэг хүмүүс маш
их. Тиймээс ч би
энэ олон жил Европын
ор­нуудад уран бүтээлээ
сонирхуулж явахдаа байнгын олон
үзэгчтэй байж, тоглолт маань
хүмүүсээр тасрахгүй байгаа биз ээ.
Харин Монголд хөөмийгөө тэр
болгон сонсдог хүн ховор
юм шиг санагд­даг
шүү.    

–Манай урлагийнхан Европын орнуудаар тоглолт их хийж бай­сан. Сүүлийн үед сонстохоо байжээ. Тэр чигийн зах зээл хаагдсан хэрэг үү, эсвэл бүр хөлөө олоод нам гүм болчихов уу?

-Эхний жилүүдээ бодвол манай хөгжмийг
сонирхдог хүмүүсийн хүрээ улам л
нэмэгдэж байгаа шүү дээ.
Зах зээл хаагдана гэдэг
үг зөвхөн шинэ үүссэн
түр зуурын юман дээр
л байдаг байх.
Манай язгуур урлаг бол
нэг мода дагаж гарч
ирээд алга болдог урлагтай
адилгүй. Энэ урлагаа бид
устгахгүй мартахгүй авч яваад л
байвал хэзээд мөнхөд байх
урлаг. Үн­дэстэй юм
мөхдөггүй юм. Харин дуураймал
хуулбар юм бол мөнх
биш.  

–Одоо ярилцлагаа таны оролц­­сон “Германы залуу авь­яастан” тэмцээн рүү хандуулъя. Дитер Болены зохион байгуул­даг авьяаст­нуудын тэмцээнд ямар учраас оролцох болсон юм бэ?

-Энэ тэмцээн өнөө жил
гурав дахь жилдээ болж
байна. Анх энэ тэмцээнд
орох санааг миний хамт­ран ажилладаг “SONY MUSIC” компаниас санал
болгосон. Их удаан бодсон
доо. Олон ч хү­мүүстэй зөвлөлдсөн. Тавигдах
шаардлага нь ч өндөр
байсан. Бас уран бүтээлч
хоёр л минутын дотор
багтаан хөтөлбөрөө үзүүлэх ёстой байдаг.
Яаж ч бодсон энэ  бага
хугацаанд хөөмийг хүмүүст хүргэж
ойлгуулна гэдэг хэцүү шүү
дээ.  Тэгээд
хугацаа нь ч их
дөхсөн байсан. Би гэр
бүлийнхээ хүнтэй ярьж байгаад
тэртэй тэргүй бид өөрсдийн
гэсэн үзэгчидтэй. Тэм­цээнд оролцоно
гэдэг нь монгол хөөмийгөө
олон сая хүнд нэг
дор үзүүлж сонирхуулах ховор
боломж. Ийм боломж дахин
олдоо ч уу, үгүй
юу.  Ямар
ч байсан оролцъё
гээд урьд төлөвлөсөн байсан
бүх тог­лолтуудаа цуцлаад
оролцсон доо.  

–Тэр тэмцээн одоо манай нэг телевизээр орчуулагдаад ид явж байна л даа. Бичлэг ха­рахад таныг хөөмийлж байхад танхим нам гүм болж, дуусахад хүмүүс алга ташиж байгаа ха­рагд­сан. Хэддүгээр үе болтол нь явсан бэ?

-Өнгөрсөн жилийн тавдугаар сараас
эхлээд өнгөрсөн ар­ван­хоёрдугаар
сард дууссан. Нийтдээ долоон үе
шаттай явагдсан л даа. Өнгөрсөн
жилийн тэр тэмцээний онцлог
нь нийт 26 улсын 37 гаруй
мянган хүн оролцсон явдал
гэгдэж байгаа. Ер нь
янз бүрийн хүмүүс байгаа
шүү дээ. 2008 онд 18 мянган хүн
оролцсон байдаг юм. Би
зургаа дахь үе буюу
хагас финалд үлдэж оролцсон.
Миний оролцсон сүү­лийн хагас
финалын тоглолтыг гэхэд Европ даяар
13 сая хүн шууд үзэж
сонирхсон судалгаа байна лээ. Монголынхоо
язгуур урлаг болон хөөмийгөө
тайлбарлаж ярьсан зарим хэсгүүдээс
минь монтажлаад телевизороор гар­гаагүй байсан.
Магадгүй түүнээс болж миний
яаж дуулаад байгааг тэр
бүр хүмүүс ойлгоогүй байх
л даа.  Би анхнаасаа оролцох
эсэх шийдвэрээ гаргаж ядан суухдаа
телевизээр шууд дамжуулах хагас
финалд үлдэх зорилго тавьсан.
Хэрэв тэгж чадвал олон
сая хүн миний Монголын
хөөмийг таньж мэдэж чадна
гэж бодсон. Хагас финальд
үлдэх зорилгодоо хүрч чадсандаа баяртай
байгаа. Олон сая хүн
надаар дамжуулан энэ урлагийг мэддэг
болсон гэж бо­дохоор
их сайхан санагдаж байгаа
шүү.

-“Modern talking” хамтлагийн аялгууг хөөмийлөхөд энэ хамт­лагийн хоёрын нэг, уг тэмцээнийг зохион байгуулагч Дитер Болен сэтгэл догдлон хүлээн авч байх шиг байсан. Та тэр аялгууг зо­риуд бэлдсэн байсан уу?

-Уг тэмцээнийг зохион байгуул­сан
“Grundy licht” гэдэг дуу хөгж­мийн
компанид Дитер Болен өөрөө
хандан энэ сонин хоолойгоор
миний өөрийн дуунууд хэрхэн
эгшиглэхийг сонсмоор байна гэж хүссэн
юм билээ. Яг үнэнийг
хэ­лэхэд би тэгж
бэлтгэлгүй дуулах дургүй байсан.  Цаг
огт байгаагүй, тайзан дээр гарахаас
хоёрхон цагийн өмнө шийдсэн
болохоор ямар ч бэлтгэлгүй
байсан даа.  Тайзны
ард шүүгч нар бидэнтэй
хамт юм янзлаад сууж
байхад нь хүртэл би
Дитерт хэлсэн. “Би хөө­мийгөөрөө
монгол дуугаа дуул­маар
байна” гэж. Гэвч тийм
боломж олдоогүй. Тэмцээн дууссан хойно
Дитер Болен миний өрөөнд
орж ирээд надад баяр
хүргээд “Би их сонирхож
байна. Бидний хамтын ажил
үүгээр дуусахгүй чамтай хамтарч уран
бүтээл хийнэ” гэсэн. Тэр
хэлсэн үг нь надад
үгээр хэ­лэхийн аргагүй
сайхан санагдсан. Дэлхийн хэмжээнд хүлээн
зөв­шөөрөгдсөн том хүнтэй хамтарч
ажиллана гэдэг ховор боломж.  Дитер
Болен чинь Германы шоу
бизнест хамгийн нөлөөтэй хүн
шүү дээ. Тэр хүний
амнаас гарч байгаа үг
болгон олны анхааралд байдаг.
Шүүлтийн үеэр ч миний
талаар их сайхан сэтгэгдэл
хэлсэн. Ер нь бол
шударга гар шиг санагдсан
шүү. Нэгэн цаг үед
дэлхийд гялалзаж явсан энэ хүнтэй
хамтарч ажил­лана гэдэг
бол монгол хөөмийний маань
буян. Одоо бид ярьсан
ёсоороо хамтрах төлөвлөгөөгөө гаргасан.
Ажил маань үргэлжилж байгаа.
Монголчууд маань удахгүй бид
хамтарч эхлээд ямар уран
бүтээл гаргасныг маань сонсох байх
аа. 

–Германы энэ тэмцээний шаг­нал хэд вэ. Та үүнд оролцох гэж хураамж төлдөг үү, бас хэд хэдэн үе шалгарсан гээд урам­шуулал өгдөг үү?

-Энэ тэмцээний хамгийн гол шагнал
нь дуу хөгжмийн том,
том компаниудтай хамтарч ажиллах гэрээ
байдаг. Нэг том компаниас
гэрээ авбал түүн шиг
том шагнал гэж юу
байх билээ. Тэд нар
жижиг юм хийхгүй л
дээ. Бэлэн мөнгөний хувьд
түрүүлсэн уран бүтээлч зуун
мянган евро буюу манайхаар
хоёр зуун сая төгрөгийн
шагнал хүртэнэ. Би урилгаар орсон
болохоор ямар нэгэн илүү
төлбөр төлөөгүй. Мэ­дээж тэнд
өрсөлдөж байгаа бүх хүмүүс
зардал энэ тэрээс ав­ахуу­лаад бүхий
л зүйлээ өөрсдөө
хариуцдаг. Тэгээд түрүүлсэн нь
л шагналтай бусад
нь байхгүй гэсэн үг.
Тэдэн үе явлаа энэ
тэр гэж шагнал өгдөггүй.
Харин спон­сорлож байгаа
байгууллагуудын шагнал гэж олгодог
юм билээ. Би Дитер
Болентэй хамтарч ажиллах гэрээ
авсан. Энэ бол миний
тэр уралдаанд оролцсон хөлс хүч маань
юм. 

–Ер нь энэ тэмцээнд орсноор та Монголыг, хөөмийг хэр сур­талчилж чадсан бол?

