Author: Э. Энхболд

УИХ-ын гишүүн, Өргөдлийн байнгын хорооны дарга М.Оюунчимэгтэй ярилцлаа.

-Та Валютын зохицуулалтын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төслийг Их хуралд өргөн барьсан. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч мөн уг хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн төслийг өргөн бариад байгаа. Уг хуулийн зохицуулалтад ямар өөрчлөлт орох вэ. Валютын ханшийн савлагаа их байгаа үед Их хурал хэлэлцэж байгаа нь анхаарал татаж байна л даа. Байнгын хорооны зүгээс хоёр төслийг хамтад нь хэлэлцэхээр болсон…

-Монгол Улсын эдийн засгийн дархлаа, цаашлаад улс орны үндэсий аюулгүй байдлын баталгаа нь нэг үгээр хэлбэл манай улсын гадаад валютын нөөц гэж ойлгож болно. Валютын нөөцтэй орнууд эдийн засгийн дархлаагаа бэхжүүлж, үндэсний аюулгүй байдлаа хамгаалж чаддаг. Таны банкны дансанд хангалттай мөнгө байгаа тохиолдолд таны гэр бүл эдийн засгийн тал дээр баталгаатай байна гэсэн үг. Үүн шиг Валютын зохицуулалтын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын зорилго нь Монгол Улсын валютын нөөцийг нэмэгдүүлэх юм.

Өнөөдрийн нөхцөлд ам.долларын төгрөгтэй харьцах ханш шокийн байдалд орчихлоо. Эдийн засагчид эдийн засгийн суурь бүтцээ өөрчлөхгүйгээр бид валютын ханшийг тогтоож барьж чадахгүй гэдгийг бүгд дуу нэгтэй хүлээн зөвшөөрч байна. Бид эдийн засгийн суурь бүтцийг өөрчлөхийн тулд төгрөгийн гадаад валюттай харьцах ханшийг авч үзье. Ингэхийн тулд зайлшгүй Валютын зохицуулалтын тухай хуульдаа шинэчилсэн найруулга оруулах болчихоод байгаа юм. Тэгэхгүйгээр энэ хууль өнөөдрийн нөхцөлд үүргээ гүйцэтгэж чадахгүй болчихлоо.

Валютын зохицуулалтын тухай хууль 1994 онд анх батлагдаж, түүнээс хойш 24 удаагийн нэмэлт, өөрчлөлт орсон. Нэмэлт, өөрчлөлт нь агуулгын хувьд өнгөц өөрчлөлт хийснээс том зургаараа энэ цаг үед нийцсэн өөрчлөлт болж чадалгүй явж ирсэн. Эдийн засаг тэлэхийн хэрээр гадаадын хөрөнгө оруулагчид нэмэгдэж, нэг тэрбум ам.доллараас дээш борлуулалт хийх хэмжээний хөрөнгө оруулах хүмүүс их болсон. Экспорт, импорт өсөхийн хэрээр гадаад худалдаа нэмэгдэж байгаа тул гадаад улсад данс нээх, үл хөдлөх хөрөнгө эзэмших, богино хугацааны зээл авахаас эхлээд янз бүрийн санхүүгийн хэлцлүүд гарч ирсэн. Тиймээс Монгол Улс нэгдүгээрт валютын нөөцөө нэмэгдүүлье. Хоёрдугаарт, гадаад худалдаа, валютын зах зээлд тоглож буй хүмүүс, Монгол руу орж гарч буй валютын урсгалыг мэдчихдэг үндэсний статистикийн хэмжээний валютын мэдээллийн сантай байя гэж байгаа нь хуулийн үндсэн зорилго.

-Хуульд шинэчилсэн найруулга хийлээ гэхэд валютын ханшид хэр нөлөөлөх вэ. Таны өргөн барьсан хуулийн шинэчилсэн найруулга, Ерөнхийлөгчийн өргөн барьсан хуулийн төсөлтэй хэр яв цав нийцэж байгаа вэ?

-Валютын зохицуулалтын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгыг Их хурал баталлаа гэхэд төгрөгийн ханш чангарч, валютын ханш суларна гэж ойлгож болохгүй. Манай улсын валют арилжааг харж байхад зах зээлд том гурван банк тоглож байна. Эдгээр банк валют арилжаа, гүйлгээний 70 хувийг нь эзэмшиж байгаа. Тиймээс Валютын зохицуулалтын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын гол зорилго нь валютын томоохон гүйлгээ хийж буй аж ахуйн нэгжүүдийн гүйлгээ, данс тооцоо нь ил байх ёстой гэж байгаа юм.

Түүнээс иргэд, аж ахуйн нэгжүүдийн гадаадын хөрөнгө оруулагчидтай хийж буй хэлцэл, түншлэл, гадаад валютаар гэрээ хийхэд саад бэрхшээл болно, капиталын урсгалыг хаах нь гэдэг ташаа мэдээлэл гадуур гарч байна. Тийм зүйл огт байхгүй. Валютын урсгалыг хааж, хяналт тавьж, хориглох зүйл байхгүй гэдгийг хариуцлагатай мэдэгдье. Харин сайжруулах зүйлс зайлшгүй байгаа. Монгол Улсын мөнгөн тэмдэгтийн үнэ цэнэ өсөх, тогтвортой байх юм. Бид нэг улсын гадаад валютын хэт шүтсэнээс болж Монгол Улс ам.долларын ноёрхолд автсан байгаа нь нефтийн бүтээгдэхүүний үнийн өсөлтөд нөлөөлж, улмаар өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүний үнэд нөлөөлж байна. Цаашид бид энэ бүхэнд зохицуулалт хийхгүй бол улам хүндэрнэ. Тиймээс шинэчилсэн най-руулгын төслийг оруулж ирсэн.

Монгол Улсад валютын зах зээлд тоглож буй гурван том банкаас гадна гадаад дотоодын хөрөнгө оруулагчид Монгол Улсад үйл ажиллагаа явуулж буй банкинд төл-бөрийн дансаа нээж болно гэж хуулийн төслийн 10.4-д маш тодорхой туссан. Арилжааны банк байх уу, хөрөнгө оруулалтын банк байх уу хамаагүй, Монгол Улсад л үйл ажиллагаа явуулдаг байх ёстой гэж байгаа юм. Ерөнхийлөгчийн зүгээс Валютын зохицуулалтын тухай хуульд нэг нэмэлт, өөрчлөлт оруулж байгаа нь Засгийн газартай хөрөнгө оруулалтын гэрээ хийсэн, Монгол Улсын стратегийн ордыг ашиглаж буй гадаадын хөрөнгө оруулагч төлбөрийн тооцооны дансаа Монголбанкинд байршуулж болно гэсэн заалт орж ирсэн. Утга адилхан гэсэн үг. Энэ мөнгө Монголын дансаар дамжина гэдэг нь Монголын баялаг алт, зэс, нүүрс гаргаад тэндээсээ хэдий хэмжээний валют ирдэг вэ гэх мэтчилэн мэдээлэлтэй байхгүй бол болохгүй. Одоо бидэнд ямар ч мэдээлэл байдаггүй.

-Монголбанк мэдэх боломжгүй юу?

-Энэ бүх зохицуулалтыг Монголбанк хариуцна гэсэн хэрнээ Монголбанкны тухай хуульд ямар ч зохицуулалт байдаггүй. Хэдий хэмжээний бүтээгдэхүүн гарч, хэр хэмжээний хөрөнгө олж байгаа талаарх мэдээллээ Монголбанк Үндэсний статистикийн газарт албан бичгээр хандаж мэдээлэл авдаг. Энэ нь бодитой юу гэдэг нь эргэлзээтэй байгаа учраас дээр дурдсан заалт энэ хуулийн нэг чухал заалт болж байгаа юм.

Сүүлийн үед Оюу толгой компани янз бүрийн асуудлуудаас болсон уу, 800 гаруй сая ам.доллар оруулж ирэхэд 80 хувийг нь Монголбанктай хэлцэл хийсний дүнд нийлүүлсэн. Үлдсэн 20 хувийг нь арилжааны дөрвөн арилжааны банкинд үнэ хаялцуулах маягаар явсан. Зэс, алт олборлохоор орж ирсэн уул уурхайн компани валютын бирж шиг арилжаа хийгээд явсан нь хуулиар хориотой. Үндсэн хуулийн 6.1-ийг ч зөрчиж байгаа үйлдэл. Үүнийг Монголбанк мэдээд хянаж байх ёстой.

Гэтэл ямар ч хяналт байхгүй учраас Валютын зохицуулалтын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгаар энэ мэт зүйлсийг тодорхой болгож өгөх шаардлагатай байгаа юм. Арилжааны банкуудын зүгээс дөрвөн арилжааны банкинд ам.доллар үнэ хаялцуулж зардаг. Булаацалдан авсан хэдэн ам.доллараа жаахан үнэ нэмээд зарахаар тэр нь хар зах дээр очихоороо дахин үнэ нь нэмэгддэг. Ингээд төгрөгийн ханш улам унаж байна.

Нөгөө талд нь нефть импортлогч компаниуд дотоодод эргэлзэж буй валютын 60-70 хувийг авдаг. Тэд бүтээгдэхүүний ам.доллараар авдаг. Тиймээс ам.долларын эрэлт хэрэгцээ их байдаг. Үүнийг дагаад иргэд ам.доллар л хадгалъя. Ам.долларын ханш өсөх нь гээд дотоодын зах зээлд хиймэл эрэлтийг бий болдог л доо. Тиймээс эдгээрийг сайжруулах арга хэмжээ авахгүй бол болохгүй байна.

-Валют солих цэгүүдийн асуудал хөндөгдсөн үү. Тэнд жинхэнэ замбараагүй байдаг гэх юм?

-Валют солих цэгийн үйл ажиллагааг Санхүүгийн зохицуулах хороо хариуцна гэдэг. Гэсэн ч Санхүүгийн зохицуулах хорооны эрх зүйл байдлын тухай хуулиндаа тодорхой тусгаж өгөөгүйгээс болж валют солих цэгүүдэд дүрэмгүй тоглолтууд их явагдаж байгаа. Тиймээс уг хуульд үүнийг мөн чиглүүлж өгсөн. Тэглээ гээд валют солих цэгүүдийг чангалж, хааж боосон заалт огт оруулаагүй. Валютын нэгдсэн платформ дэд бүтцийг нь сайжруулах, илүү ашигтай хэлцэл хийх, боловсронгуй болгох, олон улсын стандартад нийцсэн байх ёстой. Гэнэт валютын ханш өсч, төгрөгийн ханш унаад байдаггүй зохицуулалтуудыг зайлшгүй хийх шаардлага бий. Мөн Монгол Улсын газар нутагт валютын гүйлгээ хийх, валютын хяналтыг Монголбанк хариуцна гэсэн хэрнээ Монголбанкны тухай хуульд байдаггүй.

-Ерөнхийлөгчийн зүгээс оруулж ирсэн нэмэлт, өөрчлөлтөөр Оюу толгой компани Монголбанкинд дансаа нээснээр банк дампуурч байршуулсан мөнгө нь алга болно гэж айхгүй, хэн нэгэн татварын байцаагч ирээд торгууль тавьдаггүй орчин бий болно гэсэн. ингэж байж Оюу толгойнхны итгэл сэргэж Монголын дансаар мөнгө нь дамжих боломжтой болох юм билээ. Таны өргөн барьсан хуулийн заалт адилхан уу?

