Author: ЯДАМДОРЖ БАЯРБААТАР

Японы алдартай, томоохон корпорациудын нэг бол гарцаагүй “Панасоник”. “Панасоник” гэх том эзэнт гүрнийг үүсгэн байгуулагч Мацүшита Коносүкэ гэх эрхмийн “Зам” хэмээх номыг О.Жаргалсайханы орчуулгаар “Монсудар”-аас эрхлэх гаргасан юм. Төдийлөн сонирхол татахгүй мэт санагдаж болох уг номыг нээгээд эхний хуудсыг эргүүлэхэд л эрхгүй бүгдийг нь уншмаар сэтгэгдэл төрөх болно.

“Хувь заяагаа ярж нээхүйн тулд”, “Шийдвэр гаргах цаг дор”, “Бэрхшээлтэй тулгарах үед”, “Өөртөө итгэх итгэлээ алдсан үед”, “Ажил хэргийг улам сайжруулахын тулд”, “Бизнесээ улам илүү тэлэхийн тулд”, “Үнэ цэнтэй амьдралаар амьдрахын тулд” зэрэг бүлгээс уг бүтээл бүтнэ. Ямар ч хүний амьдралд тулгардаг саад бэрхшээл, түүнийг даван гарах тэнхээ, амьдрахуйн мөн чанар, цаг тутам тохиолддог шийдвэр гаргахуй гээд олон олон зүйлсийг энэ номоос уншиж болно.

Хүн бүхэнд оногдсон, зөвхөн тэр хүн л туулан өнгөрүүлэх зам гэж буй. Тэрхүү зам өргөн цэлгэр, бас яаж явах билээ гэмээр нарийхан давчуу байж болох ч зөвхөн та л тэрхүү замыг туулан гарна. Бэрхшээл хүндрэлтэй таарах аваас шантарч буцах биш, харин яаж ийгээд зогсохгүй алхах л хэрэгтэй. Танаас өөр хэн ч явахгүй тийм л чухал зам учраас. Зам хэдий алс хол мэт бодогдовч урагш тэмүүлэн алхсаар байвал шинэ зам нээгдэнэ. Зоригоо чангалах аваас хөгшин залуугийн ялгаа үгүй зам нээгдэж байдаг. Хүний амьдрал гэдэг өдөр өдрөөр үхэл рүү хүрэх аян зам гэж хэлж болох байх. Энэхүү аян замыг хэн ч өөрчилж үл чадна. Тиймийн учир гагцхүү хүн л энэ бол байгалийн хууль мөн гэдгийг мэдэж, аян замаа цэгцэлж чадах юм.

Энэ номонд нэг сонин санаа байсан нь “Сүрхий хүн өдөрт гурав холбирдог”. Өнгөц ойлговол барьцгүй, хэлсэндээ хүрдэггүй хүн гэж бодогдохоор. Тэгвэл уг утгыг нэг өдөрт гурван удаа санаа сэтгэл хувирна гэдэг нь тэр хэрээр шинэ зүйлсийг харж, гаргаж ирдэг болохоор сүрхий хүн гэгдэх учиртай хэмээн тайлжээ. Асуудлыг тал талаас нь харж нягтална аа гэсэн үг байх нь. Хүний амьдралын нэн чухал үеүдийн нэг бол гарцаагүй шийдвэр гаргах. Одоо яах билээ, яг аль нь зөв байх бол, энүүгээр үү, түүгээр нь үү гээд эргэлзэж тээнэгэлзэх явдал түмэн удаа тохионо. Яг ийм үед хамгаас чухал нь шийдвэр гаргах. Та бурхан биш учраас гаргасан шийдвэр ямар ч байж болно. Шийдвэр гаргахын эрхэмсгийг тунгаан бодууштай гэж бас энэ номонд байна. “Тушаал буулгахуй” хэмээх дэд хэсэгт… “Өөрийнхөө ингэмээр байна, тэгмээр байна гэж бодогдсон зүйлээ тушааж, тушаал ёсоор хүн нь хөдөлж эхэлнэ гэдэг ажил төрөлд тун чухал хэдий ч тушаал зааварт дасаад тушаахгүй л бол хөдлөхөө байвал туйлын бэрх билээ. Яг ийм нөхцөлөөс хөгжил дэвшил үл төрнө.”Иймийн учир тушаал буулгахаас өмнө эхлээд заавал хүний хэлж ярихад чих тавин сонс. Сонсохын хажуугаар бас асуу. Харилцан хүлээн зөвшөөрөлд хүрч байх аваас амжилт аандаа ирэх ажээ.