-Монголын урлагаа сур­талч­лахаас гадна бас
Монгол Улсаа давхар сурталчилсан
гэж бодож байна. Тэр
нэвтрүүлгийг үзсэн олон сая
хүн дотор үнэнийг хэлэхэд
Монгол гэж ямар улс
байдгийг ч мэддэггүй хүмүүс
байгаа шүү дээ. Тэдэнд
Монголын тухай ойлголт өгнө
гэдэг бас л том
сурталчилгаа. 13 сая хүн шууд
үзсэн гэж би дээр
хэлсэн дээ. Гэхдээ энэ
тэмцээний сүүлийн хоёр шатыг
нь шүүгч шийддэггүй. Телевизээр
шууд дамжуулсны дараа үзэгчдээс са­нал авах маягаар
шалгаруулдаг. Манайхан орчуулагдан гарч бай­гаа
олон шоунаас энэ тухай
ойл­голттой болсон байх
аа. Тэр тэм­цээний
дараагаас миний электрон шуудан
болон гар утсаар асар
олон хүн холбогдсон. Одоо
ч гэсэн амраахгүй
байгаа гээч. Хөөмийгөө ямар
учиртай юм бэ, яаж
дуулдаг юм энэ тэр
гээд тайлбарласан хэсгийг нь гаргаагүйд
үнэндээ жаахан сэтгэл дундуур
л байгаа.

–Яагаад хассан юм бол. Дав­хар санаа зорилго байсан юм болов уу, нэвтрүүлгийн цагтаа баригдсан юм болов уу?

-Би ямар учраас хассан
юм бэ гэсэн асуултыг
зохион байгуулагч нарт тавьсан л
даа. Гэвч надад одоо
хүртэл хариу өгөөгүй. Тэмцээнд
оролцоход хэний ямар дуу,
зохиог­чийн эрх нь
ямар юм, гарал үүсэл
нь юу юм гэсэн
хуудас бөглүүлж авдаг л даа.
Ер нь энэ тоглолт
болгон дээр зохиогчийн эрхийн
хуудсыг бөглүүлж авдаг ёстой юм.
Тэр үед ганц хоёр
хүн намайг монгол хөөмий
гэсэнд  хята­дуу­дынх гэж
бүртгэгдсэн байсан даа гэж
хэлж байсан. Мэдээж, би
тайл­барлаж гаралгүй яахав.
Тэгээгүй бол Монголын хөөмийч
Хятадын язгуур урлагаас тоглоно
гэж зарлах байсан байлгүй.
Цөөн хэдэн хүн интернэтээс
Хятадын бүртгэлтэй гэж харчихаад тэгж
байснаас бус ерөнхийдөө гол
зохион бай­гуулаг­чид
нь хөөмий бол хаанаас
гарал­тайг мэдэлгүй яахав
дээ. Би хувьдаа Хятадынх
гээд бүртгэгдчихсэн гэсэн ойлголт нь
ямар нэг байдлаар миний
Монгол урлаг, хөөмий энэ
тэр гэсэн яриаг минь
хасч танахад хүргэсэн байх
вий гэж бодоод л
байгаа юм.

–Хуудас бөглүүлэх үед өөр бэрхшээл гараагүй биз?

-Үгүй ээ. Цөөн хэдэн
хүн л тэгж ойлгосон
байсныг эс тооцвол бу­сад нь инээдтэй
юм л гэцгээж байсан.
Гэхдээ зохион байгуулагч нарт
Дэлхийн Обертон дуучдын холбоо
гэдэг байгууллагаас хөө­мий Монголоос
гаралтай урлаг болох талаар
албан бичиг явуул­сан.
Би энэ холбооны удирдах
зөвлөлд багтдаг юм. Хөөмийг
хя­тадууд өөрсдийн нэр
дээр бүрт­гүүлсэн явдлыг
эсэргүүцэж тайлбар шаардсан бичлэгийг
би энэ хол­бооныхоо
нэр дээрээс ЮНЕСКО-гийн
Герман дахь салбарт нь
хүр­гүүлсэн байгаа л
даа.

–Обертон дуучид гэхээр ямар дуучид болдог юм бэ?

-Дээд болон давхар өнгөний
дуучдын холбоо л доо.
Нийт 7000 гаруй гишүүдтэй сайн
дурын бай­гуул­лага
юм. Дэлхий дахинд буй
ийм урлагийн хүмүүсийг нэгтгэсэн байгууллага. Хамтарсан концерт, аялал гээд олон
зүйл дээр хамтран ажилладаг.
Манай байгууллагын вэб сайтан дээр
хөөмийлдөг бүх л хүмүүсийн
мэдээлэл болон хаа хаана
тоглолт нь болох бүхий
л мэдээллүүд нь
байгаа.

Ерөнхий сайд С.Бат­болд
ойрын үед тун бу­хим­дуу, уур уцаар ихтэй явах болжээ. Засаг тол­гойлоод 100 хоногийн
нүүрээ үзээд буй Ерөн­хий сайдын уурыг чухам юу барах болсон юм бол оо. Өнгөрсөн
долоо хоногт Ерөнхий сайд хэд хэдэн уулзалтуудыг хол­богдох байгуулла­гынхан­тай
хийсэн бөгөөд Зас­гийн газрын ээлжит ху­рал­даанаас гадна ээл­жит бус хурлуудыг
ч зар­лан хуралдуулсан билээ. Уцаар ихтэй байсан Засгийн газрын тэргүүн доод албан
тушаалтнуу­даа хяргачих шахаад байжээ. Ерөнхий сайд С.Батболд яагаад ийм ууртай
байх болов, түүнийг хэн ингэж хилэгнүүлэв?

Түүнийг төрийн албаа
хувьдаа ашиглах болом­жийг хэзээ ч алдаж бай­гаагүй албан тушаалт­нууд нь уур­луул­сан
ажээ. Монголд төрийн алба ямар байгаа, амин хувийн хонжооны төлөө өчүүхэн боломжийг
хурган дарга нар хэрхэн ашигладаг нь дараахь үйл явдлаас харагдах биз ээ. Хэв­лэ­лийнхнээс
хаалттай бол­сон Ерөнхий сайдын өн­гөрсөн долоо хоногт хий­сэн уулзалтуудыг нэхэн
сурвалжилснаа хүргэж байна.

Ерөнхий сайд долоо
хоногийн өмнө Стан­дартчи­лал хэмжил зүйн үндэсний төвийнхнийг өргөн бүрэлдэхүүнээр
нь хүлээн авч уулзжээ. Уг уулзалтад Мэргэжлийн хяналтынхан, гаалийн­хан ч байсан
аж. Гэхдээ гол шүүмжлэл стандарт тогтоогч нарт ирсэн байна. Стандартчилал хэм­жил
зүйн Үндэсний төвд салбар, салбар тус бү­рээрээ 50 орчим хороо байдаг. Тэдгээр хорооны
дарга нар, удирд­лагууд­тайгаа Ерөнхий сайдад ба­раалхсан байна. Хүнс, барилга,
зам гээд салбар бүртээ Монголын стан­дарт ийм л байх ёстой гэж жишиг тогтоож өгдөг
газ­рынхан өөрсдөө эмгэ­нэл­тэй байдлын жишгийг тог­тоож байна хэмээн Ерөн­хий сайд
бухимд­жээ. Аж ахуйн нэгжүүдэд стан­дарт тогтоож, түү­нийгээ шалгаж явах ёс­той
нөхөд маань шалгах бус  ийм байх ёстой гэж
гаргасан стандартаа зар­чихдаг гэнэ. Бүр тийм сүлжээ бий бол­жээ. Ерөнхий сайд С.Бат­болд
ийм сүлжээ байдгийг мэд­сэнээ хэлээд “Барил­га нураад байдаг. Улаан­баатарт өчнөөн
мөнгө төгрөгөөр зам тавь­чихаад байдаг. Жил ч болоогүй хагараад бай­даг нь ямар
учир байна. Энэ чинь та нарын гаргасан стандар­таар явж байгаа биз дээ. Яагаад та
нар ийм юм хийж байгаа юм. Үүнд хариулаадах” гэж зам хариуцсан хорооныхныг шахамдуулж,
нөгөө хэд нь хар цагаан дуугүй сууж байжээ. Стан­дартчилал хэмжил зүйн төвийн зарим
хүмүүс тухайлсан төсөв, тен­дерт зориулж стандарт гаргадаг гэнэ. Тэдний гаргасан
стан­дартад нь дүйцэж тендер авах газар олдохгүй, ол­дохгүй байхаас ч өөр аргагүй.
Зөвхөн тодорхой эзэнд нь зориулаад гар­га­чих­сан юм чинь. Ерөн­хий сайд ч “Та нар
улс ор­ныхоо төлөө ажиллаж байгаа юм уу. Хувьдаа ажиллаж байгаа юм уу. Тө­сөл, тен­дерт
зориулж стандарт гаргадгаа больж, стан­дартаар хий­дэг бизнесээ  зогсоохыг үүрэг болгож байна.

Ер
нь эртнээс сайн, муугаа ярьчихъя. Ийм бусармаг байд­лаа зог­соохгүй бол аль намын
ч бай, хэний ч хүн бай, улсад хэдэн жил ажил­ласан байх чинь ч хамаагүй шүү. Төрийн
ажлаа хийж чадахгүй хувь­­даа ажиллаад бай­вал улсын ажлыг өгөөд хувийнхаа ажлыг
хийгээд яваарай” гэжээ.