-Бидний өргөн барьсан хуулийн концепц Ерөнхийлөгчийн өргөн барьсан нэмэлт, өөрчлөлтийн нэг заалтын зорилго ижилхэн. Бидний хуульд стратегийн орд ашиглаж буй хөрөнгө оруулагч төлбөр тооцооны дансаа монголд үйл ажиллагаа явуулж буй банкаар дамжуулж болно гэсэн заалт бий. “Болно” гэж оруулж ирсэн нь болохгүй ч байж болно гэдэг санааг давхар агуулж байгаа тул үүрэгжүүлж өгөх хэрэгтэй гэдгийг гишүүд хэлж байна. Ерөнхийлөгчийн оруулсан нэмэлт, өөрчлөлтөөр “Монголбанкинд” гээд шууд заагаад оруулж ирсэн. Монголбанк бодлого боловсруулж, түүндээ хяналт тавьдаг төв банк. Төв банк арилжааны үйл ажиллагаа явуулж, данс нээх гээд байна хэмээн гишүүд хэлж байгаа. Гишүүдийн хэлж байгааг бид бодолцох ёстой. Арилжааны банкууд гээд оруулахаар тэрбум гаруй ам.долларын борлуулалт нь яригддаг том компаниуд “Монголын арилжааны банкууд даах чадвар байхгүй. Оюу толгой компани дээр тохиолдсон шиг нэг татварын байцаагч ирээд данс хаадаг энэ зүйл дахин давтагдахгүй гэдэг баталгаа алга” гэдэг. Тиймээс “Монголбанк” гэдэг заалтыг Ерөнхийлөгчийн зүгээс оруулж ирээд байгаа юм. Бид хуулийн төслийг боловсруулахдаа олон арилжааны банк, Монголын банкны холбооныхонтой уулзсан. Томоохон арилжааны банкуудын зүгээс “Бид даах чадвартай. Чадахгүй гээд байгаа нь худлаа. Бид бүрэн бололцоотой” гэдгийг хэлж байсан. Ажлын хэсэг дээр ярьж байгаад Монголд үйл ажиллагаа явуулж байгаа банкуудад байршуулна гээд заачихвал илүү бодитой. Гадны хөрөнгө оруулагчид магадгүй “Bank of China-гаар дамжуулна” гэвэл салбарыг нь нээгээд явбал болно. Гэхдээ хуулийн хүрээнд байх ёстой гэдэг бодлогыг гишүүд хэлж байгаа юм. Үүнийг нь зөв гэж хууль санаачлагчийн зүгээс харж байна. Ажлын хэсэг дээр энэ бүгдээ ярьж боловсронгуй болгох ёстой.

ОУВС-гийн зүгээс Валютын зохицуулалтын тухай хуулинд гэрээ зөрчигдөх хоёр зүйл байна гээд саналаа ирүүлнэ гэсэн байна лээ. Тэрийг нь харъя.

-Гадны хөрөнгө оруулагчдад харшлах зүйл огт байхгүй юу. Эдийн засаг ийм эмзэг байхад ганц ч гэсэн хөрөнгө оруулагч чухал байна л даа. Засч болохгүй алдаа хийчихвэл бид одоо засна гэж мянга хэлээд хэрэггүй л дээ…

-Үүнийг бодолцох ёстой. Бидний гол зорилго гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татах. Гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татна гэдэг чинь хууль дүрэмгүй байна гэсэн үг биш. АНУ, Норвеги гадаадын хөрөнгө оруулалтыг маш сайн татаж чадсан. Гэхдээ тэнд хууль үйлчилдэг, хууль хэрэгждэг. Норвеги гэхэд газрын тосон дээрээ хуулиа сайн хэрэгжүүлдэг, татвараа ч сайн авдаг. Монголын хууль дүрмийн дагуу хөрөнгө оруулагчид төлбөрийн дансаа Монголд нээх ёстой гэж байгаагаас гадны хөрөнгө оруулалтыг хаасан, боосон зүйл байхгүй гэдгийг дахин хэлье. Бусад орнуудад байдаг л хууль. Гадны хөрөнгө оруулагчид хууль чинь тогтвортой байх ёстой гэдэг ганц зүйлийг хүсдэг. Түүнээс нэг татварын байцаагч гүйж очоод дансыг нь хаадаг байж болохгүй. Энэ нь гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг үргээх нэг жишээ болчихсон учраас үүгээр бамбай хийж “Танайх тэгдэг” гээд байгаа юм. Монголчууд Монголынхоо баялгийн эзэн тул гадны хөрөнгө оруулагч, ОУВС бүгдийг мэднэ гээд байж болохгүй. Үүнийг зааглах ёстой.

-Хууль батлагдсаны дараа валютын гадаад дотоод гүйлгээг хянаад байх юм биш биз. Хэрэв тийм бол хөрөнгө оруулагчид үргэнэ гээд байгаа?

-Валютын зохицуулалтын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулга дээр нэг заалт орсон. Үүнийг ажлын хэсэг дээр ярилцах ёстой гээд байгаа. Тэр заалт нь онцгой тохиолдолд Монголбанк түр зуур оролцож арга хэмжээ авах эрхийг нь нээж өгсөн заалт бий. Үүнийг хүмүүс буруу ойлгоод Монголбанк ороод данс, гүйлгээ хаах гээд байна гэж ойлгож, тайлбарлаад байгаа юм. Энэ заалтыг оруулсан шалтгааныг хэлье. Сая Грект хямрал боллоо шүү дээ. Нэг өдөр гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулагчид валютаа татаж авснаас банкууд нь ямар ч валютгүй болсноос хямралд орсон. Өнөөдөр бид эдийн засгийн хувьд амаргүй байгаа учраас Грект тохиолдсон шиг зүйл болохгүйн тулд онцгой тохиолдолд Монголбанк түр хугацаанд орж зохицуулалт хийж болно гэсэн юм. Ажлын хэсэг дээр яриад цаашид боловсронгуй болгож тусгах хэрэгтэй байна.

УИХ-ын гишүүн Х.Нямбаатартай ярилцлаа.

-2019 оны төсвийг бүхэлд нь та хэрхэн харж байна вэ. Замбараагүй л яваад байх шиг. Гишүүд хүртэл өөрсдөө төсвөө мэдэхгүй байна гэх юм?

-Бүлэг дээр төсөв хэлэлцээд эцсийн байдлаар тойм гарч ирнэ. Орон нутаг руу төсвийн зарим эрх мэдлийг шилжүүлж байгаа. Тухайлбал, эрүүл мэнд, боловсролын салбарын тогтмол зардлыг бүхэлд нь анх удаагаа шилжүүлж байна. Цаашид тогтмол зардалтай нь хамт хувьсах зардлыг нь шилжүүлэх ёстой. Ноднин төсвийн алдагдал 2.4 их наяд төгрөг байсан бол энэ жил 1.9 их наядад барина гэсэн ОУВС-тай хийсэн тохиролцоо бий.

-Гэхдээ ирэх онд төсвийн орлого, зарлага маш өндөр байна гэсэн шүүмжлэл бий. Ирэх оны төсвийг 2018 оны төсвийн хэмжээнд батлаад явбал Монголд хэрэгтэй үйлдвэрүүдээ барих боломжтой гээд байгаа л даа…

-Төсвийн орлогыг хоёр их наядаар нэмэгдүүлж байгаа. Орлого сайн олж байж улс хөгжинө биз дээ. Орлого их олох гэлээ гээд шүүмжлэх нь утгагүй.

-Утааг бууруулах хүрээнд айлуудын янданд шүүлтүүр суурилуулахаар 54 тэрбум төгрөг төсөвлөж оруулж ирсэн нь маргаан дагуулж байна. Таны байр суурь ямар байгаа бол. Таны сонгогдсон Сонгинохайрхан дүүрэг утааны голомт гэж яригддаг шүү дээ?

-Сонгинохайрхан дүүрэг гэлтгүй бүх дүүрэг л агаарын бохирдолтой байгаа. Агаарын бохирдол гамшгийн хэмжээнд оччихлоо гэдгийг бүгд мэдэж байна. Тиймээс агаарын бохирдолтой тэмцэхэд ямар нэгэн улстөржилт байх шаардлагагүй. Хамгийн гол нь агаарын бохирдолтой тэмцэхэд шинжлэх ухааны үндэслэлтэй, тооцоо судалгаатай байх ёстой.

Гадуур 54 тэрбум төгрөгөөр яндангийн шүүлтүүр тавьж байхаар орон сууцжуулчих гэдэг зүйлийг ярьж байна. Тийм пиарыг хүртэл хийж байгаа. 54 тэрбум төгрөгөөр хэдэн айлыг орон сууцжуулах юм. Бодоод үзээрэй. Маш бага тоо гарна. Энэ цагт бид бүгдээрээ утаанд хордоод ирээдүй хойч үед маань аюулын харанга дэлдчихлээ. Тиймээс бид агаарын бохирдлоос салах зайлшгүй алхам хийх ёстой. Агаарын бохирдлоос салах оролдлого хийхгүйгээр бурхан гэнэт Улаанбаатар хотын агаарын бохирдлыг бууруулна гэдэг ойлголт байх ёсгүй юм.

Мөн нэг айлд тавьж буй 500 мянган төгрөгийн шүүлтүүрийн үнээр нэг айлд орон сууц барьж өгөх ямар ч боломжгүй. Засгийн газрын зүгээс тооцоо, судалгаа хийж шинжлэх ухааны үндэслэлтэйгээр энэ асуудалд хандсан байх гэж бодож байгаа.

-Тэгээд утаа бууруулахад ямар арга хэмжээ авах ёстой юм бэ?

-Цаашид агаарын бохирдлыг бууруулахын тулд Улаанбаатар хотын санхүүгийн эрх мэдлийг нэмэгдүүлэх чиглэлээр Засгийн газар 2019 онд шийдвэр гаргаж өгнө гэсэн хүлээлттэй байгаа. Хотоос сонгогдсон гишүүд ч гэсэн адилхан байр суурьтай байгаа. Эдийн засгийн том чадавхтай дэлхийн мега хотууд санхүүгийн хувьд бие дааж, бонд гаргаж, түүгээрээ хотынхоо өмнө тулгамдсан асуудлыг шийддэг зарчимтай. Тиймээс цаашид Улаанбаатар орчин цагт эсгий гэрээс орон сууцажсан, төлөвлөлт сайтай хот болохын тулд бодлогын ахиц гаргахгүйгээр явахгүй. Өнөөдрийн шүүмжлээд байгаа шиг үүдний пин барих, дулаалгаар асуудлыг шийдэх боломжгүй.

-Та агаарын бохирдлыг бууруулахын тулд оролдлого хийх ёстой гэлээ. Шүүлтүүр тавих оролдлого нь тэгээд хэр үр дүнтэй юм бэ. Нэг яданд 500 мянган төгрөгийн шүүлтүүр суурилуулна гэх. Бид орчин цагийн шинжлэх ухаан хөгжсөн нийгэмд амьдарч байгаа биз дээ. Өөр бодлогын шийдэл алга уу?

-Хүн бүр утаанаас салах оролдлого хийх ёстой. Haier-н эрдэмтэдтэй судалгаа хийсэн гээд байгаа. Би тэр чиглэлийн шинжлэх ухааны ажилтан биш болохоор хэлж мэдэхгүй байна. Гэхдээ ямар ч байсан сорилыг давсан бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэлд нэвтрүүлье гэдэг шийдэлд хүрсэн гэж байсан. Шүүлтүүр биш юм бол өөр ямар шийдэл байгаа юм бэ. Бид заавал утаатайгаа байсаар байх юм уу. Ядаж утаагаар 40-50 хувь бууруулж дараагийн ээлжинд 70-80 хувь бууруулах гэх мэтээр шат дараатай явах ёстой л доо. Өнөөдөр Улаанбаатар хотын иргэдийг шууд бүрэн орон сууцанд хамруулах боломжгүй. 220 мянган айлыг орон сууцанд хамруулахад хэдэн их наяд төгрөгийн хөрөнгө гарах вэ гэдэг тооцоо урьдчилсан байдлаар гарчихсан.

54 тэрбум төгрөгөөр Улаанбаатарын иргэдийг бүрэн орон сууцанд хамруулчихдаг бол эрх баригчид хамгийн түрүүнд орон сууцанд оруулна биз дээ. Бид утаанаас салахын тулд бүх талын арга хэрэгслийг хослуулж байж цаашаа явна. Эхлээд янданд шүүлтүүр тавьж, зарим уурын зуухуудыг хааж төвийн инженерийн шугамд холбох, зарим айлуудыг гадны хөнгөлөлттэй зээл тусламжийн хүрээнд хорооллоор нь орон сууцжуулах цогц ажлуудыг төр хувийн хэвшлийн хамтын хүчин чармайлтаар хийх ёстой.

