Author: ОЮУНХҮҮГИЙН ДАШНЯМ

Энэ жилийн мал тооллого улс даяар арванхоёрдугаар сарын 07-ны өдөр эхлэв. Энэ үеэр Монгол орны хойд хязгаар Хорьдол Сарьдагийн нурууны ар бэлд орших буйдхан суурин Хөвсгөл аймгийн Цагааннуур суманд ажиллалаа. Монгол орны 365 сумаас Цагааннуур сумыг сонгох болсон шалтгаан нь Цаатан иргэдийн аж амьдралыг зураглах байв. Цаатнууд зөвхөн Цагааннуур суманд л аж төрдөг. Эл сум нийслэлээс 1000 гаруй километрын зайд оршино. Улаанбаатараас Мөрөнд хөл тавиад цааш Далай ээжийн босго Ханх орж тэндээсээ далайн хойд захаар эмжиж давхина. Ингэж явсаар хойш эргээд Ренчинлхүмбэ сум ордог. Ренчинлхүмбээсээ цааш хэсэг давхихад сая нэг Цагааннуур сумын зах нь харагдана. Аймгийн төвөөсөө 300 орчим км алслагдсан энэ сум Цагаан нуурынхаа хойд хөвөөнд байрладаг бөгөөд 2000 гаруй иргэнтэй. Дархад болон Цаатнуудаас бүрддэг. Хүн амын 30 орчим хувь нь Цаатан хүмүүс.

Цагааннуур сумын хүн ам цөөн, сумын төв нь саруулхан, тийм ч жижиг биш юм. Унаа маань төрөл бүрийн өнгөөр будаж гоёсон дүнзэн байшингуудын голоор сүлжиж давхисаар хоёр давхар байрны үүдэнд ирж зогссон нь сумын захиргаа гэнэ. Захиргааны хашааны зүүн үзүүрт түлээ хагалж овоолсон нь өвсний нуруутай ижил хэмжээтэй болжээ. Хажууханд нь шинэвтэр 31 машин зогсож харагдав. Төд удалгүй 30 гаран насны намхан улаан залуу инээд алдсаар гарч ирэн уриалгахан тосч авсан нь Сумын Тамгын газрын дарга Э.Амарсанаа байв.

Хамт мал тооллогод явах учиртай Сумын засаг дарга Б.Цэрэн-Очир мал тооллогодоо гараад явчихжээ. Биднийг ирэх замд цасаар нүдгүй шуурч хоноглож хугацаа алдсан тул Засаг дарга аль хэдийнээ ажилдаа гараад явчихаж. Утас руу нь залгасан ч холбогдсонгүй. Тамгын газрын даргатай орон нутгийнх нь талаар ойр зуурын юм хөөрөлдөж суутал нар ороод явчихлаа. Илч муутай өвлийн наран тэнгэр баганадсан шовх сарьдгийн араар хүүе гэхийн завдалгүй орчихож байна. Орой 17:00 цагийн орчимд л энд харанхуй нөмөрчихөж байлаа.Пийшиндээ дүүртэл мод чихээд сууж байтал Б.Цэрэн-Очир дарга гэнэт ороод ирэх нь тэр. Цаг агаарын үзэгдлийн нөлөөгөөр мал тооллого нь хойшилжээ. Ингээд бид хол ойрын сонин хөөрөлдсөөр маргааш өглөө эрт Зүүн тайгын айлуудаар тооллого хийхээр тохироод салцгаав. Зорьж ирсэн цаатнууд яг тэнд аж төрдөг. Өглөө эрт хоносон буудлын үүдээр шагайвал жавар хайраад хамраа цухуйлгах арга алга. Цаг агаарын мэдээ харахаар утсаа шагайвал -38 хэм зааж байна. Цонхоор шагайвал хүүхдүүд хичээлдээ гүйлдэж байлаа. Тэдний зарим нь энгэрээ задгайлчихаад тоох ч үгүй алхана. Гартаа цас атгаж бөөрөнхийлөн шидэлцэж байгаад хонхны дуутай зэрэгцэн сургуулийнхаа хаалгаар гүйж орцгоов. Энэ бүхнийг ажиглах хооронд Тамгын газрын дарга Э.Амарсанаа өглөөний унд бэлтгээдэхжээ. Өглөөний цайгаа уугаад дуусахад аль хэдийнээ есөн цаг өнгөрчихөж. Гадаа гараад харвал захиргааны үүдэнд зогсох цагаан фургоны доор гал түлчихсэн байв. Энэ унаагаар бид тооллогондоо явах учиртай. Нөхцөл байдлыг анзаарвал мөд асахгүй нь бололтой. Засаг даргын жолооч гэх өндөр бор залуу цагаан фургоны наагуур цаагуур нь тонгозоод л байх. Ингэж ингэж үд өнгөрч байхад сая нэг юм фургон асаж Зүүн тайга руу хөдлөхөд бэлэн боллоо. Зүүн тайгыг дайлаар мордох баг долоон гишүүнтэй. Хамгийн түрүүнд сумын нэгдүгээр багийн засаг дарга Өлзийсайхан зузаан хавтас өвөртлөөд суужээ. Захиргааны нятлан Жаргалмаа, Түвшин нар ч тооллогын ажилд дайчлагдсан байв.

Засаг даргын багын найз Борооноо гэх эр том поржуктор, алд хэрийн урт иштэй хүрз бариад пургонд орж ирэв. Цасанд суухад хүрз шиг хэрэгтэй багаж үгүй гэнэ. Тэрбээр “Хүүхнүүдээс илүү хүрз хэрэгтэй” гэж хөнгөн маазарсан нь хүйтэн машины уур амьсгалыг бүлээцүүлэх шиг болов. Ингээд долоон хүний бүрэлдэхүүнтэй тооллогын баг Зүүн тайгын зүг хүлгийн жолоо залав. Фургоны цонхоор харахад хөрөөний ир шиг шовх сарьдгууд энүүхэнд мяралзах нь ер бусын үзэсгэлэнтэй. Фургоны цонхонд хоёр хуруу завсар гаргахад л гаднаас хүйтэн жавар хайраад цантсан цонхоор тэр бүр үзэсгэлэнг тольдож амжилгүй гэгээ тасрах тийшээ хандлаа. Бага биш бартаатай замаар 50 гаруй км давхихад бид ойролцоогоор гурван цагийн хугацааг зарцуулжээ. Эхний айл нь Сүхээ гэх залуугийнх. Сумын төвд өссөн ч сонирхлоороо малын хөл дагах болсон энэ залуу өнөө жил 27 настай. Эхнэрийн хамт малаа маллан аж төрж байна. Засаг дарга Б.Цэрэн-Очир залуус мал дээр гарч хөдөлмөр эрхэлж буйд сэтгэл хангалуун байгаагаа илэрхийлээд ирэх оноос эхлэн төрөөс малчдын нийгмийн даатгалын тал хувийг даах болсныг танилцуулав.

Ингэснээр тэтгэвэр тогтоолгох боломжтойг онцлоод хойморт заларч аягатай цайгаа оочлов. Хуучин нийгмийн үед мал тооллогын улсыг хүндэлж хоймортоо залж дайлж, цайлдаг уламжлал энд яг хэвээр үлджээ. Тооллогын хүмүүс ирэх сургаар зангидсан нударга шиг бууз бэлтгээд хөлдөөчихөж. Үүнийгээ тэр дор нь чанаад тавгалж байна. Яг энд утасны сүлжээ муу гэнэ. Энэ өвөл бүр ч муу байгаа гэнэ. Үүнийг цаг агаарын цочир хүйтрэлттэй холбох хүн ч байлаа. Мэргэжилтнүүд цас их унасан үед сүлжээний төхөөрөмжөө засварлах боломжгүй байгаа аж. Сүхээгийнх монгол гэрийнхээ зүүн баганын оройгоос утсаа зүүчихэж. Утсаар ярихдаа сандал дээр зогсож өндөр дуугаар харилцаж байна. Зуны цагт бол сүлжээ асуудалгүй байдаг юм байна. Чанасан буузны араас гэрийн эзэн лонх юм задлаад хөл хөөр болов. 100 татахгүй бол малаа тоолуулдаггүй уламжлал ч энд бий гэнэ. Тооллогынхон нэг нэг татаад сууж байтал айлын гэргий гаднаас ангийн мах барьж орж ирээд яах ийхийн зуургүй гал дээрх тогоотой ус руу шидчихлээ. Төд удалгүй тансаг зоог бэлэн болов. Энэ бүхнийг зооглоод сая нэг малын тоогоо тэмдэглэж аваад гартал харанхуй нөмөрчээ. Дараагийн айлдаа замчлуулахаар гэрийн эзэнг дагуулаад цааш хөдлөв. Учир нь хэд хэдэн гол гарна. Гүйцэд хөлдөөгүй тул цөмрөх аюултайг Сүхээ маш сайн мэдэж байлаа. Гэрээс гарч км орчим яваад голын эрэгт тулж ирлээ. Тооллогын комиссын гишүүн Борооноо өнөөх том хүрзээ тэвэрч буугаад л голын мөсийг нүдээд байв. Араас нь малаа тоолуулсан Сүхээ ч сүхээр нүдээр мөсний зузааныг тандаахлаа. Хэсэг зөвлөлдөөд гол захалж яваад шууд ташуу дайрч гарах шийдэлд хүрлээ. Захаар нь зөөлхөн дөхөж байгаад ташуулдуулаад хүчтэйхэн дайрвал хэсэг яваад голоо гатлахын алдад мөс цөмөрчих нь тэр. Үхрийн сүүлэн дээр хутга гэгчээр голоо яг гарч явахад нэг их хүчтэй нажиганаад цөмөрчихөв. Цагаан фургон маань мөсөн дээр элгээрээ тэгнээд хэвтчихлээ. Цаашаа ч үгүй, наашаа ч үгүй таг зогсоодохлоо. Дугуй мөстэй барьцалдаад хөлдөх эрсдэл энүүхэнд тулж иржээ. Гадаа -40 градус давсан хүйтэнд бүтэлгүйтсэн тооллогын комиссынхон сандарч байгаа юм ч алга. Өнөөх урт иштэй хүрз маань энд гол ажил нугалж өглөө. Том хэмжээтэй мөсийг сүхээрээ хага нүдээд хүрзээрээ гаргаж чулуудсаар машиндаа зам гаргаадахлаа. Нутийн залуу Сүхээд тачигнасан жавар асуудал биш бололтой. Жавар тачигнаж байхад хага цохисон мөсийг улаан гараараа бариад л чулуудаад байв.Ийм маягаар хагас цагийн хугацаанд ажиллаад машинаа уснаас гаргалаа.

Бид Цаатан Эрдэнийхийг зорьж яваа нь энэ. Хэдэн мод эвлүүлж овоолоод берзинтээр бүрчихсэн, дах дэхтийгээ өмсөөл сууж байгаа болов уу гэх бодол маань эдний үүдэнд ирээд замхарлаа. Учир нь Эрдэнийх 6х8 метрийн харьцаатай болов уу гэмээр намхан дүнзэн байшинд тухтай өвөлжиж байна. Хагас цагийн хугацаанд цас мөстэй ноцолдсон бид дулаахан пийшин тойрч хэсэг зогсоод гэрийн эзэгтэйн аагтай цайг оочлохоор жижигхэн бор ширээ тойрон суулаа. Энд айл бүрийн цай өөр өөр амттай юм. Засаг дарга Б.Цэрэн-Очирын зүгээс сум орж нийгмийн даатгалын ажилтантай уулзаж, дэвтэр авах шаардлагатайг дуулгаад, таваг дүүрэн чанасан махнаас огтлов. Хариуд Эрдэнэ гуай асуудыг “E Mongolia”-гаар шийдэж болох эсэх талаар тодруулав. Үүнээс анзаарвал цаатнууд урцандаа дахаа нөмрөөд сууж байдаг цаг ард үлджээ. Эрдэнэ гуайн намхан саарал байшинд ухаалаг утас, ддишийн тавган антен, телевиз гээд хэрэгтэй бүхэн байна. Гэрийн утас нь байсхийгээд л дуугарна. Хүүхдүүд нь хотоос залгаж байгаа бололтой. Ойр зуурын зүйлс яриад утас нь тасарна.