Ерөнхий
сайдын бас нэг уулзалт нь улсын бо­лоод хувийн их, дээд сур­гуу­лиудын удирдлагууд,
нийслэлийн удирдлагууд газрын албаныхан оролц­сон уулзалт юм. С.Батболд Ерөн­хий
сайд болон­гуу­таа боловс­ролын сал­барын­ханд хандан анх­ны үгээ хэлсэн бөгөөд
энэ сал­барт томоохон ши­нэч­лэ­лийг хийнэ гэсэн. Гэвч төлөвлөснөө хийх гээд эхэлсэн
чинь өнөөх Мон­голын бүтэхгүй болохгүй бүхэн төрийн сүлжээгээр хэрхэн газар авсан
нь ил болж эхлэв. Улсын их, дээд сургуу­лиудыг нэгтгэх, хотоос гаргах томоохон төлөв­лөгөө
бий. Хотын ойрол­цоо хотхон бай­гуул­на гэхээр дэд бүтцээс эхлээд асуудал гарч байгаа
уч­раас ХААИС-иас бусдыг нь хотын зах руу шилжүүлэх хувилбар нь дэмжигдэж байгаа
юм. Шинэ Засгийн газрын тэр­гүүний төлөвлөгөөгөөр ШУТИС-иас гадна “Мо­биком”, “Скайтел”
гээд томоохон үүрэн теле­фоны компаниудыг тэнд үйлдвэрлэл эрхлүүлж, оюутнуудын дадлага­жил­тын
бааз суурь болгох ёстой байжээ. Энэ ажлаа ярьж байгаад Ерөнхий сайд Баянголын аманд
ШУТИС-д өгсөн томоо­хон газар байгаа. Тэнд энэ бүгдийгээ нэг дор байгуулж, мэдээллийн
үндэсний том төвтэй бол­но. Энэ салбар хөгжиж байж улс орон хөгжинө. Улсын төсвөөр
тийшээ дулаан, ус гээд дэд бүт­цийн бүхий л асуудлууд нь шийдэгдэх талаар ярьсан
гэнэ. Гэвч тэнд суугсад дор бүртээ дуугүй хавчигнаад эхэлжээ. С.Батболд “Та нар
яагаад дуугүй суугаад байна. Ер нь хууль бус юм хий­чихээ­рээ ингээд дуугүй суугаад
байдаг биз дээ” гэхэд хотынхноос нэг нь “Яагаад дуугүй байгаад байгаа юм. Газар
нь бай­гаа юм уу” гээд мэдэн будилан матаад авчээ. ШУТИС-ийн захирал Б.Дам­динсүрэн
ч “Тал нь байгаа” гэсэн аж. Нэлээд хэдэн жилийн өмнө Баян­голын ам буюу Найрам­дал
зуслан байдаг тэр сайхан газарт ШУТИС-д ихээхэн хэмжээний газар өгчээ. Гэвч тус
сургуулийн удирдлагуудын хэлж бай­гаагаар багш нар нь орон сууцны асуудал ярьж эхэл­сэн
учраас тэдэнд газраас нь өгч,  хувийн сууцнуудыг
сүн­дэр­лүүл­сэн юм байх. Гэвч бодло­гын хэмжээний асуудал босч, улс өгсөн газартаа
үндэсний төв барих гэтэл газар байхгүй болжээ. Хилэгнэсэн Ерөн­хий сайд “Олгосон
шигээ аваарай” гэсэн даалгавар өгсөн байна. Бас тэрбээр “Оюутнуудыг хотоос зайдуу
гаргаж байгаа нь зугаа цэнгээний газраас холдуулж, хичээл ном­доо шамдах боломжийг
нь нэг талаас гаргах гэж байгаа. Гэтэл үүнтэй зэ­рэг­цээд шинээр үйлчил­гээний газар
байгуулах эрх хөөцөлдөөд гүйгээд байгаа хүмүүсийг мэдэж байна шүү. Энэ санаагаа
татвал таарна шүү” гэсэн байна.

МУИС-ийг
Нисэх рүү шилжүүлэх тухай яриг­даж байгаа билээ. Тус сургуульд тэр хавьд газар өгсөн
байдаг юм байна. Гэхдээ Монголын үндэс­ний хэмжээний том сур­гуулиа байрлуулах гэхэд
тэрхүү газар нь багадаад байгаа аж. Тиймээс газ­рын албаныхан байгаа дээр уг газрыг
нь том­руулах асуудлыг шийдэх гэжээ. Энэ удаад газрын албаныхан дуугүй суу­жээ.
Учир нь аль хэдийнэ тэр ха­вийн газар нь “эздэд”-ээ очсон гэнэ. Хэзээ хэзээнийхээ
илүү уурссан Засгийн газрын тэргүүнд одоо­гийн хотын удирдлагууд өмнөх хүмүүсээ
тэр хавийн газрыг ийш тийш нь болгосон талаар хэл­сэн бололтой юм. Гэвч Ерөнхий
сайд МУИС-ийг тэнд байгуулах хувилбар дээрээ хатуу бодолтой бай­гаа аж. Хо­тын удирдлагууд
болоод газрын албаныханд “Хүмүүс байна даа. Та нар газар авсан хүмүүс­тэйгээ яриад
нэг ойлгол­цоодох. Буян болно гээд сургууль номын газарт энэ газрыг өгчих гээд гуй.
Бас хотын өөр бүст газар олгох тухай ч яриад үзэх хэрэгтэй. Хуулийн дагуу яриад,
асуудлыг шийдээд Засгийн газрын хурал­даанд оруулж ир. Ямар аргаар газар авсныг
нь судал. Хууль бусаар авс­ныг нь цуцал. Ер нь төрийн ажилд хувийн ажил шиг ханддаг
энэ байдлаа та нар болих хэрэгтэй” гэсэн хатуу сануулга өгчээ.

Бас
ураны ордын лицензийг дур мэдэн олгосон хэмээн Цөмийн Энергийн газрын дарга. Энхбат  болон АМГ-ын зарим хүмүүсийг буруут­гажээ. Цөмийн
энергийн тухай хуулийг буруу хэрэг­жүүлсэн хэмээн Энхбатыг буруутгасан бөгөөд улсын
төсвөөр хайгуул хийгд­сэн газ­руу­дыг хувийн ком­паниудад тэр дундаа гад­ныханд
өгснийг буруутгав. Тэгээд дэлхийн аль ч оронд цацраг идэвхт бо­дис болох ураны олбор­лол­тод
анхаардаг байхад манайд асуудалд ингэж хандаж байгаа нь байж болшгүй хэрэг хэ­мээсэн
сурагтай. Тэгээд 2009 оноос хойш олгогд­сон лицензүүдийг бүг­дийг цуц­лахыг үүрэгдсэн
байна. Арга хэмжээ авах асууд­лыг ч хөндөв. Мар­дайд лиценз авсан нөхөд тө­мөр зам
хуулж эвдэлс­нийг Ерөн­хий сайд дур­даад “Яа­хаа­раа Монго­лын хө­рөн­гөөр боссон
Мон­голын төмөр замыг тэд сүйтгэж байгаа юм” хэмээн ши­рүүл­жээ. Ерөнхий сай­дын
уурлаж, хилэгнэсэн учир шалт­гааныг сурвал­жилбал ийм байна.

Э.ЭНЭРЭЛ

Монголчууд
ирж буй цагаан барс жилдээ баян болохыг, бар улс болохыг бие биедээ ерөөн бэлгэ­дээд
удаагүй байна. Гэх­дээ төр нь бодлоготой, түшмэд нь ёстой журам­тай байж ард олны
энэ хүсэл биелэгдэх жамтай. Бодлогоо гаргадаг төр, жудагтай түшмэдтэй бо­ло­хын
тулд бидэнд хам­гийн түрүүнд юу хэрэгтэй вэ. Шударга хүмүүсийг төрд гаргаж чадах
шудар­га сонгуулийг явуулдаг болох хэрэгтэй, тэр сон­гуулийг явуулах даацтай хууль
бидэнд шаард­ла­гатай. Харин тэр хуулийг энэ цагийн улстөрчид хэлэлцэн батлуулахаар
ид ярьж байгаа билээ. Ирэх хаврын чуулганы хэлэлцэх асуудлын жаг­саалтад багтсан
УИХ-ын сонгуулийн тухай хуульд чухам ямар өөрчлөлтийг оруулна гэмээнэ тэр нь Монголын
төрд шууд тус­га­лаа олох нь тодорхой.

Одоогийн
байдлаар тус хуулийн төслийг бо­ловсруулах ажлын хэс­гийнхэн хуралдаж ярил­цахаас
гадна намын бүл­гүүд нэлээд нухацтай ярил­цаж байгаа сэдэв бол сонгуулийн тухай
хууль юм. Сонгууль явуул­даг үндсэн гурван зарчим байдгийг манайхан ерөн­хийдөө
мэднэ. Мажори­тар буюу дийлэнх олон­хийн, пропорциональ буюу хувь тэнцүүлсэн тэгээд
дээрх хоёр хувилбарын холимог гээд гурван тог­тол­цоо бий. Монголчууд 1992 онд Ар­дын
их хур­лын сонгуу­лийг мажори­тараар хий­чихээд Улсын Бага хур­лаа пропоциона­лиар
хийсэн байдаг. Харин нэг танхим болж УИХ-ыг бай­гуулсан ца­гаа­саа мажо­ритар тог­тол­цоогоор
явсаар ирс­нийг хэлүүлэх юун. Сон­гуулиас сон­гуу­льд үүнийг болохгүй байна гэж
ярь­саар бас сольсон юмгүй өнгөрсөн 2008 оны сон­гуулийг томс­госон мажо­ри­тараар
хийсэн нь бас л багагүй бэрхшээл авчир­сан юм. Ер нь төгс төгөл­дөр сонгуулийн систем
гэж үгүй. Өөр өөрийн сайн болоод сул талтай. Харин дэлхий нийтийн чиг хандлага ямар
байна, сонгуулийн тогтол­цоо­нуудын ялгаа, эдгээр нь манай хөрсөн дээр хэр­хэн бууж
болох тухай тайлбарлах гэж оролдъё.