-Таныг намынхаа бүлэгт Улаанбаатарын түгжрэлийг бууруулах тал дээр судалгаа танилцуулсан гэсэн. Үүнийг хэрэгжүүлэхэд үнэ өртөг нь өндөр байх уу?

-Улаанбаатар хотын өмнө тулгамдсан яах аргагүй өөр нэг асуудал нь авто замын түгжрэл. Нийслэлийн намын хороон дээр ажлын хэсэг гараад 2019 оны хөрөнгө оруулалт, бүтээн байгуулалтын ажлын хүрээнд Улаанбаатар хотын түгжрэлийг сааруулах нэгдүгээр төлөвлөгөөг хэрэг-жүүлье гэдэг зураг төсөв бэлтгэл ажил хийгдсэн. Намын бүлгийн хуралдаа танилцуулсан.

Эхний ээлжинд Улаан-баатар хотоос татан төвлөрүүлж байгаа 289 тэрбум төгрөгөөсөө улс 100 тэрбум төгрөгийг нь үлдээгээч ээ гэж байгаа юм. Бид хэвтээ болон босоо тэнхлэгийнхээ түгжрэл үүсгэж буй гол замуудад нэмэлт блокуудыг барьж байгуулах бүтээн байгуулалтыг ирэх онд өрнүүлье гэж байгааг дэмжиж өгөөч гэж бүлэгт саналаа оруулсан.

-Түгжрэлийг бууруулах тал дээр судалгаа хийсэн юм байна. Яг ямар ажил хийх ёстой гэж?

-Улаанбаатар хот шиг төв тэнхлэгээрээ төмөр замаар огтлолцдог хотууд олон байдаг юм билээ. Энэ тохиолдолд төмөр зам, авто зам хэзээ ч нэг түвшинд огтлолцохгүй байдлаар гүүр эсвэл нүхэн гарцаар төмөр замыг нэвтэрдэг. Улаанбаатар хотын өмнө болон хойд талыг холбосон нэвтрэх чадварыг нэмэгдүүлсэн зургаан нүхэн гарцыг барьж байгуулах ёстой. Өөрөөр хэлбэл 4.2 метрийн өндөртэй зорчих эгнээ нь найман эгнээтэй гүүрэн байгууламжийг байгуулах ёстой. Энхтайваны өргөн чөлөөний ачааллыг хуваалцаж төмөр замын өмнө хэсэгт давхар баруунаас зүүн рүү чиглэсэн хэвтээ тэнхлэгийн шулуун авто зам тавьж түгжрэлийг бууруулах ёстой юм. Мөн хэд хэдэн блокуудыг холбосон авто замын байгуулалтыг хийх хэрэгтэй. Улаанбаатар хотын гадна кольцо тойрог замуудыг холбож дуусах ёстой гэсэн үе шатууд байна.

-100 тэрбум төгрөгийг нь Нийслэлд үлдээлээ гэхэд энэ асуудал шийдэгдчих юм уу?

-100 тэрбум хангалттай биш. Зургаан нүхэн гүүр, хэвтээ тэнхлэгийн болон бусад авто замуудыг хийхэд эхний ээлжинд 226 тэрбум төгрөг шаардлагатай. Эхний ээлжинд Нийслэлийн төсвөөс улсын төсөвт татан төвлөрүүлж байгаа 100 тэрбум төгрөгийг нийслэлд нь үлдээгээд Нийслэл өөрийн дотоод нөөц боломжоо шавхаад дээр дурдсан нэгдүгээр шатны ажлыг 2019 онд хийж хэрэгжүүлэх, санхүүжилтийг нь он дамнуулж олгох гэсэн арга замуудыг эрэлхийлж байгаа юм. Өнөөдөр бие биенээ хараад, шүүмжлээд, яриад үр дүнд хүрэхгүй. Зураг төсөвтэй энэ ажлыг эхлүүлэх ёстой гэсэн байр суурьтай байгаа.

УИХ-ын гишүүн, Эдийн засгийн байнгын хорооны дарга Д.Дамба-Очиртой ярилцлаа.

-Ирэх оны төсвийг УИХ хэлэлцэж байна. Төсвийн орлого өндөр тавигдсан учраас биелүүлэхэд амаргүй гэж байсан. Эдийн засгийн байнгын хорооны даргын хувьд ирэх оны төсвийг хэрхэн харж байна вэ?

-Уул уурхайн нэрийн бүтээгдэхүүний үнэ харьцангуй өндөр байна. Түүнчлэн 2018 оны улсын төсвийн орлого нь зарлагаа давж биелж байгаа. Энэ нь сүүлийн хэдэн жил Монгол Улсад байгаагүй үзүүлэлт болсон нь эдийн засаг сэргэж буйн дохио. Оны сүүл рүү Сангийн яамтай мөнгөтэй байх юм байна гэдгийг харуулж байгаа л даа. 2019 онд бүтээн байгуулалтын ажлыг нэлээд явуулж, эдийн засгийг тэлэх хэрэгтэй. Өмнө нь хумих бодлого явж ирлээ шүү дээ. Эдийн засгаа өсгөхөд анхаарал хандуулж ажилласан ч иргэдийн амьдралд төдийлөн нөлөөлж чадахгүй байсан. Тиймээс ирэх онд бүтээн байгуулалтын ажлыг нэн даруй хурдан хийлгэх ёстой гэдэг хувь гишүүний байр суурьтай байна. Эдийн засаг сэргээд ирэнгүүт энэ онд импорт 40 хувь өслөө. Үйлдвэр, аж ахуйн нэгжүүд тоног төхөөрөмжөө сольж, санхүүгээ зузаатгаж байгаа нь зөв.

Сангийн яам сайтар судалсны дүнд ирэх оны төсвийг өндрөөр тооцож оруулж ирсэн байх. Мөн татварын суурь багц хуулиудыг өргөн барьсан. Тиймээс өмнө нь татвараар зарим авч чадахгүй байсан татваруудаа нэмж авах боломж бүрдэж байна гэж хувьдаа ойлгож байна. Өөрөөр хэлбэл татварын баазаа нэмж байгаа гэсэн үг. Нөгөө талдаа татварын хувь хэмжээ буулгаж байгаа. Эдгээр арга хэмжээг авснаар орлого талдаа нэмэгдэх болов уу гэдэг итгэл найдвар байна л даа. Энэ оны төсвийн жилийн онцлог нь төсөвт тодотгол хийгээгүй. Зэс, нүүрс, алтны үнэ олон улсын зах зээлд өндөр байсан тул орлого тал нь ихэсч, зарлага нь багассан нь төсөвт тодотгол хийхгүй байх шалтгаан боллоо. Нэгэнт зардлаа нэмэлгүй нэг жил явж болсон юм чинь ирэх жил зардлаа танах боломжууд гарах байлгүй дээ.

-Гишүүдийн таван тэрбум гэдэг бүхэл тоо яригдаад байх юм. Мөн Сангийн сайдыг өөрийн тойрог болох Увс аймагтаа 52.8 тэрбум төгрөг суулгасан гэдэг шүүмжлэл ч байна…

-Гишүүд хардаж, сэрдээд янз бүрээр л ярьж байгаа. Жишээлбэл, 2010 онд манай тойрог дээр тавьсан хөрөнгө оруулалт царцсан байсныг одоо явуулж байх жишээтэй. Иймэрхүү маягаар явуулаад эхлэхээр бусад аймгуудаас арай ахиу төсөв тавьсан мэт харагдана. Үүнийг үгүйсгэх зүйл алга. Миний хувьд төсвийн хөрөнгө оруулалтууд аймаг тус бүр, тухайн тойргуудад хөрөнгө ижил хэмжээнд тавигдсан гэж бодож байгаа. Нэг гишүүн дээр хэт өндөр тавиад бусад гишүүд дээр бага тавиад явчихвал гишүүдийн шүүмжлэлтэй нүүр тулна.

Яг үнэндээ 76 жижиг тойрог гэдэг чинь зовлон шүү дээ. Гишүүн бүр л өөрийнхөө тойрогтоо бүтээн байгуулалтын ажил хийхийг бодно. УИХ-ын гишүүдийн таван тэрбум төгрөг гэдэг зүйл угаасаа байхгүй. Гишүүдээс санал авч байгаа. Та орон нутгийн удирдлагуудтайгаа байнга хамтран ажиллаж байна, иргэдтэйгээ уулзаж байгаа учраас тулгамдсан асуудлуудыг нь мэдэж байгаа гээд ямар ажлуудыг нь түлхүү явуулах вэ гэж байгаа юм. Гишүүд түүнд нь саналаа өгөөд явж байгаагаас биш өөрсдөө мөнгө аваад байгаа юм биш. УИХ-ын гишүүдийн оролцоо ч байхгүй. Төсвийн ерөнхийлөн захирагч буюу харьяалагдах яамд руугаа төсөв нь явдаг. Тиймээс үүнийг улстөржүүлээд байгаа нь зохимжгүй.

-Улстөржүүллээ гээд анхааралгүй байж болохгүй биз дээ?

-2019 оны төсвийг яах аргагүй анхаарах нь зөв. Сонгуулийн өмнөх жилийн төсөв гэдэг нь ч үнэн. Тойргоос сонгогдсон бүх л гишүүд намын мөрийн хөтөлбөр танилцуулж сонгогдож ирсэн. Дээрээс нь Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөр гэж бий. УИХ-ын гишүүн тойрогтоо амласан зүйлс их байдаг. Үүнийхээ цаана гарахыг хүн бүр л хүсч байгаа.

-Төсөвт үр ашиггүй урсгал зардлууд их байна гэж шүүмжилж байна. Бараг сум бүрт контор барьж, мебель тавилга авна гэсэн байх юм. Уг нь тэвчиж болох зардал мөн биз дээ. Сүүлийн жишээ гэхэд яндангийн шүүлтүүрт зориулж 54 тэрбум төгрөг суулгах гэж байна гэсэн?

-Үр дүнгүй зардлуудыг тэвчих л хэрэгтэй. Тухайлбал, конторууд шинээр барих, оффис доторх мебель тавилгуудыг шинээр худалдаж авах ч байдаг юмуу, иймэрхүү зүйлээс татгалзах нь зөв. Таны асуусантай санал нэг байгаа. Гэхдээ утааны шүүлтүүрийг сайн мэдэхгүй байна. Үнэхээр утаа багасгах хүрээнд шүүлтүүр хийгээд үр дүн өгөх юм бол хийх л хэрэгтэй. Гэтэл 54 тэрбум төгрөг зарчихаад ямар ч үр дүнгүй, олиггүй юм байвал ямар хэрэгтэй гэж. Больсон нь дээр. Юу, яасан 54 тэрбум төгрөг. Үнэхээр шаардлагагүй зүйлс дээр зардал тавьсан байвал танах нь зүйтэй.

Энэ бүхнээс чухал хүүхдийн мөнгө, багш, эмч, төрийн албан хаагчдын цалин, тэтгэврийн нэмэгдэл гээд байна шүү дээ. Нийгмийн олон давхаргад дахин хуваарилтууд хийсэн, хүнд хүрсэн зүйл хийлгүй нэг аймагт их хэмжээний төсөв тавьж, ганц том юм хийгээд ямар хэрэг байхав дээ. Экспортыг дэмжсэн хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх ёстой. Төсвийн хөрөнгө оруулалт, орлого нь заавал очих ёстой газраа очдог зүйлд зарцуулах нь зөв гэж боддог.

-Ирэх оны төсөвт ам.долларыг хэдээр тооцож байна вэ. Сангийн сайд 2530 төгрөгөөр гээд байгаа ч төсвийн номон дээрээ тухайлсан тоо байхгүй байна лээ?