Багийн засаг дарга Өлзийсайхан өрхийн гишүүдийн тоог нягтлаад нас, эрүүл мэндийн байдал, цаатны тэтгэмжээ авч байгаа эсэхийг асууж байна. Сүүлд нь малын тоог нь асуугаад өмнөх оны тооллогын дүнтэй харьцуулаад хорогдлыг нь лавлаж асуув. Зүүн тайгад энэ жил шагайгаар татсан цас унажээ. Зарим газраараа өвдгөөр татаж байна. Айлууд нь цөөн малтай юм билээ. Саалийн хэдэн үнээ, уналгын цөөхөн морь л тоолуулж байна. Ийм зузаан цастайд мал тэжээх боломж нөхцөл хомс байдаг аж. Ерөөсөө л цаагаа маллаж энэ тайгад аж төрдөг гэнэ. Эдний гадаа 30 гаруй цаа хэвтэж байв. Бусад цаагаа хүү нь хариулаад уул руугаа гарчихсан гэнэ. Уналга эдэлгээ болоод жуулчдад үзүүлэх цөөхөн цаагаа барьж үлдээд байгаа нь энэ ажээ.

Ч.Эрдэнэ Цагааннуур сумын II багийн малчин Хүрэн азаргатад 1991 оноос хойш 32 жил мал маллан нутаглажээ. Түүний аав ээж нь Тува хүмүүс гэнэ. Таван хошуу мал гэхээс илүү цаан сүрэгтээ түлхүү анхаардаг юм байна. Цас их унадаг ийм нөхцөлд маллахад хамгийн тохиромжтой цаа гэнэ. Цас унах тусам л цаа өнгө орж, таргалдаг аж. Энэ жил цас их унасан тул барьж үлдсэн цаанууд нь илүү өнгө нэмж жавхаажсан байна. Цаатнууд хоорондоо хаана цас их унасан талаар л ярилцана. Манай энэ хавиар шагай татаж байна, тэр голоор өвдөгний нүд давж байна гэхчлэн хоорондоо хөөрөлдөнө. Нутгийнхан энэ их цаснаас айж цочирдож байгаа нь бараг алга. Бэлтгэсэн хадлангаа цөөхөн малдаа өгөөд л цаагаа байгалиар нь тэжээгээд онд оруулчих гэнэ. Цаатнууд годон гутлаараа ижилсдэг юм байна. Эр, эмгүй л годон гутлаа өмсчихнө. Төө зузаан цастай 40 градус давсан хүйтэнд хамгийн тохиромжтой гутал нь годон гутал. Энэ мэтчилэнгээр урцанд амьдардаг цаатнууд даяаршсан нь амьдралын хэв маягаас нь анзаарагдаж байна. Хоорондын яриаг нь анзаарвал хүүхдээ хаана ямар сургуульд оруулах, ямар мэргэжил эзэмшүүлэх тухай л ярилцаж байна. Тэд хүүхдээ аялал жуулчлал, хөдөө аж ахуйн чиглэлээр мэргэжил эзэмшүүлэх илүү сонирхолтой. Цаатан гэр бүлийн нэг оюутны сургалтын төлбөрт төрөөс хөнгөлөлт үзүүлдэг тул бүгд л хүүхдээ их сургуульд оруулах сонирхолтой болж. Хүүхдээ тайгад мал маллуулах сонирхолтой гэр бүл гэж бараг алга. Бүгд л хот хороо бараадах, номын дуу сонсож мэргэжил эзэмших тухай ярилцаж байна.

Ч.Эрдэнийнх зургаан хүүхэдтэй. Эхнээсээ тусдаа гарсан бөгөөд одоогоор цаагаа малладаг гэнэ. Цаатнууд л гэхээр дах дэгтий нөмөрсөн зэрлэгдүү хүмүүс гэх түгээмэл ойлголттой эд санал нийлдэггүй талаараа ярьж байна. Цаатнуудын талаар соёлоос хоцрогдсон, бүдүүлэг, харанхуй улс гэх ойлголтыг нийгэмд төрүүлсэн “Содура” кинонд тэд дургүй. Учир нь бодит байдлыг гуйвуулсан, ташаа ойлголт төрүүлсэн гэдгийг цаатнууд хэлж байна. Энд заавал цаатнууд хоорондоо гэр бүл болох ёстой гэх муйхарлал байдаггүй талаар ч ярьж байв. Тэр бүү хэл ардчилсан нийгэмд хэн хэнтэйгээ суух нь хүний эрх гэж Ч.Эрдэнэ гуай хэлж байна.

Цаатнуудын орлогын эх үүсвэр нь цаа буга мөн цаатнуудын халамж. Цаа маллаж буй нэг иргэн сард төрөөс 280 орчим мянган төгрөгийн халамж авдаг. Харин хүүхэд нь 100 орчим мянгын халамжтай. Энэ хүүхдийн мөнгөн тэтгэмжээс тусдаа олгогддог юм байна. Цаа малладаг таван хүнтэй өрх сардаа 1.5 сая төгрөгийн халамж авна гэсэн үг. Үүнийгээ тэд хүүхдийнхээ боловсролд зориулдаг. Зарим нь халамжийн мөнгөө хуримтлуулаад сумын төвд хашаа байшин худалдаад авчихаж. Халамжийн таван төгрөгөөрөө бор дарс хүртчихдэг ч хүмүүс байдаг аж. Гэхдээ 2013 оноос хойш цаатнуудад тэтгэмж олгож эхэлснээр амьдралын түвшин нь илтэд сайжирсан гэнэ. Хамгийн гол нь хүүхдийнхээ боловсролд онцгой анхаардаг болсон байна. Наанадаж л ддиш-ийн антенгүй айл гэж энд бараг алга. Мэдээг цаг алдалгүй хүлээж авдаг юм байна. Тэдний ярианы халуун сэдэв нь Орос Украины дайн. Дайны талаар тэд өнөө үед танк хөлөглөж, буу үүрээд дайтахаа бараг больсон талаар хэлж байна. Эдийн засгаар нь шахалт үзүүлдэг болсон талаар хоорондоо ярилцаж байлаа. Тэд дайныг өөр өөрсдийн өнцгөөс л тайлбарлах юм. Гэхдээ олон зуун Тува залуус дайнд яваад буцаж ирээгүйд харамсаж байна лээ. Амь эрсэдсэн хүмүүсийн дунд тэдний төрөл садан ч байгаа гэнэ.

Тооллогын баг дараагийн айл руу хөдлөхөөр гарахад цэлмэг тэнгэрт хурц одод түгжээ. Жижигхэн зуухны түр зуурын элчинд нозоорсон бид тэрхэн зуурт өвлийн жаврын талаар ор тас мартчихсан байв. Бид дараагийн айл руугаа хөдлөхөд Эрдэнэ гуай эхнэр, хүүхдийн хамт ерөөл өргөж халуун сэтгэлээр үднэ лээ. Тооллогын комисс гэдэг энд хамгийн хүндтэй улс аж. Байгаа бүхнээ барьж дайлж, цайлж байна. Тэр хэрээрээ мал нь өргөжиж тоолж барахгүй олон болно гэж цаатнууд үздэг гэнэ.

Дараагийн айл мөн л цаатны төлөөлөл Чулуугийнх. Гэрийн эзэн нь цаандаа яваад эзгүй байв. Тооллогынхон ирэх сургаар гэрийн эзэгтэй тогоо дүүрэг мах чанаж, гурил төмсөөр хачирлажээ. Халуун хоолны ширээний ар дахь ярианы уур амьсгал ч дулаахан. Гадаа тачигнах жаврыг цаатнуудын халуун сэтгэл л зөөллөж байна. Цаг орой болсон тул тооллогын баг эндээ хоноглож, маргааш өглөө тооллогоо үргэлжлүүлэхээр болов. Энд орой чөлөөт цагаар таван гар сууж муушиг тоглодог. Халуурвал үүр хаяартал ч сууж мэдэх юм билээ. Зуухаа сайн галлаж, махаа огтлох завсартаа шил юм тойруулаад суухад бүтэн өдрийн ажлын ачааллыг мартчихдаг юм байна.

О.ДАШНЯМ

Цагдаагийн Ерөнхий газрын урьдчилан сэргийлэх газрын гэр бүлийн хүчирхийлэл, хүүхдийн эсрэг гэмт хэрэг зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх хэлтсийн дарга, цагдаагийн хурандаа П.Болормаатай ярилцлаа.

-Гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдсэн тохиолдолд регистрийн дугаараар нь бүртгэдэг болж байгаа юм байна.Үүний ач холбогдол юу вэ?

-Цагдаагийн байгууллагын дуудлага мэдээллийн санд хүүхэд, гэр бүлийн хүчирхийллийн дуудлага мэдээллийг бүртгэдэг цонх байдаг. Энд өмнө нь гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдсэн хүмүүсийг утасны дугаар, хаяг байршлаар нь бүртгэдэг байсан. Тэгвэл энэ оны арваннэгдүгээр сарын 01-ний өдрөөс шинэчлэлт өөрчлөлт хийж хүчирхийлэл үйлдэгчийг регистрийн дугаараар нь бүртгэдэг болсон. УБЕГ-ын регистрийн дугаарын сантай холбосон. Эхнэр, хүүхдээ зодсон дуудлага мэдээлэл өдөрт дунджаар 100 бүртгэгддэг. Гэр бүлийн хүчирхийллийн дуудлага мэдээлэлд хамгийн ойр байгаа цагдаагийн алба хаагч богино хугацаанд очиж шалгадаг. Очоод орчинд аюулгүйн зэрэглэлийн үнэлгээ хийж гэр бүлийн хүчирхийлэл мөн эсэхийг нь тогтоодог. Гэр бүлийн хүчирхийлэл мөн гэж үзвэл аюулгүйн зэрэглэлийн үнэлгээг өндөр, дунд, бага гэж тогтоож тохирсон ажил арга хэмжээг авч ажилладаг.

Гэр бүлийн хүчирхийлэл мөн гэж тогтоогдвол холбогдогч, хохирогчийн регистрийн дугаарыг бүртгэнэ. Монгол Улсын иргэн бүр давтагдашгүй ганцхан регистртэй байдаг. Өмнө нь бол гэр бүлийн хүчирхийллийн холбогдогч хаяг, утасны дугаараа сольчихдог байсан. Одоо регистрийн дугаар хэзээ ч солигдохгүй. Үүгээрээ тухайн этгээдийн ял завших боломжийг хязгаарлаж байгаа юм. Таарах хариуцлагыг нь заавал үүрүүлнэ гэсэн үг. Хоёрдугаарт, хохирогч хамгааллын асуудал. Хохирогч гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдэгчийг уучлаад байдаг. Цагдаагийн байгууллагад дуудлага мэдээлэл өгчхөөд хэд хоногийн дараа уучилдаг. Хэрэг бүртгэлийн ажиллагаа гомдлын шатанд хаагддаг. Регистрийн дугаараар удаа дараагийн давтамжийг бүртгэснээр бодитоор хүчирхийлэл үйлдэж байгаа нь харагдаж байгаа юм. Яг үүнд үндэслэж хохирогчийг хамгаалах ажиллагааг явуулдаг. Гэр бүл, хамаатан саданд хүлээлгэж өгөх, нэг цэгийн үйлчилгээний төв, түр хамгаалах байранд хамгаалалтад авна. Нөгөө талд хүчирхийлэл үйлдэгчийг шаардлагатай тохиолдолд баривчлах, согтуу тохиолдолд эрүүлжүүлэх арга хэмжээг авдаг.

-Аюулгүйн зэрэглэлийн үнэлгээг яаж тодорхойлдог юм бэ?

-Тухайн хохирогчийн амь насанд эрсдэл учруулж болох, биед халдаж зодсон, зэвсгийн чанартай зүйл хэрэглэсэн үү гэх мэт зүйлийг ажиглаж аюулгүйн зэрэглэлийн үнэлгээг тодорхойлдог. Хоорондоо хэрэлдэж маргалдсан бол аюулгүйн зэрэглэлийн үнэлгээ бага гарна. Газар дээр очиж нөхцөл байдлыг үнэлээд тохирох арга хэмжээг авдаг. Хохирогчийг эрүүл мэндийн байгууллагад зуучилна, холбогдогчийг хяналтад авна.

-Хаалганы цаад талын гэр бүлийн хүчирхийллийг хүмүүс хуулийн байгууллагад мэдэгдэхээс зайлсхийдэг болжээ. Үүнийг та юу гэж харж байна вэ?

-Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх хуулийн 23 дугаар зүйлд гэр бүлийн хүчирхийлэл, хүүхдийн эсрэг аливаа хүчирхийллийг заавал мэдээлэх субъектүүдийг зааж өгсөн байдаг. Үүнд эрүүл мэндийн байгууллагын ажилтан, гэр бүл хүүхдийн чиглэлийн байгууллагын алба хаагч, багш, нийгмийн ажилтан зэрэг хамаарна. Харин иргэн гэр бүлийн хүчирхийллийн талаар мэдсэн бол хуулийн байгууллагад мэдэгдэж болно гэж заасан байдаг. “Хэрэв цагдаад мэдэгдвэл сүүлд нь надад төвөг болно. Цагдаагаас залгаад салахгүй” гэх байдлаар зайлсхийх хандлага иргэдэд бий. Ийм хандлагаар гэр бүлийн хүчирхийллийн хажуугаар чимээгүй өнгөрвөл хүчирхийлэл даамжирч хэн нэгний амь нас ч хохирох эрсдэлтэй. Гэр хүчирхийллийг мэдээлсэн тохиолдолд тухайн хүний нууцлал, аюулгүй байдлыг хамгаалдаг. Энэ талаар хуульд ч тодорхой заасан бий. Хуулиар хамгаалагдсан учраас гэр бүлийн хүчирхийллийн дуудлага мэдээллийг санаа зоволгүй өгөх хэрэгтэй. Сард дунджаар гэр бүлийн хүчирхийллийн 3000 дуудлага мэдээлэл бүртгэгддэг. Үүний 30 орчим хувь нь гэр бүлийн хүчирхийлэл мөн болох нь тогтоогдож, 70 хувь нь биш байдаг.

-Гэр бүлийн хүчирхийлэл мөн болох нь тогтоогдвол хүлээлгэх хариуцлагын талаар тодруулахгүй юү?

-Гэр бүлийн хүчирхийллийн дуудлага мэдээллээр очиход мөн болох нь тогтоогдвол зөрчлийн хэрэг нээнэ. Хэрэг нээгээд шалгалтын явцад тогтоогдвол шүүхээр оруулж баривчлах шийтгэл оногдуулдаг. 7-30 хоног баривчилж, албадан сургалтад хамруулна. Хүчирхийлэл нь байнгын шинжтэй, тухайн хүний эрүүл мэндэд хүнд хохирол учруулсан тохиолдолд Эрүүгийн хуулийн 11.7 дугаар зүйлд зааснаар зургаан сараас хоёр жил хүртэлх хугацаагаар хорих ял шийтгэх, зорчих эрх хязгаарлах хуулийн зохицуулалттай.

-Сэтгэл санааны хохирол гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй салшгүй холбоотой байдаг. Сэтгэл санааны хохирлыг яаж тогтоодог юм бол?

-Сэтгэл санааны хохирлыг Шүүхийн шинжилгээний үндэсний хүрээлэнгээс тогтоодог. Тухайн хүнийг тогтмол сэтгэлзүйн дарамтад байлгасан, эрх мэдлийн давуу байдлаа ашиглахдаа тухайн хүнийг байнгын дарамтад оруулсан байдлаар нь ямар хохирол учруулсныг тогтооно.

-Эхнэртэйгээ маргалдаад л хорих ялаар шийтгүүллээ гэх гомдол байдаг. Энэ тухайд…

-Хүчирхийлэгч өөрийгөө өмөөрөх хандлагатай байдаг. Хариуцлага хүлээлгэхдээ шууд бариад хорьчихдоггүй. Хохирогчоос тайлбар, мэдүүлэг авна, ШШҮХ-ийн дүгнэлтэд үндэслэж шийдвэр гаргадаг. Энэ ажиллагааг прокурор хянаж, шүүх хариуцлага оногдуулдаг. Гэртээ маргалдаад л хорих ялаар шийтгүүллээ гэдэг ташаа ойлголт. Гэр бүлийн хүчирхийллийн давтамж хор хохирол нь нэмэгдэх тусам аргагүйн эрхэнд л цагдаагийн байгууллагад ханддаг.

-Ер нь ямар хүмүүс хүчирхийлэл үйлдээд байна вэ?

-Цагдаагийн байгууллагаас нийгмийн түвшинг нь үнэлэхдээ дээд боловсролтой, дунд боловсролтой, ажилгүй, ажилтай гэх мэтээр ангилдаг. Ажилгүй иргэд гэр бүлийн хүчирхийллийн 40-50 хувийг эзэлж байна. Хоёрдугаарт гэр бүлийн хүчирхийллийн 50-60 хувийг согтуурсан үедээ үйлдэж байна. Эндээс харахад архидан согтуурах нь гэр бүлийн хүчирхийллийн том шалтгаан болж байгаа юм.

О.ДАШНЯМ

Улсын Онцгой комиссын нарийн бичгийн дарга Т.Баярхүүгээс цаг үеийн асуудлаар тодруулга авлаа.

-Та сая орон нутагт ажиллаад иржээ. Өвөлжилтийн нөхцөл байдал ямар байна вэ?

-Ус цаг уур орчны шинжилгээний газраас жил бүр зудын эрсдэлийн зураглал гаргадаг. Хамгийн эхнийх нь арваннэгдүгээр сарын 10-ны байдлаар гарсан. Энд нийт нутгийн 50 гаруй хувь зудын эрсдэлтэй, 40 хувь нь дунд эрсдэлтэй, 10 хувь нь бага эрсдэлтэй гэсэн зураглал гарсан байна. Улсын онцгой комиссоос ажлын хэсэг гарч аравдугаар сарын сүүлээр гантай байсан аймгуудад ажиллаж үнэлгээ хийгээд ирсэн. Үүнээс үзэхэд өвөлжилт нэлээн хүндрэх зураглал гарсан.

УОК-ын ажлын хэсэг Дорноговь, Өмнөговь, Баянхонгор, Өвөрхангай, Говь-Алтай аймгууд буюу өнгөрсөн зун гантай байсан хэсгүүдээр ажиллалаа. Эдгээр аймгуудад зудын эрсдэл маш өндөр байна. Сүүлд гарсан үнэлгээгээр төвийн аймгуудад нөхцөл байдал хүндэрсэн байна. Энэ нь арваннэгдүгээр сард орсон их хэмжээний цастай холбоотой. Засгийн газрын 286 дугаар тогтоолын дагуу зудын байдалд үнэлгээ хийхэд 10 аймгийн 22 суманд цагаан зудын нөхцөл бүрдсэн, найман аймгийн 26 суманд цагаанаар зудархуу гэдэг үнэлгээ гараад байна. Арваннэгдүгээр сарын 20-ны өдрийн байдлаар 10 аймгийн 22 сум зудын, найман аймгийн 22 сум зудархуу нөхцөл байдалтай байна.

-Сүүлд та бүхэн зүүн аймгуудад ажилласан. Тэнд нөхцөл байдал ямар байна вэ?

-Сая УОК-ын даргаар ахлуулсан ажлын хэсэг цасан шуурганы улмаас нөхцөл байдал хүндэрсэн Дорноговь, Хэнтий, Дорнод, Сүхбаатар аймгуудад ажилласан. Энэ хүрээнд 330 орчим иргэн төөрч сураггүй алга болсон дуудлага мэдээлэл бүртгэгдсэн. Аймаг орон нутгийн онцгой байдлын газруудтай хамтарч эрэн хайх ажиллагаа явууллаа. Энэ үеэр Дорноговь аймгийн Айраг суманд нэг иргэн амь насаа алдсан харамсалтай тохиолдол бүртгэгдсэн. Бусад иргэдийг олж ар гэрт нь хүлээлгэж өгсөн. Зарим нь шуурганы нөхцөл байдал тогтворжиход гэртээ өөрсдөө ирсэн. Эдгээр аймгуудад цас их унасан өвөлжилтийн нөхцөл байдал хүнд байна.

-Та бүхэн эрэн хайх ажиллагааг нисдэг тэргээр явуулсан талаараа онцолж байсан. Энэ талаараа тодруулахгүй юу?

-Дорноговь аймгийн Дэлгэрэх сум, Сүхбаатар аймгийн зарим сумдад цас их унасан. Цасан шуурганы үеэр тээврийн хэрэгсэл зорчих ямар ч боломжгүй байсан. Цаг агаарын нөхцөл гайгүй болмогц эрэн хайх, аврах ажиллагааг нисдэг тэргээр зохион байгуулсан. Энэ үеэр Дорноговь аймгийн Иххэт сумын нутагт төөрсөн иргэнийг тогтоож ар гэрт нь хүлээлгэж өгсөн.

-Манайд шаардлагатай үед ажиллагаа явуулах хэдэн нисдэг тэрэг байдаг юм бэ?

-Онцгой байдлын газрын үйл ажиллагаанд нисдэг тэргийг шаардлагатай үед л ашигладаг. Нисдэг тэрэг ашиглах эсэх нь цаг агаарын нөхцөл байдлаас шалтгаалдаг. Мэдээж цасаар шуурсан, үзэгдэх орчин хязгаарлагдмал үед нисдэг тэргээр явах боломжгүй. Одоогоор Онцгой байдлын газрын үйл ажиллагаанд хоёр нисдэг тэрэг ашиглаж байна. Зэвсэгт хүчний жанжин штабт нисдэг тэрэг ашигладаг.

-Эрэн хайх аврах ажиллагаа явуулахад бага биш хэмжээний зардал гардаг. Үүний тодорхой хувийг аврагдсан иргэн төлдөг үү?

-Иргэн төлөхгүй шүү дээ. Тухайн орон нутгийн Онцгой байдлын газрын төсөвт суусан байдаг. Эндээс л санхүүжээд явдаг. Бага биш хэмжээний зардал гардгийг иргэд ухамсарлаж цаг агаарын аюулт үзэгдлийн үеэр хол замд гарахгүй, баталгаатай замаар зорчиж байх хэрэгтэй. Ингэвэл хаана хаанаа хүндрэл учруулахгүй.

-Та бүхэн энэ сарын эхээр Төв аймгийн зарим сумдад ажилласан шүү дээ. Газар дээрх нөхцөл байдал ямар байна вэ?

-Төв аймгийн Лүн суманд энэ сарын 04-05-ны өдрүүдэд үргэлжлэн орсон хүчтэй цасан шуурганы улмаас цасны зузаан 30-100 см хүрсэн байна. Цаг агаарын аюулт үзэгдлийн улмаас 57 айл, өрхийг намаржаанаас өвөлжөө рүү нүүлгэн шилжүүлэх, цасанд боогдсон замыг нээх ажлыг аймгийн Онцгой байдлын газар, Зэвсэгт хүчний 321 дүгээр ангийн алба хаагчид аймаг, сумын Онцгой комиссын гишүүдтэй хамтран зохион байгуулсан. Яг газар дээрх нөхцөл байдал маш хүнд байна.

-Та бүхний хийсэн үнэлгээгээр бол өвөлжилт хүнд болох нь. Цаашид яах вэ?

-Өвөлжилт удаан хугацаанд үргэлжилнэ. Малчид мэргэжлийн байгууллагуудаас гаргасан цаг агаарын гамшигт үзэгдлийн тухай сэрэмжлүүлгийг дагаж урьдчилан сэргийлж, эрсдэлийг бууруулж өөрсдийн амь нас, эд хөрөнгөө хамгаалах арга хэмжээг дор бүрнээ авч хэрэгжүүлэх шаардлагатай байна.

О.ДАШ

Шатахуун хэрэглэгчдийн холбооны удирдах зөвлөлийн гишүүн, инженер Ц.Сайнбаяртай ярилцлаа.

-Өнөөдөр манайд найруулсан шатахуун хэрэглэж байна. Энэ нь хүүхдийн өвчлөл болоод тээврийн хэрэгслийн эд ангиуд эвдрэх үндсэн шалтгаан болсон гэх байр суурийг хүмүүс илэрхийлэх юм. Та мэргэжлийн хүний зүгээс энэ асуудалд ямар байр суурь хэлэх вэ?

-Найруулсан шатахуун маш их хорыг агаарт ялгаруулж байдаг. Найруулах гэдгийг энгийнээр тайлбарлавал, шатахууны агуулахуудад том торхнууд байдаг. Үүнийг та мэдэх байх.

Энэ том савны талаас илүү буюу 70 орчим хувьд нь оргинал дизелийн түлш хийчихдэг. Үлдсэн хувьд нь нафта, керосин зэрэг бүтээгдэхүүнүүдийг нэмээд хольчихдог. Ингээд том торхны ёроолд нь сэнс байдаг бөгөөд тухайн сэнсний оролцоотойгоор хольдог. Холиод л шууд шатахуун түгээх станцын нөөцийн сав руу зөөдөг. Шатахуун түгээх станцын нөөцийн саванд сэнс байхгүй шүү дээ. Хольсон шатахуун хөдөлгөөнгүй удахаараа хүнд нь металл нь дороо тунаад, хөнгөн металл нь дээшээ ялгараад гардаг. Ийм түлш хэрэглэсэн машины апартур хамгийн удаандаа хагас жил болоод л эвдэрдэг. Найруулсан шатахуун хэрэглэсэн машины эд анги ч удаан тэсэхгүй, байсхийгээд л доголдоод эхэлдэг.