Я.БАЯРБААТАР

 

Өнгөрсөн сард болсон номын баярын үеэр нэгэн сонирхол татахуйц ном олны хүртээл болсон нь “Бодисадва-Хязгааргүй хязгаар” гэх бүтээл байсан юм. Номын зохиогчид нь Б.Батбаяр, Б.Наранбаатар нар. Харин номын найруулгын зөвлөхөөр Д.Урианхай, утга зүйн зөвлөхөөр гавж С.Гантөмөр нар ажилласан нь уг номын чансааг эхнээсээ илтгэх мэт. Энэхүү бүтээл нь аль ч насныхан уншихад тохиромжтой. Бүх л насныханд яг л таарсан гэмээр. Амьдралын утга учир гэж чухамдаа юу билээ, аливаа бүхний учир шалтгаан, гүн ухаан, тогтлын талаар маш энгийн хэллэгээр тоймлосон нь олзуурхууштай байлаа. Уг бүтээл нь “Зүй тогтол, Үйлийн үр, Төв үзэл, Гэгээрэл, Бодь оршихуй” гэх таван бүлэгтэй.

Хүн гэдэг бодьгал хүмүүний ертөнцөд ирээд аливааг эргэцүүлэн бодохуйц насанд ирмэгцээ амьдралын утга учир юу вэ, бид мөн чанартаа юуны төлөө амьдардаг вэ, бурхан хийгээд чөтгөр байдаг уу, урд хойд нас гээд түмэн зүйлийн тухай эргэцүүлэн боддог. Бусдаас ч лавлаж, өөрөө ч дотроо бясалгадаг. Нарт дэлхийн найман тэрбум хүн бүгд л энэ талаар өөрөө ч мэдэлгүй бодож үзсэн байдаг байх.

Харин ахуйд баригдан, аливаагаас алсрахын хэрээр дээрх асуултдаа хариулт олохыг хичээх нь үгүй болж эхэлдэг нь хүмүүний алдаа мэт. Хүн төрөлхтний соёл иргэншлийн үүрийн гэгээ манхайн цайсан тэр цагаас хойш тоолж баршгүй олон эрдэмт мэргэд төрсөн ч гэлээ Будда шиг учир шалтгаан, зүй тогтлын талаас цэгцтэй цогц хариулт өгсөн нь тун цөөн аж. Бурхан багш өөрөө “Та бүхэн миний сургаалыг сайтар нягтлан эргэцүүлж, мөнхүү утга санааг нь онож танихыг хичээгээрэй. Мэргэдийн сургаалыг авахдаа ч маш сайн шүүн эргэцүүлэх хэрэгтэй” гэж сургасан нь бий.

Аливаа ном бүтээлийг уншихад яалтгүй сэтгэлд хоногшоод үлдчихдэг янз бүрийн эшлэлүүд олон байдаг. “Бодисадва-Хязгааргүй хязгаар” номонд байх олон, олон эшлэлээс онцлон бичих нь зүйтэй.

“Төмрөөс үүссэн зэв эргээд төмрөө иддэгийн адил хүнээс үүдсэн нүгэл эргээд хүнээ хэмлэнэ. “Энэ ертөнцийн бүхий л зүйлсийг үгүйсгэхэд гурван буруу үзэл байдаг тухай Бурхан багш сургасан нь:

-Аливаа бүхэн зөвхөн заяа төөргийн дагуу болдог,

-Бүх зүйл бурхнаас шалтгаалдаг,

-Аливаа зүйлс учир шалтгааны ямар ч холбогдолгүй…

Хүний зан чанарыг таних хялбар биш. Хүн бүхэн өөрсдийн өгөгдсөн араншинтай. Хэдий тийм боловчиг хүмүүсийг доорх дөрвөн төрөлд ангилж болох аж.

-Зөвхөн өөрөө зовж шаналж буй хүмүүс,

-Зөвхөн бусдыг зовоож буй хүмүүс,

-Өөрөө ч зовж бусдыг ч зовоодог хүмүүс,

-Өөрөө үл зовж, бусдыг үл зовоодог хүмүүс.

Хүн зөвхөн өөрийн төсөөлж чадах зүйлсийг л бүтээдэг. Төөрөгдөх, гэгээрэхийн аль аль нь санаа сэтгэлээс урган үйлдлээс үүднэ.Тиймийн учир сэтгэл санаа нь хязгааргүй бололцоо, тааварлахын эцэсгүй хүчийг агуулж байдаг. Хүн аль болох л аятай таатайг хүсэмжилдэг. Тиймээс бидний сэтгэл санаа таатай аятай бүхэнд дасаж хүлэгдэхэд ямагт бэлэн байдаг аж.

…Үүлс нарыг хаавч өөрөө сарнин замхардгийн адил уур ухааныг дийлэвч удалгүй намжин замхарна.

Ухааны сохор зуун жилийн амьдралаас утгыг таньсан нэг өдрийн амьдрал эрхэм. Гэгээрнэ гэдэг хамгийн энгийндээ алив бүхний зүй тогтол, учир шалтгаан, үр дагаврыг танин мэдэхэд сэтгэл санаа, оюун ухаанаа бүрэн дайчлах чадвартай болохыг л хэлж буй хэрэг ажээ.