-Ам.долларын ханш цаашид жаахан буух байх. Импорт ихээр орж ирсэнтэй холбоотойгоор ам.долларын эрэлт хэрэгцээ их байсан тул үнэ өссөн. Түүнчлэн манай улсын эдийн засаг улирлын чанартай. Аравдугаар сарын сүүл болоод ам.долларын хэрэгцээ багасаад ирэхээр үнэ буурах байлгүй. Нөгөө талдаа том гүрнүүдийн худалдааны дайны асуудал яригдаж байгаа. АНУ бодлогын хүүгээ 2.2 хувь болгоод нэмсэн чинь ам.доллартай эдийн засаг нь холбогдсон Монгол болон бусад бүх орнуудад ханш нь нэмэгдчихээд байгаа юм. Хятад, Орос аль аль нь нөлөөлж байна. Ийм зүйлс байгаа тул анхаарах хэрэгтэй. Цаашид бид ам.долларын ханшийг тогтмол барих хэрэгтэй болно. Жаахан өсч байгаа эдийн засгаа бид тавиад туучихаж болохгүй. Богино, дунд хугацаандаа хөгжөөд явчих юм бол цаашдаа эдийн засаг талаасаа сайдах муудах асуудал бага яригдана. Өнөөдрийг хүртэл бид зөв арга хэмжээ авч хуулинд нь өөрчлөлт оруулж, ганц нэг хүний шийдвэрээр бус хамтын шийдвэр гаргаж зөв голдрилоор нь явуулах хэрэгтэй. Ам.долларын ханшийг савлуулж дээш, доош нь болгох сонирхолтой банк, аж ахуйн нэгж, хүмүүс бий. Үнийн зөрүүн дээрээс ашиг олдог тул үүн дээр анхаарах ёстой. Бид гурван тэрбум ам.долларын нөөцөө интервенц хийгээд ч юм уу, үрэн таран хийчихмээргүй байна. Монгол Улс валютын нөөцтэй байж гэмээнэ манай орны эдийн засаг сайжирч, баталгаатай болдог. Тэр утгаараа байгаа валютын нөөцөө сэгсрээд хаячихаж болохгүй. Тиймээс интервенц хийхийг аль болох хориглож байгаа.

-Нефтийн бүтээгдэхүүний үнэ нэмэгдэж иргэдийн бухимдлыг өдөөх юм. Он гарсаар хэд хэдэн удаа нэмэгдсэн. Ямар бодлогын арга хэмжээ авах ёстой вэ?

-Нефтийн бүтээгдэхүүний хувьд бид ганц улсаас хараат байж болохгүй. Сангийн яам татвараар нефтийн бүтээгдэхүүний үнийг зохицуулах боломжтой. Өөрөөр хэлбэл онцгой татвар, НӨАТ, гаалийн татварыг нь нэмэх, хасах замаар зохицуулж болно. Сангийн яам үүнийгээ хийгээд явах нь зөв. Мөн гадна талдаа нефтийн үнэ нэмэгдэж байна л даа. Ганц улсаас хараат байх нь ямар үр дагавартай вэ гэдэг нь улам бүр тод харагдаж байна. Роснефть дээр үнэ өсөнгүүт дагаад манайд үнэ нэмэгддэг. Үүнийг болиулах хэрэгтэй. Тиймээс БНХАУ, БНСУ, Японоос нефтийн бүтээгдэхүүн авдаг болох ёстой юм. Олон талын зах зээлтэй болчихвол аль бага үнэ хэлснээс нь авч үнээ барьдаг байхгүй бол ганц хойд хөрштэй яриад байж болохгүй.

Саяхан Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн сайд Д.Сумъяабадар ОХУ-д айлчлаад Роснефтьттэй хэлэлцээр хийгээд үнээ барих боломжтой болгоод ирсэн байна лээ. Гэхдээ нефтийн үйлдвэр барьж өөрийн гэсэн нөөцтэй болохгүй бол нефть бидний мөнхийн ярианы сэдэв болж үлдэнэ. Монгол Улс тусгаар тогтносон нь үнэн юм бол өөрийн гэсэн нефтьтэй бай, гадагш нь гаргаж байгаа нефтиэ Монголд боловсруул гэж байгаа юм. Нефть боловсруулах үйлдвэрийн ажил хурдацтай явж байгаа. Ганц, хоёр жилийн дараа үйлдвэр нь ашиглалтад орчихвол үнэ өслөө гэдэг яриа ул болох байлгүй дээ.

Нефть өөрөө бүх өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүний суурь үнэ учраас нефтийн бүтээгдэхүүний үнэ өсөхөд иргэдийн амьдралд шууд мэдрэгдэж байна. Тиймээс үүн дээр бид анхаарах ёстой. Засгийн газар арга хэмжээ аваад явах ёстой болохоос зөнд нь орхичихож болохгүй.

-Гэхдээ сулд нь ингээд ганхуулах гээд байгаа юм биш үү?

-Засгийн газар нэгэнт иргэдийн амьдралын баталгааг гаргаж чадахгүй, цалин хөлсийг нэмж чаддаггүй юм бол цаашид бараа бүтээгдэхүүний үнийг өсгөхгүй гэж бодож байгаа бол үнийг барихаас өөр аргагүй. Эдийн засаг хоорондоо уялдаатай байдаг болохоор тун ярвигтай.

-Эдийн засгийн байнгын хорооны хурал дээр Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын сайд С.Чинзориг жижиг дунд үйлдвэрийн санг яамныхаа харьяанд авна гэсэн. Таныг санал хураалгасангүй гээд нэлээд бухимдах шиг боллоо?

-Жижиг, дунд үйлдвэрийн хууль өргөн баригдаад хагас жил болсон. Энэ хугацаанд ажлын хэсэг байгуулагдаж ажиллаад, УИХ-аар хэлэлцэх эсэх асуудлаа шийдсэн. Ажлын хэсэг нь нэлээд хэдэн удаа хуралдаж анхны хэлэлцүүлэг хийгдэж байна. Тэр үед С.Чинзориг сайд ажлын хэсгийнхэнтэй уулзаж асуудлуудаа яриад явах ёстой байсан. УИХ-ын гишүүн санал хураалгах явцад зарчмын зөрүүтэй санал гаргаад санал хураалгах эрхтэй. Тэр саналыг нь хурааж өгөлгүй л яахав. С.Чинзориг сайд хурал бараг дуусчихсан байхад дахин санал гаргаж ирээд хурлыг сунжруулж, түвэгтэй болгосон. Засгийн газрын гишүүн өөрийн яамны эрх ашгийг хамгаалалгүй л яахав. Гэхдээ ажлын хэсэгт нь оролцоод өөрсдийн санаа оноогоо ярилцаж, ойлголцоод, тусгаад явах хэрэгтэй. Тэндээ зөвшилцөлд хүрээд ороод ирвэл миний хувьд татгалзах зүйл байхгүй. Байнгын хороогоороо хэлэлцээд явчихна. Байнгын хорооноос гарсан ажлын хэсэг, дэд хэсгийнхэндээ танилцуулалгүй байж байгаад хамгийн сүүлийн мөчид санал оруулж ирж байнгын хорооны хурлыг бужигнуулаад байж болохгүй.

–Гэхдээ тань руу л уурлаад байсан…

-Би сая хэллээ шүү дээ. Ингэж явах ёстой байсан гээд. Түүнээс биш надад ямар нэгэн бодол байхгүй. Би зарчим л ярина.

-Жижиг, дунд үйлдвэрлэлийн санг бүр татан буулгах гээд байна уу?

-Бичил бизнес эрхлэгчдийг байхгүй болгоод өөртөө авах гээд байгаа юм болов уу гэж хувьдаа бодсон. Би саналыг нь хураалгаагүй биш хураалгасан шүү дээ. Ороод ирсэн хуулийн маань амин сүнсийг нураахаар тийм саналыг хэзээ хойно оруулж ирсэн нь зөрчил үүсгэсэн. Байнгын хороо УИХ-ын гишүүн байна уу, Засгийн газрын байна уу хамаагүй иргэдийн амьдралд хэрэгцээтэй хуулийг дэмжээд санал хураагаад гарах тийм л үүрэгтэй газар.

С.Чинзориг сайд энэ бүгдээ чуулган дээрээ яриад явна биз. Хуулийн төслийн анхны хэлэлцүүлэг явж байна. Хоёр, гурав дахь хэлэлцүүлгийн үеэр яриад явна биз.

-С.Чинзориг сайд байнгын хорооны хурлаас гарч явахдаа таны чихэнд үг шивнээд, далан дээр чинь хүчтэй алгадаад гарсан. Юу гэж хэлсэн юм бол?

-Сүртэй ч юм биш.

-Ирэх оны төсөвт жижиг, дунд үйлдвэрлэлийг дэмжихэд зориулж нэг ч төгрөг суулгаагүй байна гэх юм. Тийм хэрнээ ийм санг авах гээд байдаг нь ямар учиртай юм бол?

-Дэлхийн банк, Азийн хөгжлийн банкны шугамаар жижиг, дунд үйлдвэрлэлийн зээлийг арилжааны банкуудаар дамжуулан олгож байна. Энэ нь ч зөв байх. Гэхдээ арилжааны банкуудын тавьж буй шаардлагыг жижиг, бичил үйдвэрлэгчид хангаж чадахгүй байгаа. Тиймээс дунд болон дундаас дээш боломжтой компаниуд зээлийг нь авчихаад байна л даа. Эхний жилдээ төлбөр төлөхгүй, жилийн зургаан хувийн хүүтэй гээд хөнгөлөлттэй зээл байхгүй юу. Үүнийг бодлогын журмаар яаман дээр нь хуваарилалт хийнэ гэхээр бүгд эмзэглээд байгаа юм билээ. Миний хувьд хоорондын харилцааны асуудал байгаа юм болов уу гэж харж байсан. Намын бүлэг, байнгын хороон дээрээ сайтар ярилцаад ойлголцоод явах нь зөв. Хэрүүл хийж явахынхаа оронд тодорхой саналууд гаргаад дор дор нь шийдвэрийг нь гаргуулаад явах хэрэгтэй. Энд хувийн юм гэж байхгүй. Төрийн ажил явж байгаа. Төр талаасаа шийдвэрээ гаргаад яв л даа.

БСШУС-ын сайд асан, ШУА-ийн Тэргүүн дэд ерөнхийлөгч Г.Чулуунбаатартай ярилцлаа.

-Та хэсэг хугацаанд БСШУС-ын сайдаар ажилласан. Зарим нь хошигнож зуны амралтын сайд гэж байсан л даа. Дөрвөн сар сайдаар ажиллаад засаг солигдоход харамсч байв уу. Ер нь сайд болно гэж бодож байсан уу?

