Author: Юмсүрэнгийн Дэлгэрмаа

Хүн төрөлхтөн бий болсон цагаасаа эхлэн үсэндээ анхаарал хандуулж арчилж эхэлсэн гэдэг. Эрт дээр үед үсэнд хүний хамаг эрч хүч агуулагддаг хэмээн ярьдаг байжээ. Америкийн Колорадо, Юта, Аризон, Нью-Мехико мужуудад амьдардаг индианчуудыг бидний өвөг дээдэс гэдэг бөгөөд Берингийн хоолойгоор дамжин тэнд очин суурьшсан гэдэг. Индианчуудын Навахо хэмээх омгийн эрчүүд нь өнөөдрийг хүртэл үсээ урт ургуулдаг. Ийнхүү өвөг дээдсийнхээ уламжлалыг хадгалсаар иржээ. Навахо омгийнхон шинэ бодол төрөхөд шинэ үс ургаж харин хуучин бодол нь үсний үзүүрт үлддэг хэмээн ярьдаг гэнэ. Тэгвэл Библийн сударт бичсэнээр Самсон хэмээх баатарын эрч хүч нь үсэндээ байсан гэдэг. Ийнхүү үсний талаар янз бүрийн домог яриа бий. Шинжлэх ухаан техник хөгжих тусам үсийг нарийвчлан судалсаар ирсэн. Түүний бүтэц, аль зэрэг урт ургах боломжтой, юунаас болж унаж, хагтаж, гэмтдэг болохыг эрдэмтэд олж тогтоожээ.

ҮСНИЙ БҮТЭЦ

Хүний үсний 80 хувь нь цистин метион зэргээс бүрдсэн уураг, 10-15 хувь нь ус, 5-10 хувь нь нөсөө, эрдэс бодис, тосноос бүрддэг. Түүний гаднах бүрхүүлийг нь мэргэжлийн хэлээр кутикула гэдэг. Үсийг ерөнхийд нь нарийхан, дунд, бүдүүн гэж гурав ангилдаг. Хүний үсний урт нь арьсны өнгөнөөс хамааралтай гэдэг. Хар арьстнуудын үс нь хамгийн богино, шар арьстнуудынх хамгийн уртад тооцогддог. Үсний ширхэг ч мөн л арьсны өнгөтэй холбоотой болохыг эрдэмтэд судалгаагаар тогтоосон байдаг. Шар арьстнуудын үсний ширхэг нь хамгийн бүдүүнд тооцогддог. Эрдэмтэд хүн хичнээн ширхэг үстэй байдгийг судалсаар тооцоолон гаргасан байдаг. Нэг хүн нь 100-150 мянган ширхэг үстэй байдаг гэнэ. Түүнээс гадна үсийг ерөнхий байдлаар нь хэвийн, хуурай, тослог хэмээн гурав ангилна.

ҮС ЯАГААД БУУРАЛТДАГ ВЭ

Бүгд залуухан харагдахыг хүсэвч үс бууралтах нь тулгамдсан асуудлуудын нэг болоод байгаа. Тиймээс ч будаж аргалдаг. Яагаад бууралтдаг шалтгааныг олсон хэдий ч бууралтуулахгүй байх аргыг хараахан нээгээгүй байна. Ер нь бол эрэгтэйчүүд 30-35 насандаа, эмэгтэйчүүдийнх 40-45 насандаа бууралтаж эхэлдэг. Гэхдээ 18, 20 насандаа үс нь цайх тохиолдол ч цөөнгүй. Эрдэмтдийн хийсэн судалгаагаар хүмүүсийн 40 хувь нь 30 нас хүрээгүй байхдаа бууралтдаг болохыг тогтоосон байна. Залуухан, эрүүл хүмүүсийн үс нь яагаад ингэж байгааг эрдэмтэд судалсаар. Ямар ч байсан меланин хэмээх бодис дутагдсанаас үс өнгөө алдаж цайдаг гэнэ. Арьсанд агуулагддаг меланин гэнэт үсний угт хүрэхээ больдог аж. Хүний дотоод эрхтэний үйл ажиллагаа хэвийн бус болох нь үс бууралтах бас нэг шалтгаан гэдгийг эрдэмтэд тогтоосон. Ялангуяа хоол боловсруулах эрхтэн, зүрх судасны өвчин, цус багадалт, багадаа вирусын гаралтай өвчнөөр өвчлөх, бөөрний өвчин зэрэг нь эрт бууралтах бас нэг шалтгаан болдог. Сэтгэл санааны хямралаас үс бууралтахаас гадна аминдэм, уураг дутагдсанаас ч болно. Мөн үс нь эрт бууралтдаг удамтай хүмүүс ч бий.

ҮС ТОЙРСОН БИЗНЕС

Хүний үсийг худалдаж авдаг бизнес олон жилийн өмнөөс бий болсон. Үсийг хурдан ургуулах янз бүрийн шинэ аргуудыг мэргэжилтнүүд нээсэн. Харин будаж, хими хийлгэж байгаагүй үс хамгийн өндөр үнэ хүрдэг гэнэ. Түүнээс гадна үсний шампунь, ангижруулагч, будаг, лак зэргийг бүтээж хэрэглэж эхэлснээр энэ чиглэлийн үйлдвэрлэл нь маш том бизнес болсон. Өдөр ирэх тусам өргөжсөөр байгаа. Энэ салбараар дагнасан компаниуд жил бүр зах зээлд шинэ бүтээгдэхүүн гаргаж түүнийгээ хамгийн гоё үгээр сурталчилна. Хагнаас салгадаг, үсийг өвчлүүлдэггүй, үсийг амархан хэвэнд оруулдаг, оливийн тостой, өндөгтэй гээд. Хуурай, тослог, шингэн, гэмтэлтэй, будагтай үсэнд зориулсан шампунь, ангижруулагч, маск зэргийг хэдэн янзаар нь үйлдвэрлэсээр байна. Түүнээс гадна техник технологийн дэвшлийг ашиглан бүтээсэн үсний сэнс, хайч, индүү гээд хэвэнд оруулж янзлахад зориулагдсан төхөөрөмжүүд жижиг, том гээд олон янзаараа худалдаалагдах болсон. Үүний сацуу үсний тайралт, хэв маяг бие даасан салбар болсон гэж болно. Та үсээ хэрхэн засуулснаас шалтгаалан өөр өөр харагдана. Хувцсандаа тохируулан үсээ янзлуулна, жил бүр өөр өөр тайралт моодонд орно. Үсээ сайхан янзлуулахын тулд сайн үсчинд очно.

ҮСИЙГ ШИЛЖҮҮЛЭН СУУЛГАДАГ

Үс суулгах арга нь XX зуунаас эхэлсэн гэдэг. 1939 онд анх Японы эрдэмтэд энэ асуудлыг хөндсөн байна. Ингээд 1960-аад онд анх удаагаа үс суулгах мэс заслыг хийсэн түүхтэй. Анагаах ухааны салбарт гарсан энэ дэвшлийн ач тусаар хүмүүс үстэй болоод зогсохгүй шарх сорви зэргээ нуух боломж нээгдсэн юм. Өнөөдөр үс суулгах FUE, FUT, HFE зэрэг олон янз аргыг нээсэн. Харин 2000 оноос мэс засал хийхгүйгээр үс шилжүүлэн суулгадаг аргыг эрдэмтэд нээсэн юм. Олны танил болсон алдартнуудаас Италийн тэргүүн баячуудын нэг, Ерөнхий сайд асан С.Берлускони үс шилжүүлэн суулгах мэс засал хийлгэснээр хамаагүй залуу харагдах болсон.