Эрхэм уншигч таны ширээн дээр байнга байж болох уг цомхон хэрнээ агуулга агуу бүтээлийг сонирхож уншихыг хүсч байна. Урмыг эс хугалах ном ажгуу.

 

Нэг үеэ бодвол хүмүүс аливаа асуудалд нэлээн сайн шүүлтүүртэй, хянамгай ханддаг болсон. Бас ч гэж энэ үнэхээр тийм зүйл болсон уу, яасан ийсэн тухай тал талын эх сурвалжаас баталгаажуулахыг хичээдэг болсон нь сайн хэрэг.

Олон нийтийн сүлжээнд гарсан элдэв хуурамч, худлаа зүйлд нийгмээрээ итгээд тэрхэн зуур шуугиад мартчихдаг гэнэн үе алгуураар багасаж байгаа нь таатай. Яг л ийм нөхцөлд цаасан хэвлэлийн сонгодог төлөөлөл өдөр тутмын сонин цаг ямагт бодит эх сурвалж, баталгаатай мэдээлэл болдог. Зарим хүмүүс “Аа, өдөржингөө сайтуудаар явчихсан юм чинь” гэх хандлага гаргадаг. Гэлээ гээд өдөр тутмын сонин тухайн хэрэг явдлын талаар мэргэжлийн, холбогдох албаны гээд янз бүрийн эх сурвалжаар үнэн бодитой тулхтай материалыг нийтэлдэгт учир байгаа юм л даа. Өдөр тутмын сонин нэг өдөр л шуугиад өнгөрөх биш илүү алсын хараатай, няхуур, бодлогын чанартай мэдээ мэдээлэл, нийтлэл гаргадаг учраас уншигчдаас ямагт өндөр үнэлгээ авч байдаг. Өдөр тутам хэвлэгдэн гардаг сонины бас нэг чухал давуу тал нь яг тухайн үеийн нөхцөл байдлын үнэн бодит архив болон хадгалагдан үлддэгт бий. “Тэдэн оны тэдэн сард тийм үйл явдал болсон. Тийм ярилцлага гарсан, интернэтээс хайгаад олсонгүй. Танай сонин дээр гарсан. Тэр хэрэгтэй байна” гэх уншигчдын хүсэлт ер нь тасрахгүй.

Архивлагдан хадгалагдсан сонин гэдэг түүхийн цаг тооны машин мөн. Тухайн үедээ устгачихлаа гэж бодсон ч аль нэгэн газраас хэзээ нэгэн цагт үнэт түүхэн мэдээллийг хадгалсан сонин гараад л ирдэг. Одоо сонгууль болж байна. Нэр дэвшигчдийг тэр том тойргуудад нь таниулах бараг л ганц боломжит зүйл нь өдөр тутмын сонин юм. Цахимаар сурталчилгаа урсаад алга болдог бол цаасан сонин очсон айлдаа бол байж л байдаг. Хэн хүнгүй аваад хардаг, урт настай сурталчилгаа болно шүү.

 

Өнөөдөр Монгол цэргийн баярын өдөр. Монгол цэргийн өдрийг тохиолдуулан Монгол Улсын баатар Ж.Нэхийтийн нэрэмжит хилийн цэргийн 0101 дүгээр анги болон Алтанбулагийн застав, Тавтын заставт өнжлөө.

---

Монгол Улсын хойд талаар эмжин Орхон Сэлэнгийн сав газраар дунд зэргийн уулс бүхий нутгийг эзлэн байрлах Сэлэнгэ аймаг. Энэ аймаг Монголын цэргийн түүхтэй маш их холбоотой аймаг билээ. Ардын хувьсгалын өлгий болох Алтанбулаг, Тужийн нарс, дуунд мөнхрөн үлдсэн Дөрвөлжин сүм гээд Сэлэнгэ аймагт манай улсын онц чухал цаг үеийн түүхийн улбаа тодхон үлджээ. 1921 онд Ардын хувьсгалын анхны ялалт Сэлэнгэ аймагт болж, Шивээ хиагт, Шаамарын шар тохой, Улаанбургас, Ханын хөндийн тулалдаанууд түүхэнд тэмдэглэгдэн үлджээ. Ардын журамт цэрэг байрлаж, зохион байгуулалтаа шийдвэрлэн байсан Ханын хөндий, Номт, Эрээн арал, Алтан зэрэг газрууд түүх соёлын дурсгалт газар болон үлдээд байгаа юм. Тэгэхээр Сэлэнгэ аймаг манай цэрэг армийн ялгуусан түүхтэй салшгүй холбоотой байгаа биз. Ялгуусан гэсний учир нь Монголын арми XX зуунд томоохон тулаануудад ганц ч ялагдаагүй гэж түүхчид дуу нэгтэй баталдагт байгаа юм.