-Яахав ээ, миний хувьд сайд болно гэж зүүдэлж ч байгаагүй. Би ШУА-д судалгаа шинжилгээнд ихэнх насаа зориулсан. УИХ-ын даргын Улс төрийн бодлогын ахлах зөвлөх, Философийн хүрээлэнгийн захирал, Удирдлагын академийн захирал гээд сургалт, эрдэм шинжилгээний байгууллагаар ажиллаж нас 60-ын босгон дээр очсон байхад тодорхой шалтгааны улмаас Я.Батсуурь сайд огцорсон. Энэ үед МАН-ын дарга, Ерөнхий сайд хоёр уулзахдаа “Сайд болох хүмүүсийн нэрс дотор оруулж таныг сонирхож байна” хэмээн хэлсэн. Миний хувьд “Би сайдын ажлыг хийж чадна гэж ам бардам хэлэх юм алга. Нас харьцангуй тогтлоо, гэсэн ч салбар харьцангуй хүнд болохоор барахгүй байж магадгүй” гэж хэлсэн. Тэгсэн чинь “Яг ч шууд томилчих гэж байгаа юм биш. Сайдаар ажиллах боломжтой хүмүүсийн дотор таны нэрийг оруулж байгаа юм” гэхээр нь “Та бүхэн итгэж найдаж байгаа бол огт мэдэхгүй салбар биш юм” гэж хэлээд гарсан. Гэтэл удалгүй намайг сайдаар томилсон. Дээд боловсролын салбар, шинжлэх ухааны тал дээр надад бодсон зүйлс байсан. Яам өөрөө дөрвөн том салбар хариуцаж байсан учраас бэлэн биш байсан юм. Би салбарыг бодитоор оношлохоос ажлаа эхэлнэ гэж хэлсэн. Гэхдээ тэр цаг үе Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн кампанит ажил эхэлж давхацсан зурвас үе таарсан. Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн сурталчилгаа эхэлдэг өдөр шахам намайг томилсон байх шүү. Бодит ажил явуулахад үндсэндээ таг хязгаарлагдмал байлаа. Салбарынхаа хүмүүстэй уулзахдаа би “Боловсролын салбарыг том зургаар нь харахад болж бүтэхээ больсон, уналтад орсон салбар гэж бодохгүй байгаа. Болж байгаа зүйл бий ч, болохгүй байгаа зүйлс ч байгаа шүү. Юу нь болоод юу нь болохгүй байна гэдгийг оношлоогүй байж ямар нэгэн зүйл хэлж чадахгүй. Хоёрдугаарт, сайд аппаратын хооронд үл ойлголцол гарснаас сайд огцорсон гэж ойлгосон. Миний хувьд хүнтэй үл ойлголцох хэмжээнд хүрэхгүй байх чадвартай хүн гэж өөрийгөө боддог. Тиймээс яамны аппаратыг дур мэдэн өөрчлөхгүй, салбараа ч гэсэн бужигнуулахгүй” гэдгийг хэлсэн юм. Ийм хоёр зарчмаар ажлаа эхлүүлсэн ухаантай. Боловсрол, соёл, шинжлэх ухаан, спортын салбар дээрээ Монголдоо хүлээн зөвшөөрөгдсөн судлаач, салбарын нэртэй зүтгэлтнүүд, дотор нь ажиллаж байгаа хүмүүстэй уулзаж, салбар бүрт дүр зургийг нь гаргасан. Салбар бүрт ямар нэгэн хэмжээгээр онош тавих боломж бүрдэж байсан. Энэ үеэр хичээлийн шинэ жилийн нээлт дөхөж, багш нарын сургалт болж байхад ерөнхий боловсролын салбарт хийх гол ажлаа 14 зүйлд багтааж танилцуулаад багш нартайгаа ойлголцсон. Шинжлэх ухааны салбар миний өөрийн дотор нь байдаг салбар учраас зовлон, жаргалыг нь мэддэг байсан. Ямар ч байсан бэрхшээлийг нь мэдэж авлаа, одоо ажиллана даа гэж бодож байтал улс төрийн шуурга дэгдэж Засгийн газар хийссэн. Үүнд харамсаад байх зүйл байхгүй. Харин ч баяртайгаар ажлаа өгч, хуучин ажилдаа ирсэн. Одоо бол боловсролын сайд тийм ч аятай таатай биш байна. Энэ нь сайдын муугийнх биш. Гурван жилд гурван өөр сайд ирж бужигнуулахаар яаж ажил хэвийн явах вэ дээ.

-Багш нар нь цалингаа нэмүүлнэ гэж жагссан. Зарим нь хүүхдүүд муу сурч байхад цалин нэмэх гэлээ гэж шүүмжилсэн?

-Багш нарын цалингаа нэмэгдүүлье гэдэг зүй ёсны шаардлага. Гэсэн ч төсвийн хатуу сахилгад шилжсэн байгаа учраас амаргүй байх. ОУВС-гийн хөтөлбөрт хамрагдсан байгаа нь ОУВС Засгийн газар, Сангийн яамны өмнөөс төсвийг барьж байгаагаас өөрцгүй шахам болчихож байгаа юм. Тиймээс тэднээс зөрнө гэвэл Засгийн газар өөрөө хүнд байдалд орно. Намайг сайдаар ажиллаж байхад багш нар цалингаа нэмэгдүүлэх асуудлаа хөндөөд эхэлчихсэн байсан. Азийн орнуудын хэмжээнд ойртуулсан алхам хийж байж бид энэ салбарт чадвартай хүмүүсээ авч ажиллуулна. Цогц шинэчлэл хийх хэрэгтэй. Манайхан боловсролын салбар муудсан гэж ярьдаг. Ардчилалд шилжсэн анхны орны үлгэр жишээ гэдгээрээ манай боловсролын суурь үзүүлэлтүүд огт муу биш. Багш нарын ажлын ачаалал их, авч байгаа цалин бага, амьдралын өртөг өндөр байгаа тул арга буюу ажлаасаа гадна орлогын өөр эх үүсвэр рүү санаа тавихаас өөр аргагүй. Тиймээс зав л гарвал дугуйлан хичээллүүлж, өдөр өнжүүлэх төв ажиллуулж, амралтаараа Солонгос явж байна. Тиймээс өдөр өнжүүлэх, төлбөртэй сургалтуудыг нь хуульчилж өгөх хэрэгтэй. Энэ бүхэн журамлагдаагүй тул ил явдаггүй. Улаанбаатар хотын лаборатори гэж нэрлэгдээд байгаа сургуулиудад захирал, эрхлэгчдийн түвшинд хүүхдийг сургуульдаа авах, шилжүүлэх зүйлс явдаг. Нэмэлт төлбөр, өндөр өнжүүлэхийг хуульчилаад өгвөл өөр болно. Далд яваа учраас татвар төлдөггүй, тайлан балансаар ил гардаггүй. Амьдрал дээр орлогоо нэмэх энэ зүйл нь ингээд далд явдаг юм. Хуульчлаад сургууль дээр өндөр өнжүүлэх хичээллэж болно, тэдэн төгрөгний төлбөртэй байна, багшид тэдэн төгрөгийг нь өгнө гээд суулгачихаж болно шүү дээ. Нэмэлт төлбөр авдаг, төлбөр нь багшийн гар дээр очдог болбол төсөв харалгүйгээр багш нарын орлогыг нэмэгдүүлэх боломжтой.

Өөр нэг зүйл хэлье. Яаманд нэг сайд, нэг газрын дарга ирээд өөрийн үзэмж, итгэл үнэмшлээр бужигнуулдаг. Үүнийг дагаад сурах бичгийн шинэчлэгдэх процесс дуусаагүй байхад дахиад өөрчилдөг. Дөрвөн жилийн цикль чинь ийм аюултай. Үүнээс болоод сургалтын хөтөлбөр нь тогтвортой биш, сурах бичгийн хүрэлцээ хангалттай биш болдог. Тиймээс өөрчлөгддөггүй ноён нурууг босгоод авбал засаг солигдсон ч үүнээс гажиж явахгүй байх болгох хэрэгтэй.

-Одоо та юу хийж байна вэ?

-Шинжлэх ухааны академийн ажлаа хийж байна. Маргааш (өнөөдөр) Төрийн ордонд Азийн орнуудын зөвлөлдөх ардчиллын туршлага гэсэн олон улсын эрдэм шинжилгээний хуралд илтгэл тавих гээд бэлдээд сууж байлаа. Би Их сургуулийн Философийн ангид Социологийн өндөр мэргэжлийн хичээл ордог. Зөвлөлдөх ардчилал бол олон нийтийн санаа бодлыг судалдаг социологийн шинжлэх ухааны суурин дээр босч ирсэн түүнийгээ шийдвэр гаргах бодлого тодорхойлох механизм болгоод ашиглаж байгаа зүйл. Бүх зарчим нь адилхан. Түүвэр хийдэг, асуулга тавьдаг, мэдээлэл өгдөг. Хуулийн дагуу явдаг, тодорхой захиалагчтай байдаг. Захиалагч нөхцөлүүдээ хэлдэг ийм л механизм.

-Зөвлөлдөх ардчилал гэж сүүлийн үед манайхан яриад байна. Ардчиллын суурь зарчмаас өөр зүйл бий юу?

-Төлөөллийн ардчиллын боломжууд тодорхой хэмжээнд шавхагдаад мухардалд орсон тул барууныхан гарц хайсан. Зөвшилцөл гэдэг зүйл дээр явах гэж оролдсон. Зөвшилцсөөр байгаад байр сууриа нэгтгэж тохирдог. Нөгөө талд нь зөвлөлдөх гэдэг процесс явж байгаа юм. Олон нийттэйгээ зөвлөлдөөд тэр санаа бодлыг нь бодлого шийдвэрт тусгуулах асуудал. Шууд ардчиллыг хэрэгжүүлэх гэхээр түүврийг авч чадахаа больдог. Тиймээс үүнээс гарах замыг судалсан чинь Стэнфордын Их сургуулийн проффесорууд маш сайн ажилласан. Ж.Фишкин анхны номыг нь бичээд дэлхийд түгсэн. Зөвлөлдөх ардчилал хоёр зарчимтай. Тэгш оролцоог хангах, адил мэдээлэлтэй байх. Хүн амын төлөөлөх чадварыг авдаг ийм л процесс. Дэлхийн 30 гаруй оронд туршигдсан. Анх тийм үү, үгүй юу гэдэг энгийн асуултын хүрээнд явж байсан. Харин манайх Үндсэн хуулийн түвшинд туршиж үзсэн. Сая Налайхын нүүрсний уурхайн ашиглалтын асуудлаар зөвлөлдөх ардчиллыг явууллаа. Өөрөөр хэлбэл төлөөллийн ардчиллын мухардал, хязгаарлалтыг даван туулах эрэл хайгуулын явцад бий болсон гарцын нэг хувилбар.

-Монголын хөрсөнд тохирох юм уу?

-Болохгүй ч зүйл биш. Статистикийн санамсаргүй түүврийн зарчим гэж байдаг. Эртний Грекийн Афины ардчиллын сугалаагаар авдаг тэр системийг авчихаж байгаа юм. Манай улсад сонгуулийн насны 1.3 сая хүн байлаа гэж бодоход тэндээс түүвэр хийхэд тэдэн өрх, тэдэн өрхөөс түүвэр хийхэд тэд гээд явдаг. 90-ээс дээш хувийн магадлалтай төлөвлөдөг тул алдаа бараг гардаггүй. Учир нь статистикийн алхамтай санамсаргүй түүвэр л дээ. Ингэснээрээ олон түмнийг төлөөлөх чадвар сайтай болчихож байгаа юм. Хоёрдугаарт, тухайн сонгогдсон нийт иргэд асуудлаа мэддэг байх ёстой. Асуудлаа мэдэхгүй ерөнхий байдлаар явах юм бол түвэгтэй. Захиалагч этгээд санал асуулгын дүнг шийдвэртээ тусгах үүрэг хүлээдэг. Мэргэжлийн байгууллага санал асуулгыг мэргэжлийн түвшинд явуулж чадах юм бол аль нэг хөрсөнд тохирох тохирохгүй гэхээсээ илүү сайн, зөв ажиллаж чадав уу гэдэг асуудал байгаа юм. Зөвлөлдөх ардчиллын өмнөх туршлагууд энгийн явж ирсэн. Нийгмийн даатгалын биеэ даасан сантай байх уу, сайн дурын даатгалын зарчмаар явах уу гээд тодорхой асуултаар иргэн бүрийн амин хувийн асуудлыг шууд хөндөж байсан учраас ихэнх орнуудад амар байсан. Үндсэн хуулийг өөрчлөх түвшинд зөвлөлдөх ардчиллын зарчмаар явсан байгаа дэлхийн анхны улс нь Монгол. Үндсэн хууль гэдгээрээ иргэн болгонд хамааралтай боловч иргэн бүр мэдээлэлтэй байх гэдгээрээ хүндрэлтэй олон асуудал багтдаг л даа. Нэг эмгэнэлтэй зүйл бий. Байхгүй зүйлийг байгаа мэтээр асуучихаар нэрэлхээд худлаа хариулдаг. АНУ-д гэхэд огт байхгүй хуулийг та сайн хууль гэж бодож байна уу гээд асуусан чинь угаасаа байгаагүй хуулийг тэр өндөр боловсролтой америкчууд байгаа мэтээр бодоод хариулчихсан жишээ бий. Нэрэлхүү зангаасаа болоод байдаг байх. Тийм байх болов уу гэж бодоод таагаад хариулчихдаг. Тиймээс тухайн хүн заавал мэдэж байгаа асуудлаар л явуулах нь үр дүнтэй тийм л хэлбэр. Монгол Улс 2015 онд Зөвлөлдөх санал асуулгын тухай хуулийг баталсан. Хуулинд бодлого боловсруулах, шийдвэр гаргах албан тушаалтан тодорхой асуудлуудаар зайлшгүй санал асуулга явуулж шийднэ гээд журамласан. Мангай орны хувьд Үндсэн хуулиасаа эхэлсэн том процесс болоод явчихаж байна. Цаашид улам төгөлдөржөөд явбал төлөөллийн ардчиллын гажуудлыг засах боломжтой.