МАЖОРИТАР

ТОМСГОСОН МАЖОРИТАР

Одоогоор
УИХ-ын сүү­­­лийн буюу өнгөрсөн 2008 оны сонгуулийг зо­хион байгуулсан томс­госон
мажоритар тогтол­цоог хамгийн муу хувил­бар гэдэг дээр олон хүн санал нийлж байгаа.
Тий­мээс ч намын бүлгүүдийн дийлэнх гишүүд “Томс­госон мажоритар л биш шүү” хэмээж
байгаа аж. Өөрөөр хэлбэл тэд сон­гуу­лийн цөөхөн хоногийн сурталчилгааны хуга­цаанд
дэд бүтэц хөг­жөө­гүй хөдөө орон нутгаар хөндлөн гулд явж, хөрөн­гө мөнгө тоймгүй
ихээр цацсан сүүлийн сонгуу­лиас үнэнээсээ хаширчээ. Бас хамгийн гол нь нам дотроо
нэг нэгийгээ “ал­даг” бохир сонгууль өрнөх магадлал хамгийн ихтэй нь томсгосон мажоритар
юм. “Моод Монголоор дуусдаг” гэдэг шиг дэл­хийн ихэнх орны тат­галз­сан тогтолцоогоор
бид өнгөрсөн сонгуулиа явуулсан. Гэхдээ Авст­рали зэрэг оронд ийм сонгуулийн тогтолцоо
байсаар байгааг хэлэх хэрэгтэй л дээ. Харин манайх шиг нутаг дэвсгэр том, хүн ам
цөөн оронд тохирох хувилбар уу гэдгийг бодох л хэрэгтэй байв.

Цаашид
энэ тогтол­цоогоор явна гэвэл сон­гуулийн кампанит ажлын цаг хугацааг өөрчлөхөөс
өөр аргагүй. Сонгууль албан ёсоор зарласны дараа нэр дэвшигчид өөрсдийгөө танилцуулж,
сонгогчид түүнийг танина гэж хэчнээн хүсэвч сон­гогчид нь тархай бутар­хай оршин
суудаг ма­найд тун бүтэл муутай билээ. 2008 оны сон­гуу­лиар нэр дэвшинэ гэдэг­тээ
итгэгсэд уг цаг хуга­цааны бо­ломж­гүй байд­лыг мэдэж бай­сан боло­хоороо сонгууль
зарла­хаас хэдэн сарын өмнөөс сумдаараа урьдчилан нэгэнтээ той­роод авсан удаатай.
Бас энэ сонгуу­лийн тогтол­цооны нэг муухай нь хүн гэдэг амьт­ны муу чанарыг дэндүү
тод мэдрүүлдэг гэмтэй. Зэрэгцэж суугаад намын­хаа бодлогыг нэг дуугаар ярина гээд
гар­сан улсууд хашаа той­роод л намын­хаа нөхдийг “хийж” өгнө дөө.  “Би үхэхээр чи үх” гэж байгаа учраас яах ч билээ
гэж зөвтгөмөөр ч юм шиг. Нэг тогоонд хоол идэж ирсэн улсууд нөгөөгийн­хөө алдаа,
сул талыг дайс­­ны намын хэн­бугайгаас ч илүү мэдэх учраас хавир­гаа хэмлэгс­дийг
үздэггүй монгол ахуйд бол ёстой тохи­рохгүй тогтолцоо гэж болох юм. Тэгээд ч өнгөр­сөн
сонгуулиар нэгдэж явж чадсан нөхөд өндөр амжилт үзүүлсэн билээ. Тухайлбал, Өвөрхангайд
нэр дэвшсэн З.Энхболд, Г.Батхүү, Д.Зоригт, Р.Ба­дам­дамдин нар цугтаа явж чадсан
тул гурав нь, Увсад Б.Чойжилсүрэн, Ч.Хүрэлбаатар, Ц.Ням­дорж нар, Сонгино­хайр­ха­ны
дөрвөн бэрхийн хоёр нь болох Н.Алтан­хуяг, Д.Кёкүшюүзан Бат­баяр нар сонгогдсон
гээд жи­шээг дурдаж болно.

Тэ­гээд
ч дэлхийн чиг ханд­лага тэр чигтээ мажо­ри­тараас пропорциональ руу шилжиж байгаа
бө­гөөд томсгосон мажори­тарыг хамгийн муу хувил­бар гэх юм билээ. Гэхдээ Сонгуулийн
тухай хуульд өөрчлөлт оруулах одоо­гийн гишүүдийн ихэнх нь үүнээс татгалзаж байгаа
нь сайн хэрэг. Үүнийг дэлхийд гарын таван ху­руунд багтах орон хэрэг­лэдэг гэж байгаа.
Ихэнх нь орон нутгийн сон­гуульд хэрэглэдэг. Ма­найд үүнийг бодлого, дэс дараалал­гүй
явдаг хэм маягаараа сонго­чих­сон гэдэг билээ. Сонгуу­лийн тухай хуу­лийг бат­лахдаа
сонгуу­лийн тог­толцоогоо тог­тоогүй байж дагалдах заалтуудаа түрүүлээд баталчихсан.
Гэтэл эр­гээд пропор­цио­наль бол­но гэхэд нөгөөх нь зөрөөд байжээ. Тэ­гэхэд нь
Ж.Наран­цац­ралт гишүүн “Хэрэв одоо­гийн тойргоо жижиг гээд байгаа юм бол томсго­соноор
нь явъя” гэсэн санал гаргаснаар нэг иймэр­хүү тогтолцоо­гоор сонгуулиа хийх бол­сон
юм.

НЭГ МАНДАТТАЙ МАЖОРИТАР

Мажоритар тогтол­цоо­гоор явж ирсэн он жилүүдэд монголчууд өнөө­гийн
шүүмжилж яриад байгаа муу зур­шилдаа дасал болсон. Нэг л гишүүдээс юм нэх­дэг улсууд
болж хувир­сан. Хүүхдийн сургалтын төлбөр, мотоцикль авах мөнгө ч гэж байх шиг.
Хоолны гурил, чанах ууц, шатсан амбаарынх нь оронд гэр, урсгасан гэрийнх нь оронд
майхан гээд л осолдохгүй оронд нь эхнэртэй нь орохгүй юм даа. Сонгогчдыг бо­ловсруулах
тухай яриаг ийм тогтолцоотой байж яриад ч хэрэггүй. Хал­дашгүй дархан эрхтэй болохын
тулд зарлагад­сан их мөнгө төгрөгөө, бас дөрвөн жилийн турш гувшуулах зардлаа олж
авахын тулд гишүүд хууль баталж, төр түшилцэхээс өөр зүйлд толгойгоо за­ра­хаас
ч аргагүй болно. Толгойгоо хэрхэн сийрэг­хэн гашилгадаг болсны тод жишээ нь тэрбум
төг­рө­гийн хэрэг. Анхандаа 500 мянган төгрөгөөр сумын клубт хөгжим авч өгөхөөс
эхэлж байсан арга нь жилээс жилд нэ­мэгдсээр сүүлдээ төсвийн тухай хуульд тэрбум
төг­рөгийг тараан шингээж дөрөв дэх засагла­лынх­ны амыг таглах болтлоо хөгжлөө.
Үнэндээ сон­гогч­дын мөнгийг нэг гараараа аваад нөгөө гараараа буцаан өгдөг энэ
хэв маяг руу оруу­лахад гайхал мажоритар тогтолцоо нөлөөлсөн нь ойлгомжтой. Энэ
тогтол­цоогоороо үлдэхийг хэн хүсч, хэн хүсэхгүй байгаа вэ. Уламжлалт сонгуу­лийн
хэлбэрт дасан зохицож ирсэн, тойрогтоо тулж ажиллаж, тордож, хөрөнгө мөнгөө гаргаж
ирсэн гишүүд хуучин хэл­бэрээрээ явахыг хүсч бай­гаа. Тэдний хувьд голдуу хөрөнгө
мөнгө ихтэй биз­несийнхэн, бас намдаа нэр нөлөөгөөрөө дээ­гүүрт орж чадахгүй залуу
гишүүд голдуу байгаа юм. Томсгосон биш, жижиг мажоритараар явбал хэ­дийг зарцуулаад
дахиад дөрвөн жил суух вэ гэдгээ хэдийнээ тооцоолчихсон нөхөд байхыг ч үгүйс­гэхгүй.
Гэхдээ энэ тог­толцоонд сайн тал бас бий. Учир нь тойрогтой байна гэдэг нь тулж
ажил­лаж, сонгогч олны амьд­ралыг мэдэж мэдрэх, хууль тогтоомжиндоо тусгаж нэг талаас
гүүр болдог сайн талтай.