Хилийн цэргийн 0101 дүгээр анги үнэхээр арвин их түүхэн замналтай. 1933 оны нэгдүгээр сард БНМАУ-ын дотоодыг хамгаалах газрын даргын тушаалаар Алтанбулагт байцаан өнгөрүүлэх пост хэмээн байгуулснаар энэ ангийн түүх эхэлнэ. 1949 онд Улаанбаатар-Наушкийн өргөн төмөр зам ашиглалтад орсноор зорчигчдын урсгал их болж, Сүхбаатар хотын байцаан өнгөрүүлэх ангийг илүү өргөтгөн штабтай болгожээ. Ийнхүү цаг хугацааны явцад өргөжин тэлж, үүрэг хариуцлага нэмэгдсээр өдгөөгийг 0101 дүгээр анги орчин үеийн хилийн цэргийн ангиа болон төлөвшөөд байна.

Ангийн хаалгаар ороход бүх зүйл цэмцгэр, эмх цэгцтэй харагдана. Ангийн штабын байр бүр ч цэвэрхэн. Нэгэн жигд дүрэмт хувцастай алба хаагчид ажил төрлөө амжуулан ийш тийш яаруухан алхана. Ер нь аливаа байгууллагын эмх цэгцтэй байдал даргаас нь хамгийн их шалтгаалдаг. Тэгвэл 0101 дугаар ангийг ангийн захирагч хурандаа Н.Баяржаргалгүйгээр төсөөлөхөд бэрхтэй. Нэг давхарт байрлах номын сан хамгийн түрүүнд нүдэнд туслаа. Төрөл жанраар нь эвтэйхэн өрж тавьсан номуудыг харж байхад голдуухан хилчдийн түүх, дурсамж, амьдралын замналын тухай ном түлхүү юм. Мэдээж бусад төрлийн номууд байх боловч харьцангуй эрэлт ихтэй байдаг гэнэ. Хугацаат цэргийн алба хаагчид уран зохиолын, хувь хүний хөгжлийн номуудыг түлхүү унших хандлагатай байдаг аж. Зарим ном их л олон цэрэг байлдагчийн гарыг дамжсан бололтой нэлээд хуучирсан байх авч, дориун сайн торддогийн ачаар бас дажгүй цэвэрхэн харагдана. 0101 дүгээр ангийн хамт олон “Алдарын танхим”-аа үнэхээр сайхан тохижуулсан байлаа. Шилэн хоргонд дахь тухайн цаг үед хэрэглэгдэж байсан эд зүйлсийн бяцхан цуглуулга, ангийн жанжин туг гээд донжийг нь олж зөв байрлуулсан үе үеийн ангийн захирагч нарын зураг гээд ер нь өөлөх юмгүй гэхэд болохоор байв. Ангийн төв байрны байр байдал ер нь нам гүм бөгөөд эмх цэгцтэй газар аж. Энд бүх зүйлсийг дэлгэрэнгүй бичиж болохгүй тул ангийн төв байрны тухай ингээд өндөрлөе.

Аймгийн төвд байрлах ангийн төв байрнаас гараад Монгол Улсын хойд хилийн Алтанбулагийн боомтыг зорилоо. Нэлээн хэдэн жилийн өмнө хальт очиж байсныг бодвол багагүй тохижилт, зохион байгуулалтын зөв оновчтой шийдэл гаргаж чаджээ. Чөлөөт бүс рүү орохын тулд машинтайгаа бараг л гэр хороолол дундуур шахуу дараалалд зогсож байж ордог байсан бол шинэ зохион байгуулалтаар хуучны тэр нэг сонин байдал алга болж. Ойлгомжтой, хялбар болчихож. Нэгэнт ирснийх Алтанбулаг дахь чөлөөт бүсээр орж үзлээ. Шалган нэвтрүүлэхийн цэргүүд тун шуурхай юм. Бичиг баримт шалгах, нэвтрэх хуудас өгөх зэрэгт ямар нэгэн хүндрэл бол алга. Шалганы цэргүүд юу ч асуусан сайхан ойлгомжтой гэгч нь тайлбарлаад өгчихөөр үл ойлголцох юм гарахгүй амар юм л даа. Алтанбулагийн чөлөөт бүс хүн тун цөөхөн эл хуль байлаа. Жимс, хүнсний ганц нэг дэлгүүр л ажиллаж харагдав. Өмнө нь архи согтууруулах ундаа зардаг байхад ёстой бужигнаж байдаг байв даа. Тэр хэрээр шалганы цэргүүд ч амсхийх завгүй байдаг байж. Тодорхой шалтгааны улмаас архи дарс худалдан борлуулахаа болиод багагүй хугацаа өнгөрч байгаа ч хэзээ буцаж өмнөх байдалдаа орохыг хэлж мэдэх хүн алга.