-Монголчууд өөрсдийгөө ардчиллын баянбүрд хэмээн хөөргөддөг. Зөвлөлдөх ардчилал тэгээд Азийн бусад орнуудад хэрхэн хөгжсөн байдаг вэ?

-Манай улстөрчдийн чамирхаж “Монгол Улс ардчиллын баянбүрд” гэж ярьдаг. Социалист системийн орнуудаас либерал ардчиллын зарчим руу үндсэндээ америк загвараар орсон цорын ганц улс. Европчууд өөр соёлтой ч либерал ардчилал руу огцом ороогүй. Хятадууд өөрийн замаар явсан бол Лаос, Вьетнам, Хойд Солонгос, Куба яваагүй. Монгол Улс зөвлөлт системийн далбаанд 70 жил явсан улс гэнэт ардчилалд орсон дэлхийд содон дүр зураг болж чадсан. Хүн ам цөөн, эдийн засаг нь бага тул манайд том доргилт үүсээгүй. Монголчууд аливаад хүлээцтэй, няхуур, овсгоотой сэргэлэн ханддаг. Тиймээс будилаан самуун болоогүй тул үүнийг нь баянбүрд гээд байгаа юм. Япон, БНСУ дорно дахины уламжлал дээр ардчиллын үнэ цэнийг маш сайн хослуулж чадсан. Монгол Улс либерал ардчиллын системээрээ Азидаа дээгүүрт орно. Зөвлөлдөх ардчилал гэдэг уламжлалын тухайд суурь хөрсөөр нь хэрэглэж болох байсан. Манайхан хоорондоо ярьж ярьж байгаад тохирлоо шүү гэдэг. Бараг хуруугаа зүсч цус гаргаж тангараг тавиад түүнийхээ төлөө зүтгэдэг. Тэр уламжлал чинь бие биенийгээ ойлгох харилцан зөвлөлдөх боломж байна гэдэг санаа юм шүү дээ.

Монголчуудын төр засах уламжлалт ёсон гэж бий. Төр дээдлэх ёс гэдэг нь өрнөдийн хууль дээдлэх ёс гэдэгтэй нэг зиндаанд яригдах асуудал. Гэтэл өрнөдийнхөн төр дээдлэх ёсыг тахиж шүтдэг мухар сүсэг мэтээр тайлбарлаад тоохгүй байсан. Нэг хэсэг манайханд ч гэсэн хүчтэй байлаа. Төрөө дээдлэх ёс хууль дээдлэх ёстой адилхан тэнд байдаг бүх зүйл байсан юм. Гэтэл бид үүнийг гаргаж ирж чадаагүй. Сүүлийн үед Г.Занданшатар гишүүн ярьж байна.

-МОНГОЛБАНК ОЮУ ТОЛГОЙГООС АМ.ДОЛЛАР ХУДАЛДАН АВЧ БАЙНА-

УИХ-ын гишүүн, УИХ дахь Ардчилсан намын бүлгийн дарга Д.Эрдэнэбаттай ярилцлаа.

-Ам.доллар төгрөгийн эсрэг маш хүчтэй чангарч байгаа нь иргэдийн бухимдлыг төрүүлж байна. Валютын ханшийн савлагааг дэлхийн худалдааны дайнтай холбоотой гэх юм. Та үүнтэй санал нийлэхгүй байгаа юм билээ. Таны байр суурь яг юу юм бэ?

-Сүүлийн үед ам.долларын ханш өдөр өдрөөр өсч байгаа нь сайн зүйл биш. Үүнийг дагаад өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүний үнэ өсч байна. Бензин шатахууны үнэ өсч байна гэсэн шүүмжлэл ч үүнтэй холбоотой. тиймээс маргалдаад байх зүйл байхгүй. Энэ асуудлаар Ерөнхий сайдад асуулга хүргүүлсэн. Валютын ханшийн энэ савлагаа нь Засгийн газар, Монголбанкны уялдаа холбоо алдагдсанаас болсон гэж хэлнэ. Бүлгийн хуралдааны үеэр Сангийн сайдын төсвийн мэдээллийг сонссон. Сангийн сайдаас валютын ханшийн талаар асуухад “Энэ Монголбанкны асуудал” гэж Ч.Хүрэлбаатар сайд өөрөө хэлсэн нь ямар ч уялдаа холбоогүй байгаа гэдгийг нотолж байгаа юм. Ажиглаад байхад эрх баригчдын буруу гэж байхаа болилоо. Ардчилсан нам буруутай. Эсвэл дэлхийн эдийн засгийн дайн буруутай гэдэг. Сүүлд орж ирсэн Валютын зохицуулалтын хуулиар эцэстээ ард түмэн буруутай болж таарсан. “Албан бус ам.долларжилт явж байна. Иргэд ам.доллар авч хуримтлуулаад ам.долларын ханшийг өсгөөд байна” гээд байгаа юм. Бурууг бусдад тохож болохгүй.

–Валютын ханшийн савлагаа яг юунаас болоод байгаа юм бэ?

-Ам.долларын ханш чангарч байгаа хэд хэдэн шалтгааныг том зургаар нь харъя. Нэгдүгээрт, энэ жил импорт огцом өссөн. Монголбанкны мэдээлж буйгаар импорт өнгөрөгч оноос 40 хувиар өссөн байна. Асар том тоо шүү. Хэрэглээний эдийн засагтай манай орны хувьд импортын хэрэглээ 40 хувь нэмэгдэхээр ам.долларын хяналт алдагдах нь аргагүй биз дээ. Тиймээс Засгийн газар ам.долларын хяналтаа алдсан. Ам.долларын ханшийн савлагаанаас экспортлогчид хожиж, дотоодын үйлдвэглэгчид алддаг ийм л жамтай. Ам.долларын ханшийн зөрүүнээс ашиг унагаж болно. Төсөв эерэг байж болно. Зарим нэг аж ахуйн нэгж ашигтай байж болно. Үүнээс үүдэх инфляцийн өсөлт нь ард түмний нуруун дээр ачаа болж очдог энэ дүр зураг өнөөдөр нотлогдож байгаа юм.

Хоёрдугаарт, 2018 оны төлбөрийн тэнцэл статистикийн мэдээллээр хасах гарч байна. 800 гаруй тэрбум төгрөгийн хасахтай буюу алдагдалтай гарна гэдэг чинь том тоо байхгүй юу. Энэ нь бид гадаадад гаргаж зарсан бүтээгдэхүүнийхээ мөнгийг бүтэн авч чаддаггүй юм байна гэдгийг илэрхийлж байгаа юм. Энэ тэнцлийн хасах зөрүү нь ам.долларын Монголд орж ирэх хэмжээг эрс багасгаж байна гэсэн үг. Сүүлийн жилүүдэд нэмэгдсэн үзүүлэлт гарсан. Энгийн утгаар нь авч үзвэл нийт гарч буй экспортын бараа бүтээгдэхүүний мөнгө Монголд орж ирэлгүй гадаадын ямар нэгэн дансанд үлдчихээд байна.

Гуравдугаарт, Сангийн яамны зүгээс “Бид арилжааны банкуудад үнэт цаас зарахаа болиод 5-18 хувийн өндөр хүүтэй бондоо татаж авсан” гэдгээ удаа дараа мэдэгдсэн. Өндөр хүүтэй зээл авахаа болилоо гэдэг нь сайн мессэж. Үүнтэй би санал нэгдэнэ. Гэтэл баланс дээрээс эргээд хартал Монголбанкинд зарж буй үнэт цаасны хэмжээ дөрвөн их наяд төгрөгт хүрсэн. Өөрөөр хэлбэл арилжааны банкуудаас болиод Монголбанктай харьцаж эхэлсэн байхгүй юу. Хүү нь бага байж болно. Энэ юуг хэлээд байна вэ гэхээр Монголбанк дөрвөн их наяд төгрөг хэвлэжээ гэсэн үг. Бэлэн мөнгө эдийн засагт нэмэгдэх тусам долларын эрэлт, импортын эрэлт хэрэгцээтэй уялдаад долларын ханшийг өсгөх үндсэн нэг шалтгаан болж байна.

Дараагийн шалтгааныг би Оюу толгойтой холбон хэлье. Аливаа улс орон, хүмүүс юмаа зарахдаа мөнгийг нь авчихаад зардаг биз дээ. Мөнгө нь буцаж орж ирж байж дараагийн ажил явах ёстой. Гэтэл Оюу толгой дээр тийм зүйл алга. Оюу толгойн гадаадад борлуулж буй бүтээгдэхүүний мөнгө Монголын арилжааны дансаар дамжиж орж ирдэггүй. Энэ нь төлбөрийн тэнцэлд нөлөөлж байгаа. Өөр нэг ноцтой зүйл хэлье. Оюу толгой валютын арилжаа хийж байна. Валютын томоохон экспортлогч валютын арилжааг Монголбанк, арижлааны банкуудтай хийж байгаа нь асар том бодлогын алдаа. Өөрөөр хэлбэл Монголбанк Оюу толгойгоос ам.доллар худалдан авч байна.

-Нэг компани валютын арилжаа хийгээд байна гэсэн үг үү?

-Тийм. Энэ нь валютын эрүүл харилцааг гажуудуулж байгаа юм. Аж ахуйн нэгж валютын арилжаа хийхгүй л байхгүй юу. Яагаад гэдэгт Засгийн газар хариулт өгөх ёстой. Дараагийн хүчин зүйл нь далд эдийн засгийн тухай яригдаж байгаа. Далд эдийн засагт авлига хүртэл орно. 1.3 сая ам.доллар айлын гэрээс хураалаа гээд яриад байгаа биз. Энэ ч бас хамаарна. Далд эдийн засаг валютын хэрэглээн дээр явж эхэллээ. Тиймээс валютын хэрэгцээг өсгөж байна. Монголбанк нэг хоногт ам.долларыг тогтворжуулах интервенц хийхийн тулд 20-30 сая ам.доллар гаргаж байгаа байх. Гэтэл далд эдийн засагт зөвхөн нэг хүнээс 1.3 сая ам.доллар гарч ирж байна гээд бод доо. Цаана нь ямар хэмжээний ам.доллар хэдэн хүнд байгаа вэ гэдгийг тооцож үзвэл асар өндөр тоо гарна. Үүний хяналт байхгүй болсон.

Өөр нэг хүчин зүйл нь зохисгүй хэрэглээ. Монголд мөнгөний нийлүүлэлт нэмэгдэх тусам тансаг хэрэглээ нэмэгдсэн. Энэ нь үнэтэй автомашины борлуулалтыг нэмэгдүүлж байна гэж яриад байгаа биз. Дараагийн шалтгаалж буй хүчин зүйл нь импортыг хязгаарлаж, дотоодын үйлдвэрлэлийг дэмжих бодлого орхигдсон. Ажлын байр хумигдана гэдэг нь сөрөг үр дагавартай. Түүнээс биш ам.долларын ханшийн өсөлт дэлхийн худалдааны дайнтай огт холбоогүй. Монгол Улс уул уурхайгаас хамааралтай эдийн засагтай. Уул уурхайн бүтээгдэхүүний өсч валют орж ирж байхад ам.долларын ханшийг тогтвортой барих бүрэн боломжтой. Харин бодлого нь орхигдсон. Миний нэрлэсэн бүхэн төрийн бодлого орхигдсоны тод жишээ. Үүнээс болж иргэд хохирч байна гэж ойлгож болно. 2010-2011 оны үед эдийн засаг 17 хувь хүрч өсөхөд энэ дүр зураг харагдсан. Тиймээс төрийн бодлогогүй үйл ажиллагаанаас ийм нөхцөл байдалд хүрсэн гэдгээс өөрөөр харах ямар ч боломж алга.

-Төсвийн орлогыг нэмэгдүүлэхийн тулд ам.долларын ханшийг зориудаар өсгөөд байгаа юм биш үү. Нүүрс, зэс, алтны экспорт өндөр байгаа үед валютын ханш өсвөл төсөвт төвлөрүүлэх орлого нэмэгдэж түүгээрээ цалин, тэтгэвэр нэмэх гээд байна гэж харагдах юм?