Хотын булан тохой бүрд авто засвар бий болоод байгаа нь нэг талаараа найруулсан шатахуунтай холбоотой. Тэд өндөр ашиг орлоготой байгаа болохоор өдрөөс өдөрт өргөжин тэлж, нэмэгдсээр байгаа юм. Манайд хуучин машин түгээмэл орж ирдэг болохоор энэ бүр ч аюултай.

-Найруулсан шатахууны хор уршиг нь ямар шинж тэмдгээр гарч байна вэ?

-Хэдхэн жилийн өмнө замын хажууд талын цахилгааны шонгийн суурь нь тортог цохиод тас хар болчихдог байлаа. Шон ч гэлтгүй хашаа ч тэр харлачихдаг. Энэ нь төрийн өмчийн нийтийн тээврийн автобуснууд хамгийн муу шатахуун хэрэглэдэгтэй шууд холбоотой. Өөрөөр хэлбэл найруулсан, чанаргүй шатахуунаас хүнд металлууд ялгардаг. Энэ хүнд металлаар нь хүүхдүүд амьсгалаад явж байна. Замын хажуугаар алхахад л өмхий үнэртэж, хоолой хорсдог. Энэ нь мөн л шатахуун, түлшний чанартай холбоотой.

-Энэ талаараа бага зэрэг тодруулахгүй юу?

-Агаарыг асар ихээр бохирдуулж байна л даа. Өнөөдөр такси үйлчилгээнд явдаг жижиг оврын автомашинууд керосин хольсон хуурамч шатахууныг аваад хэрэглэж байгаа. Утаа гэхлээр л гэр хороолол руу дайрдаг. Гол аюул нь хуурамч шатахуун хольсон тээврийн хэрэгслээс гарч байгаа утаа шүү дээ. Үүнд хамгийн ихээр хордож байгаа нь бага насны хүүхдүүд. Тэд жилийн дөрвөн улиралд хүнд металлаар утуулаад явж байна. Ийм байхад хүүхэд эрүүл саруул өсөх ямар ч үндэслэл байхгүй. Үндэсний аюулгүй байдлын хүрээнд л яригдах асуудал. Эрүүл мэндэд ч, эдийн засагт ч хор хохиролтой. Хүнд металлаар утуулж яваа хүүхдүүдэд хэдэн жилийн дараа ямар өөрчлөлт гарахыг таах арга байхгүй. Согогтой хүүхдүүдээр хот дүүрэх аюултай. Эрүүл аюулгүй орчинд амьдрах эрх бол тэр хол үлдсэн. Шатахуун найруулдаг асуудал өөр хаана ч байхгүй. Манайд аль, аль шатандаа стандарт мөрддөггүй учраас л хог новшоо ийш нь шахаж байна.

-Та үүнийг ямар баримтад үндэслэж ярьж байна вэ?

-Мэргэжлийн байгуулла гууд нь шалгаад тогтоочихсон асуудал шүү дээ. Шатахуун импортлогч болон үйлдвэрлэж буй аж ахуйн нэгжүүдэд шалгалт хийхэд лабораторийн шинжилгээгээр хэд хэдэн үзүүлэлт шаардлага хангаагүй дүн мэдээ гарсан. Тухайлбал, зах зээлд буй шатахууны физик, химийн үзүүлэлтүүд давсан, шатахуунд агуулагдах хүхрийн хэмжээ стандарт хэмжээнээс илүү байсан. Энэ зөрчил дутагдалтай холбоотойгоор шатахуун үйлдвэрлэгч хоёр аж ахуйн нэгжид тус бүрд нь 10 сая төгрөгөөр торгуулийн арга хэмжээ авсан шүү дээ. Би санаанаасаа зохиогоод яриад байгаа юм биш. Мэргэжлийн хяналтын байгууллага нь тогтоочихоод байхад л асуудал Үндсэн хуулийн цэц дээр очоод ямар асуудал болсныг та надаар хэлүүлэлтгүй мэдэж байгаа байх. Агаарын бохирдолтой тэмцэх газраас хүхэрлэг хийн агууламж нэмэгдсэнийг тогтоосон. Энэ нь автомашины шатахуунтай холбоотойг онцолсон шүү дээ.

-Манайд шатахууныг яг ийм технологиор найруулна гэсэн заалт байдаг биз дээ. Манайхан огт мөрдөхгүй явсаар энд ирсэн юм уу?

-Батлагдсан технологи гэдэг нь Монгол Улсын эрх бүхий төрийн байгууллагаас баталж өгсөн технологи байх ёстой. Шатахуун үйлдвэрлэх түүхий эд нь дизель түлшний хувьд керосин байдаг. Цэвэр керосиныг сүүлийн жилүүдэд дотоодын бодит хэрэглээнээс хэт давсан хэмжээгээр импортолсон нь нүдэнд ил байна. Эдгээр нь дизель түлш үйлдвэрлэгдэхэд ашиглагдаж байгаа нь хяналт шалгалтын явцад тогтоогдчихсон. Ийм байхад л хяналт шалгалт хийдэг улс нь таг дуугуй явж байна. Б.Пүрэвдорж тэргүүтэй хэдхэн гишүүд энэ талаар дуу хоолой болж ирсэн ч сүүлдээ чимээгүй болсон. Үүнийг хөндөж байгаа хүн ч алга. Нөгөө талд найруулсан шатахуун хэрэглэсэн жолооч эд хөрөнгөөрөө хохирч байна. Хамгийн харамсалтай нь хүүхдүүдийн эрүүл мэнд. Дээд шатандаа энэ шийдвэрийг эргэж харж, нааштай арга хэмжээ авах байх аа. Яг өнөөдөр бол ашиг сонирхолтой хэдхэн нөхөр лоббидож хууль батлуулаад нийгэмд хорлон сүйтгэх ажиллагаа явуулж байна шүү. Цаашид ийм байдлаар явж хэрхэвч болохгүй.

О.ДАШНЯМ

Шатахуун хэрэглэгчдийн холбооны тэргүүн О.Бямбадэлгэртэй ярилцлаа.

– Манайд одоо хэрэглэгдэж байгаа шатахуун болон дизель түлшийг мэргэжлийн болон мэргэжлийн бус хүмүүс янз бүрээр л тайлбарлаж байна. Яг өнөөдөр нийлүүлэгдэж байгаа шатахуун, дизель түлш стандартын шаардлага хангаж байна уу?

– Стандартын шаардлага хангадаггүй.

Үүний гол агуулга нь Монгол Улсын стандартуудыг зөрчиж байгаа юм. Бүтээгдэхүүн зах зээлд гарахад чанарын сертификат байдаг. Тэгвэл манайд хэрэглэгдэж байгаа шатахуун гарал үүслийн бичиг байхгүй л гэсэн үг. Өнөөдөр Дэлхий нийт евро5 шатахуун руу шилжих гэж байна. Евро5 шатахууны ялгаруулдаг PPM буюу агаар бохирдуулагч хүхэрлэг хийн хэмжээ нь 50 РРМ байдаг.

Өнөөдөр Монгол Улсын импортолж буй евро2 стандартын АИ 92-оос гарч буй РРМ-ын хэмжээ нь 450-600 РРМ. Харин яг одоо керосин болон нафта найруулаад зах зээлд нийлүүлж буй шатахуун болон дизель түлшнээс 4,800-6,700 РРМ гарч байгаа. Европын холбооны улс орнууд өнөөдөр 50 РРМ-ыг аюултай гэж үзээд 2040 оноос дизель тэрэг явуулахыг хориглож байна. Гэтэл өнөөдөр бид 6,000- 7,000 PPM буюу хүхэрлэг хийгээр амьсгалаад явж байна. Энэ бол маш аюултай үзэгдэл.

Манайхаас өөр аль ч улс оронд ийм хортой үзэгдэл байхгүй. Хамгийн аюултай нь хүүхдийн биед асар хортой. Учир нь тээврийн хэрэгслийн яндангаас ялгарч буй хүнд метал нэг метрээс дээшээ дэгддэггүй. Өөрөөр хэлбэл яндангаас ялгарсан утаа газрын гадаргаас дээш нэг метрийн зайд оршиж байна гэсэн үг. Энэ нь бага насны хүүхдийг хордуулж байгаа юм. Та бүхэн Эрүүл мэндийн яамнаас гаргасан хүүхдийн өвчлөлийн тоон үзүүлэлтийг хараарай. 2012 оноос хойш хэд дахин нэмэгдсэн байгаа. Учир нь 2012 оноос хойш хольсон буюу хуурамч шатахуун хэрэглээд явж ирсэн.

Үр дүнд нь хүүхдийн өвчлөл, хорт хавдрын тоон үзүүлэлт гэрлийн хурдаар нэмэгдэж байна. Үүнд анхаарч байгаа хүн бараг алга. Хуурамч шатахууны бизнес ядуу буурай, хуучин машин ихтэй, авлигаар асуудлаа шийддэг улсад цэцэглэдэг.

– Энэ талаарх иргэдийн ойлголт сул байх шиг.

– Иргэд 300 литр дизель түлш дээр 700 литр керосин найруулаад дизель түлш гаргаж авдаг. А80 шатахуун дээр актав нэмээд А-92 гаргадаг юм байна гэж ойлгоод байх шиг. Энэ нь буруу. Нефтийн нэмэлт бүтээгдэхүүн буюу керосин, нафта.

– Энэ талаарх иргэдийн ойлголт сул байх шиг.

– Иргэд 300 литр дизель түлш дээр 700 литр керосин найруулаад дизель түлш гаргаж авдаг. А80 шатахуун дээр актав нэмээд А-92 гаргадаг юм байна гэж ойлгоод байх шиг. Энэ нь буруу. Нефтийн нэмэлт бүтээгдэхүүн буюу керосин, нафта. Керосин бол дизель түлшинд ордог, завсрын бүтээгдэхүүн. Дизель түлш болоогүй, шингэрүүлсэн хэлбэр нь гэсэн үг. Харин нафта бол шатахуун болоогүй шингэрүүлсэн хэлбэр гэж ойлгож болно. Энгийнээр тайлбарлахад ийм.

– Тээврийн хэрэгслийн хөдөлгүүрт энэ нь хор хөнөөлтэй юу?

– Чанар стандартын шаардлага хангахгүй хольж найруулсан бүтээгдэхүүнийг авто машинд хийхээр эвдрэл гэмтэл их гарна. Яагаад гэвэл оруулж ирсэн бүтээгдэхүүнээ хооронд нь нийлүүлээд миксерддэг учраас маш өндөр шаталттай, ууршилт ихтэй. Авто машины мотор маш цэвэрхэн байх ёстой. Тэр дотор тос, агаар. шатахуун эсвэл орж шатаад, уур, утаа болоод гарах ёстой.

Гэтэл нефтийн туслах бүтээгдэхүүнээр хийсэн түлш юм уу, шатахуун хэрэглэхээр моторт тортог ихээр үүсдэг. Үүнээс болж, мотор доголдоно, очлуураа хаяхаа болино. Хоёрдугаарт, машины апартурыг хог болгодог. Үүнийг би л яриад байгаа юм биш. Та “Таван толгой”-д явдаг том оврын тээврийн хэрэгслийн жолооч нараас асуухад үүнийг хэлнэ. Тэд том машин эд ангиудаа сард л 2-3 удаа сольж байгаа талаараа хэлнэ. Энэ нь эдийн засгийн асар их хор хохирол дагуулдаг.

– Улсаас зах зээлд борлуулагдаж байгаа шатахуун, дизель түлшинд хяналт тавьдаггүй юм уу?

– Монголд энэ төрлийн бүтээгдэхүүний чанар, стандартад шалгалт хийдэг байгууллага алга. Мэргэжлийн хяналт ШТС-ын шатахуун шахаж байгаа хоолой, агуулах гэх мэт техникийн үзүүлэлтэд хяналт тавьдаг байсан. Энэ байгууллага татан буугдаад салбар яамд руугаа шингэчихлээ.