ҮСЭЭ ЗӨВ АРЧИЛЪЯ

Зах зээл дээр үсэнд зориулсан янз бүрийн бүтээгдэхүүн худалдаалагдаж байгаа өнөө үед зөв сонголт хийх нь хамгийн чухал. Үсэндээ тохирсон шампунь зэргийг зөв хэрэглээгүйгээс гэмтэж, хугарах аюултай. Мэргэжилтнүүдийн зөвлөснөөр шампуниа зөв сонгох нь хамгийн чухал гэнэ. Тиймээс та ямар үстэй болохоо мэргэжилтнүүдийн тусламжтайгаар тогтоох боломжтой. Ингэснээр зөв шампуниа сонгоно. Буруу шампунь сонгосны улмаас үсээ гэмтээх явдал хамгийн их түгээмэл болоод буйг мэргэжилтнүүд анхааруулсан байдаг. Зарим хүмүүс өдөр болгон үсээ угаадаг. Энэ нь үсийг гэмтээхэд хүргэдэг аюултай. Тослог үстэй бол нэгээс хоёр хоногийн дараа угаах нь хамгийн тохиромжтой. Үсээ хэрхэн угаах нь нэлээд чухал аж. Угаахаасаа өмнө сайтар самнаж аль зэрэг урт үстэйгээсээ шалтгаалан шампунь хэрэглэх хэмжээ ч өөр. Эхлээд гарынхаа алган дээр шампуниа хөөсрүүлсний дараа хурууныхаа өндгөөр иллэг хийж байгаа мэтээр түрхэнэ. Ер нь үсээ угааж байхдаа уганд нь массаж хийх хэрэгтэй хэмээн мэргэжилтнүүд зөвлөдөг. Хүний үс маш хурдан чийгшилээ алддаг онцлогтой. Тиймээс чийгшүүлэгч зэргийг тогтмол хэрэглэх нь хамгийн тохиромжтой. Ингэхдээ үсний хуйханд ширхэгийг нь дагуулан түрхэнэ. Долоо хоногтоо нэг удаа чийгшүүлэгч хэрэглэхэд таны үс эрүүл байна. Үсийг угаахдаа усны халуун бүлээнийг тохируулах нь чухал.

Хэт халуун усаар угаах нь хуурайшуулах аюултай. Тиймээс бүлээн ус хамгийн тохиромжтой бөгөөд цусны эргэлтийг сайжруулдаг. Үсээ угаасныхаа дараа ямар алчуураар, хэрхэн арчих бас нэгэн чухал зүйл. Хөвөн даавуун зөөлөн алчуураар үсний уртыг дагуулан усыг нь шингээж авах маягаар арчиж байгаарай. Хэрэглэхээ больсон хөвөн даавуун зөөлөн цамцаараа ч арчиж болно. Бид үсээ угааж арчсан даруйдаа самнадаг. Энэ нь буруу. Жаахан хатааж байгаад үзүүрээс нь эхлэн самнахыг мэргэжилтнүүд зөвлөдөг.

Өнөө үед янз бүрийн засалтууд моодонд орж, тод, зөөлөн зэрэг өнгөөр буддаг. Гэхдээ будаг, хими зэргийг хэрэглээгүй эрүүл үс нь хамгийн гоёд тооцогддог.

-“РОБОКОН”-Д ОРОЛЦСОН ОЮУТНУУДЫН ХУВЬ ХҮНИЙ ХӨГЖИЛ, ТАНИН МЭДЭХ, НИЙГЭМШИХ УР ЧАДВАРНЬ АСАР ДАВУУ-

Гэрэл зургийг Г.Базаррагчаа

ШУТИС-ийг хөнгөн үйлдвэрийн машин тоног төхөөрөмжийн инженер мэргэжлээр дүүргэснээсээ хойш сургуульдаа багшилж байгаа Д.Пүрэвмагнайг бид энэ удаад “Багш” буландаа урьсан юм. Түүний шавь нар жил бүр зохион байгуулагддаг “Робокон” тэмцээнд амжилттай оролцсоор ирсэн. Ирээдүйд инженер болохоор суралцаж буй шавь нараа энэ жилийн тэмцээнд оролцуулахаар бэлдэж буй ШУТИС-ийн Үйлдвэрлэлийн технологийн сургуулийн хөнгөн үйлдвэрийн тоног төхөөрөмжийн ахлах багш Д.Пүрэвмагнай “Робокон” тэмцээнд удирдагч багшаар оролцохоос гадна “Автомат робот” тэмцээний шүүгч юм.

-Таны шавь нар “Робокон” тэмцээнд жил бүр оролцдог. Тиймээс энэ тэмцээний талаар яриагаа эхэлье гэж бодлоо.

-Жил бүрийн наймдугаар сард “Робокон” олон улсын тэмцээн болдог. Түүнийг дууссаны маргааш нь дараа жилийн тэмцээний дүрэм нь зарлагдаж улс орнууд үндэснийхээ хэмжээний “Робокон” тэмцээнээ хэдийд зохион байгуулахаа албан ёсоор мэдэгддэг. Аль ч улс орны “Робокон” тэмцээн нь олон улсын дүрмийн дагуу явагддаг. Манай үндэсний “Робокон” тэмцээнийг Азийн телевизүүдийн холбооноос зохион байгуулдаг. МҮОНТ нь тус холбооны гишүүн, тиймээс Монголдоо энэ тэмцээний ерөнхий зохион байгуулагч нь. “Робокон” тэмцээн нь манайд 2002 оноос хойш зохион байгуулагдаж эхэлсэн. Манай ШУТИС-ийн Үйлдвэрлэлийн технологийн сургуулийн хувьд гэвэл 2005 оноос хойш өнөөдрийг хүртэл амжилттай оролцсоор ирлээ.

-Энэ хугацаанд уг тэмцээнд оролцсон танай сургуулийн оюутнууд ямар амжилт үзүүлэв?

-Манай ШУТИС-ийн дэргэдэх Үйлдвэрлэлийн технологийн сургуулийн оюутнууд нэлээд амжилт үзүүлсэн. 2013 онд гэхэд шилдэг дөрвөн багт шалгарч, шилдэг гар машины шагнал авлаа. Улсын аварга шалгаруулах тэмцээнд дэд байрт орж байсан.

-Энэ тэмцээнд оролцох нь оюутнуудад хэрхэн нөлөөлдөг талаар удирдагч багшийн хувьд бодлоо хуваалцаач?

-Багш хүний хувьд энэ тэмцээнд оролцоод түрүүлэх нь чухал биш гэж боддог. Мэдээжийн хэрэг өөрсдийнх нь бүтээсэн робот түрүүлэхэд залуус маань маш их урамшдаг. Гэхдээ үүнээс илүү “Робокон”-д оролцох нь илүү ач холбогдолтой. Яагаад гэхээр оюутнууд маань механикийн шийдэл нь яаж хийдэг болохыг мэдэж авдаг. Эхлээд өөрөө гараараа хийж үзнэ, робот буюу тоног төхөөрөмжөө хийнэ гэсэн үг. Дараа нь электрон удирдлагаа хийх хэрэгтэй болно дээрээс нь электрон удирдлагаа амь оруулахын тулд программыг нь бичнэ. Робот бүтээнэ гэдэг шууд л хийгээд эхэлдэг юм биш бодно, сэтгэнэ. Түүнийгээ 3D буюу визуаль орчинд зурж бий болгох зэрэг маш олон үе шаттай ажил. Хичээл дээр олж авсан мэдлэгээ практик дээр нэвтрүүлнэ. Мөн багшийн зааснаас гадна өөрөө эрэл хийнэ, судлах шаардлагатай болдог. Онолыг практик дээр яаж буулгах вэ гэдгээ бодно. Оюутнууд ийм л чадваруудыг эзэмшдэг. Хамгийн гол нь хүн болж төлөвшинө. Багаараа ажиллана, хүлээсэн үүргээ цаг хугацаанд нь биелүүлнэ гэх мэт олон сайхан дадлыг олж авдаг. Цаашилбал бие биесээ суралцах, хүндэтгэх, дэмжих зэрэг нь хамгийн чухал. “Робокон” тэмцээний гол зорилго нь энэ.

-Энэ тэмцээн манай техникийн салбарт ахиц дэвшил гаргахад чухал түлхэц болдог нь гарцаагүй. Ер нь дуу хуур, спорт зэргээр улс орныг хөгжүүлдэггүй. Сайн инженерүүдийг бэлдэх нь хөгжлийн гол түлхүүрийн нэг. “Робокон”-д оролцож байсан оюутнууд ажил дээр гараад ямар амжилт үзүүлж байна?