-Төсвийн орлогоо ийм байдлаар нэмэх боломж бий. Гэхдээ үүнийг нотлоход хэцүү. Валютын ханш өссөний дараа яах нь чухал биш. Харин валютын ханшийг өсгөхгүй байх нь чухал. Түмнээ бодож байгаа бол бид үүн рүү явах байсны хөл, толгой хоёрыг нь бид сольчихоод байгаа юм. Бүх зүйлийг өнгөлөн далдлах маягаар явах гээд байна. Бодит байдал дээрээ макро эдийн засгийн бүх үзүүлэлтүүд эдийн засгийн өсөлтөөс бусад дээрээ уначихаад байгааг маш хурдан засах ёстой. Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөрийг олон жил улстөржүүлж биднийг шүүмжилж байгаа. 2012-2016 оны хооронд эдийн засаг ямар байсныг бүгд мэднэ. Энэ үед дөрвөн жил бензиний үнийг, дөрвөн жил бараа бүтээгдэхүүний үнийг тогтвортой байлгасан, бид. Монголын ард түмэн алдаагүй байхгүй юу. Ард түмэн илүү ачаа үүрээгүй.

Харин өнөөдөр ямар байгааг харьцуулаад хар даа. Тийм хүнд үед явах зарчмаараа явж болж байсан Монголын эдийн засаг өнөөдрийн ийм өндөр өсөлттэй эдийн засгийн үед яагаад ингээд хөөсөрчихөв. Төрийн бодлого байхгүй байгаагийн хамгийн том илрэл энэ мөн. Үүнийг хаацайлж, хэн нэгэнд буруугаа чихэх утгагүй.

-Д.Бямбасүрэн гуайн Засгийн газрын үед ам.доллар 25 төгрөг байсан. Цалин нэмэх шалтгаанаар ам.долларын ханшийг үе үеийн Засгийн газрууд хөөрөгдөж ирсэн. Хөөргөдсөн ханшийн зөрүүнээс нэмэгдлээ олж байсан. Өнөөдөр ч гэсэн ирэх онд цалин нэмнэ гэсэн тэр амлалтдаа хүрэхийн тулд ам.долларын ханшийг зориудаар өсгөөд байгаа юм биш үү?

-Яагаад ингээд байдгийг нь энэ эрх баригчдаас асуу. Бид эдийн засгийн хүндрэлтэй дөрвөн жилийн хугацаанд бид импортыг хязгаарлаж, дотоодын үйлдвэрлэлээ дэмжсэн. Бүтэн дөрвөн жилийн хугацаанд, эдийн засгийн хамгийн хүнд үед 1400-гаас 1900 болж 500 төгрөгөөр л ханш савсан. Тэд эдийн засгийн өсөлттэй гэчихээд 1900 төгрөгөөс 2600 төгрөг хүртэл савлууллаа. 700 төгрөгөөр ханш савсан байгаа биз. Асуудал байгаа биз. Үүн дээр л хариулт нэхээд байгаа юм. Бидэнд улс төргүй хариулт хэрэгтэй. Түүнээс биш өөрийгөө хамгаалсан, улстөржсөн хариулт хэнд ч хэрэггүй. Ингэж байж бид сөрөг хүчний үүргээ биелүүлэх ёстой. Бусад руу буруугаа чихэхээс илүү өөрсдийнхөө бодлогыг гаргаад ир. Эрүүлээр ярилцъя. Монголчуудын эрх ашиг шүү дээ. Иргэдийн цалинг нэмж чадахгүй, ОУВС-д бүх зүйлээ чихдүүлчихсэн, баахан зээл нэмээд авчихсан. Бүх эдийн засгийн үзүүлэлтүүд чинь хүний хэрэглээн дээр очдог үзүүлэлт байхгүй боллоо гэдгийг хамтдаа ярилцъя. Валютын ханшийн савлагааны учир байдлыг бид нарийн тооцож гаргах хэрэгтэй. Миний хувьд учир шалгаануудаа дээр хэлчихлээ. Энэ бүгдтэй маргах хүн цөөхөн байх болов уу.

-Ирэх оны төсөвт ам.долларын ханшийг хэдээр тооцож орж ирсэн юм бэ. Төсвийн номон дээр харагдаагүй. Сангийн сайд бол 2530 төгрөгөөр тооцно гэж байсан?

-Уг нь жил бүрийн төсвийн номон дээрээ тооцооллыг тавьдаг байсан чинь энэ жил ам.долларын ханшийг тавилгүй оруулж ирсэн. Би чуулган дээр зориуд “Долларын ханшийг яагаад тавиагүй юм бэ. Хэд байх юм бэ” гэж асууж байгаа нь тэр. Сангийн сайд “2530” гэж хэлсэн. Гэтэл өнөөдөр ам.долларын ханш 2570 төгрөг байна. Ямар тооцооллоор хийгээд байгаа юм бэ. Бүр буулгах гээд байгаа бол сайн. Гэхдээ хэрэглээ ингэж савласан үед энэ хүмүүс буулгаж чадах уу гэдэг эргэлзээтэй. Шатахууны үнийг чөлөөтэй хаячихсан чинь үнэ нь өсчихсөн. Үүнийг буулгана гэдэг адармаатай. Шатахууны үнэ өсөх нь дамжиггүй. Учир нь ам.доллар савчихсан юм чинь импортлогч компаниуд ийм өндөр үнээр л авч байгаа нь ойлгомжтой. Намайг хэн юу гэж хараах нь хамаа алга. Гуравхан сая хүн амтай Монгол Улс гуравхан сая хүнийхээ хамгаалах шаардлагатай зүйлийг төр хамгаалалтдаа авах ёстой. Үүнд монгол хүний өдөр тутмын хэрэглээний стратегийн бүтээгдэхүүнүүд хамаардаг. Үүнд шатахуун ордог. Энэ шатахуун хүний амьдралд бүү хэл бүх аж ахуйн нэгжүүдэд нөлөөлдөг зүйл. Хоёр дахь нь улаанбуудай, гурил, талх юм. Яагаад үнэ тогтворжуулах төрийн бодлогыг үгүйсгээд байгаа юм бэ. Бид чөлөөт зах зээлд орсон нь үнэнч гуравхан сая хүнээ хамгаалах төрийн бодлого байхгүй бол төр гэж байгаагийн учир нь юу юм. Үүнд нэг их мөнгө хэрэггүй. Монгол Улс жилдээ нэг сая ам.долларын нефтийн бүтээгдэхүүн импортоор авч байна. Нефть импортлогч компаниуд үүн дээр хэдхэн хувийн зөрүү гаргаж ашгаа хийж байгаа. Энэ зөрүү нь хэд юм бэ гэдэг тооцоо гаргахад буцаад нэг сая ам.доллар хүрэхгүй нь ойлгомжтой. Гурил, улаанбуудай дээр ч ялгаагүй. Нийт улаанбуудайн хэрэгцээгээ талх болгоход монголд хэдий хэмжээний эргэлтийн мөнгө хэрэгтэй вэ гэвэл 200 тэрбум. 200 тэрбум төгрөгөөр нөхөн олговор олгож үнэ тогтворжуулна гэж байхгүй. Гэхдээ монгол хүнийг эрүүл хүнсээр хангахын тулд бид энэ асуудлыг зайлшгүй ярилцах ёстой. Бүтээгдэхүүн импортлогч нарын ашгийн зөрүүний хохирлыг арилгах, ард түмэнд очиж буй үнийг тогтвортой байлгахын төлөө улс эдийн засгийн өсөлтийнхөө мөнгийг хэрэггүй зүйлд зарцуулж байхаар Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр хэрэгжүүлэх шаардлагатай. Ардчилсан намын хийсэн бүхэн буруу юм бол энэ төр өөрсдийн зөв зүйлийг хэрэгжүүлэх ёстой юм. Хэрэгжүүлж байгаа нь хаана байгаа юм бэ. Өмнөхөө буруу гэж байгаа бол ямар нэгэн зөв замыг сонгосон байх ёстой. Бүгдийг буруу руу чихэж байна.

-Сангийн сайд ам.долларын ханшийг 2530 төгрөгөөр тооцсон гэж амаараа хэлсэн. Оруулж ирсэн төсвийн баримт бичиг дээр нь үнэ бичигдээгүй байна. Тэгэхээр ирэх онд ам.долларын ханш 2600, 2700, 2800, 2900 магадгүй 3000 төгрөг ч хүрч болох нь ээ?

-Сангийн сайдаас л асуу. Бидний хэлж байгаа ганц зүйл нь орлого, зарлагын тооцоолол чинь зөв байх ёстой шүү. Энэ нь алдагдаж, хэтэрхий хөөсөрсөн байна. Төсвийн тогтвортой байдлын хуулиар ДНБ-ий өсөлтөд харьцуулсан орлого, зарлагыг харьцуулсан тодорхой тоо хэмжээ бий. ДНБ өссөн гэдэг нэрийн доор орлогоо зохиомлоор нэмдэг, зардлаа зохиомлоор өсгөдгөө боль. Зардал өсгөх тусам үнийг хөөрөгдөл, инфляци, ханшийн уналт үргэлжилнэ. Учир нь бид хэрэглээг улам өдөөгөөд байгаа юм. Хэрэглээ өдөөгдөхөөр валютын ханшаа барьж чадахаа болино. Ингэснээр үнэ хөөрөгдөж эцсийн дүндээ ард түмний нуруун дээр сөргөөр буугаад байна. Үүнийгээ эргэж хар гэж Ардчилсан нам шаардаж байгаа юм. Энэ эрүүл бөгөөд зөв, шударга шаардлага.

УИХ-ын гишүүн Б.Пүрэвдоржтой ярилцлаа.

-Их хурал ирэх оны төсвийг хэлэлцэж байна. Чамбай төсөв байна гэсэн хэсэг байхад муу төсөв болжээ гэсэн хүмүүс ч таарлаа. Таны хувьд төсөв дээр ямар байр суурьтай байна вэ?

-Орлого талдаа тодорхой зорилт тавиад шахаж ажиллах ёстой. Өөрөөр хэлбэл өмнөх Сангийн сайд нар орлогоо бага тавьчихаад түүнийг давуулсан болж харагдуулдаг байсан.

Энэ удаа илүү том зорилт тавиад түүндээ хүрэхийн төлөө ажиллана гэж байгаа нь зөв, энэ нь тэр чигтээ Төсвийн тухай хууль болж гардаг. Хуулиа биелүүлэхийн тулд Засгийн газар, төрийн өмчит болон бусад байгууллагуудаас нэхэж ажиллах шаардлага гарч ирж байгаа юм. Энэ нь зөв. Харамсалтай нь зарлага талдаа хэрэгцээ, шаардлагагүй бүтээн байгуулалт, хөрөнгө оруулалтуудыг тавьсан байна.

Яагаад ингэсэн гэхээр сонгууль жижиг мажоритар системээр явсан. Тиймээс УИХ-ын гишүүд өөрсдийн тойрогт байгаа сумдад хөрөнгө оруулалт хийх сонирхол бий. Энэ нь тухайн тойргоосоо дахин сонгогдох адын хүслээс болж байгаа юм. Сум орон нутагтаа сайхан харагдаж, нэр хүнд олж л байвал боллоо гэсэн шиг нэр хүнд олж болох бүх л зүйлийг бодож төсвөө хийж байна. Сонгуулийн тогтолцоо буруу байгаагийн нэр илрэл нь энэ л дээ. Улсын төсөв Монголын ирээдүй, хойч үеийн төлөө илүү хүнд үед хэрэглэх зайлшгүй хуримтлал бий болгосон байх ёстой. Харамсалтай нь тийм байсангүй. 2019 онд ахиухан бүтээн байгуулалт тавья. 2020 онд тэртэй тэргүй сонгуулийн өмнө ямар ч бүтээн байгуулалт хийж амжихгүй. Тиймээс иргэдийн сэтгэлд хүрэхгүй тул одоо шахаж ажиллан, намынхаа рейтингийг өсгөе гэсэн төсөв орж ирсэн.