ПРОПОРЦИОНАЛЬ

Сонгуулийн тухай хуу­линд өөрчлөлт оруулах ажлын хэсгийнхэн ерөн­хийдөө
энэ тогтолцоогоор явна гэж санал нэгд­сэн хэмээн тус ажлын хэсгийн гишүүдийн нэг
болох Су.Бат­болд ярилц­лага­даа дурдсан байсан. Дэлхийн чиг хандлага ма­жо­ритараас
пропор­цио­наль руу явж байгаа гэдэг юм билээ. Гэхдээ шууд пропорциональ болох уу
үгүй юу гэдэг бас л бодох асуудал. Пропорциональ болбол УИХ-ын гишүүд маань тойргийнхоо
хү­мүү­сийн “шаналгаа”-наас салах хэдий ч төр түших ажлынхаа хэм­жүүрийг тойрогтоо
хэдэн төгрөг татдагаар хэмждэг зарим гишүүдийн ойл­голтоор бол бүр өөрс­дийгөө зоргоор
тавьчих аюултай юм. Гэхдээ энэ тогтолцоогоор ард түмэн элчээ томилоод хэвшвэл түшээд
маань ч хууль боловсруулах үндсэн үүр­гээ гүйцэтгэх ажлаас холдуулж чаддаг болно.
Тэгэхгүй бол түшээд Зас­гийн газрын өмнөөс л ажиллаж, өвсийг нь хадаж, ноосыг нь
самнаж өгөх гээд гүйгээд байна. Харин цаана нь бод­ло­гын түвшинд хэрэгжиж буй ажил
гэж алга.

Пропорциональ тог­толцоо бол аль намаар төр бариулахаа сонгог­чид
шийдэж, тэр хувь хэм­жээгээр төлөөлөл нь пар­ламентад суудаг ар­гач­лалтай. Ерөнхийдөө
аль нэг намын төлөөлөл хэт олноор парламентад суух боломжгүй тогтол­цоо. Өмнө нь
Сэлэнгэд нэр дэвшсэн  Э.Бат-Үүл, С.Насанжаргал
нарын саналын зөрүү долоо, Баянзүрх дүүрэгт нэр дэвш­сэн Т.Ганди, Х.Ху­лан нарын
саналын зөрүү дөрөв байсан. Гэлээ гээд хэдхэн сана­лын зөрүүгээр ялсан нам парламентад
суудал авч, харин ялах “хоншооргүй” нэр дэвшигчдэд дугуйл­сан иргэдийн санал эл­сэнд
асгасан ус мэт болдог байсан. Харин пропорционалийн хувьд цөөхөн гэлтгүй саналыг
нь хувилаад гаргаад ир­дэг учраас сонгогчийн нэг санал ч ганцдахгүйгээр төлөөллөө
парламентад суулгах боломжтой бол­но. АНУ-ын Үндэсний ардчиллын хүрээлэнгээс өнгөрсөн
УИХ-ын сон­гууль пропорционалиар явсан бол хэрхэх байсан талаар судалгаа хийжээ.
Үүнийг намуудын авсан саналын тоогоор хувилж гаргахад ИЗН дөрвөн суудал, Иргэний
эвсэл дөрөв, АН 30, МАХН 33 бас бие даагчид 4-5 суу­далтай байх байсан гэж байгаа.
Харин мажорита­раар МАХН 46, АН 27, ИЗН нэг, ИХ эвслийн Ногоон нам нэг, бие даагч
нэг байгаа шүү дээ.

Энэ тогтолцоо нэг намд дангаар эрх мэд­лийг өгдөггүй. “Та нар
цөөнх болоход хүрэхгүй. Манай бүлэгт орвол ор” гээд дээрэлхдэг байдал байхгүй болно.
Дангаар засаг байгуулах биш эвсэх магадлал нь өндөр болдог. Бас шальдир бульдар
жижиг намууд азаар нэг гишүүнтэй бол­чихоод Засагт ороод улс төр хийгээд байдаг
нь ч алга болдог. Хуу­линдаа босго хувь тог­тоогоод өгчихдөг нь энэ сөрөг талыг
алга хийдэг ажээ. Гэхдээ дэлхийн улс орнуудад уг хувийг өөр өөрийнхөөрөө тавьдаг.
Дэлхийн дундаж нь 2.5 хувь юм билээ. Хэрэв та­най нам сонгогчдынхоо 2.5 хувийн саналыг
авч чадаагүй бол дуу хоо­лойгоо өргөх эрх бий болоогүй байна гэсэн үг гэж ойлгож
болох нь. Зарим оронд энэ босго нь таван хувь байх бол заримд нь нэгээс хоёр хувьтай
нь ч байна. Гэхдээ ганц хувь 600 гишүүнтэй нүсэр бүтэцтэй орнуудад л байдаг жишээтэй.
Ма­найх энэ босгоо хэд гэж тогтоохоос олон зүйл шалт­гаална. Энэ босго нь жижиг
намуудын бүрэл­дэн тогтох, төлөвшихөд их чухал юм билээ.

Хэдийгээр УИХ-д бай­гаа зарим гишүүн про­пор­циональ тогтолцоо
л хэрэгтэй, үүгээр явна гэж байгаа ч тэнд сууж байгаа хүмүүсийн эрх ашгийн зөрчил,
жалга довны сонирхол дээр тоглох хүсэл нь шууд про­пор­циональ болгочихгүй л харагдаад
байгаа юм.

Нөгөө талаас пропор­ционалиар явбал улс тө­рийн намуудаас гаргасан
жагсаалтад хамгийн өн­дөр оноотой бичигдсэн улстөрчид намынхаа авсан суудлын тоогоор
улаан шугамд багтах бо­ломжтой болно. Ингэхээр улс төрийн намын дарга нарт асар
их эрх мэдэл ирнэ, дагаад тойрон хүрээ­лэгчдийн наль шаль зан ихэсч таарна. Ма­найх
шиг на­мууд нь бүрэн төлөв­шөө­гүй оронд шууд пропор­ционалиар явж чадна гэхэд бас
л асуу­далтай. Намын даргыг тойрон эргэлдэгч, нэрээ жаг­саалтад дээгүүр тавиу­лахыг
хүсэгч нарын хор ч гүйнэ шүү дээ.

Гэхдээ төрд насаараа зүтгэсэн тулхтай, турш­лагатай улстөрч хэн
нэгэн мөнгөөр бороо оруу­лаг­чид гутамшигтайгаар ялагд­даг тэр байдлыг халахад энэ
тогтолцоо яах аргагүй чухал.

2004 оны сонгуульд Хөвсгөл аймагт нэр дэвш­сэн Ө.Энхтүвшин биш
Б.Эр­дэ­нэбат, Л.Гүн­да­лай, О.Энхсайхан, М.Энх­сайхан нар сонгогдож байлаа. М.Энхсайханыг
танигдсан улстөрч гэхэд нөгөө гурав нь Ө.Энх­түвшинтэй харьцуулахад улстөрчийн карьерийн
дэргэд хэн ч биш байв. Гэвч өнгөрсөн дөрвөн жилд нь Ө.Энх­түвшин Зас­гийн газрын
хэрэг эрхлэх газрын дар­гаар ажиллаж байсан боло­хоор тойргийнхон­тойгоо нөгөө хэд
шигээ тулж ажиллаагүй байсан биз. Ямар ч байсан тухайн үед учир мэдэх хүн “Манай
энэ тогтолцоо ийм л гажиг байгаа юм. Хөвс­гөл­чүү­дэд хийсэн аж­лаа­раа бол Ө.Энхтүвшин
ха­маа­гүй илүү юм хийсэн байгаа ш дээ. Төрийн төлөө хийсэн нь их ч гурил будаа
барьж гүй­гээгүй болохоор уна­чих­лаа” гэж байсан би­лээ. Мажоритар, пропор­цио­налийн
ялгаа нь үүн­дээ. Мөн өнгөрсөн 2004-2008 оны бүрэн эр­хийн хугацаанд АН-ын ганц
эмэгтэй гишүүн Б.Мөнх­туяа бүлгийнхээ дэд дарга, Аюулгүй бай­дал, гадаад бодлогын
байн­гын хорооны даргын ал­быг хүртэл хашиж, эр­чүүдийн хуйвалдаад аваад хаячихсан
эмэг­тэйчүүдийн 30 квотын төлөө гүрийтлээ зүтгэж байсан. Харин төмөр замынхаа тэр
тойрогт бага ажилласан байж болох юм. Гэтэл түүнийг юу ч хийгээгүй, тойрог сольсон
гэсэн сөрөг сур­талчилгаа явуулсаар бай­­гаад унагачихсан билээ. Тиймээс төрийн
сайн түшээ гэсэн ойл­голтыг тойргийн сайн үйлч­­лэгч гэдгээс ялгаж өгдгөөрөө энэ
тогтол­цоо­ны сайн тал нь.

Гэхдээ намын жаг­саал­­тад чухам ямар шал­гуураар бичихээ сонгуу­лийн
тухай хуулиндаа маш нарийн суулгаад өгчихвөл дагалдах сөрөг тал нь багасна.