Чөлөөт бүсээс гараад застав руу хөдөлцгөөлөө. Тэнд Монгол Улсын дархан хилийн 652 дугаар багана байрлана. Нэлээн олон жилийн өмнө нэрт нийтлэлч Ж.Гангаа ахтайгаа яг энэ багананд ирж сурвалжилга бэлтгэж байсан юм. Тэрнээс хойш бас л сайн тохижилт хийж, ойр орчим нь тохитой аятайхан болжээ. Дархан хилийн баганаас холгүйхэн завтавын байр болон гэрээт хилчдийн байр харагдана. Хилийн цэрэгт хугацаат цэргийн албанд татагдан ирсэн залуус арван сар албаа хаагаад гэрээт алба хаагч болж болдог юм байна. Мэдээж боломжийн өндөр цалинтай. Гэрээтээр алба хаах хугацаандаа чамгүй мөнгө хуримтуулах бололцоотой юм байна лээ. За тэгээд гэрээт хилчин байж байгаад цаашаа хилийн цэрэгтээ үлдээд офицер болмоор байвал тодорхой шалгалт шүүлгээ өгөөд хилийн цэргийн сургуульд орж болох нь. Ер нь ажиглаад байхад хил дээр ажиллах асар өндөр хариуцлагатай, нэр төрийн хэрэг аж. Гэрээт хилчдийн байр үнэхээр тохилог. Боловсон ариун цэврийн өрөө, усанд орох хэсэг гээд бараг л гэртээ байгаа мэт тухтай юм. Хүмүүсийн төсөөлдөг шиг хилийн цэрэг гэхээр л алс хол харилцаа холбоогүй хязгаар газарт цөлөгддөг гэсэн үг огт биш. Харин ч бүр эсрэгээрээ амт чанартай хоол ундтай, өөрийгөө яаж л бол яаж хөгжүүлэх бололцоотой, тохь тухтай байр сууц, харилцаа холбоо гээд бүх зүйл иж бүрнээрээ байхыг харахаар бахдах сэтгэл эрхгүй төрж л явлаа. Хилийн цэргийн 0101 дүгээр ангийн Алтангийн застав нохой үржүүлгийн газартай. “Хилчин” албаны нохой үржүүлгийн газарт цэвэр цусны удмын сангийн гэрчилгээтэй нохой үржүүлдэг. Эдгээр ноход хил хамгаалахад тунчиг тохиромжтой агаад маш чадамжтай. Хилийн цэргийн 0101 дүгээр анги нь “Хилчин” албаны нохойн үржлийн газрыг Герман улсын нохойн удмын санд бүртгэлтэй цэвэр цусны үүлдрийн найман немц овчарктайгаар анх эхлүүлж байжээ. Харин нохой үржлийн газар маань цэвэр цусны нохдоор удмын санд баяжуулалт хийж, үржлийн чанараа сайжруулж 20 гаруй нохойг үржил болон хилийн албанд ашиглаж байгаа гэнэ. Ерөөсөө тус ангийн нохой үржлийн газар хилийн цэргийн бусад анги, тусгай салбарууддаа үүрэг гүйцэтгэх өндөр чадамжтай нохдыг нийлүүлэх бүрэн боломжтой гэдгээ хэлцгээж байлаа. Сайн нохой гэдэг хилчин дайчдын үнэнч туслах гарцаагүй мөн ажгуу. Алтанбулагийн заставаас гараад дараагийн застав болох “Тавт” руу хөдөллөө. Аймгийн төвөөр дайран өнгөрч, монголчуудын сайн мэдэх “Сайханы хөтөл” рүү чиглэн явлаа.