Стандарт хэмжил зүйн газар бол шахуургын насос нь 20 литр шахаж байна уу, 21 литр шахаж байна уу гэдэг дээр л хяналт тавьдаг. Ашигт малтмал газрын тосны газар нөөц тодорхойлдог, яам бодлого хэрэгжүүлдэг, ШӨХТГ газар Хэрэглэгчдийн тухай хуулиараа л явдаг. Ингээд харахад тухайн бүтээгдэхүүн дээр хяналт тавьдаг байгууллага алга.

Манай холбоо бол бүтээгдэхүүний чанар стандартыг л ярьж шаардлага тавьдаг. Монгол Улсад MNS:2016, MNS:2017 гэдэг хоёр стандарт байдаг. Энэ стандартад нийцсэн бүтээгдэхүүн л оруулж ирэх, борлуулах ёстой.

– Стандарт бус шатахуун зарагдаж байгааг та онцолж байна. Нийслэлд хэд хэдэн удаагийн давтамжтайгаар эвгүй үнэр гарах боллоо. Энэ нь найруулсан шатахуунтай холбоотой юу?

– Үүнийг баримт судалгаагүйгээр шууд хэлэх боломжгүй л дээ. Ерөнхийдөө шатахууны найрлагаар нь бодоод үзэхэд тийм үнэр гарах үндэслэл байхгүй. Хэрэв шатахуунаас тухайн үнэр гарч байгаа бол өдөр бүр, цаг тутам л сэнгэнэнэ.

Үе үе давтамжтайгаар үнэртэнэ гэдэг нь өөр шалтгаантайг харуулж байна. Харин найруулсан хуурамч шатахууны нөлөөгөөр мянга, мянган хүүхэд хүнд металлд хордож өвчинд шаналж байгаа нь үнэн. Үүний баталгаа нь эмнэлгээр дүүрэн байгаа нялх хүүхдүүд.

Сүүлийн жилүүдэд романс залилан манайд газар аваад байгаа. Гаднын улс орнуудаас монгол эмэгтэйчүүдтэй цахимаар харилцаа тогтоож итгэлийг нь олж аваад залилдаг гэмт хэрэг дэлгэрээд байгаа юм. Наад захын жишээ л гэхэд “0” гэх эмэгтэй АНУ руу 18 удаагийн үйлдлээр 77 мянган ам.доллар шилжүүлсэн тухай гомдол ЦЕГ-ын Мөрдөн байцаах албанд бүртгэгдсэн.

Яг ийм төрлийн залиланд өртсөн эмэгтэйчүүдээр Мөрдөн байцаах албаны хүлээлгийн танхим бараг дүүрчхээд байна. Цагдаагийн байгууллага энэ төрлийн залилангаас урьдчилан сэргийлэх талаар сэрэмжлүүлгийг цаг тутам хүргэж ажилладаг ч бодит үр дүн гарахгүй байгааг саяхны нэгэн харамсалтай жишээ харуулав.

Тодруулбал романс залиланд өртөж 40 гаруй сая төгрөгөө алдсан эмэгтэй амиа хорлосон хэрэг өнгөрсөн долоо хоногт Баянхонгор аймагт гарчээ.

Эх сурвалжийн хэлж байгаагаар тухайн эмэгтэй нь малчин бөгөөд нөхөр болон сургуулийн насны гурван хүүхдийн хамт амьдардаг байсан гэнэ. Тэрбээр өнгөрсөн долоо хоногт сургалтад суухаар Баянхонгор аймгийн төвд ирсэн үедээ амиа хорлосон байдалтай олджээ. Хэргийг аймгийн цагдаагийн газраас шалгаж байгаа юм байна. Талийгаачийн тухайд ойр тойрны хүмүүсээсээ их хэмжээний мөнгө зээлсэн байсныг эх сурвалжууд онцолж байгаа юм.Тэрбээр хаяг байршил нь тодорхой бус иргэнтэй фэйсбүүкээр харилцаж залилуулсан байна.

ЭНЭ ТӨРЛИЙН ЗАЛИЛАН ЯМАР ХЭРБЭРЭЭР ЯВАГДДАГ ВЭ?

Aliso Camelove гэгч нь иргэн “Д”-д өөрийгөө АНУ-д ажилладаг, хувийн компанитай, ажил гүйцэтгэлийн их хэмжээний мөнгө орж ирэх үед өгсөн мөнгийг нь буцааж 2-3 дахин нугалж өгнө гэж итгүүлэн 75 мянган ам.доллар авсан байна. Тухайн эмэгтэй өөрийнхөө залилуулж байгааг гурван сарын турш мэдээгүй бөгөөд, мэдсэнийхээ дараа цагдаад ханджээ. Цагдаагийн байгууллагаас тухайн улсын Консулын газраар дамжуулан хайлт хийхэд Aliso Camelove нэртэй хүн АНУ-д бүртгэлгүй гэдэг нь тогтоогджээ.

Олон улсад “ROMANCE SCAM” гэж нэрлэдэг энэ гэмт хэргийн цаана хохирогчтой чин сэтгэлээсээ ярилцаж байгаа дүр эсгэн, итгэл төрүүлж, 3-6 сарын хугацаанд хайр дурлалын сэдвээр яриа өрнүүлж, урхиддаг байна. Эмэгтэйчүүд англи хэлээ сайжруулна, гадны хүнтэй сууж баян тансаг амьдарна, гадагшаа явна гэсэн хүслүүдээрээ дамжуулан гадны иргэнтэй сошиал орчинд найз болох нь их байдаг, үүний цаана ихэвчлэн улс дамнасан залилангийн хэрэг үйлдэгчид бүлгээрээ ажиллаж байдаг юм байна. Тэд өөртэй нь харилцаж байгааг ойр дотны хүмүүс, найз нөхдөдөө хэлэхгүй байхыг хүсэж, хувийн санхүүг нь дараа бага багаар мөнгө нэхэж эхэлдэг аж.

Тэдний арга нь ихэвчлэн гадаадад амьдрах урилга явуулна, чиний нэр дээр илгээмж явуулна, танай улсад үл хөдлөх хөрөнгө худалдаж аваад амьдарна, энхийг сахиулах ажиллагаанд оролцож байгаа цалингаа шууд чиний дансанд чинь байршуулчихъя гэх мэтээр их хэмжээний ашиг амладаг байна. Үүний тулд тодорхой хэмжээний шимтгэл төлөх хэрэгтэй гэж залилж мөнгө авдаг гэнэ.

Энэ төрлийн залилангийн гэмт хэргийн хохирогч иргэн “У” гэх иргэнтэй ярилцлаа. Гаднын иргэнд 8 мянган ам.доллар залилуулжээ.

– Залилагч этгээд ямар байдлаар таны итгэлийг олж авав?

– Өнгөрсөн жил Америкийн цэргийн хүчинд ажилладаг гэх залуутай фэйсбүүкээр танилцаж, чатаар харилцаж эхэлсэн юм. Фэйсбүүк нийтэлдэг зураг нь цэргийн хувцастай итгэл төрүүлэхээр хүн байсан.

– Тан руу найзын хүсэлт илгээсэн хэрэг үү?

– Тийм ээ. Гоё зурагтай болохоор найзын хүсэлтийг нь авчихсан юм. Ингээд л сайхан амарсан уу, ямар ажил хийдэг гэх мэт зүйлсийг тогтмол явуулдаг байсан. Ингээд л харилцаж эхэлсэн.

– Тухайн этгээд танд ямар санал тавьж, мөнгийг тань авсан юм бэ?

– Тэр хүн “Би цэргийн хүчинд ажиллаж байхдаа их хэмжээний мөнгө олсон. Дарга нартаа хэлж болохгүй байна. Энэ мөнгийг чам руу илгээе. Би өөрөө араас нь очно” гэж хэлдэг байсан. Энэ мөнгийг авахад шимтгэл хэрэгтэй гэж хэлсэн. Эхлээд итгэхгүй байсан ч “тэгвэл өөр хүн рүү хандъя” гээд хэсэг хугацаанд надтай холбоо бариагүй. Хэд хоногийн дараа би өөрөө холбоо барьсан юм. Ингээд л мөнгө шилжүүлэхээр болсон. Тухайн үед олдсон боломжоо үгүй хийх гэж байгаа юм шиг мэдрэмж төрөөд мөнгө шилжүүлчихсэн юм.

– Та тухайн хүнтэй ярилцаж үзсэн үү?

– Үгүй. Видео колл хийхэд “Цэргийн хуарандаа байна. Энд утсаар ярихыг зөвшөөрдөггүй. Нууцаар чат бичиж байна” гэх мэт шалтгаан хэлээд ярилцдаггүй байсан. Эндээс мөнгөө авч гарчхаад л шууд Монгол руу явна гэж хэлж байсан.

– Тухайн үед та мөнгөө ямар данс руу илгээсэн юм бэ?

– Надад олон улсын данс илгээсэн. Би энэ данс руу нь л мөнгө шилжүүлсэн. Надад 40 мянган доллар өгнө гэж хэлсэн. Тухайн үед их хэмжээний мөнгө нүдэнд харагдаад л зуслангийн байшин бариулахаар цуглуулж байсан цөөхөн төгрөгөө аваад, нэмж найзаасаа хүүтэй мөнгө зээлээд шилжүүлчихсэн.

Ерөөсөө ажлын таван өдрийн дотор л 40 мянган доллартой болно гэж төлөвлөж байсан ч залилуулснаа сүүлд мэдсэн. Ерөөсөө миний мөнгийг аваад л шууд блоклоод алга болчихсон. Ингээд цагдаагийн байгууллагад хандахад залилуулсан олон хүн байдгийг мэдсэн.

Залилуулсан талаараа хүнд хэлэхээс ч санаа зовоод тэнгэр хол газар хатуу санагдаж байлаа. Хуульчид ч хандах боломжгүй, арга мухарддаг юм билээ. Гадаад руу шилжүүлсэн учраас цагдаа нар ч ажиллахад бэрх гэдгийг мөрдөгчтэйгөө уулзаад олж мэдсэн. Өнөөдөр ч энэ төрлийн залилан байна. Манайханд их мөнгө амлахад шунал нь хөдөлдөг үзэгдэл түгээмэл бий. Ямар ч аргаар хамаагүй тухайн мөнгийг авах гэж л үздэг. Энэ чанар нь романс залиланд өртөх үндсэн шалтгаан болдог шиг санагдсан. Сүүлд нь хэлэхэд нэр нүүр нь мэдэгдэхгүй хүний данс руу мөнгө шилжүүлж болохгүй юм байна шүү.

Сая Монгол Улсын Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ эдийн засагчидтай өглөөний уулзалт хийв. Энэ үеэр Танхимын даргаар ажиллаж байсан, УИХ-ын гишүүн асан Ш.Дэмбэрэл “Иргэн бүрд 2 га газар үнэгүй олгоё” гэх саналыг дэвшүүлэв. Энэ нь цаг үеэр олсон, зөв санал байна. Өнөөдөр нэг хүнд ногдох газрын хэмжээгээр Монгол Улс Дэлхийд хоёрдугаарт жагсдаг. Газар нутгийн хэмжээгээрээ 18-дугаарт (1,565,116 мкв талбайтай) жагсаж байна. Бид ердөө гурван саяулаа ч талаас илүү хувь нь нийслэл хот дахь дөрвөн уулынхаа дунд шавж, зай завсаргүй чихцэлдэж амьдардаг. Нэг хүнд ногдох газрын хэмжээгээр дэлхийд хоёрдугаарт жагсдаг хэрнээ алга дарам газарт шавааралдаж, утаа тортогтой зууралдаж стресстэй амьдарч байгаа нь аль ч талаасаа яаж ч харсан зохицуулалт хэрэгтэй байна. Өргөн уудам тал нутаг, онгон дагшин байгальдаа тархаж эрх чөлөөтэй, дураараа амьдрах хэрэгтэй байна.

Үүний тулд иргэн бүрд 2 га газар үнэ төлбөргүй эзэмшүүлэх нь зөв гарц гаргалгаа. Эзэмшсэн газраа ойжуулах нөхцөлтэй бол 5 га-г өгсөн ч болно. Зүгээр л зэлүүд тал хээрийн бүсээ иргэн бүрд өмчлүүлж эргэлтэд оруулж ашиглах цаг нь болсон байна. Ах, дүү, хүргэн, бэр 10-уулаа нийлээд тус бүртээ 2 га газраа авахад 20 га газартай болно. 20 га газраа гадна, дотнын хөрөнгө оруулагчдад худалдалгүй түрээслээд амьдрах хэрэгтэй. Говийн бүсэд газар өмчилсөн бол хүлэмж бариад ногоо тариалахад нэн тохиромжтой. Гүний худгаар усалгааны асуудлаа шийдэхэд дулаан уур амьсгалтай орчинд хүнсний ногоо тохиромжтойг агрономчид ч зөвлөдөг. Төрөл бүрийн нарийн ногоо, жимс ч тариалах боломжтой. Ийм жишиг Ховд аймгийн Булган суманд байдаг. Иргэддээ ногоо тариалах талбайг нь эзэмшүүлдэг. Иргэд нь аймгийн хэмжээнд хүнсний ногооны хэрэгцээг бүрэн хангадаг.