ХОЛИМОГ ХУВИЛБАР

Энэ бол ерөөсөө дээрх хоёрыг аль алийг нь нийлүүлсэн холимог хуурга.
Дэлхийн жишигт мажоритараас шууд пропорциональ болох биш зам зууртаа холимог тогтолцоог
авч хэрэглэдэг юм билээ. Ерөнхийдөө улс төрийн намууд нь төлөвшөөгүй, бас жалга
довны үзэл ихтэй манайх шиг улсад ерөнхийдөө тохирсон тогтолцоо гэж болохоор. Энэ
хувил­ба­рыг ярихдаа одоогийн гишүүд дараагийн дөр­вөн жилдээ өөрсдөдөө зөөлөн суудал
бэлтгэхээр 152 суудал энэ тэр гэж байгаа нь утгагүй. Үнэн­дээ 152 тэрбум нийлэ­хээр
хэдэн сая ч болох юм, хэлж ч мэдэхгүй тоо гарах гээд байна. Харин 76 гишүү­нээ
38-ыг нь пропор­циаоналиар, 38-ыг нь мажо­ри­тараар сон­гож болно. Нөгөө бол
26:50 гэсэн харьцаатай ч байж болно. Үнэхээр тойргоо тордоод гүйгээд байдаг нь хууч­наараа,
төрийн төлөө нэгэн на­саар чинхүү сэт­гэлээр зүтгэж ирснүүд нь на­мынхаа жагсаалтаар
гараад ирэх боломжтой болно. Ингэснээр хэний ч эрх ашгийг хөндөхгүй, бас ч боломжийн
баг бүрдэх боломжийг өгнө. Герман бол холимог тогтол­цоо­ны загва­раа­раа алдар­тай.
Германы сонгуулийн тогтолцоог холимог тог­толцооны сонгодог заг­вар ч гэх нь бий.
Өнгөрсөн есдүгээр сард болсон сонгуулиар Христосын ардчилсан холбоо, Чө­лөөт ардчил­сан
намууд эвсч Засгийн газраа байгуулсан. Тэд­ний аль нь ч дийлэнх олонхи бол­сон санал
авч чадаагүй ч арай олон санал авснаа­раа нэгдэж чадсан нь энэ. Харин тэднээс цөөн
санал авсан намууд нь нийлж цөөн­хийн үүргээ гүйцэтгэх бол­сон. Өмнө нь эвсч Засгийн
газарт багтан Ангела Мер­келийг Германы анх­ны эмэгтэй канцлераар томилж байсан
Социал демократ нам өнгөрсөн сонгуулиар мултарч, цөөн­хийн үүрэг гүй­цэт­гэхээр
шилж­сэн билээ.  Холимогийн сөрөг тал нь гэвэл
нэг хэсэг нь ман­датаар гарсан нөгөө хэд нь рейтингээрээ гар­сан учраас мажори­та­раар
сонгогдсон хэд нь “Би чамайг бодвол ард түмний мандаттай хүн шүү” гэж томордог гэж
байгаа. Бас тойроггүй хэд нь өмнөхтэй харьцуу­лахад хүлээх үүрэггүй болчихоод хийсээд
байх сөрөг тал ч бий. Гэхдээ чанар чансаатай хуулиар хийдүүлэх явдлыг хааж болно
шүү дээ. Сон­гуу­лийн тогтолцоонууд нэг иймэрхүү ялгаатай ажээ. Монгол хөрсөнд буухаа­раа
бас л өөрийн сайн, муу талаа дагуулсаар л ирэх билээ.

 

Э.ЭНЭРЭЛ

-Тэднийг утаагаар
далимдуулж молиго үмхүүлэх боломжгүй-

Саяхан МҮОНТВ-ээр
нэвтэрсэн мэдээг сонсоод олон үзэгчийн зүрх нь савлажээ. Тэрхүү бухимдлаа бидэнтэй
хуваалцахаар манай сонины редакцид ирсэн хүмүүс ч бий. Үнэхээр тэр мэдээнд өгүүлсэн
шиг үйл явдал өрнөж байгаа бол уйлах ч багадахаар байгаа юм. Олон үзэгчийн гайхашийг
барсан уг мэдээнд манайхан утаа багасгах аргаа олж ядахдаа гэр хорооллын айлуудын
эсгийг зузаалж, шавар байшингуудын шавардлагыг нь нэмж давхарлах арга олжээ. Дулааны
алдагдал багатайгаар өвөлд өнтэй зусья гэсэн айлуудын хувьд бас ч байж болох асуудал
байх л даа. Гэтэл эсгий зузаалж, нэмж шавардах хөрөнгийг хаанаас гаргах вэ гэдэг
нь үнэхээр анхаарал татсан сэдэв.

Одоогоос нэлээд
хэдэн жилийн өмнөөс АНУ-ын Мянганы сорилтын сангийн тухай чихэнд чимэгтэй мэдээлэл
сонстож эхэлсэн билээ. Тэр жагсаалтад багтаж чадах л юм бол тэнгэрийн умдаг атгана
гэж бид бодож эхэлсэн. Зарим олон улсын ажиглагчдын тайлбарласнаар Ерөнхийлөгч Ж.Буш
дэлхий нийтэд авч хэрэгжүүлж буй дайнч бодлогоо зөөлрүүлэх гэсэн арга гэгддэг Мянганы
сорилтын сангаас хувьд хүртэх орны жагсаалтад багтсанаа анх сонсоод бид хөөр болж
байлаа. Бас хөрөнгө оруулах эхний орнуудын нэг болсноо ч бахархан тэмдэглэсэн. Тодорхой
шат дараалалтай явсан энэ хөрөнгө оруулалтын нэгээхэн хэсэг нь Монголд төмөр замын
салбарыг дэмжих төсөл байлаа. Гэвч оросууд нөлөөллөө авч үлдсээр ирсэн цөөхөн газрын
нь нэг болох төмөр замд америкчуудыг хамрыг ч шагайлгахыг хүсээгүй. Тийм ч учраас
188 сая ам.долларыг хэрхэхийг шийдэх хэрэгтэй болсон билээ. Америкийн ард түмний
сэтгэл шингэж, татвар төлөгчдийн нь мөнгөөр боссон тэр их хөрөнгө оруулалтыг Азийн
Монголд өгөхдөө америкчууд аль болох хэрэгтэй зүйлдээ зарцуулаасай гэж санасан нь
мэдээж. Бас албан тушаалтнуудын ашиг сонирхолд нь олз болголгүй, аль болох олон
монгол хүнд хүртээхсэн гэж бодож байгаа нь ч ойлгомжтой. Тиймдээ ч оросуудын ашиг
сонирхлын төмөр хаалгыг мөргөөд буцсан 188 сая ам.доллараа цэвэр агаар буюу эрчим
хүч, хүрээлэн буй орчны төсөл, хойд өмнөд чиглэлийн замын гэсэн хоёр төсөлд зарцуулахаар
болсон юм. Өнгөрсөн зургадугаар сараас арваннэгдүгээр сарын хооронд Мянганы сорилтын
Корпорацийн мэргэжилтнүүд манайд ирж судалгаа хийгээд нийслэлийн гэр хорооллын айл
өрхийн түлшний зарцуулалтыг багасгах, цэвэр түлшийг ашиглуулах замаар агаарын бохирдлыг
бууруулах, сэргээгдэх эрчим хүчний үйлдвэрлэлийг дэмжих зорилготой төсөл хэрэгжүүлэх
нь зүйтэй гэж үзсэн юм. Нөгөөх 188 сая ам.долларын 47.2 сая ам.долларыг нь өнгөрсөн
есдүгээр сараас 2013 оны есдүгээр сар хүртэл хэрэгжих цэвэр агаар төсөлд зарцуулах
болсон билээ. Гэтэл энэ 50 сая орчим ам.долларыг хэдэн айлд туурга авч өгөөд, байшин
шавардаж өгөөд дуусгах гэж байгаа гэж үү. Уг нь америкчууд утаандаа угаартсан нийслэлчүүдийг
онгон зэрлэг тал шигээ сэрчигнэсэн цэвэр агаарт амьдраасай гэж хүссэн байх л даа.
Гэвч утаагаа алга болгоно гэсэн лоозон барьж, утаагүй амьдрах нийслэлчүүдийн чин
хүслийг саалийн үнээгээ болгосон албан тушаалтантай монголчуудын хувьд энэ нь говийн
зэрэглээ шиг замхран алга болно.

Харин америкчууд
биднээс өөр болохоор утаа алга болгоно гээд жил бүр молигодуулсаар ирсэн манай татвар
төлөгчдөөс ялгаатай л байх болов уу. Мянганы сорилтын сангийн их хэмжээний хөрөнгө
оруулалтын тухай ид яригдаж байх тэр цагт АНУ-ын татвар төлөгчид  сенатадаа хандан захиа илгээсэн байдаг. Уг захианд
Монгол зэрэг ардчиллыг хөхиүлэн дэмждэг улс орнуудад хөрөнгө оруулахаас татгалзаж
байгаа хэрэг биш ч жагсаалтад багтсан улс орнууд нь Ж.Бушийн цэрэг дайны ажиллагааг
дэмжиж байсны шагналаа авч байна гэж хардах талтай байна гэсэн санаатайг хэвлэлээр
бичиж байв. Өөрсдийнхөө хөлс хөдөлмөрөөр олсон хөрөнгийг зөв зүйлд зарцуулагдаасай
гэж америк татвар төлөгчид юу юунаас илүү хүсдэг нь эндээс харагдаж байгаа юм. Харин
тэд өөрсдийнх нь хөрөнгө гэр хорооллынхны эсгий туургыг нь зузаалж, байшин пинг
гаднаас нь нэмж шавардахад зориулж дуусгасан, тэгээд тэр нь утаа багасгаж, Улаанбаатар
цэвэр агаартай болсон гэсэн үлгэрт итгэх болов уу. Дэлхийд хамгийн их агаарын бохирдолтой
улс орон, хот хаа байгааг АНУ-ын НАСА буюу Сансар судлалын төвийнхөн тогтмол хянаж
байдаг билээ. 2008 оны Бээжингийн олимпийн өмнөхөн уг төвийн сансрын хяналтаар үнэхээр
хятадууд агаарын бохирдлоо багасгасан эсэхийг нь шалгаж байсан удаатай.