-“Робокон”-д оролцож байсан, оролцож байгаагүй оюутнууд гэж ярьж болно. Энэ тэмцээнд оролцож байсан оюутнуудын хувь хүний хөгжил, танин мэдэх ур чадвар, нийгэмших чадвар зэрэг нь асар давуу. Дээр нь өөрийн сурч мэдсэнээ яаж ажлын талбар дээр хэрэглэх, бүтээгдэхүүн болгох тал дээрээ илүү байдаг. Тиймээс ч жишээ нь Японд их сургуулиудын хооронд зохиогддог “Робокон” тэмцээнд оролцсон хүүхдүүдийг авч ажиллуулах сонирхолтой байдаг. Жишээ нь ижил мэргэжлээр нэг сургууль төгссөн хоёр хүүхэд ажилд орохоор ирлээ гэхэд “Робокон”-д оролцсон нь илүү боломжтой байдаг. Манай Монгол ч ер нь тийм жишиг рүү орж байгаа. Дээрээс нь “Робокон”-д оролцож байсан шавь нар маань ажил дээр гараад илүү амжилтанд хүрсэн байх жишээтэй. Нэг шавь маань гэхэд “Оюутолгой”-д инженерээр ажиллаж байна. Өөрсдөө үйлдвэр дээр гараад тоног төхөөрөмж зохион бүтээж байгаа жишээ цөөнгүй бий. Иймээс инженерүүд улс орны хөгжилд чухал үүрэг гүйцэтгэнэ.

-Тэгвэл та амжилттай яваа шавь нараасаа дурдаач?

-Миний шавь нараас хамгийн ойрхон нэг жишээ дурдахад 2008 онд хөнгөн үйлдвэрлэлийн автоматжуулалт мэргэжлээр төгссөн Бямбаа гэдэг залуу маань одоо Японд “Toyota” компанид инженерээр ажилладаг.

-Энэ удаагийн “Робокон”-д таны шавь нар ямар бүтээлээрээ өрсөлдөх гэж байна?

-Жил бүр тэмцээний даалгавар өөрийн гэсэн онцлогтой байдаг. Вьетнамын нэгэн уламжлалт баярын үеэр тусгай уутанд хийсэн арвайгаа аль болох өндөрт байрлах цаасан уутанд хийгээд шидээд нүхээр оруулдаг юм байна. Өөрөөр хэлбэл энэ жилийн уралдааны даалгавар нь буудай хийсэн уутыг шиддэг роботыг бүтээнэ гэсэн үг.

-Танай оюутнуудын бэлтгэл ажил хэр зэрэг ахицтай явж байна?

-Өнөөдрийн байдлаар зураг төслөө хийгээд оюутнууд маань янз бүрийн санаагаа дэвшүүлж байна. Энэ тэмцээнд оролцох хүсэлтэй оюутнууд нэлээд байдаг тул сургууль дотроо бид санааг нь уралдуулдаг. Явах, шидэх механизм нь ямар байх гээд. Клубынхээ гишүүн оюутнуудын дунд уралдаан зарлаж хоорондоо ярилцаж шилдэг санааг нь шалгаруулдаг.

-Та сая клубын тухай ярилаа. Танай сургуулийн клуб уу?

-Манай Үйлдвэрлэл технологийн сургууль механикийн чиглэлээр суралцдаг оюутнуудад зориулсан “Зохион бүтээх залуус” гэдэг клубтай. Энэ клубын гишүүд нь зөвхөн “Робокон” төдийгүй “Сумо робот”, “Автомат робот”, төөрдөг байшинд явдаг роботын гээд янз бүрийн тэмцээнүүдэд оролцдог. Ер нь жил ирэх тусам робот зохион бүтээх тэмцээн уралдаан олон болж байна. Сонирхогчид нь нэмэгдэж байгаа. Энэ нь оюутнуудад төдийгүй улс орны хөгжилд хэрэгтэй гэсэн үүднээс байгууллагууд ч нэлээд дэмждэг болсон.

-Та бас ОХУ-д суралцсан гэсэн. ШУТИС-д хэдэн жил багшилж байна?

-Би 13 дахь жилдээ багшилж байна.

-Тэгвэл олон шавьтай юм байна.

-Диплом хамгаалаад төгссөн шавь нар гэвэл нэлээд бий. Тоолж үзээгүй юм байна. Гэхдээ ахмад багш нарыгаа яаж гүйцэх билээ. Би хөнгөн үйлдвэрийн машин тоног төхөөрөмжийн инженерээр суралцаж байгаа оюутнуудаас гадна өөр мэргэжлийн оюутнуудад ч хичээл ордог юм.

Хэдхэн хоногийн өмнө ирэх жилийн загварын өнгийг тодорхойлдог “Гоёл 2018” наадам болж өнгөрсөн билээ. Энэ жилийн наадмын “Ирээдүйтэй загвар өмсөгч”-өөр М.Болорхишиг шалгарсан юм. Залуухан загвар өмсөгч маань уг наадмын өмнөхөн болсон “Miss Mongolia”-д амжиллтай оролцжээ.

-Юуны түрүүн “Гоёл 2018” наадамд оролцож “Ирээдүйтэй загвар өмсөгч”-өөр шалгарсанд баяр хүргэе. Та эхлээд өөрийгөө манай уншигчдад танилцуулна уу?

-Би Нийслэлийн 1-р дунд сургуулийн төгсөх ангид суралцдаг. Энэ жил дунд сургуулиа дүүргээд цаашдаа олон улсын харилцааны чиглэлээр суралцах төлөвлөгөөтэй байгаа.

-Та хэд дэх удаагаа “Гоёл” наадамд оролцов?

-Энэ жил хоёр дахь удаагаа оролцлоо. Анх “Гоёл”-д орж байхдаа маш их догдолж бас баярлаж байсан. Яагаад гэхээр энэ нь Монголын хувцасны загварын тэргүүн дээд наадам юм. Тиймээс ч түүнд оролцох нь загвар өмсөгч охидуудын маань мөрөөдөл байдаг. Хоёр дахь удаагаа оролцохдоо “Ирээдүйтэй загвар өмсөгч”-өөр шалгарсандаа их баяртай байгаа.

-Энэ жилийн “Гоёл” наадамд 100 загвар өмсөгч оролцох хүсэлтээ гаргасан гэсэн. Түүнээс 50-ийг шилж авсан. Загвар өмсөгчдийн хувьд уг наадамд оролцох босго аль зэрэг өндөр вэ?

-Энэ жил бараг 100 гаруй загвар өмсөгч оролцох хүсэлт гаргасан байх. Миний хувьд өмнө нь оролцож байсан болохоор босго нь ямар байдгийг мэднэ. Тиймээс шалгууртаа тааруулж өөрийгөө бэлдсэн. Нийтдээ дөрвөн үе шаттай шалгаруулалт явуулж оролцох загвар өмсөгчдөө сонгож авсан. Эхний шатанд 70 загвар өмсөгчийг авч дараа дараагийнх нь шалгаруулалт долоо долоо хоногийн зайтай явагдсан байгаа. Тэр хугацаанд топ модель Т.Уранцэцэг, том Цолмон багш хичээл заасан. Түүнээс гадна шүүгчид маань нэлээд нарийн шүүдэг гэдгийг хэлмээр байна. Загвар өмсөгчдийн хувьд хамгийн гол нь өөртөө итгэлтэй, алхаагаа жигдрүүлсэн, хувцаслалт нь шаардлага хангасан байх ёстой.

-Алхаа гэснээс загвар өмсөгчдийн хувьд алхаа их чухал байдаг. Зөв алхаж сурах хэцүү юу. Саяхан “Vic-tory Secret” шоуг телевизээр үзэж байхад загвар өмсөгчдийнх нь алхаа их өөр юм шиг санагдсан.

-Алхааг анхнаасаа л их зөв сурах хэрэгтэй байдаг. Учир нь анх яаж сурсан тэр чигээрээ суучихдаг. Дараа нь хичнээн зассан ч суурь нь харагддаг. Түүнээс гадна хүн болгон өөрийн гэсэн онцлогтой алхаатай байдаг түүнийгээ шингээж өгөх хэрэгтэй. Европ, Монголын загвар өмсөгчдийн алхаа өөр өөр байдаг. Энэ нь соёл зэрэгтэй холбоотой байдаг байх. “Victory Secret”-ийн алхаа гэж бий. Энэ нь дотуур хувцасны шоу бөгөөд загвар өмсөгчдийг тайзан дээр маш чөлөөтэй байхыг шаарддаг.

-Өнгөрсөн жилийнхтэй харьцуулахад энэ жилийн “Гоёл” ямар онцлогтой болж өнгөрсөн гэж бодож байна?