“Тавт” руу явахад энэ замаар явдаг аж. Аймгийн төвөөсөө хорь гаруй км хол, шороон замаар явж хүрдэг тус заставт хорь гаруй цэрэг алба хааж байна. Хотоос голдуу ирсэн 18-19 насны залуус байлаа. Энэ оны 10 дугаар сард халагдах эдгээр хилчин залуус албандаа үнэхээр сэтгэл хангалуун байгаагаа ярьцгааж байлаа. Эхлээд гэрээ бага зэрэг санаж байсан бол одоо дасаад “Тавтын застав”-таа улам л хайртай болжээ. Биднийг очиход хойшоо гарч яваа ачааны галт тэрэг хамт ирж таарсан юм. Хилчид маань шалган нэвтрүүлэх ажилдаа гарчээ. Хамгийн эхэнд тэдний соёл хүмүүжлийн өрөөгөөр орлоо. Телевиз, унших ном, гитар гээд залуусын хэрэгцээтэй бүх зүйлс тэнд байна. Үүрэгт ажлаа, сургалт гэх мэт зүйлсээ хийгээд чөлөөт цагаараа хэл сурах, өөрийгөө хөгжүүлэх бүрэн бололцоо заставт байна. Ангийн зүгээс тухайн сард идэх хоолны цэс, нормыг баталж өгдөг. Хоолны чанар, амттай ярих зүйл алга. Шим тэжээлтэй хоолны цэс үнэхээр баялаг юм билээ. Цэргүүдээс юу ч асуусан ерөнхийдөө л “Тийм”, эсвэл “үгүй” гэх товч хариулт сонсох боловч ойртоод ярилцвал элдэв маяггүй сайхан яриа хөөрөө өрнүүлж байгаа юм. “Одоо удахгүй хуучин цэргүүд маань халагдана. Шинэ цэргүүд ирнэ. Бидний зарим маань тэгээд хал цэрэг болно” гэж инээмсэглэн ярих хилчин залуус хайр татам, хүндэтгэл дүүрэн байсныг хэлүүштэй. “За тэгээд ер нь элдэв дэглэлт, дарамт юм байна уу” гэж асуувал харин ч өөдөөс шоолох аястай “Яалаа гэж тийм юм байхав дээ. Элдэв дарамт, элдэв дэг манай ангид огт байхгүй. Бид харин ч энд маш их зүйл сурч мэдэж, жинхэнэ эр хүн болж байгаа. Бид эх орныхоо дархан хилийг манаж байгаа эр цэргүүд шүү дээ” гэсэн хариулт өгцгөөж байсан юм. Монгол Улсын хойд хил амгалан тайван байна. Хилчин залуус маань нүдэндээ галтай, хийморьтой сайхан харагдаж байлаа. Тэд эх орноо хамгаалах үйлсэд өөрсдийн хувь нэмрээ оруулж байгаагаараа үнэхээр бахархалтай байсныг энд заавал хэлэх хэрэгтэй. Энгийн байлдагчаас, заставын дарга, ангийн дарга, орлогчид, тогооч, номын санч, эмч гээд хилийн цэргийн анги дахь хэн бүхэн өчүүхэн ч завгүй ажиллаж байна. Эрхэм хилчид та бүхэндээ Монгол цэргийн өдрийн мэндийг сониноороо дамжуулан хүргэж байна. Монгол Улсын Дархан хил тайван байх болтугай.

Я.Баярбаатар

Швейцарь улсад байдаг англи хэл судлалын “EF Education First” хэмээх боловсролын газраас дэлхийн улс орнууд англи хэлийг хэр зэрэг эзэмшсэн байна вэ гэдгийг тогтоодог аж. Хэлний түвшинг тогтоодог энэ индексээр Монгол Улс 73 дугаар байрт оржээ. Монголчууд төрөлх хэл нь англи биш нийт 113 орноос 482 оноо авсан аж. Уг судалгаагаар эрчүүд 483, эмэгтэйчүүд 481 оноотой байгаа нь англи хэлний мэдлэг тал дээр хүйсийн тэнцвэртэй үзүүлэлт болсон тухай эх сурвалжид дурджээ.

Ямагтаа ч жил ахих бүр монголчуудын англи хэлний түвшин ахиж байгаа юм байна. Дэлхий дээр хамгийн өргөн хэрэглээтэйгээс эхлээд мөхөж байгаа хэл гээд нийт 7000 орчим хэл бий гэж үздэг. Энэ олон хэлээс хамгийн түгээмэл нь англи хэл бөгөөд дэлхийн хүн амын 1/3 нь ямар нэгэн байдлаар уг хэлээр ойлголцдог гэх судалгаа бий. Шинжлэх ухааны судалгааны бүтээлүүдийн бараг 80 орчим хувь нь энэ хэлээр хэвлэгдэж нийтийн болон мэргэжлийнхний хүртээл болдог гэх баримт ч бас байна. Тэгэхээр англи хэл бол яалт ч үгүй бид бүхний дэлхийд гарах нэг шат мөн байгаа биз. Тийм болохоор л энэ хэлийг том багагүй сурах хэрэгтэй. Ядаж л аль нэгэн орны гааль дээр яахаа мэдэхгүй бүлтэлзээд зогсохгүй өөрийнхөө аяллын зорилго, очих газраа эвтэйхэн ойлгуулчихдаг байвал их хэрэгтэй байгаа юм. Янз бүрийн ном, кино зэргийг орчуулгын биш шууд эх хэлнээс нь ойлгодог болчихвол бас л хэрэгтэй.

Хэзээнээс л бидэнд “хэлтэй бол хөлтэй” гэж хэлж захиж ирсэн. Бид эцэг өвгөдийн захиасыг биелүүлэх тал дээр их мэрийцгээдэг дээ. Тэгвэл олон олон захиасын нэг болох дээрхийг нэг хэрэгжүүлэх гээд улс даяараа дахиад эрчимтэйхэн хөдөлгөөн өрнүүлчихэд ер гэмгүйгээр барахгүй харин ч ирээдүйд их л тустай санагддаг даа.