Хангай, тал хээрийн бүсэд бол эрчимжсэн мал ахуй, хадлангийн чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулж болно. Үүнийгээ түрээслэх эсэх нь хувь хүний асуудал. Гадаадуудад зоригтой түрээслэх хэрэгтэй. Харин худалдаж болдоггүйг бид Хамас, Палестины нэн шинэ түүхээс харж байна. Тэд изриалчуудад газраа өндөр үнэ хүргэж зарсаар байгаад одоо өөрийн гэсэн газар бараг байхгүй болсон юм билээ шүү дээ. Хэдүүлээ нийлж газар авчихаад түүнийгээ гадаадуудад өндөр үнээр түрээслээд жаргаад хэвтэж байхад буруу юу байх вэ. Харин газрын хэвлий бол тэртээ тэргүй төрийн мэдлийнх учир юу гэж л ухаж төнхөөд ашигт малтмал эрж хайгаад байх вэ дээ. Түрээсэлсэн бол үнийг нь унагахгүй байх гэх мэт асуудлууд нь дараагийнх.

Иргэдэд газар эзэмшүүлж эргэлтэд оруулдаг жишигт манайх эхнээсээ шилжээд явж байна. Үүний тод жишээ Сэлэнгэ аймгийн Орхон суманд бий. Орхон сумын захиргаанаас иргэдэд хадлангийн талбайг гэрээ байгуулж тодорхой хугацаанд эзэмшүүлдэг. Нэг бүлд ойролцоогоор хадлангийн 50 га талбайг 10 жилээр өмчлүүлнэ. 50 га талбайгаас нэг жилд хамгийн багаар тооцоолоход 10000 боодол өвс хураадаг. Малчид хангалттай хүрэлцээтэйгээр хувьдаа нөөцлөөд илүү гарсныг нь борлуулдаг. Боодол өвсийг газар дээрээс нь 6000 төгрөгөөр зарна. 10000 боодлоос 4000-ыг нь хувьдаа нөөцлөөд үлдсэнийг нь борлуулахад 36 сая төгрөг олно.Үүнээсээ зардлаа хасахад 20 гаруй сая төгрөгийн цэвэр ашиг олдог. Хамгийн багаар бодож үзэхэд л ийм. Сумын зүгээс малчдадаа газрыг нь эзэмшүүлж орлого олох боломжийг нь нээж өгдөг ийм бодит жишээ хотоос холгүй, 200-аадхан км-ийн зайд л байна.

Үүнийг дагаад ажлын байр ч гараад ирдэг юм билээ. Малчдын хадлангийн талбайд ажиллахад нэг өдрийн цалин нь 100 мянган төгрөг. Хуучных шиг бухал чирж, нуруу шиддэг ажил энд байхгүй. Хадлангийн талбайд боосон өвсийг бөөгнүүлж зөөгөөд л ийм цалин авдаг. Орхон сумын захын малчин айл л ийм хэмжээний цалин өгөөд ажиллуулах боломжтой. Хадлангийн газар өмчилсөн захын айл ийм боломжтой. Малчин өрхүүд газар өмчлөхөд тэгж их явдал чирэгдэл болдоггүй юм байна. 50 га газар өмчлөхөд сумын захиргаандаа 400

гаруй мянган төгрөг тушаана. Нэмээд жил бүр 50 боодол өвс сумандаа өгдөг.

Энд дан ганц хадлан ч биш тариа, ногооны талбайг мөн л сумын захиргаанаас иргэдэд хугацаатай өмчлүүлдэг. Энэ нь хадлангаас ч илүү ашигтай. Сумын иргэдийг ажлын байраар хангаж өгдөг гол улс нь тариа, ногооны аж ахуй эрхлэгчид.

Орхон сумынхан өргөн уудам газар нутгаа ингэж ашиглаад элбэг хангалуун амьдарч байна. Тэд газраа ухаж сэндийчилгүй хадлангаа хадаж, тариа хураагаад л дутагдаж гачигдах юмгүй сайхан амьдарч байгаа юм. Хажуугаар нь сумын төвийн иргэдээ ажлын байраар хангачихна. Үүнийг дагаад иргэдийн худалдан авах чадвар нь ч сайн. Нийслэлийн гэр хорооллынх шиг өрийн дэвтэртэй дэлгүүр тэнд байдаггүй юм билээ. Ерөнхийдөө төрөөс аж ахуйн нэгжүүдээ дэмжиж ажилгүйдэлтэй тэмцдэг Өмнөд Монголын жишиг Орхон суманд амжилттай хэрэгжиж байна лээ. ААН-үүд нь үйл ажиллагаагаа тэлээд л илүү олон хүн цалинжуулаад явдаг. Ийм жишгээр л өрх бүр орлоготой залгадаг. Тогтмол орлоготой тул хүүхдийнхээ боловсролд ч онцгой анхаардаг. Малчин айлуудаар нь ороход ч сайхан тухтай, дутагдаж гачигдах зүйлгүй амар амгалан аж төрж байна лээ.

Төрөөс иргэн бүрд газар өмчлүүлж өрх бүр орлоготой амьдарч байгаа ийм жишгийг эх орны дөрвөн зүг найман зовхист хэрэгжүүлье. Дөрвөн уулын дунд зай завсаргүй шавж өрнөөс өрний хооронд стресстэж амьдардаг энэ утгагүй хэв маягаа энд нь үлдээх цаг болж. Хотоос гадагш иргэн бүрд газар эзэмшүүлж энэ их төвлөрлийг сааруулъя. Цэлгэр уудам тал нутгаа ингэж эргэлтэд оруулъя. Хотоос холдох тусам хоёр биш дөрөв, найман, арван зургаан га гэх мэтээр км тутамд газар нь томордог байвал бүүр сайн. Тэрийгээ диваажин болгох санхүүгийн тусламжийг нь олон жилийн хугацаатай зээлэх хэрэгтэй. Бас зам цахилгаан гэх зэрэг дэд бүтцийг нь шийдэж өгөх хэрэгтэй байна. Энэ асуудлыг иймэрхүү маягаар шийдээд өгөхөд хотын түгжрэл, утаа гэх зүйл хар аяндаа алга болно. Монгол даяар фермер, жижиг аж ахуй хөгжсөн, хүн бүр мөнгө хийх гэж гүйлдсэн диваажин бий болно. Нүүгэлтсэн утаанд дунд уралдаж амьдардаг үзэгдлээ халж эрүүл, цэвэр агаарт аж ахуй эрхэлж амьдаръя. Эрүүл мэнд, эдийн засгаа ингэж хамгаалах боломж байна.

О.ДАШНЯМ

Нийгмийн эрүүл мэндийн ШУ-ны магистр, хоолзүйч А.Уянгатай ярилцлаа.

-40-өөс дээш насны эрэгтэй хүмүүсийн хоол боловсруулах эрхтэн нь доголдсон байх юм. Үүний тодорхой хувь нь буруу хооллолттой холбоотой байгааг эмч нар хэлж байна. Манай нөхцөлд эрэгтэй хүн ямар төрлийн хүнс хэрэглэх нь тохиромжтой байдаг юм бэ?

-2022 оны байдлаар монгол эрчүүдийн дундаж наслалт 67.3 байхад эмэгтэйчүүдийнх 76.7 буюу хоорондоо 9.3 жилийн зөрүүтэй байгаа юм. Эрчүүдийн хувьд дундаж наслалт бага байгаа шалтгаан нь сэргийлж болох өвчлөл буюу зүрх судас, хоол боловсруулах замын өвчин, хавдар, чихрийн шижин, осол гэмтэл байна. Халдварын бус өвчлөлд хүргээд байгаа гол шалтгаан нь зохисгүй хооллолт, хорт зуршил, хөдөлгөөний идэвхгүй байдал зэрэг амьдралын буруу хэв маяг юм. Монгол эрчүүдийн хувьд өглөөний цай уудаггүй, удаан өлсгөлөн явж байгаад гэнэт хэтрүүлэн иддэг хандлага түгээмэл байдаг. Энэ буруу дадал нь урт хугацаандаа цөс, нойр булчирхайг өвчлөлд хүргэж, улмаар таргалалт, хоёрдугаар хэлбэрийн чихрийн шижин гэх мэт өвчлөлд хүргэх шалтгаан болж байна.

Мөн зүрх судасны өвчлөлд хүргэх гол шалтгаанууд нь тамхи татдаг, ханасан өөх тос буюу амьтны гаралтай өөх тосны хэрэглээ өндөр болон давсны хэрэглээ өндөр хэрнээ жимс хүнсний ногооны хэрэглээ болон эслэгийн хэрэглээ хангалтгүй байгаатай холбоотой.

-Махан хоолыг өдөрт ямар хэмжээгээр хэдэн удаа хэрэглэх нь зохимжтой байдаг вэ. Хэтрүүлж хэрэглэх нь хоол боловсруулах эрхтний үйл ажиллагаанд сөрөг нөлөө үзүүлээд байна уу?

-Дэлхийн Эрүүл мэндийн байгууллагаас насанд хүрсэн хүн өдөрт 90грамм улаан мах идэх нь тохиромжтой гэж зөвлөдөг. Монголчуудын хувьд мал аж ахуй хөгжсөн, дээр нь эрс тэс уур амьсгалтай учир өдөрт хэрэглэх махны хэрэглээ харьцангуй өндөр байдаг. Хэдийгээр монголчууд шим тэжээлийн агууламж өндөртэй бэлчээрийн малын мах иддэг боловч улаан махны хэрэглээ ихэдвэл бүдүүн гэдэсний хорт хавдар зэрэг олон өвчний шалтгаан болдог. Тиймээс махны хэрэглээ өндөр манай улсын хувьд махан хоолтойгоо хамт хүнсний ногоо, жимс жимсгэнэ идэх, хальстай үр тариа буюу эслэг агуулсан үр тариаг заавал хооллолтдоо оруулж өгөх нь зохимжтой байдаг.

Хүнсний ногоо, жимс жимсгэнэ гэхээр заавал үнэтэй гаднын хүнс байх албагүй. Байцаа, лууван, өргөст хэмх зэрэг өргөн хэрэглээний ногоо, аньс, чацаргана зэрэг Монголд элбэг ургадаг биологийн үнэт чанар өндөртэй жимсгэнийг зөв боловсруулж идэх нь чухал. Түүнчлэн өвлийн улиралд улаан идээ буюу мах их хэрэглэсэн учир зундаа цагаан идээгээ түлхүү хэрэглэж гэдсээ цайлгадаг уламжлал нь эрүүл мэндийн хувьд өндөр ач холбогдолтой.

-Хоолзүйчдийн зүгээс өглөө, өдөр, орой өөр өөр төрлийн зүйлсийг хүнсэндээ хэрэглэхийг зөвлөдөг. Энэ тухайд та юу зөвлөх вэ?

– Бид өдөр тутамдаа мах махан бүтээгдэхүүн, сүү цагаан идээ, жимс, хүнсний ногоо, өөх тос болон үр тариа зэрэг зургаан бүлэг хүнснээс зөвлөмж хэмжээнд заасны дагуу зохистой хэмжээгээр хэрэглэж байх нь тэнцвэртэй хооллолтын үндэс болдог. Гэхдээ монголчууд тэр тусмаа эрчүүдийн хувьд мах, үр тариа буюу гурил будаа, өөх тосны бүлгээс голчлон хэрэглэж, хүнсний ногоо, жимс жимсгэнэ, сүү, сүүн бүтээгдэхүүний хэрэглээ хангалтгүй байдаг. Тиймээс өглөө, өдөр, оройн хоолондоо нэг төрлийн хүнсний бүтээгдэхүүнийг дагнаж хэрэглэхээс зайлсхийж өдөр тутамдаа дээрх зургаан бүлэг хүнснээс зохимжит хэмжээгээр хэрэглэж тэнцвэртэй хооллох нь зөв.