-Жил бүрийн “Гоёл” өөр өөрийн гэсэн онцлогтой байдаг. Жил ирэх тусам шинэчлэгдэн сайжирч байгаа. Энэ жилийн хувьд гэвэл уг наадмын маань 30 жилийн ой тохиосон. Энэ утгаараа урьдынхаасаа илүү олон хүнийг хамарсан, нэлээд өргөн хүрээнд болж өнгөрлөө.

-Та энэ удаагийн “Гоёл”-д хичнээн дизайнерын бүтээлийг үзэгчдийн хүртээл болгов.

-Зургаагаас долоон гараатай байсан. Нэлээд олон загвар зохион бүтээгчдийн урласан хувцсыг өмсч тайзан дээр гарсан. “Ice Cashmerе”, дизайнер Н.Болормаагийн урласан загварууд , “Сити” дээд сургуулийнхны бүтээл гээд олон загвар өмссөн.

-Эдгээрээс аль нь танд хамгийн их таалагдсан бэ?

-Дээдсийн гоёл гэдэг загварууд надад хамгийн их таалагдсан. Яагаад гэхээр монгол хувцсыг орчин үеийн хувцастай хослуулж, өдөр тутам өмсөхөд тохиромжтой болгосон, өнгөлөг, хийц нь ч их баялаг.

-Та хэдэн настайгаасаа эхлэн загвар өмсч эхлэв?

-Би 14 настайгаасаа эхлэн загвар өмсч байна.

-Яагаад загвар өмсөх болов?

-Би багаасаа л “Miss World” тэмцээнийг их үздэг, тэнд оролцож байгаа бүсгүйчүүд шиг болох юмсан гэж мөрөөддөг байсан.

-“Miss World” гэхээс та энэ жил “Miss Mongo¬lia” тэмцээнд оролцсон юм билээ. Ямар амжилт үзүүлэв?

-Тиймээ би энэ жил “Miss Mongolia” тэмцээнд анх удаагаа оролцож шилдэг оролцогчдын нэг нь болсон. Багадаа “Miss World” тэмцээнийг их үздэг байсан гэж түрүүн хэлсэн. Багынхаа мөрөөдөлд хөтлөгдөж оролцсон гэж болно. “Miss Mongolia” бол моделиудын тэмцээнээс өөр, эмэгтэй хүн дотоод болон гадаад гоо сайхнаа харуулдаг онцлогтой. Түүнд оролцоод маш их зүйлийг сурсан.

-Танай гэр бүлийнхэн өөрийг тань загвар өмсөхөд эхэндээ тийм дуртай байгаагүй гэж ярьсан. Одоо бодол нь өөрчлөгдсөн үү?

-Манай гэр бүлийнхэн бол загварын ертөнцөөс хол хүмүүс. Эмч, хуульч гээд төрийн байгууллагад ажилладаг. Эхэндээ дуртай байгаагүй хэдий ч цаг хугацаа өнгөрөөд амжилт гаргаад эхлэхэд ойлгодог болсон. Нэг зурагны цаана маш их хөдөлмөр байдаг гэдгийг ч мэддэг болсон. Нэг зураг авахуулахад бүтэн өдрийг зарцуулж, нэг загварын шоунд оролцоход олон хоног бэлддэг гэдгийг ойлгосон . Тиймээс ч намайг дэмжиж, миний авсан шагналууд маань манай гэрийн хойморьт байдаг.

-Таныг загварын шоу, тэмцээнд оролцоход ангийнхан, багш нар нь юу гэж байна?

-Янз бүрийн арга хэмжээнд оролцчихоод ирэхэд ангийнхан маань анги дүүрэн алга ташилтаар угтдаг. Багш маань баяр хүргээд үнсэхэд их сайхан санагддаг. Энэ боломжийг ашиглаад “Гоёл” наадмыг 30 дахь жилдээ зохион байгуулж энэ олон нэртэй загвар өмсөгч, дизайнеруудыг “төрүүлж”, бүтээлийг нь олон түмэнд хүргэж, өөрсдийнхөө хөдөлмөрийг үнэлүүлэх боломж олгож буй Монголын дизайнеруудын холбооны хамт олондоо баярлалаа гэж хэлмээр байна. Цаашдаа ч “Гоёл” наадам маань хүрээгээ улам тэлж олон улсын хэмжээнд зохион байгуулагддаг болоосой гэж хүсэх байна.

Хотын яг төвөөс чанх хойд зүгт гурван километр гаруй зайтай орших Таван буудалд “Арви” хэмээх супермаркет нээгдээд удаагүй байна. Бусад дэлгүүрүүдээс өвөрмөц үйлчилгээ үзүүлдэг гэх. Манайд янз бүрийн дэлгүүрүүд зөндөө л байдаг гэж та бодох байх. Харин “Арви” нь бусдаас өөр нэгэн онцлогтой. Чухам ямар онцлогтой болохыг мэдэхээр тус супермаркетыг зорьсон юм.

Гэрэл зургийг Г.БАЗАРРАГЧАА

“Tesla Motor”-ын ерөнхий захирал Илон Маск нь Калифорни мужид компанийнхаа шинэ бүтээгдэхүүн цахилгаан ачааны машиныг өнгөрсөн долоо хоногт танилцуулсан юм. “Tes­la Semi” хэмээн нэрлэсэн машиныг 2019 оноос эхлэн үйлдвэрлэхээр төлөвлөжээ. Шинэ үеийн машин нь нэг удаа цэнэглээд 805 километр замыг туулдаг. Аккумулятор болон хөдөлгүүр нь 1,6 сая км замыг туулах зориулалттай. Шинэ үеийн машин нь дизель шатахуунаар ажилладагтай харьцуулахад 20 хувь бага зардалтай байна гэсэн тооцоо гаргажээ. Галт тэрэгний тээвэрлэлтийн зардлаас хамаагүй хямд гээд олон давуу талтай. “Autopliot” хэмээн нэрлэдэг шинэ технологийг ашиглан бүтээсэн цахилгаан ачааны машин нь хагас автомат жолоодлоготой. Замд нь ямар нэгэн саад тулгарахад автоматаар зогсдог гэнэ.

Түүнээс гадна 300-400 километр замыг туулах нөөцтэй юм байна. Мэргэжилтнүүдийн үзэж байгаагаар нөөц нь маш чухал гэнэ. Ер нь бол ачааны машинууд нэг өдөрт 300-450 киломерт замыг туулдаг.

“Tesla” компани нь шинэ бүтээгдэхүүнээ танилцуулахаар Калифорниг сонгосон нь учиртай аж. Тус мужийн Лос-Анжелес болон Лонг-Бич боомтууд нь аажмаар дизелиэр ажилладаг машинуудаар ачаа тээвэрлэхээ болино хэмээн төлөвлөж байгаа. Өөрөөр хэлбэл, агаарт хортой хий ялгаруулдаггүй машин хэрэглэдэг болох зорилт тавьжээ. Цахилгаан ачааны машины бас нэгэн онцлог нь жолоочийн бүхээг. Жолоочийн суудал нь бүхээгний яг голд байрлах бөгөөд хоёр талдаа толины оронд 15 инчийн дэлгэцтэй. Машины шил нь нэлээд хүчтэй цохилт даах чадвартай. Аккумуляторыг жолоочийн суудлын дор буюу хамгийн аюулгүй газар байрлуулжээ. Машины бүхээгийг хагас дугуй хэлбэртэй хийсэн нь аэродинамикийн татах хүчийг багасгах зорилготой юм байна.

“Tesla” компани шинээр бүтээсэн цахилгаан ачааны машинаараа хамгийн түрүүнд Невада муж дахь үйлдвэрээсээ Калифорни дахь аккумлятор угсардаг үйлдвэрт зарим эд ангийг нийлүүлэхэд ашиглах гэнэ. Өөрөөр хэлбэл, шинэ үеийн машиныг үйлдвэрлэж худалдаанд гаргахаас өмнө амжиж тус компани нь цэнэглэдэг газруудыг байгуулах юм. “Tesla Semi” машиныг цэнэглэхэд ердөө 30 минут шаардлагатай.

“Tesla” компани нь шинэ үеийн машин бүтээх чиглэлээр нэлээд идэвхтэй ажиллаж байгаа компаниудын нэг. 2008 онд “Roadster” нэртэй анхны шинэ үеийн машиныг бүтээсэн. Удахгүй 96 км/цаг хүртэл хурдалдаг “Roadster II” машиныг хэрэглэгчдийн хүртээл болгосон. Түүнийг уралдааны машинтай харьцуулахын аргагүй хурд, үзүүлэлт зэрэг нь хамаагүй илүү.