Яг үнэнийг хэлэхэд нийслэл хот эзэнгүй юм шиг л байна. Бүхэл бүтэн улсын нийслэл ийм болчихоод байгаа нь үеийн үед энэ хотыг удирдаж байсан дарга, улстөрчдийн балаг. Амьдралынхаа цөөн хэдэн өвлийг эс тооцвол Улаанбаатар хотод л өвөлжиж ирж. Гэлээ гээд энэ жилийнх шиг зутруу, хатуухан өвлийг үзээгүй гэхэд болно. Хотын иргэдийг түгжрэл гэхээсээ илүү тэгш сондгой хязгаарлалт, байж болох хязгаараас хэтэрсэн замын халтиргаа гулгаа, хүүе гэхийн завгүй солигдсон нийтийн тээврийн чиглэлүүд асар их бухимдууллаа. Ид хүйтэн тачигнаж байгаа үед нэг өглөө бүх чиглэлийг нь солиод хаячихаар яах вэ. Угтаа иргэд юу хүссэн билээ. Тав тухтай дулаахан, больё гэхэд 15 минут тутамд ирээд байдаг, хүртээмжтэй нийтийн тээврийг хүссэн болохоос жавар тачигнасан өдрүүдэд бүх чиглэлийг нь самраад хаячих гэж хүсээгүй. Ер нь нийтийн тээврийн хүртээмжийг сайжруулах, иргэдийг нийтийн тээврээр үйлчлүүлдэг болговол толгойн өвчин болоод байгаа замын түгжрэл шийдэгдчихмээр.

Нэгэнт сайн болсон нийтийн тээврээр хүмүүс цааргалахгүй зорчдог болчихвол дагаад түгжрэл байхгүй болж л таарна. Харин автобусаа түгжрэлд таг зогсоохгүйн тулд олон жил ярьж байгаа шийдэл болох нэгдүгээр эгнээгээ жинхэнэ утгаар нь чөлөөлчихөд болчих мэт. Угтаа аливаа асуудал судалгаа шинжилгээнд суурилсан, түүндээ үндэслэж аливаа шийдлээ гаргадаг байх ёстой ч манай нөхцөлд эсрэг байдаг гэж санагдахаар. Гэвч энэ бүхэн өнөөдрийг хүртэл шийдэгдээгүй бүүр ч асуудал болсоор байна. Мөн явган зорчигч зам хөндлөн гарна гэдэг энэ өвлийн хувьд томхон даваа байлаа. Зам хөндлөн гарахыг зөвшөөрсөн гэрэл нь маш хурдан солигддог бөгөөд тэр зуурт амжиж гарах гэдэг хүүхэд хөгшид битгий хэл идэр залуусын хувьд ч хэцүүхэн. Яаж ч явсан халтирч савж унах эрсдэл 100 хувь. Яг л их тогтоол усны хөлдсөн мандал шиг. Нэг иймэрхүү байдалтай хахир өвлийг даван туулах гэж мэрийцгээж байна. Харамсалтай нь тун удахгүй эдгээрийг мартацгаах нь гунигтай үнэн.

 

Улаанбаатар хотын нийтийн тээвэр элдэв хэл ам, авлигын асуудалтай байсаар өнгөрсөн оныг өнгөрөөсөн. Одоо харин эрх биш ном журамдаа орж, хотын иргэд арай гайгүй тохь тухтай унаагаар зорчих нөхцөл нь бүрдэж эхлэх шинжтэй. Харин нийтийн тээврээр зорчих иргэд маань өөрсдөө бага сага соёлыг төлөвшүүлэх хэрэгтэй байгаа юм.

Автобусанд ороод халаасан дахь хогоо хаядаггүй, ганцаараа яваа мэт аяглаж утсаар ярихдаа чанга чанга орилдоггүй, хэн нэгэнтэй шууд дүрстэй дуудлага хийж ярихдаа ойр тойрны хүмүүсийг оруулдаггүй, зөвхөн өөрийнхөө сонирхсон видеог үзэхдээ дууг нь тултал нь чангалдаггүй байх гээд жижиг мэт боловч соёлын олон зүйлд суралцмаар байна. Ерөөсөө таны эрх нөгөө хүний эрхээр хязгаарлагддаг. Ийм зарчмыг ойлговол бид сэтгэхүйн арай өөр түвшинд очно л доо.