-Та байнгын хорооны хурал дээр Ховд аймагт ямар ч бүтээн байгуулалт хийгдээгүй. Ганц байшин барьсан нь шорон гэж байсан л даа…

-Үнэн шүү дээ. 2016, 2017 онд Ховд аймагт ганц ч бүтээн байгуулалтын ажил хийгдээгүй. 2018 он дуусах гэж байна. Гэтэл улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар баригдсан ганц ч байшин ашиглалтад орсонгүй. 2018 онд ажил нь эхлэх ёстой байсан бүтээн байгуулалт байсан ч яам, агентлагууд, албан тушаалтнуудын амбиц орсноос болж тендер шалгаруулалт нь хойшилсоор байгаад ийм байдалд хүргэлээ. Тендер шалгаруулалт нь дөнгөж дуусч байгаа юм. Тиймээс энэ жил хэд хэдэн бүтээн байгуулалт ашиглалтад орох ёстой байсан ч хойшиллоо. Тухайлбал, Ховд аймгийн Дөргөнө сумын Соёлын төвийн барилгын ажлын хөрөнгө оруулалт энэ жилийн төсөвт бүтэн суусан ч дөнгөж газар шорооны ажил нь эхэлж байх жишээтэй. Ер нь дунд шатанд төсвийн хуулийг биелүүлэх ажил маш муу байна.

-Ирэх оны төсөвт ам.долларын ханшийг хэдээр тооцсон юм бэ. Ноднин 2500 төгрөгөөр тооцсон ч одоо 2570 төгрөгт хүрчихлээ. Ханшийн алдагдлын зөрүүг хаанаас нөхөх вэ?

-Ноднин 2018 оны төсвийг батлахдаа 2500 төгрөгөөр тооцсон ч харамсалтай нь нэмэгдээд явчихлаа. Энэ нь явсаар оны эцэст 2600 орчим төгрөгт хүрэх байх. Ханш 100 төгрөгөөр нэмэгдэж байна гэдэг нь нэгдүгээрт, Засгийн газар төсвөө ашигтай гаргах сонирхол байгаатай холбоотой. Зориудаар валютын ханшийг өсгөж, зөрүүгээр нь төрийн албан хаагчдын цалингийн нэмэгдлийг гаргах гэж байгаа юм. Хоёрдугаарт, авлигач, албан тушаалтнуудын гэртээ хадгалсан ам.долларуудын ханшийг өсгөх зорилгоор ийм зүйл хийж байна. Нэг хурандаагийн гэрээс 1.3 сая ам.доллар гарсан гэдэг мэдээлэл түгсэн. Тэр хүн гэртээ 1.3 сая ам.долларыг зүгээр хадгалахад 130 сая төгрөгийн ашиг хийж байгаа юм. Монголбанкны хийж байгаа зүйл авлигачдын бэлнээр хадгалсан ам.долларын ханшийг өсгөхөд чиглэгдэж байна.

-Ам.долларын зээл авсан бизнесийнхэн илүүтэй хохирч байгаа даа…

-Ханшийн зөрүү ам.доллараар зээл авсан бизнесийнхэнд маш хүндээр тусч байгаа. Асар их дарамтыг бий болгож байна. Томоохон бизнесүүд ам.доллараар зээл авсан байх магадлал өндөр. Уул уурхайн экспорт нэмэгдэж байна л даа. Үүнийгээ дагаад валютын нөөц хангалттай нэмэгдэж байгаа учраас тодорхой хэмжээнд валютын зээл авбал ханш унах нь бидэнд ашигтай байна гэсэн бодлого байсан байж магадгүй.

Тийм учраас Монголбанк яаралтай арга хэмжээ авах ёстой. Гурван тэрбум ам.долларын нөөцтэй болчихоод тодорхой хэмжээнд интервенц хийж, төгрөгийн ханшийг чангатгах үндсэн үүргээ биелүүлэх ёстой.

-Интервенц хийснээр ам.долларынхаа хамаг нөөцийг шавхчих юм биш үү?

-Эдийн засгийн өсөлт бий болсон, уул уурхайн бүтээгдэхүүний экспортын хэмжээ нэмэгдэж, үнэ өссөн үед эсрэгээрээ монгол төгрөгийн ханш чангарах ёстой. Гэтэл валютын ханшийн зөрүүнээс алдагдал хүлээгээд байна гэдэг нь Монголбанкны бодлого буруу явж байгаагийн нэг илрэл. Төгрөгийн ханш гаднаас орлого олоогүй үед унадаг. Экспорт хангалттай байна. Уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнэ ийм өндөр байхад валютын ханшаа алдах ямар ч үндэслэл байхгүй. Зориудаар хийж байгаа ажил.

-Он гарсаар нефтийн бүтээгдэхүүний үнэ хэд хэдэн удаа нэмэгдчихлээ. Энэ үед валютын ханш чангарч байна л даа. Төсөв хэлэлцэхдээ маш их анхаарах байлгүй…

-2012-2016 онуудад нефтийн бүтээгдэхүүний үнийг бага байлгах, хэрэглэгчдийн хүсээд буй тэр үнэд байлгах ажлыг Засгийн газар, Монголбанк хамтраад хийсэн. Тодорхой хэмжээнд нефть импортлогч компаниудтайгаа ярилцаад зарим арга хэмжээг авч байсан. Гэтэл Монголбанк энэ ажлуудыг огт хийхгүй байгаа. Монголбанкны ерөнхийлөгч зөвхөн хэдхэн гавьяаг өөртөө бий болгохоор зорьж байна. Монголбанкны валютын нөөцийг би гурван тэрбум ам.доллараас давуулсан гэдэг нэр зүүхийн тулд ард түмэнд ирж буй ачааллыг юман чинээ тоосонгүй. Гаргуунд нь гаргачихлаа. Монголбанкны ерөнхийлөгч зоригтойгоор интервенц хийх хүсэл алга. Зүгээр л өөрийн нэр хүндийг хадгалж үлдэх бэртэгчин, аймхай хүн. Тиймээс зоригтойгоор мөнгөний бодлого явуулах арга хэмжээ авах сонирхолгүй байна.

Маш хурдан огцруулах хэрэгтэй. Засгийн газар энэ хүнээ хурдан явуулахгүй бол УИХ дахь Ардчилсан намын бүлгээс уг асуудлыг хөндөх болно.

-Зам, тээврийн хөгжлийн сайдыг баасан гаригт томиллоо. Томилогдсон сайдад дайх үг байна уу?

-Би сайд томилогдох үед “Замын стандартыг мөрдүүлж ажиллах хэрэгтэй” гээд асуулт асуусан ч тодорхой хариулт өгөөгүй. Өөрөөр хэлбэл уул уурхайн бүтээгдэхүүнийг тээвэрлэхдээ стандартыг мөрдөлгүй хүнд даацын машин нэг тэнхлэгт ногдох даацаас хэтрүүлэн ачдаг. Үүнээс болж зам эвдэрч, хүний амь нас эрсддэг. Монгол Улс зундаа хэт халуун, өвөлдөө хэт хүйтэн байдаг. Тиймээс авто зам хурдан эвдрэх магадлал өндөр. Мөн бид авто замаа хангалттай сайн чанартай тавьж чаддаггүй. Ийм учраас стандартыг мөрдүүлэх талаар илүү сайн ажиллах шаардлага тавьсан. Ховд аймгийн босоо тэнхлэгийн авто зам маш сайн чанартай тавигдсан ч хүнд даацын автомашинууд Увс аймгийн Наранбулаг сумаас төмрийн хүдэр зөөсөөр байгаад тэр зам бүрэн ашиглалтад орохоос нь өмнө эвдээд эхэлсэн. Үүнийг анхаарч ажиллаарай гэсэн. Үүн дээр харин анхаарч ажиллана гэдгээ хэлсэн. Стандарт Монголын бүх авто зам дээр адилхан мөрдөгдөх учиртай.

-Засгийн газар шинээр байгуулагдан ажиллаад нэг жил болж байна. Үйл ажиллагааг нь хэрхэн дүгнэх бол. Ерөнхий сайд АНУ-д айлчилж 350 сая ам.долларын буцалтгүй тусламжийг авч чадлаа гэх юм?

-Төв Азийн цээжинд ардчиллыг дангаараа хамгаалж, төлөвшүүлж яваа Монгол Улсын ардчилалд оруулж буй хувь нэмрийг үнэлж АНУ-аас өгч буй буцалтгүй тусламж. Коммунистууд очиж гарын үсэг зурж байгаагаас биш ардчиллыг үнэлсэн үнэлэмж юм шүү тэр 350 сая ам.доллар гэж ойлгоорой. Засгийн газар хийх ажилгүй юм шиг гадна дотно маш их зугаалдаг. Гэтэл иргэдийн амьдрал ахуй өдрөөс өдөрт уруудаж байна. Үүн дээр бодитой арга хэмжээ авахгүй байгаа Засгийн газрыг сайн ажиллаж байна гэх үү, муу ажиллаж байна гэх үү. Бодоод үзэхгүй юу.

-Чуулганы хуралдааны үеэр Ерөнхий сайд БНСУ-аас авах 500 сая ам.долларын хөнгөлөлттэй зээлээр түрээсийн орон сууц барина гэж байсан. Баригдсан тэр олон барилгууд нь борлогдохгүй байхад түрээсийн орон сууц гэж хамаг мөнгөө шавхах нь гэх юм?

-Түрээсийн орон сууц барьж болно. Энэ засгийн үед МАН-ыг дэмждэг бүлэг хүмүүс тодорхой шалгуураар түрээсийн орон сууцанд орно. Тиймээс энэ үр дүнтэй ажил биш. Харин бид гэр хорооллын иргэдийн хүсэл зорилго итгэлцэл дээр хувийн хэвшлийнхэнтэй нийлээд тэр газрыг нь орон сууц болгох ажлыг хийх хэрэгтэй. Эхний ээлжинд гэр хороолол руу хүрэх дэд бүтэц, дулаан болон цэвэр, бохирын шугамыг төр хийж өгөх ёстой.

Түүнээс биш бүгдийг барьж өгснөөр асуудлыг бүрэн шийдэхгүй. Бид гаднаас ирж буй зээл тусламжийг ажлын байр нэмэгдүүлэх, жижиг, дунд үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэхэд анхаарч хүн бүрийг ажилтай болгоход зарцуулах нь зөв. Түүнээс төр бүхнийг шийддэг, түрээсийн орон сууцыг нь хүртэл барьж өгдөг төртэй байх юм бол бидний зовлонг Монголын төр татвар төлөгчдийн мөнгөөр бүрэн шийдэх боломжгүй.

-Ирэх оны төсөв ямархуу батлагдах бол. Сонгуулийн урьд жилийн төсөв шүү дээ?

-Ардчилсан намын бүлэг хэдийгээр цөөхүүлээ ч гэсэн бид бодит зүйлийг ярьдаг, шүүмжилдэг. Засгийн газар, Сангийн сайдын нэг сайн зүйл нь сөрөг хүчнийхээ гишүүдийн тойргийн хөрөнгө оруулалтыг эрх баригчидтайгаа адил хэмжээнд тавьж, хийж байгаа.

Үүнд нь талархах хэрэгтэй. Сөрөг хүчнийнхэн хэр хэмжээний хөрөнгө оруулалтыг орон нутагтаа тавьж байна, тэр хэмжээгээр тавьж чадаж байна. Орон нутагтаа зайлшгүй шаардлагатай хөрөнгө оруулалтыг сонгож оруулж ирэх нь бидний үүрэг байх ёстой. Ардчилсан намынхан сэтгэдэг, хийдэг. Үр шимийг нь МАН-ынхан хүртдэг. Ийм л тогтолцоо руу орсон.

-АН-ынхан төсөв дээр тав хоногийн завсарлага авсан нь ямар учиртай юм бэ?

-2019 оны төсөв Монгол Улсын хөгжлийн бодлогын баримт бичиг, Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөртэй уялдаж байна уу гэдэг тодорхой мэдээлэл өг гэсэн юм. Жижиг, дунд үйлдвэрлэлийг дэмжихэд зориулж нэг ч төгрөг төсөвт тавиагүй байна. Бид тэр хүмүүсийн татвараар төсвөө тодорхой хэмжээнд нэмэгдүүлж байгаа хэрнээ яагаад тэднийгээ дэмждэггүй юм. Ийм тодорхой асуудлууд дээр Ерөнхий сайдын байр суурийг зайлшгүй сонсох шаардлага байсан.