Шинэ үеийн ачааны машин нь чухам ямар үнэтэй талаар “Тesla Motor” компанийн ерөнхий захирал тодорхой мэдээлэл өгөөгүй. Ямар ч байсан эхний ээлжинд 5000 ам.долларын барьцаа авах юм байна. Ер нь ойролцоогоор 250 мянган ам.доллараар үнэлэгдэх бөгөөд 50 мянган ам.долларын урьдчилгаа төлнө гэсэн болзол тавих юм. Эхний ээлжинд “Tesla” компани нь 1000 цахилгаан ачааны машин үйлдвэрлэхээр төлөвлөжээ.

“Tesla”-гаас өөр хэд хэдэн компаниуд цахилгаан ачааны машин үйлдвэрлэх чиглэлээр нэлээд эрчимтэй ажиллаж байгаа. Алдарт “Daimler” компани шинэ бүтээгдэхүүнээ удахгүй гаргах бөгөөд хэд хэдэн загвар гаргачихаад байгаагаа олон нийтэд үзүүлж байсан. Түүнээс гадна “Paccar” компани цахилгаан, гибрид, хий, устөрөгчөөр ажилладаг мотортой ачааны машин бүтээж байгаа. Мөн “Volvo AB” компани нь алсын зайнд явах чадвартай гибрид ачааны машин удахгүй үйлдвэрлэж эхлэх юм. “Cummins” компани ч тэднээс дутахгүй хэмээн шинэ үеийн машин бүтээх гэж байгаа. Гэвч эдгээр машинууд нь нэг удаа цэнэглээд ердөө 160-350 километр зам туулах чадвартай. Тиймээс одоогоор “Tesla Semi”-г үзүүлэлтээрээ гүйцэхгүй байна. Нэг удаагийн цэнэглэлтээр аль болох хол явах нь ачааны машины хувьд маш чухал.

“Tesla Semi”-гийн бас нэгэн давуу тал дөрвөн цахилгаан мотортой. Энэ нь 1032 морины хүчтэй тэнцэх юм. Ачаагүй бол таван секундэд хэдэн зуун километр замыг туулах чадвартай гэдгийг түүнийг бүтээгчид нь онцолжээ. Бүр тодруулбал суудлын “Audi” машин шиг хурдлах чадвартай юм.

Мэргэжилтнүүд “Tesla” компани яаж нэг удаагийн цэнэглэлтээр 805 километр зам туулах чадвартай цахилгааны машиныг бүтээсэн амжилтыг хамгийн ихээр сонирхож байгаа гэнэ. Зайг нь ердөө 30 минут цэнэглэхэд халахгүй зэрэг техник технологийн хувьд маш том амжилт гаргасан байна. Энэ машины бас нэгэн давуу талаас дурдъя. Шинэ үеийн цахилгаан ачааны машинаар тээвэрлэлт хийснээр эзэмшигч нь жилд 26 мянган ам.доллар хэмнэх юм.

“Tesla” компани удахгүй бас нэгэн шинэ бүтээгдэхүүнээ олны хүртээл болгох гэнэ. “Мөнхийн” хэмээн нэрлэсэн хөдөлгүүр хийхээр зорьж байна. Өөрөөр хэлбэл тос, шүүлтүүр зэрэг эд ангиудыг нь солихгүйгээр 1,6 сая километр замыг туулах чадвартай хөдөлгүүр.

Мэргэжилтнүүдийн үзэж байгаагаар шинэ үеийн цахилгаан ачааны машин нь зах зээлд нийлүүлж эхлэнгүүт шууд л борлуулалтаараа тэргүүлээд эхэлнэ хэмээн бодож болохгүй гэнэ. Одоогоор олон түмэнд сонирхуулахын тулд хоёр л ийм машиныг үйлдвэрлэсэн. 2020 оноос нааш олноор нь үйлдвэрлэхгүй. Түүнээс гадна цэнэглэдэг газруудыг аль болох олон цэгт байгуулах ёстой. 2020 он хүртэл “Tesla”-гийн өрсөлдөгч компаниуд нь давуу үзүүлэлттэй цахилгаан ачааны машин үйлдвэрлэж эхэлчихгүй бол “Tesla Semi” нэг хэсэгтээ л байлдан дагуулна.

Өчигдөр МУБИС-ийн НХУС-ийн Утга зохиол судлалын тэнхимээс “Уран зохиолын сургалт: Уламжлал ба өнөөгийн шинэчлэл” нэртэй мэргэжлийн семинар хэлэлцүүлгийг зохион байгуулсан юм. Уг арга хэмжээнд зохиолч, орчуулагч Д.Оюунчимэг “Уран зохиолын хичээл яагаад зайлшгүй хэрэгтэй вэ?” сэдвээр илтгэл тавьсан. Хүүхдийн сонгодог зохиол “Эрдэнэсийн сан” цувралыг эрхлэн хэвлүүлсэн түүнтэй ярилцсаныг сонирхуулъя.

-Өнөөдөр уран зохиолын хичээл яагаад чухал болох талаар таны байр суурийг сонсох гэсэн юм?

-Яагаад гэхээр монголчууд хүн болно гэж ярьдаг. Бид чинь оюуныг маш ихээр эрхэмлэж ирсэн ард түмэн. Сэтгэлийг нь хураавал бие нь хаа холдох вэ гэдэг үг ч бий. Хүн сэтгэл оюунаа зөвхөн оюунлаг замаар бүрдүүлдэг юм байна.Товчхондоо ном уншиж байж. Өндөр хөгжилтэй орнуудын жишээнүүдийг харж байхад нэг зүй тогтол байдаг нь анзаарагдсан. Хүүхэд болгон 4-5 настайдаа үлгэр яриулах сонирхолтой байдаг. Яг үүн дээр нь дөрөөлөөд хэрэгтэй мэдээллийг нь өгдөг. Гэтэл манайд зургаа хүртэлх ангид уран зохиолын хичээл хасагдсан. Долдугаар ангийн хүүхдүүдэд уран зохиолын хичээл ороход юм хүлээж авах үе нь аль хэдийнэ өнгөрчихсөн байдаг. Тэр үеийн хүүхдүүд өнөөдөр интернэтээр олон нийтийн сүлжээнд орж, компьютер тоглодог. Манайд монгол хэл, уран зохиолын хичээл хоёр хамт байх ёстой гээд ганцхан цаг ордог. Гэтэл Америкт энэ нь дөрвөн хичээл болж ордог. Уншлагын хичээл нь гэхэд хоёр бөгөөд нэг цаг дээр багш нь өөрөө ном уншиж өгдөг. Уншиж бичүүлж сургахаасаа илүү хэрэгцээтэй мэдээллийг нь өгдөг юм байна. Яагаад гэхээр хүүхдийн хүлээж авах хөрс нь бэлэн болчихсон байдаг нас нь. Ийм туршлага байна. Дөрөв хүртэлх ангийнхан багшаараа уншуулдаг. Бичгийн хоёр, уншлагын хоёр цагтай байх жишээтэй. Энэ бүхэн манай боловсролын тогтолцоонд байхгүй. Зориудаар уу, зориуд бусаар ингэж байгаа эсэхийг би мэдэхгүй байна.

-Та хэдийнээс эхлэн хүүхдийн уран зохиолыг судлах болов?