-Тогтмол цагт хооллох нь зөв үү?

-Тогтмол цагуудад хооллох нь эрүүл тэнцвэртэй хооллохын суурь гэж хэлж болно. Монголчуудын хувьд өглөөний цайг тогтмол цагт уудаггүй, өдрийн хоолоо тогтмол, цагт иддэггүй, оройн цагаар шингэц удаан бидний хэлдгээр хүнд хоолыг хэтрүүлэн идэх зэрэг тогтмол цагт зохистой хооллодоггүйгээс олон өвчний үндэс тавигдаж байна.

-Насжилтаас шалтгаалаад хэрэглэх хүнс нь өөрчлөгддөг үү?

-Нас нэмэгдэх тусам хүний биед өөрчлөлтүүд явагддаг. Тухайлбал илч зарцуулалт багасч, бодисын солилцоо удааширснаар өдөрт авах илчлэгийн хэмжээ буурна. Амны хөндий, шүдний асуудлаас болоод хоол боловсруулалт удааширна, мөн хоолны дуршил буурдаг. Иймээс нас ахих тусам зажлахад хялбар, шингэц сайтай боловч амин дэмтэй шим тэжээллэг хоол хүнсийг зөв сонгож хэрэглэх нь чухал. Мөн насжилттай холбоотойгоор гэдэсний бичил биетийн тоо, толгой буурдаг. Иймээс гэдэсний бичил биетийн хэвийн орчныг дэмжих хүнс хэрэглэх нь тохиромжтой байдаг. Жишээлбэл пробиотикоор баялаг тараг, эслэгээр баялаг шар будаа гэх мэт.

-Залуус хоолондоо ямар хүнс хэрэглэх нь тохиромжтой вэ. Ахимаг насны эрэгтэйчүүд хүнсэндээ ямар бүтээгдэхүүн хэрэглэж хэвших нь зохимжтой байдаг юм бэ?

-Аль ч насны бүлгийн хувьд хамгийн чухал нь өглөөний цайг тогтмол ууж хэвших нь чухал байна. Залуусын хувьд дэлгүүрийн болгосон хоол, амтлагч ихтэй түргэн хоол, хэт боловсруулсан хоол хүнсийг хэтрүүлэн идэх хандлага түгээмэл байх юм. Мөн гадуур хооллох хандлага их байгаагаас хелико бактерийн халдвар авах, улмаар ходоодны өвчлөл, ходоодны хорт хавдраар өвчлөх эрсдэл нэмэгдэж байна. Иймээс хэт боловсруулсан хоол хүнснээс аль болох татгалзаж хооллолтдоо хүнсний ногоо, жимс, хальстай үр тариаг түлхүү оруулж өгөх, мөн чихрийн агууламж өндөртэй уух шингэнээс татгалзаж бүлээн ус, цай, хярам уух нь зохимжтой.

Ахмадуудын хувьд юуны түрүүнд давс болон өөх тосны хэрэглээндээ анхаарах нь даралт ихсэх, зүрх судасны өвчлөлөөс сэргийлэх ач холбогдолтой. Жишээлбэл настай хүмүүс ихэвчлэн давстай цай уух мөн дэлгүүрийн боов боорцог идэх нь түгээмэл байдаг. Дэлгүүрийн гурилан бүтээгдэхүүн сонгож хэрэглэхдээ давс болон тосны хэмжээг сайтар анхаарах нь чухал. Учир нь өдөрт авах натри буюу давсны хэмжээ ихэдсэнээр даралт нэмэгдэх шалтгаан болдог. Мөн өргөн хэрэглэдэг хоол хүнсээ аль болох баяжуулж хэрэглэхийг зөвлөж байна. Жишээлбэл бантанг луувангаар баяжуулах, буузыг байцаагаар баяжуулах, гурилдаа эслэг буюу бүхэл үрийн гурилыг хольж хэрэглэх гэх мэт хэрэглэж дадсан хоол хүнсээ илүү эрүүл аргаар боловсруулж хэрэглэх нь ахмадуудын хувьд тохиромжтой байдаг.

О.ДАШНЯМ

Нийслэлийн 45 дугаар сургуулийн баруун талд байрлах “Орбита” нүдний эмнэлэг үйлчлүүлэгчдийн хөлд дарагджээ. Сүүлийн үеийн дэвшилтэт тоног төхөөрөмж ашиглаж нүдний зураг дардаг цөөхөн эмнэлгийн нэг нь “Орбита”. Тийм ч учраас энд дараалал их. Бусад эмнэлгийн эмч нар нарийн шинжилгээ шаардлагатай үйлчлүүлэгчдээ “Орбита” эмнэлэг рүү явуулдаг юм байна. Үйлчлүүлэгчдийн цөм нь бага ангийн хүүхдүүд. Цэцэрлэгийн насны хүүхдүүд ч байна. Шинжилгээ өгөхийн өмнө нүдэндээ шингэн дусаалгасан тэд час хийтэл уйлах аж. Зовиурласан хүүхдүүдийн заримынх нь нүд бүлцийж хавджээ. Эмч нарын онцолж байгаагаар энд ирсэн хүүхдүүд дэлгэцийн хамаарлаас шалтгаалж хараа нь доголдсон гэнэ. Цаг алдалгүй эмчлэхгүй бол солир болох, цаашлаад хараагаа алдах ч эрсдэлтэй юм байна.

Бид ХУД-ийн иргэн О.Цэгмид хүүхдээ үзүүлэхээр дугаарлаж байхад нь цөөн хором ярилцлаа.

-Таны хүүхдийн хараанд ямар өөрчлөлт гарав?

-Нүдний хараанд нь өөрчлөлт ороод энд ирлээ. “Солонго” эмнэлэгт хандсан ч энд нарийн шинжилгээ хийлгэхийг зөвлөсөн.

-Хараанд нь өөрчлөлт гараад хэр удаж байна вэ?

-Миний хүү зургаан настай. Өнгөрсөн намар нэгдүгээр ангид орсон. Сүүлийн жил орчмын хугацаанд л хараа нь муудсан. Хичээл дээр суухдаа самбарт бичсэн юмыг тод харахгүй байсан тул эмнэлгийн байгууллагад хандсан. Эхний ээлжид нарийн шинжилгээ хийлгэх хэрэгтэй гэж зөвлөсөн юм. Ингээд л энд ирлээ.

-Эмч нар юу зөвлөж байна вэ?

-Дэлгэцийн хамаарлаас хүүхдийн нүд муудаж байгааг хэлж байна. Удаан хугацаагаар зурагт үзэх, утас оролдох зэрэг нь хүүхдийн харааг амархан муутгадаг юм байна. Эцэг эхчүүд ажилдаа яваад хүүхдэдээ тэр бүр анхаарахгүй байх нь бий. Эзгүй үеэр л дэлгэцийн хамааралтай болж, нүд нь муудсан бололтой. Эмчилгээ хийлгэх шаардлагатай болсон үед нь л мэдлээ. Хүүхдийн хараа эмзэг, амархан мууддаг юм байна. Хүүхэд самбар дээрх юм аа тод харахгүй болохоор хичээлдээ ч явах дургүй болдог юм байна” гэв.

Энэ эмнэлгийн үйлчлүүлэгчид дунд төрөлхийн хараа муутай хүүхдүүд ч байна. Тэд зузаан шил зүүгээд явж байв. Түүнчлэн охид төрөл бүрийн өнгийн линз зүүх нь хараанд сөргөөр нөлөөлдөг гэнэ. Үүнтэй холбоотойгоор хараа нь муудаж эмчийн үүд сахих хүүхдүүд ч олон байна.

Б.Батцэцэг: Шил зүүхзайлшгүй шаардлагатай хүүдүүд тоохгүй явсаар харааны гажигтай болж байна

Хүүхдийн хараанд гол төлөв ямар эмгэг тохиолдож байгаа талаар нүдний эмч Б.Батцэцэгтэй ярилцлаа.

-Хүүхдийн нүдэнд тохиолдож байгаа гол эмгэг нь юу байна вэ?

-Миний ажиглалтаар хүүхдийн нүдэнд тохиолдож буй гол эмгэг нь хараа муудалт буюу харааны гажиг. Ийм хүүхдүүд шил зүүдэг. Үүнээс гадна хялар харах, болрын цайралт, мөн дутуу төрсөн, хэт бага жинтэй төрсөн хүүхдүүдэд дутуу нярайн торлогийн эмгэгүүд тохиолдож байна. Өндөр хөгжилтэй, хүний нөөц сайтай улс оронд хүүхдийг мэндэлснээс нь хойш эхний 3-6 сар дотор анхдагч үзлэгүүдийг хийдэг. Манай нөхцөлд тийм боломж хомс байна.

-Хүүхдийн хараа муудаж байгаа үндсэн шалтгаан нь юу вэ?

-Хүүхдийн хараа муудах үндсэн шалтгаан нь хугарлын гажиг буюу харааны шил зүүх зайлшгүй шаардлагатай байхад шилээ зүүдэггүйгээс үүссэн байдаг. Сүүлд хийсэн судалгаагаар харааны шил зүүх шаардлагатай нийт хүүхдийн 70 орчим хувь нь шилээ зүүдэггүй. Энэ нь нөлөөлж байгаа нь ажиглагдсан. Мөн компьютер, ухаалаг утас нөлөөлдөг. Түүнчлэн гадаа тоглохоо болиод тоглохдоо ч гэрт байдаг болсон нь хүүхдийн хараанд сөргөөр нөлөөлж байна.

-Хүүхдийн хараанд ямар эмгэг илэрвэл эмчид хандах хэрэгтэй вэ?

-Сургуулийн өмнөх насны хүүхдүүд зурагтыг хэт ойроос үзэх, утас оролдох, онийж, буландаж харах, нүдээ нухах, нулимс гоожих зэрэг наад захын шинж тэмдэг илэрвэл нүдний эмчид хандах хэрэгтэй. Сургуулийн насны хүүхэд “Би хичээлээ харахгүй байна” гэж хэлдэг.Харин сургуулийн өмнөх насны цэцэрлэгийн хүүхэд хэлж чадахгүй. Иймээс багш болон эцэг эхчүүд өөрсдөө хүүхдэдээ хяналт тавьж, ажиглах хэрэгтэй. Сургууль, цэцэрлэгт хүүхдийн харааг шалгадаг тогтолцоо руу шилжих цаг нь болсон. Тухайн хүүхдийн хараа оношилгоонд тэнцэхгүй бол эмнэлэг рүү явуулах хэрэгтэй. Ийм тогтолцоо руу шилжсэнээр хүүхдийн харааны эмгэгийг эрт үед нь илрүүлж эмчлэх боломжтой. Өнөөдөр хараа нь бүр муудсан хүүхдүүд эмнэлэгт ирж байна.

-Хүүхдийн харааг хамгаалах энгийн арга нь юу вэ?

-Хүүхдийн харааг хамгаалах нь зөвхөн нүдний эмч нарын ажил биш л дээ. Нийгмийн асуудал. Хамгийн чухал нь эцэг, эхийн оролцоо. Нүдний өвчин хараа муудах байдлаар илэрдэг. Дахин онцлоход бага насны хүүхэд хараагаа муудаж байгааг мэддэггүй. Иймээс сургуульд орохоос нь өмнө хүүхдээ нүдний эмчид үзүүлэх хэрэгтэй. Харааны асуудалтай бол тэр дор нь эмнэлгийн байгууллагад хандах нь зөв. Цаг алдвал хараа сулрах, улмаар сохролд хүргэх эрсдэлтэй. Эмчлэхэд хүндрэл гардаг.

-Хүүхдүүдийн дунд харааны бэрхшээл хэр түгээмэл байна вэ. Эмнэлгийн дарааллаас харахад ноцтой хэмжээнд хүрсэн юм шиг?

-Сүүлд Эх хүүхдийн эрүүл мэндийн төвөөс хийсэн судалгаагаар манай оронд сохролын тархалт 1000 хүүхэд тутамд 0.9 хувьтай гарсан байна лээ. Мөн 100 мянган хүүхэд тутамд 5-6 болрын эмгэг тохиолдож байна. Түүнчлэн сургуулийн насны хүүхдийн 15-20 хувийнх нь хараа муудсан байсан. Энд зургаан жилийн өмнөх судалгааг онцоллоо. Одоо нөхцөл байдал илүү хүндэрсэн. Хүүхдүүд дэлгэцийн хамааралтай болсон.