Эдгээрийн нэг чухал хэсэг бол нийтийн тээвэрт үүргэвчтэй зорчиж сурах соёл. Соёл уу, дадал, зан үйл үү. Та үүргэвч үүрч л яваа бол яг автобусанд суухдаа үүргэвчээ урдаа үүрч ордог баймаар байгаа юм. Монголчуудын жишээ авч ярих дуртай гаднын орнуудад үүргэвчээ дандаа урдаа авч ордог. Учир нь ардаа байгаа хүнд төвөг болохгүй, зөрөхөд ямар нэг хүндрэлгүй гэх мэт.

Ядаж л элдэв хулгай зэлгийгээс эд хөрөнгөө хамгаалахад тун нэмэртэй л дээ. Үүргэвчээ ардаа үүрсэн хүнтэй зөрнө гэдэг хэцүүхэн зүйл. Үүргэвч нь тээглээд цаашаа ямар байх нь тодорхой байгаа биз. Нийтийн тээврээр зорчдог бүх хүн үүнийг мэднэ.

Тиймээс том жижиггүй үүргэвчтэй явж байгаа бол нийтийн тээврээр зорчихдоо үүргэвчээ урдаа үүрдэг зан үйлийг хэвшүүлцгээе. Бүгд ингээд хэвшчихвэл бусад зорчигчдод үзүүлж байгаа хүндлэл, бас бусдад тээр учруулахгүйг хичээж байгаа үйлдэл юм.

Хөгжлийг нь магтан дуулдаг улс орнуудынхаа хэрэгтэй гэж бодсон жижиг ч хамаагүй дадлыг хэдүүлээ ч гэсэн өөрсөд дээрээ хэрэгжүүлээд эхэлбэл том биш

 

 

Монголчууд төвлөрсөн төлөвлөгөөтэй эдийн засгийн тогтолцооноос зах зээлийн эдийн засгийн системд шилжээд даруй гуч гаруй жилийг ардаа үлдээжээ. Үнэ тохиролцдог дэлгүүрүүдээс өнөөдрийн бидний үйлчлүүлдэг дэлгүүрүүд, худалдааны төвүүд боломжийн хэмжээнд төлөвшсөн байна. Харин бид бүхэн туйлын өндөр үнэтэй бараа бүтээгдэхүүнийг хэрэглэж байгаа. Мэдээж нэгэнт л зах зээлийн зарчим үйлчилж, эзэн нь тухайн бараа бүтээгдэхүүнээ ямар үнээр зарж борлуулах нь түүний эрх. Гэлээ гээд гурав дахин нугалсан үнээр зарна гэдэг ер нь дэлхийн хаана ч байхгүй үзэгдэл гэдгийг эдийн засагчид хэлдэг. Гэвч эдийн засагчдын үг сонин биш. Монгол үйлдвэрлэгч орон биш учраас бараг тэр чигээрээ импортын бараагаар хэрэглээгээ хангахаас өөр аргагүй. Яах вэ холоос тээвэрлэгдэж ирдэг, хил гаалийн болон бусад татварууд нэмэгдээд дээрээс нь олох ашгаа нэмэх нь зүйн хэрэг. Харин тэрхүү бараа бүтээгдэхүүн бараг бүгдээрээ 2-5 дахин нугалсан өндөр үнээр зарагддаг. Өргөн хэрэглээний барааны үнэ ямар ихээр нэмэгдээд байгаа тухай амтай болгон л ярьж бичдэг ч тэрхүү өндөр үнэтэй нэгэнт дасчихжээ. Өндөр үнэ бүх салбарт илэрхий харагддаг. Жишээ нь, эмийн үнэ. Монголд эм тамтаггүй өндөр үнэтэй хэрнээ үйлчилгээ нь туйлын муу. Бараг үйлчилдэггүй ч юм болов уу гэж бодохоор. Ердөө хилийн цаана байх эмийн санд 1500 төгрөгөөр зарагддаг эм Монголд орж ирмэгцээ 10500 төгрөг болчихдог гэх. Энэ мэт байдал тэгээд эрүүл зүй тогтол мөн үү. Яаж ч харсан эрүүл бус тогтол байгаа биз. Гаднаас танил хүнээрээ захиж авчруулсан эмийг гурав хоног уугаад өвчин нам болж байхад эндээс авсан эмийг 14 хоног уугаад ч эдгэхгүй байх тохиолдол маш их. Яг иймэрхүү үнийн хэт хөөрөгдлийн жишээг тоочоод байвал дуусахгүй. Эм бол зөвхөн нэг л жишээ нь. Бидний жишээ болгон ярих дуртай улс орнуудад ч иймэрхүү зүйл байхгүй. Мэдээж тэд үйлдвэрлэгч орон. Гэсэн ч импортын бүтээгдэхүүн ялгаагүй хэрэглэдэг. Тэглээ гээд манайхан шиг дөрөв, тав нугалдаггүй. Иймэрхүү зүйлсийг зохицуулах худалдааны хууль ч юм уу ямар нэгэн зохицуулалт ер нь хэрэгтэй болж байна даа.

Я.БАЯРБААТАР