-Би 2008 оноос хүүхдийн сонгодог зохиолуудыг орчуулж хэвлүүлэх ажлыг эрхэлсэн. Энэ үеэс боловсролын салбартай нэлээд ойртсон. БСШУСЯ-ны хоёр ч сайд, газрын дарга нартай уулзсан. Хүүхдийн ном гэхлээр манайхан нүдээ аниад л гэдийх маягтай болчихдог. Түүн шиг хэрэггүй юм байхгүй гэнэ. Ё.Отгонбаяр гуай Боловсрол, соёл шинжлэх ухааны сайдаар ажиллаж байхдаа комикс ном хийгээд ир гэж хэлж байсан. Тус яаманд газрын даргаар ажиллаж байсан Б.Насанбаяр ч мөн ингэж л хэлдэг байлаа. Надад комикс номын захиалга өгөхөд нь “Та нар эзнээ олохгүй байна” гэж хэлсэн. Энэ чинь зураачдын ажил. Уран зохиолын ном гэдэг бол өөр. Хүүхэд комикс ном уншсанаар нэг бүтэн өгүүлбэр унших боломж байхгүйгээс гадна мэдлэг боловсролд нь дусал ч нэмэр болохгүй. Сүүлд Ц.Оюунгэрэл сайд байхдаа унших номын жагсаалтын 30-аас доошгүй хувь нь комикс ном эзлэх ёстой шүү гэж удирдлаганд нь ажиллаж байсан хүмүүст хэлж байсан гэж би сонссон. С.Алтанхуяг ч Ерөнхий сайд байхдаа комикс номыг хэдэн сая төгрөгөөр ивээн тэтгэж хэвлүүлснийг бид бүгд мэднэ. Өнөөдөр манайд хүүхдийн номд онцын ач холбогдол өгдөггүй гэдэг нь нууц биш.

-Боловсрол, соёл шинжлэх ухааны сайдаар ажиллаж байсан хүмүүстэй та уулзаж байсан гэлээ. Хүүхдийн уран зохиолын номын талаар ярихад яг юу гэж хэлдэг вэ?

-Ё.Отгонбаяр гуай бол “Одоо ном уншдаг хүүхэд гэж байхгүй. Наадахаар чинь яахав дээ. Үүний оронд комикс ном хийгээд ир” гэж надад хэлж байсан. Л.Гантөмөрийг сайдын албыг хашиж байхад нь уулзахад “Та бол бичиг үсгийн боловсролгүй хүн юм гэнэ лээ. Гадаад хэл мэддэг байж болно. Орчуулга тань шаардлага хангахгүй байна гэж манай хүмүүс хэлж байна” гэсэн.

-Орчуулга нь шаардлага хангахгүй гэдгийг хэн, ямар шалгуураар шүүж тогтоосон юм бэ?

-Тэрийг мэдэхгүй. Л.Гантөмөрийг сайд байхад нь би өөрийнхөө орчуулж хэвлүүлсэн номноосоо багцыг хүргэж өгсөн. Хүн таван үгээрээ танигдана гэсэн үг байдаг даа. Өөрөө бичиг үсгийн чадвартай хүн таван өгүүлбэр уншаад л байдлыг танина шүү дээ. Үүнд гаднаас шинжээч хайгаад байх шаардлага ч байхгүй. Би өөрийгөө бичиг үсгийн чадваргүй хүн гэж бодохгүй байна. Мэргэжлийн хүрээний хүмүүс намайг сайн мэднэ. Би оюутан байхдаа л Оросын мөнгөн үеийн яруу найрагчдын бүтээлүүдээс жишээ нь А.Ахматовагийн шүлгүүдийг орчуулсан. Өөрийгөө орчуулагчийн хувьд ч чадваргүй хүн гэж бодохгүй байна.

-Уран зохиолын хичээлийг бага дунд ангийн сургалтын хөтөлбөрт оруулах талаар нэг хэсэг нэлээд яригдсан.

-Энэ бол нэлээд том асуудал юм билээ. Миний хийсэн ажил маань үүнтэй холбоотой учир энэ салбар руу орсон. Хүүхдийн сонгодог зохиолуудыг орчуулахдаа хөгжингүй орнуудын сургалтын хөтөлбөрүүдийг судалсан. Тэдгээр орнууд хүүхдүүддээ юу уншуулдаг талаар маш их зүйл уншсан. Энэ чиглэлээр надаас илүү мэдээлэлтэй хүн байхгүй гэвэл хилсдэхгүй л болов уу. УИХ-ын гишүүн Ё.Отгонбаяр сайдаар ажиллаж байхдаа манайх Кембрижийн боловсролын хөтөлбөрт орсон тул орчуулсан бүтээлүүдээс тэнд орсон бол харж үзэж болно гэсэн. Тиймээс ч би Кембрижийн хөтөлбөрт уншигддаг номнуудын жагсаалтыг интернэтээс нэлээд хайж байж олж авсан. Долдугаар ангиас доош буюу бага, дунд ангийнхны унших номын жагсаалтыг олж авсан. Хоёр эгнээгээр 50 гаруй хуудас номын нэрс байсан. Түүнийг Л.Гантөмөрийг сайд байхад аваачиж үзүүлсэн. Кембрижийн боловсролын системээр бол ийм номнууд уншсан байх ёстой юм байна гэдгийг хэлэхэд орчуулаад ир гэсэн. Би түүнийг нь орчуулах явцдаа үүний ард асар том төрийн бодлого байдаг гэдгийг л сайн ойлгосон. Хүүхэд, залуучуудын тархинд юу хийх вэ гэдэг нь төрийн нэн тэргүүнд тавигддаг бодлого гэдгийг олж харсан юм. Номын тендер гээд хэдэн компаниудыг авдаг. Энэ байдлыг зогсоох хэрэгтэй, энэ бол ашгийн төлөө явж байгаа хэдэн компаниудын шийдэх асуудал биш гэдгийг ч Л.Гантөмөрийг сайд байхад хэлж байлаа. Улс оронд элитүүд гэж бий. Тэр хүмүүсийн үгийг сонсож, Монголын залуу үе юу уншихийг тогтож шийдвэр гаргахыг хүссэн. Харамсалтай нь усанд хаясан чулуу шиг л өнгөрсөн.

Манай орчуулгын багийнхан хэдэн жил бор зүрхээрээ ажиллаж байж ажлаа дуусгасан. Монголын хүүхдүүдэд уншуулах гэж л энэ ажлыг хийсэн шүү дээ. Намайг хэдэн ном орчуулчихаад шахах гээд байна гэж хараад байдаг. Би бизнес хийдэг хүн биш. Эдгээр номны хэвлэлийн эрх ч надад байдаггүй, ашиг сонирхлын зөрчил ч байхгүй. Юм мэдсэн хүний хувьд энэ бүхнийг хараад дуугүй байж үнэхээр чадахгүй нь. Тиймээс мэргэжлийн хүрээнийхэн, дунд, их, дээд сургуулийн багш нар, Сурганы хүрээлэнгийнхэн хоорондоо ярилцахад манай уран зохиолын хичээлийн хөтөлбөр ерөөсөө болохгүй байна гэдгийг дор бүрнээ хүлээн зөвшөөрдөг. Тиймээс өчигдөр болсон “Уран зохиолын сургалт: уламжлал ба өнөөгийн шинэчлэлт” семинарын гол илтгэлийг тавьж өгөөч гэж надад хандсан юм.

-Шинэ Засгийн газар бүрэлдээд удаагүй байна. Боловсрол, соёл шинжлэх ухааны шинэ сайдад энэ асуудлаар хандсан уу?

-Энэ семинарийн дараа төрийн байгууллагад хүсэлтээ хүргүүлэх байх. Энэ нь надаас үл хамаарах юм. Би бол хувьдаа хүсэлтээ тавина. Сайд Ц.Цогзолмаа хүлээж авах байх гэж найдаж байгаа.

-Та жишээ болгон ОХУ-ын гуравдугаар ангийн уран зохиолын номыг авчирсан байна л даа?

-Оросын Тютчев, Фед гээд томоохон яруу найрагчид байдаг. Би тэдгээрийн бүтээлүүдээс ч орчуулж байсан. Эдгээр агуу яруу найрагчдын бүтээлүүдээс ОХУ-ын ерөнхий боловсролын сургуульд үздэг гуравдугаар ангийн уран зохиолын сурах бичигт оруулсан байгааг та харж байна. Хэрвээ манайд гуравдугаар ангийн хүүхдүүдэд уран зохиолын хичээл ороод, сурах бичигтэй байгаад, түүнд нь ийм бүтээлүүд орсон байсан бол үнэхээр баяр жаргалтай амьдармаар байна.

-Энэ сурах бичгийг харахад үлгэрүүд орсон байна?