Уг нь энэ төсөл
хэрэгжиж, эрчим хүчний хэмнэлттэй технологийн хэрэглээ нэвтрүүлсэнээр агаарын бохирдол
багасч, 2029 он гэхэд Улаанбаатар хотын 485 мянган иргэнд ашиг тус нь ирнэ гэсэн
судалгааг гаргасан юм билээ. Гэвч манайхан нөгөө л утаагаар далимдуулж хөлждөг аргаа
үүн дээр гаргаж, бүр эсгий туурга, шавар элс гээд байх юм бол америкийн татвар төлөгчид
зүгээр ч орхихгүй л байх даа. АНУ-ын татвар төлөгчид бид биш, манай татвар төлөгчдийг
бодвол өгснөө нэхэж, хянаж шалгаж чаддаг хүмүүс билээ.

Э.ЭНЭРЭЛ

Сүүлийн
жилүүдэд Мон­гол Улсын хил дээр үе, үе буун дуу гарах боллоо. Харамсалтай нь хилийн
цаанаас өнгөлзөгч нь бус хилээ хамгаалаад зогсч байгаа цэргүүд нь бие бие рүүгээ
буу шагайгаад байгаа юм. Энэ талаар манай нийт­лэлчид, нэртэй сэтгүүлчид тун оновчтойгоор
бас хор­жоонтой нь аргагүй дүрсэл­сэн билээ. Гэвч болж буй энэ үйл явдал буудсан
бас буудуулсан хүмүүсийн ху­вийн асуудал болоод дуусах ёсгүй юм. Харин ийм хэр­гүүд
гараад байдгийн мөн чанар, учир шалтгааныг олж, үндэс урхагийг нь олох хэрэгтэйг
хэлж байна. Түү­нээс гадна урьд өмнө болж байсан хэргүүд нэг ийм хэрэг гарахаараа
дараа­гийнх нь ойрхон болдог гэдгийг баталсаар ирсэн учраас биднийг алгуурлах эрхгүй
болгож байна. Ер нь хил дээр цэргүүд нь даргаа буудсан, дарга нь “буу алд­сан”-аас
цэрэг нь амиа алдсан гэх мэт хэргүүд гарсаар ирсэн он жилүүдэд бид юу хийсэн бэ.
Юу ч хийгээгүй. Харин ч тэр хавьд гүйдэлтэй болсон, бараг л нэг ийм хэрэг гарах
хугацаа нь болоод байсан юм аа гэсэн шүү юм удир­дах хүмүүс нь өөрсдөө ярьдаг болоод
байна. Үүнийг хэн нэгэн даргыг сольсноор шийдэх асуудал биш харин ч хилийн тухай
ойлголтоо, энэ тогтолцоог тэр чигээр нь өөрчилснөөр эхлэх ёстой. Үүнийгээ нэлээд
дээхнээс эхлэн тайлбарлах гэж оролдъё.

ХИЛ
ГЭЖ ЮУ ВЭ?

Хил
гэхээр л ямар ч хүний санаанд тусгаар тогт­нолын баталгаа, эрх чөлөө тусгаар тогтнол
гэсэн их л том зүйл бодогддог. Үнэн­дээ бодит амьдрал дээр аль ч улс манай хил гэж
өмч­лөөд байхад учир дутагдал­тай. Баганын цаана гарвал айлынх, бас тэдний сүлдтэй.
Наана  нь бол манайх, Мон­голын сүлдтэй. Тиймээс
ч за­рим эрдэмтэд хоёр улс нэг хил гэсэн онолыг дэв­шүүлдэг биз.

Дэлхийн
түүхэнд улсын хилийн тухай ойлголтыг тун саяхных гэгддэг. Уг нь Хүн­нү, Нангиад
улсын хооронд МЭӨ 196 онд тогтоосон ул­сын хилийн тухай ойлголт нь хүн төрөлхтний
хувьд анх­дагч болох талаар манай эрдэмтэд нээсэн ч 1655 оны Испани, Францын хооронд
Принейн даваагаар тогтоо­сон хилийг анхных гэж бид­нээс өмнө тооцоод явчих­жээ.
Яваандаа, манайхан антропологийн хувьд хүннү­чүүд нь одоогийн монгол­чууд гэдэг
нь батлагдсан энэ тэрээг сануулж, бас хилийн хувьд анхдагч байснаа ба­талж чадвал
дэлхийд анхны хилийг монголчууд зурвас­лаж байсан хэмээн бичиг­дэхийг үгүйсгэх аргагүй
ээ.

Түүхэн
улбаагаа хара­хад хилийн тухай асар өн­дөр мэдлэг, мэдээлэлтэй байж болох Монгол
Улс өнөөдрийн дархан хилээ ба­талсан орон болоход ямар­хан хугацааг өнгөрүүлсэн
билээ. Манайдаа энэ чиглэ­лээр гаршиж, судалгаа түү­хийг нь батжуулсан хүмүү­сийн
үздэгээр 1727 онд Монгол Улс анхны хил тог­тоон тодорхойлох ажилд орж байсан гэдэг.
Тухайн үед Манж Чин улс, Хаант Орос улс хоёр талаасаа төлөө­лөгчдөө байлцуулан манай
хойд хил орчмоор хил тог­тоосон бөгөөд манай хү­мүүсээс бүрэлдэхүүнд нь орж байсан
юм билээ. Гэх­дээ үүнийг монголчууд өөрс­дөө хилээ тогтоосон гэж үзэхэд хэцүү юм.
Ман­жууд л өөрсдийн харьяаны газар дээрээ явж, харин манайхан дагалдаж явсан хэрэг
шүү дээ.

Харин
жинхэнэ утгаараа бүрэн эрхтэйгээр батлах улсын хил тодорхойлон тогтоох ажиллагаа
1958 онд болсон байна. Оросын тал­тай Монгол Шарын даваа­наас Асгат хүртэл 1305
км газарт хилээ тодорхойлон тогтоож, хилийн гэрээ бай­гуулан баталгаажуулж, га­зар
дээр тэмдэглэж, 1976 онд үлдэх зайндаа албан ёсоор баталгаа гаргаж ав­чээ. Харин
1962 онд БНХАУ-тай өмнөд улсын хилээ то­дорхойлон тогтоожээ. Энэ хугацаанд манай
хилийн цэргийнхэнд бас бодлого тодорхойлогч нарт амаргүй үеүд тохиож байсан нь мэдээж.

Ю.ЦЭДЭНБАЛ
ТӨРСӨН НУТГАА ОРОСУУДАД ӨГСӨН ҮҮ?

Энэ
асуудал монгол­чуудын удирдагч аснаа бу­руутган ярих болохоороо гаргаж ирдэг сэдэв
л дээ. Гэхдээ Л.Шинкаревын но­мон дээр Ю.Цэдэнбалыг Давст сумын нутгаасаа өгс­нийг
буруутгадаг нь том алдаа гэж онцолсныг хараад үнэндээ гайхаж байлаа. Энэ нь ямар
учиртай юм гээд судлахаар манайхны тэр бүр мэддэггүй баримтууд гарч ирэх юм билээ.
Тов­чоор өгүүлэхэд манжууд Монголыг эрхшээлдээ оруу­лах их хүсэлтэй, харин ойрадууд
халхууд шиг наа­линхай аашлахгүй манжуу­дын хувьд цаг цөвүүн бай­лаа. Тухайн үед
баруун монголчуудын төлөөлөл болж хэсэг овгийнхон Ман­жийн хаанд бараалхан “Ойра­дыг
эзлэхэд хоол хүнс базааж бэлтгэх ажлыг бид хийе. Гэхдээ энэ ажлыг хийхэд хамгийн
тохиромж­той, газар зүйн байрлалын хувьд хамгийн таатай нь Хархираа, Улаангом гэдэг
газар байна” гэсэн юм байх. Хэмжээлшгүй эрх мэдэлтэй Манж эзэнтний хувьд тува­чуудын
ирж суурьшдаггүй хоосон газарт тэднийг амьд­рахыг зөвшөөрчихсөн ажээ. Ингээд л тувачууд
Манжаас эмээсэн сэтгэлээрээ хал­даж чаддаггүй он цагийг элээ­сээр Тувагийн нутаг
манайх болсон түүхтэй гэнэ. Харин нэлээд сүүлд ЗХУ газар нутгаа Алс Дор­нод руу
тэлэх бодлого барьж, бас судалгаа энэ тэр хийгээд эхэлсэн чинь Ев­ропод үнэтэй хүнсний
давс­ны томоохон нөөц нөгөө тувачуудаас манайхны ав­сан газарт илэрсэн юм байх.
Ингээд л ах гэсэн том то­дотголтой оросууд нэг та­лаасаа дарамталж нөгөө талаасаа
тэр газрын чинь эзэн болох Тува манай харьяанд байна гээд дайр­чихвал эвгүй байсан
учраас бага чулуугаар их чулуу цохисон хэрэг болсон юм билээ. Тэгэхгүй бол одоо­гийн
Бөхмөрөн, Давст, Са­гил, Түргэн гээд нэлээд хэдэн сумдын уугуул иргэд төрсөн нутаггүй
болчих аюул байжээ. Ер нь улсын хил тодорхойлон тогтоос­ноос хойш 20 жилийн дотор
улсын хилийг сэргээн то­дотгох арга хэмжээ болдог. Энэ нь хилийн баганаа ойр­туулж,
сэргээж бас энэ чинь манайх шүү дээ гэдгээ дахин сануулдаг ажил юм уу даа. 1976
оны ЗХУ-тай ул­сын хил тодорхойлон тог­тоох болон тодотголоор Давсан уулын талыг
оро­сууд авч, 1992 оныхоор нь Увс нуурын эргийн цаана байсан Оросын хил усны зах
руугаа бүр таван км орчихсон гэж байгаа. Ямар учраас оросууд ер нь ингэж дээрэлхүү
хандаад байдаг хэрэг вэ. Учир нь ямар ч улс хөрштэйгээ тодорхойлон тогтоосон хилийнхээ
зураг­лал гэрээгээ НҮБ-ын про­токолын албанд бүртгүүлэх ёстой. Ингэсэн цагт хэн­бугай
ч хилээс маань хо­роож хумсалж чадахгүй юм. Оросуудтай бид 1958 онд анх хилээ тодорхойлон
тог­тоосон ч тэдний тодор­хой­гүй шалтгаанаар татгалз­дагийн улмаас 2006 он хүртэл
бүртгүүлж чадаагүй байна. Харин хятадуудтай нийлж 1962 онд хилээ тодор­хойлон тогтоочихоод
1964 онд бүртгүүлчихсэн учраас оросуудтай маргадаг шиг хэл ам гардаггүй юм байна.
Түүнээс биш урд хөршүү­дээ тэгж нохойтлоо, ингэж хужаа зан гаргалаа гэсэн хэрүүл
тасрахгүй байх бай­сан биз.