Ирж байгаа хүүхдүүдийг анзаарахад дэлгэцийн хамаарлын улмаас хараа нь солир болсон байна. Үүнд онцгой анхаарах цаг болсон. Эцэг эхчүүд хүүхдийнхээ дэргэд утас шагайгаад хэвтээд байж болохгүй. Таны хүүхэд яг л дуурайна. Ингээд харааны согогтой болох суурь нь тавигддаг” гэв.

Олон улсын стандартаар хүүхэд 0-2 настай бол зурагт, утас харуулж болдоггүй юм байна. Харин 3-4 насанд нь өдөрт ердөө 15 минут, 5-7 настай бол 35-40 минут, түүнээс дээш бол нэг цагаас илүүгүй хугацаанд дэлгэц хэрэглэх нь тохиромжтой гэж үздэг байна. Үүнээс олон цагаар утасны өмнө уях нь бие, физиологид ч сөрөг нөлөө үзүүлдэг гэнэ. Бага насны хүүхэд удаан хугацаанд дэлгэц ширтсэний улмаас хамгийн түрүүнд нүдний хараа мууддаг. Учир нь зурагт улаан, ногоон, цэнхэр гэсэн гурван өнгөний давтамжтай дүрс ялгаруулдаг. Үүнээс хамгийн хортой өнгө нь цэнхэр бөгөөд энэ нь нүдний эсийг гэмтээдэг аж.

Өрх бүрд тулгардаг асуудал нь хүүхэд нь утас нэхдэг. Уйлуулахгүйн тулд утас, нөүтбүүк асаагаад өгчихдөг. Ингээд тухайн хүүхдийн хараа нь муудах суурь нь тавигддаг талаар эмч нар онцолж байна. Энэ явдал цаашид даажирвал 10 жилийн дараа хотын гудамжинд харааны шил зүүсэн улс түгээмэл болохыг сэрэмжлүүлж байгаа юм.

Сэтгэлзүйч Н.Дэлгэрмэнд: Хүүхдийнхээ дэлгэцийн хэрэгцээг хязгаарлахдаа утсыг нь булааж аваад байж болохгүй. Ойлголцох хэрэгтэй

Тэгвэл дэлгэцийн хамааралтай хүүхэдтэй харилцах талаар сэтгэлзүйч Н.Дэлгэрмэндээс тодруулга авлаа.

-Айл бүрд тулгардаг асуудал нь хүүхдийн дэлгэцийн хэтэрсэн хэрэглээ болоод байна. Ийм хүүхдийн дэлгэцийн хэрэглээг хэрхэн хязгаарлах вэ?

-Эхлээд эцэг, эх хүүхдэдээ тавьж буй шаардлагаа өөрсдөө биелүүлэх хэрэгтэй. Гаднаас орж ирээд л утсаа оролдоод суувал хүүхэд чинь таныг л дуурайна. Орой унтахаасаа өмнө утас оролдохгүй байх талаар хүүхдэдээ зөвлөдөг бол өөрөө ч оролдохгүй байх хэрэгтэй. Үүний тулд гэртээ дүрэм тогтоож болно. Хичээлийн цагаар хол байлгах, хоолны цагаар утас үзэхгүй байх, тодорхой цагт унтах гэх мэт дүрэм зохиогоод мөрдөөд явж болно.

-Хүүхдийнхээ утсыг хурааж авах ч юм уу, шийтгэл маягаар хэрэглээг нь хязгаарлах гэж оролддог. Энэ нь гэр бүлийн харилцаанд асуудал үүсгэдэг шүү дээ.

-Утсыг нь хурааж авах ч юм уу, ийм байдлаар хорьж болохгүй. Өсвөр насныхан буюу 10-аас дээш насныханд найз нөхдийн харилцаа холбоо хамгийн чухал. Ийм үед нь утсыг нь хурааж авах нь хүүхдэд хүндээр тусдаг. Харилцааны гол хэрэгслийг нь хурааснаар хүүхэд гэрээсээ дайжих ч нөхцөл байдал үүсч болно.

-Тэгвэл дэлгэцээс хол байлгах гол арга нь юу вэ?

-Гэртээ дүрэм тогтоох нь зөв. Оройн хоолоо гэр бүлээрээ идэхдээ утсаа хол байлгах хэрэгтэй. Хоол идэх зуураа утсаа шагайгаад байж болохгүй. Хүүхдийнхээ утас хэрэглэх хэрэгцээг сайтар сонсож, аль гарагт илүү цаг хэрэглэх, аль гарагт цөөн цагаар хэрэглэж болох талаар ярилцаж, тохиролцох ёстой. Хүүхдийнхээ утсыг хурааж аваад загнаад байвал харилцаа улам л хөндийрнө.

О.Дашням

Өмгөөлөгч П.Эрхэмбаяртай ярилцлаа.

-Таны үйлчлүүлэгч сэтгүүлч Н.Өнөрцэцэгийг ЦЕГ-аас дуудаж мэдүүлэг авчээ. Үндэслэл нь юу байв?

-Шүүхийн ерөнхий зөвлөлөөс гомдол гаргасан байна. Энэ гомдолтой холбоотойгоор Зөрчлийн хэрэг юм уу, Эрүүгийн хэрэг юм уу, үүнийг шалгуулах хүсэлтийг өнгөрсөн аравдугаар сард Мөрдөн байцаах албанд гаргажээ. Үүний дагуу л дуудсан байна.

-ШЕЗ-ийн зүгээс сэтгүүлч Н.Өнөрцэцэгийг Шүүхийн хараат бус байдалд нөлөөлсөн гэж үзсэн юм уу. Тийм бол яаж?

-Шүүхийн бие даасан хараат бус байдалд нөлөөлсөн байж болзошгүй үйлдэл гэж үзсэн. Тиймээс ШЕЗ хуульд заасан чиг үүргийнхээ хүрээнд энэ үйлдлийг нь шалган тогтоож өгнө үү гэх агуулгатай гомдол гаргасан байна. Мөрдөгчийн зүгээс Эрүүгийн хуулийн тусгай ангийн 13.14 -д заасны дагуу илт худал мэдээллийг олон нийтэд тараах гэдэг зүйл ангиар шалгаж байна. Мөн шүүгч, прокурор, өмгөөлөгч мөрдөгчийн бие даасан хараат бус байдалд нөлөөлөх гэдэг ийм хоёр зүйл ангиар шалгаж мэдүүлэг авъя гэж дууджээ. Одоо шууд энэ нь гэмт хэргийн шинжтэй үйлдэл гэхэд эрт. Хэрэг шалгах ажиллагаа нь хийгдээд явж байгаа учраас тэр.

-ШЕЗ шүүхийн хараат бус байдалд хяналт тавьдаг. Таны үйлчлүүлэгч бие даасан хараат бус байдалд нөлөөлөх ямар үйлдэл хийсэн юм бэ?

-ШЕЗ бол хууль тогтоомжид заасан бүрэн эрхээ хэрэгжүүлнэ.

Хуульд заасан чиг үүрэг нь ийм. Ер нь шүүгчид улс төрийн өндөр албан тушаалтнууд, ямар нэгэн хуулийн этгээдийн нөлөөнд автаж өрөөндөө авлига авах, болох болохгүй уулзалтууд хийх зэрэгт хяналт тавьж, ийм нөхцөл байдлыг үүсгэхгүй байх, бие даасан хараат бус байдлыг нь хангаж ажиллах боломжийг хангах чиг үүрэгтэй байгууллага. Нэг асуудалд олон нийт хуваагдаад үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлж байгаа. Нэг нь шүүхийн бие даасан хараат бус байдалд нөлөөлж байна гэж үзэж байгаа бол нөгөө талд цагдаагийн байгууллага аливаа хэргийг “шалгаж байна” гэх байдлаар шалтаглаад таг чиг болгочихдог гэх жишээтэй.

Ийм учраас олон нийтийн зүгээс төрийн болон хувийн нууцад хамаарахаас бусад мэдээллийг нь ил болгож, тэнд явж байгаа процессыг нийтэд мэдээлээд явах нь зөв гэх байр суурийг илэрхийлдэг. Дээрх гомдолд мөрдөгч 21.6 дугаар зүйлээр шалгаж байгаа. Энд тухайн хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаатай холбоотой, өөрт ойр дотны хүнд нь хүч хэрэглэсэн, хэрэглэхээр заналхийлсэн, ашиг сонирхолд

нь ноцтой хор учруулж болохуйц баримт мэдээлэл тараахаар сүрдүүлсэн зэрэг үйлдлүүдийг гэмт хэрэг гэж үзэхээр хуульчилсан байдаг. Тэгэхээр ШЕЗ-өөс гаргасан гомдлын хүрээнд мөрдөгч энэ үйлдлүүд байна уу, үгүй юу гэдгийг олж тогтоож мөрдөн шалгах ажиллагаагаа явуулж таарна. Өөрөөр хэлбэл сэтгүүлч Н.Өнөрцэцэг тэр шүүгчид ямар хэмжээний мөнгө амласан, тухайн шүүгчийг заналхийлсэн ямар үйлдлүүд байна ч гэх юм уу энэ талаас нь олж тогтоох шаардлага үүснэ гэсэн үг.

-Хууль сахиулагчдад цагаан захтнуудын авлигын асуудалд хөдөлж өгдөггүй, харин жирийн иргэний хэргийг газар дээр нь шийдээд ачаад явдаг үзэгдэл байна л даа. Хуулийн зүгээс та үүнийг яаж харж байна вэ?

-Бид эрхзүйт төртэй нийгэмд амьдарч байгаа. Ямар нэгэн хүн биш хууль засаглана гэсэн үг. Монгол Улсад үйлчилж байгаа хууль, тогтоомж, түүний санкцын асуудал маш сайн. Гэхдээ олон нийт анзаарч хардаггүй нэг зүйл нь үүнийг шалгадаг процесс нь бие даасан хараат байж чадаж байна уу, аюулгүй байдал нь ямар хэмжээнд байна, хөндлөнгөөс дарга нараас нь нөлөөлөх гэх мэтийн нөхцөл байдал. Энэ нь манайд амар биш. Нэг дарга нь мөрдөгчөө дуудаад л “Тэр сэтгүүлчийг дуудаад ир, өнөөдөр байцаа” гэж үүрэгдэх нь бий. Уул нь үүнийг шалгадаг хуулийн хугацаа байдаг шүү дээ. Эсрэгээрээ нөгөө талд гудамд гар утсаа дээрэмдүүлсэн иргэн өнөөх мөрдөгчийн үүдийг сахиад бүтэн өдрийн турш сууж байдаг. Энэ процесс өөрөө доголдолтой.

Доголдлыг үүсгэж байгаа цагдаагийн байгууллагын үйл ажиллагаанд ямар нэгэн нөлөө байна уу, прокурорын байгууллагын үйл ажиллагаанд ямар нэгэн нөлөө байгаа юу гэдэг нэг суудал. Хоёрдугаарт, Засгийн газрын агентлагууд буюу ЦЕГ, Прокурорын байгууллага бол Шүүхээс тусдаа. Шүүх Эрүүгийн хуулийн хүрээнд ямар хэргийг прокурорын байгууллагаас авч орж байна гэдгийг нь хуулийнх нь хүрээнд шийдвэрлэх чиг үүрэгтэй газар. Гэтэл тэр хэргийг хэн боож байгаа юм, хэнийг яллагдагчаар татаж байна, хэнийг нь аваад үлдэж байна гэдэг огт анхаарал тавьдаггүй. Тэгчихээд шүүх шударга бус байна, авлигад идэгдсэн байна гэдэг мессежийг тарааж олон нийтэд буруу ойлголт төрүүлдэг. Иргэд өөрсдөө шүүх гэдэг байгууллагад итгэдэг байх ёстой. Тэр итгэлийг унагаад байгаа зүйл нь сая онцолсон процесс байхгүй юу. Татагдаж орж ирсэн хүнийг нь өөр зүйл ангиар яллах гээд байдаг, яллагчаар татагдсан субъектээ онож оруулж ирдэггүй ч гэх юм уу, ийм нөхцөл байдал.

Нөгөө талд яг энэ процессыг олон нийтэд нээлттэй хэвлэн нийтэлж түгээж байгаа нь сэтгүүлч Н.Өнөрцэцэгтэй холбоотой асуудал. Бид үүнийг л ялгаж, салгаж ойлгох хэрэгтэй. Ийм хоёр төрлийн ойлголтыг манайхан хамтад нь ойлгоод байна. Хамгийн буруутай нь процессын ажиллагаа. Энэ сайжирвал олон нийтийн шүүхэд итгэх итгэл нь сайжраад явна.