-Тиймээ, үлгэрээс гадна сонгодог зохиолуудыг хүртэл оруулсан байгааг та өөрөө харж байна. Яруу найрагч Ф.Тютчевийн бүтээлүүдээс дандаа байгалийн зураглалтай бүтээлүүдийг нь оруулсан байх жишээтэй. Энэ нь хүүхдүүдийг маш их үгийн баялагтай болгоно. Гуравдугаар ангидаа Ф.Тютчевийн шүлгийг уншсан хүүхэд долдугаар ангидаа юу уншихаа ямар ч багшаар заалгахгүй ойлгочихсон байна. БСШУСЯ-наас хичээлээс гадуур унших номнуудын жагсаалтыг гаргасан. Харамсалтай нь тэр нь ажил хэрэг болдоггүй. Хичээлийнхээ цаг заваар хүүхэд ном унших орчин байх ёстой. Яах гэж улсаас байшин барилга бариулаад, багш авчирч хичээл заалгаж байгаа юм бэ. Цөм болсон гол юмаа хичээлийн цаг дээр өгөх ёстой. Тиймээс бага, дунд ангийнхны боловсролын хөтөлбөрт оролцохоос өөр аргагүй байна.

-Ё.Отгонбаяр гуай сайд байхдаа “Өнөөдөр ном уншдаг хүүхэд байхгүй болсон” гэж танд хэлсэн гэсэн. Өндөр хөгжилтэй орнуудад бол хүүхэд залуучууд ном маш их уншдаг нь нийтийн тээвэрт явж байхад ч харагддаг. Хүүхдээ цэцэрлэгт хүргэж өгөх гээд метрогоор хэдэн буудал явахдаа үлгэрийнх нь номыг уншиж өгч байгааг ч зөндөө харсан.

-Монголд ч байна. Зарим газраас надтай холбогдсон. Жишээлбэл 17 дугаар сургуулийн нэгэн анги манай хэвлүүлсэн номнуудыг бүгдийг нь уншсан. Бид ангийн багштай нь холбогдсон. Өнөөдөр тэд 12 дугаар ангид сурч байгаа. Тэдний ангийнхан зан чанар, хүмүүжлийн хувьд сургуульдаа үлгэр жишээ сурагчид гэсэн. Хүүхэд ном уншихгүй байна гэвэл гүтгэлэг. Гагцхүү манай төрийн байгууллагууд, яам тамгын газраас боломжийг нь олгохгүй байна. Бас нэг асуудал байна. Энэ бол ганцхан уран зохиолын хичээл биш. Түүх, газар зүй, нийгэм, иргэний боловсрол зэрэг нь уран зохиолын хичээл, номоор дамжин мэдлэг олгодог. Би саяхан Францын сурах бичгийн талаар мэдээлэл авлаа. Гэтэл тэнд уран зохиолоос илүүтэй түүхийн номнууд сургалтын хөтөлбөрт ордог юм байна. Үндэсний баатар, түүхэнд бахархал болсон хүмүүс байна. Манайх бол баялаг түүхтэй. Гэтэл яагаад түүхийн хичээл дээр Сүбээдэй баатрын тухай ганц өгүүллэг байдаггүй юм бэ? Энэ чинь дэлхийн шилдэг арван жанжны нэгээр зарлагдсан хүн. Яагаад Чингисийн есөн өрлөг, мэргэдүүдийн тухай нэг ч өгүүлбэр байхгүй байна? Ингээд бодохоор дуугүй байхын арга алга. Хүүхдүүд маань ийм сурах бичигтэй байгааг зүгээр хараад сууж чадахгүй нь. Өнөөдөр нийгэм маань ороо бусгаа болчихоод байна.

Дээрээ ч, дороо ч ялгаагүй адгууслаг болчихож. Төрийн ордонд өнөөдөр юу болж байна. Энэ бүхэн чинь нийгмийн тогтолцоо, нийгмийн сэтгэл зүй, уур амьсгалыг харуулаад байна. Бид чинь харанхуй, мунхаг үед амьдарч байгааг л харуулж байгаа хэрэг. Хүн болох төлөвшлийг олж авч чадаагүй байна. Товчхондоо уран зохиолын хичээл, хүнийг хүн болгож байдаг, сайн муу, буян нүгэлийг заагийг хэлж өгч байдаг энэ хичээл байхгүй, ном уншдаггүй болсноос нийгэм нь ийм харгис малаас дор араатан шиг болсны илэрхийлэл. Энэ нь боловсролын асуудалтай шууд холбоотой. Хүүхэд байхдаа уншсан ном нь хүн болж төлөвшихөд шууд нөлөөлдөг. Хүүхдэдээ ямар суурь тавьж өгснөөр ирээдүйгээ харж болно гээд би олон жил ярьж байгаа. Өнөөдрийн байдал бол бидний 26 жилийн дампуурлын үр дүн юм.

Өнгөрсөн баасан гаригаас Финландад нэгэн шинэ төрлийн талхыг худалдаанд гаргасан юм. Тус улсын “Fazer” компани ийм нэгэн шинэ бүтээгдэхүүнийг зах зээлд нийлүүлж эхэллээ. Хүрэлзгэнийг хатааж нунтаглаад гурилтай хольж түүгээрээ талх хийжээ. Нэг талханд ойролцоогоор 70 ширхэг хатаасан хүрэлзгэнэ орно. Энэ нь талхны гурван хувь нь. Уншигч танд эвгүй санагдаж магадгүй. Тэгвэл нэгэн анхааруулгыг таны сонорт хүргэе. Нэлээд хэдэн жилийн өмнө НҮБ-аас зарим төрлийн шавьж хорхойг хүнсэндээ хэрэглэж байхыг зөвлөсөн баримт бичиг гаргасан байдаг. Энэ нь юуны түрүүнд таны эрүүл мэндэд ач тустай. Түүнээс гадна ирээдүйд хоол хүнс дутагдалтай болох магадлал өндөр тул асуудлыг шийдэх нэг арга зам хэмээн үздэг. Олон улсын байгууллагаас гаргасан уриалгыг хамгийн түрүүнд хүлээн авч амьдрал дээр хэрэгжүүлсэн улс бол Швейцарь. Энэ жилээс тус улсад ногоо, өтний хольцтой котлет худалдаанд гаргаж эхэлсэн. Ийм котлетыг худалдаанд нийлүүлсэн “Essento” компанийн мэдэгдсэнээр тус бүтээгдэхүүн нь өдөр тутам хэрэглэдэг хүнснээс ялгаагүй гэнэ.

Финландын “Fazer” компани нь энэ чиглэлийн үйл ажиллагааг дэмжиж хүрэлзгэнээр талх хийж эхэллээ. Түүнийг их хэмжээгээр барьж авах нь байгаль орчинд хэрхэн нөлөөлөх талаар хүртэл судалгаа хийжээ. Эрдэмтдийн ярьснаар энэ нь байгаль дэлхийд ямар нэгэн сөрөг нөлөөгүй. Агаар мандалд хорт хий цацаж байгаа зэрэгтэй харьцуулахад энэ нь юу ч биш гэнэ. Тэгээд ч Ази, Африкийн орнуудад хорхой шавьжийг хоол хүнсэндээ хэрэглэж ирсэн уламжлалтай гэдгийг сануулсан байна.

“Fazer” компанийн захирал шинэ бүтээгдэхүүнээ олон нийтэд танилцуулахдаа хүрэлзгэнэтэй талх нь маш их уураг агуулсан болохыг онцолсон юм. Түүнээс гадна нэлээд хэмжээний протеин , В 12 аминдэм, төмөр, кальци гээд хүний биед ач тустай эрдэс бодисоор баялаг. Өнгөрсөн нэгдүгээр сард Бригам Янгийн их сургуулийн эрдэмтэд судалгаа хийж зарим хорхой, шавьжийг хүнсэндээ хэрэглэх хэрэгтэй гэсэн дүгнэлтэд хүрчээ. Тэгээд ч хүрэлзгэнэ нь тахианы мах шиг амттай гэнэ. Ийм талх нь гурван еврогийн үнэтэй. “Fazer” компани нь Финландад 47 салбартай. Түүхий эд буюу хүрэлзгэнэ хангалтгүй байгаагаас одоогоор ердөө 11 салбартаа шинэ талхаа худалдаалж байгаа гэнэ. Гэхдээ ойрын ирээдүйд бүх салбартаа шинэ бүтээгдэхүүнээ нийлүүлэхээр төлөвлөжээ. Тиймээс хүрэлзгэнэ үржүүлэх чиглэлээр нэлээд анхаарах гэнэ.