Ингэж
олныг өгүүлэн нуршсан нь одоо Монголын хил сөөм сөөмөөр идэгдэх ямар ч аюулгүй болсон
гэсэн үг юм. Нэгэнт нарийв­чилсан зураг сэлт нь олон улсын бүртгэлд орчихсон бид
Хүннүгийн үеийнх ши­гээ буу сэлэм агсан, хилээ манаж байна гээд хэдэн хилчдийнхээ
үйлийг нь үзэж зовоогоод байх хэрэггүй болжээ. Ер нь Монгол шиг хилчдээ өвөлд нь
шинелийг нь хөлдтөл багана тэврүүлж суулгаад, зунд нь өмссөн хувцаснаас нь хярвас
үнэрт­тэл наранд хатаагаад байдаг улс орон өөр байгаа гэж үү. Морь мал, хүнээ зовоон
байж хилээ манадаг хуучны аргаасаа бид салах болжээ. Тэгэхгүй бол хээ­рийн салхинд
багана тойрч мөр хайсаар мал мэт амьд­рах цэрэг эрс бие биеэ хядаад дуусах нь. Хил
дээр гарсан буун дуу анхных ч биш бас хилээ манадаг Хүн­нүгийн үеийн арга барилаа­саа
салахгүй бол сүүлчийнх ч болж чадахгүй.

ШИНЭ
ЦАГИЙН ХИЛ ЯМАР БАЙХ ЁСТОЙ ВЭ?

Хилийн
манаанд гарах үедээ цоожтой савнаас авч явдаг бууг нь эс тооцвол Монголын хилчдэд
техник гэж байхгүй. Монгол Улс тусгаар тогтнолдоо анхаарч, хилийн зурвасаа айхтар
хянадаг улс гүрэн болохын тулд шинжлэх ухааны дэвш­лийг энэ салбарт нэвтрүү­лэх
хэрэгтэй байна. Мон­го­лын газар нутгийн 19 хувьд нь салхин цахилгаан станц байгуулах
боломжтой гэсэн судалгаа байдаг юм билээ. Сэргээгдэх эрчим хүчээр олон асуудлыг
хямдхан шийдэж болно. 1933 онд байгуулагдсан Хилийн цэр­гийн байгууллага маань
1953 онд Хятадын талын хүсэлтээр татан буугдаад 1966 онд улс өөрийн гэсэн бодлоготой
байх ёстой гэдэг үүднээс дахин байгуу­лагд­сан түүхтэй гэдэг. Тэгвэл шинэ эрин үед
төр бодлогоо тогтоож, хил хамгаалах салбарт өөрийн гэсэн чиг­лэл баримтлалыг нь
гаргаж, энэ салбарын тогтолцоог тэр чигт нь өөрчлөн шинэ түвшинд гаргаж ирэхгүй
бол урагдсан гутал, эцсэн морь­той хилчид нь застав зас­таваараа ээлжлээд нэгийгээ
хядаад дуусах нь. Хил мануу­лахаар хүүгээ явуулж байгаа эхчүүд хойдохыг нь унших
гээд үлддэг болчих гээд байна.

Монгол
Улс тэр бүрий хүн амьтан байдаггүй хилээ хянаж байхын тулд бүрэн камержуулж асуудлыг
шийд­дэг байхад болохгүй зүйл үгүй. Мөн тэнд алба хаши­хаар очсон цэргүүдийг ганц
ганц жилээр бус харин ч мэргэшүүлээд хяналтын төвд ажиллаад суух болом­жоор хангаж
өгөх нь зүйтэй мэт.

Тэр
бүхнээс гадна хил хамгаалах салбарт ажиллаж байгаа хүмүүс дээр доргүй сэтгэлгээгээ
өөрчлөх хэрэг­тэй байгаа юм. Хил дээр байлдагч нь офицероо бууд­чихаад байгаа нь
тэндхийн асуудал биш харин энэ сал­бар өөрөө болохгүй байгаа­гийн шинж билээ. Ер
нь иймэрхүү хэрэг гарч эхэл­сэн тэр үед л бид болохгүй байна гээд тогтолцоог нь
өөрчлөх хэрэгтэй байсан юм. Үнэнийг хэлэхэд хил хамгаалах энэ салбарыг толгойлж
байгаа хүмүүс аль нэг улстөрч, дарга нарын татаасны хүмүүс л байдаг. Ялангуяа хилийн
13 аймгаас тодорсон үе үеийн УИХ-ын гишүүд үүнд хамгийн их холбогдоно. Тэд өөрийнхөө
хүмүүст албан тушаалд хүрэх боломжийг өгнө, ха­рин тэд энэ салбарыг урагш­луулахын
тулд юу хийх ёстойгоо ер мэдэхгүй. Тэгсэн атлаа төсөв захиран зарцуулдаг эрх мэдлээ
ашиглан ангийн захирагч болгон хувийн бизнестэй болж, бэлжээд авахыг нь яана.

Мөн
энэ салбарынхан офицерийн түвшиндээ хэл амтай, хэрүүл зодоонтой байсныг тухайн үед
хэвлэ­лээр бичиж л байсан. Одоо­гоос яг нэг жилийн өмнө Хилийн цэргийн сургуулийн
захирал, хурандаа Д.Даш­даваа дэд захирал, хошууч генерал Я.Пүрэвдоржийн­хоо хамрыг
нь мурийтал зодсон байдаг. Бас хэд хэдэн хурандаагийнхаа эрх чөлөөнд ч халдаж байжээ.
Дээрээ ийм байгаа юм чинь дороо ямар байсан нь ойл­гомжтой. Тэр үед л энэ салбарын
муу муухай нь хоолойгоороо сагаад гарч ирж байжээ. Тухайн үед ХХЕГ-ын дарга, хошууч
генерал А.Баатарцогтод “Дээ­рээ ийм байгаа юм чинь дороо ямаршуу байгаа нь харагдаж
байна. Яаралтай арга хэмжээ авбал яасан юм” гэж хэлж байсан хү­мүүс бий. Гэвч хөдлөхгүй
байсаар саяны Улаан-Уулын отрядын хэрэг гар­сан. Бас ийм багш нараар заалгаж байгаа
хүмүүс хи­лийн зас­тав дээр очоод хэр­хэх нь хэнээр ч хэлүүлэлт­гүй ойл­гомж­той.
Хилчидтэй хам­­гийн их тулж ажиллах ёстой хүмүүс нь соёл мэ­дээллийн хэлтсийнхэн
гэгд­­дэг. Гэтэл хариуцлага тоо­цуулж ажлаа өгсөн А.Баа­тарцогтын оронд очсон бри­гадын
генерал Х.Сэргэлэн дарга өмнө нь захиргаа удирдлага, соёл мэдээллийн албаа хариу­цаж
байсан дэд захирал байсан гэж байгаа. Тэгэхээр ажлаа хийж чадаа­гүй хүн дэвшсэн
ч гэмээр юм уу.

Энэ
мэт олон жилийн алдаа, завхрал бугшсаар Монголын хилийг хамгаала­хаар явсан залуус
шарил ачдаг машин дээр л буцаж ирэх болоод байна. Бас хилээ хамгаалж байгаа гэж
гэгэлгэн захидал бичдэг хөвгүүд шоронд ял эдлээд суудаг болж байна. Хил дээр иймэрхүү
хэрэг нэг гара­хаараа тэр хавийнхаа зас­тавуудаар заавал нэг тойр­дог болчихсон
талаар энэ салбарт удсан хашир бур­хинууд хэлдэг юм билээ. Харин түүнийг дээрээс
нь дараад улам бүр буглуулчих биш идээ бээрийг нь сайн шахаж эдгэрүүлэх хэрэг­тэй.
Хүннүгийн удамт мон­голчууд бид хилийн тухай хэвшсэн ойлголтоо өөрч­лөхгүй бол хил
дээрх буун дуу тасрахгүй нь.

Э.ЭНЭРЭЛ