Өнгөрсөн зун буюу наймдугаар сард Буддын шашны тэргүүн Далай лам Оросын хүний оюун ухаан, сэтгэл судлалын шинжлэх ухааны салбарын тэргүүлэгч эрдэмтдийг хүлээн авч уулзжээ. Энэ үеэр хүний ухамсар, тархины үйл ажиллагааны талаарх шинэ онолыг бий болгох цаг болсныг онцлон ярьжээ. Өөрөөр хэлбэл, хүн төрөлхтөн бий болсон цагаас яригдсаар ирсэн оюун ухаан дараагийн төрөлд шилжин очдог, хойд нас гэж үнэхээр байдаг уу гэдэгт тодорхой хариулт өгөх болсон гэв. Буддын шашны тэргүүн ч үүнтэй санал нийлсэн тул Оросын эрдэмтэдтэй уулзаж энэ талаар ярилцахаар Дели хотод урьсан юм байна.

Манай хойд хөршийн эрдэмтэд 150 жилийн өмнөөс хүний оюун санаа, уураг тархитай холбоотой судалгаа хийж байгаа. Өөрөөр хэлбэл, ухамсар, тархи хоёр ямар холбоотой болохыг тайлахаар ажилласаар байгаа гэнэ. Хойд нас гэдэг нь үүнтэй салшгүй холбоотой. Хамгийн гол нь хүн төрөлхтөн өнөөдрийг хүртэл тодорхой хариулт өгч чадаагүй асуултын хариуг олсноор Оросын эрдэмтэд Буддын шашин болон орчин үеийн шинжлэх ухаан хоёрыг холбож өгөх гүүр болох гэнэ. Энэ үеэр тэд Далай ламтай хамтран хойд нас гэж байдаг, хүний оюун ухаан нэг биеэс нөгөөд шилждэг болохыг батлах туршилт хийхийг санал болгожээ. Туршилтад энэ чиглэлээр шинжилгээ судалгаа хийдэг философи, сэтгэл судлаач эрдэмтэд оролцох ёстой гэв.

Оюун ухаан нэг биеэс нөгөөд шилждэг, хүний бие бүрэлдэх явцад оюун ухаан бий болдог нь урьд настай холбоотой хэмээн Буддын шашин үздэг. Далай лам үүнтэй санал нэгдэж туршилтыг дэмжих болно гэдгээ ч хэлжээ. Энэ асуудал шашин, орчин үеийн шинжлэх ухаан хоёрыг заагладаг хамгийн гол асуудал. Тиймээс ч сүүлийн 30 жил Буддын шашны зүтгэлтнүүдтэй хамтран ажиллаж байсан барууны эрдэмтэд иймэрхүү туршилт хийх санал тавьдаггүй байсан бололтой. Хэрвээ хүний оюун ухаан нэг биеэс нөгөөд шилждэг буюу сүнс байдаг гэдэг нь батлагдах юм бол шинжлэх ухаанд маш том эргэлт гарна. Өөрөөр хэлбэл, өнөөдрийг хүртэл бидний итгэж үнэмшиж ирсэн орчин үеийн шинжлэх ухааны үндэс суурийг эргэн харахаас өөр аргагүй болно.

Хүн төрөлхтний түүхэнд сүнс нэг биеэс нөгөөд шилждэг гэдэг нь амьдрал дээр батлагдсан. Далай лам ч үүнийг нотлох жишээнүүдийг дурдсан байна. Уулзалтын үеэр Дээрхийн гэгээнтэн сүнсний талаар ярихдаа “Хойд насаа сайн санаж байсан хоёр энэтхэг охидыг би өөрөө харсан. Нэг нь Энэтхэгийн Канпура, нөгөө нь Патьялд амьдардаг. Нэг охины эцэг эх нь хойд насандаа хэрхэн амьдарч байсан тухай яриагаар өмнө нь амьдарч байсан газар нь хүртэл аваачсан байдаг. Тэгэхэд охин өрөөгөө хараад таньсан” хэмээн ярьжээ. Түүнээс гадна урьд насандаа Энэтхэгт амьдарч байснаа маш тод санаж байсан нэгэн түвд хүүтэй уулзсан гэнэ. Харин Оросын эрдэмтэд хойд насны талаар ярихад яагаад заавал хүүхдүүдийн дурсамж дээр тулгуурладаг болохыг Дээрхийн гэгээнтнээс асуусан байна. Далай ламын тайлбарласнаар хүүхэд жаахан байхдаа өмнө насныхаа дурсамжийг илүү тод санадаг гэнэ. Тусгай дасгал сургуулилтын тусламжтайгаар түүнийгээ оюун тархиндаа хадгалахгүй бол амархан мартагдан замхардаг. Жишээ нь хүн бясалгал хийж оюун санааны хувьд өөр түвшинд очихдоо өнгөрсөн амьдралд нь тохиолдсон зүйлийг эргэн санадаг.

Азид тэр дундаа Буддын шашинд хүн дахин төрдөг талаар номлосоор ирсэн бол барууны эрдэмтэд үүнийг үгүйсгэдэг. Буддын шашны томоохон эрдэмтэд бүтээлдээ 51 сэтгэцийн хүчин зүйлийн талаар дурдсан байдгийг Буддын шашны тэргүүн дурджээ. Хүний сэтгэл санааны янз бүрийн байдал, зовж шаналах зэрэг нь эдгээр хүчин зүйлтэй шууд холбоотой юм байна. Товчхон бөгөөд энгийнээр тайлбарлах юм бол хүний оюун ухаан, тархи нь хоёр өөр зүйл боловч хоорондоо салшгүй холбоотой. Далай лам үүнийг олон жил судлаад квантын физикийн үндсэн зарчимтай тун төстэй гэсэн дүгнэлтэд хүрсэн хэмээн хэлсэн байна. Мэдээллийг агуулдаг тархи нь хүний биеийг удирдаж байдаг хэмээн Оросын эрдэмтэд ярьсантай ч Дээрхийн гэгээнтэн санал нийлжээ. Уулзалтад оролцсон Буддын шашны нэгэн эрдэмтэн мэдээлэлд тулгуурласан ухамсар нь “салхины хүч” хэмээн нэрлэдэг тусгай хүчээр дараагийн төрөлд буюу биед дамжигдан очдог хэмээн ярьжээ. Гэхдээ хэт их мэдээлэлд дарагдваас энэ нь нэг хэлбэрийн зовлон болдог гэдгийг энэ чиглэлээр олон жил судалгаа хийсэн эрдэмтэд дурдсан байна. Энэ зовлонгоос буюу хэт мэдээллийн дарамтаас бясалгалын тусламжтайгаар салж болдог гэдгийг туршилтаар баталжээ.

Буддын шашинтнууд хэдэн мянган жилийн туршид бясалгалын янз бүрийн аргыг судлах төдийгүй амьдрал дээр туршсаар ирсэн. Хамгийн гол нь оюун ухаан, ухамсрын талаар тайлбарыг өгсөн байдаг. Буддын сүм хийдүүдэд байгалийн шинжлэх ухааны талаар тусгай сургалт байдаг. Тиймээс ч Далай лам шинжлэх ухааныг барууны, дорнын гэж зааглахгүй байхыг хүссэн байна. Хүний оюун ухаан нэг биеэс нөгөөд дамждаг гэдэг нь батлагдвал шинжлэх ухаанд эргэлт гарах төдийгүй хүний ухамсар,ёс суртахууны хувьд том өөрчлөлт гарах нь зайлшгүй. Буддын гүн ухаанд үйлийн үрийн тухай номлодог. Энэ насандаа яаж амьдарснаас хойд насандаа ямар төрөл олж төрөх нь шалтгаалдаг гэдэг. Та муу үйлдэл хийвээс хойд төрөлдөө тийм шийтгэл хүртэнэ, зөв сэтгэлтэй, зөв үйлдэлтэй байваас дараа төрөлдөө сайн сайхан явна хэмээн сургадаг.

Ямар ч байсан хойд нас, сүнс зэрэг байдаг гэдэг нь батлагдах юм бол орчин үеийн шинжлэх ухааны онол бүхэлдээ үгүйсгэгдэнэ. Буддын шашны тэргүүн Далай лам Оросын эрдэмтэдтэй энэ чиглэлээр хамтран ажиллахад бэлэн байгаа гэдгийг дээр дурдсан. Харин энэ бүхнийг батлахын тулд чухам ямар туршилт хийх талаар эрдэмтэд ч, Дээрхийн гэгээнтэн ч тодорхой юм хэлсэнгүй.