Author: ХАЯНХЯРВААГИЙН БАТТӨГС

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Сүүлийн өдрүүдэд ХХБ-ны хөрөнгө оруулагч Д.Эрдэнэбилэг, Гүйцэтгэх захирал О.Орхон нарыг хүчнийхэн сүр дуулиантайгаар барьсан нь дотоодод төдийгүй, гадныхны анхаарлыг татаж байна. Энэ үйл явдлыг ХХБ-ны зүгээс хэрхэн дүгнэж байгаа болон Эрдэнэбилэг, Орхон гэж хэн болох тухай тус банкны ерөнхийлөгч Б.Мэдрээтэй ярилцлаа.

-Танай банкны гүйцэтгэх захирал Орхоныг цагдаагийнхан гэрээс гавлаж баривчиллаа. Ямар нэгэн эсэргүүцэл үзүүлсэн юм уу?

-Энэ үйл ажиллагааг зөвхөн би биш, сошиал ертөнц, телевизүүд бүгд харлаа. Мэдээллийн хэрэгслийг дуудаад гарт гав зүүж баривчилсан. Үнэхээр харамсаж байна.Өмнө нь манай Гүйцэтгэх захирлаас хуулийн байгууллагууд хэд хэдэн удаа мэдүүлэг авч байсан. Дуудсан цагт нь ямар ч асуудалгүй шаардлагатай мэдээллийг өгсөн. Ямар ч эсэргүүцэл, цааргалсан зүйл үзүүлж байгаагүй. Гэтэл сая урьдаас бэлтгэсэн бололтой гэрийн гадаа нь отож байгаад гав зүүж баривчилсан нь гайхаш төрүүлж байгаа юм. Энэ хүн рецедив гэмт хэрэгтэн биш, ямар нэгэн эсэргүүцэл үзүүлээгүй шүү дээ. Хэтэрхий сүр үзүүлж, сүржигнэсэн ажиллагаа болж харагдаж байна.

-Нийгмийн зарим хэсэг нэлээд дэмжих маягтай харагдаж байна.

-Манай нийгэм нэг юмыг ойлгох хэрэгтэй байна. Банк гэдэг бол итгэлцэл дээр үндэслэж үйл ажиллагаа явуулдаг байгууллага.

-Танай банк нийгэмд хэр нөлөөтэй бол?

-Манай банк 30-аад жилийн түүхтэй. Нийгэмд танигдсан банк.

-Түүнийг батлах жишээ байна уу?

-Байлгүй яахав. Өнөөдөр Монголд 14 арилжааны банк үйл ажиллагаа явуулж байгаа. Гэтэл Монгол Улсын нийт гадаад худалдааны төлбөр, тооцооны 85 хувийг дангаар ХХБ гүйцэтгэж байна. Эдийн засагт ийм нөлөөтэй банкны гүйцэтгэх захирлыг сүр бадруулан барьж байгаа нь үнэхээр зохисгүй үйлдэл.

-Гадны орнуудад томоохон банк санхүүгийн удирдлагын баривчилгаа нэлээд түгшүүр төрүүлдэг. Өнөөдөр танай Гүйцэтгэх захирлын баривчилгаа банкны үйл ажиллагаанд ямар нэгэн нөлөө үзүүлэх болов уу?

-Үзүүлээгүй. Манайх олон зуун мянган харилцагчтай, Монголын томоохон компаниудад үйлчилгээ үзүүлдэг банк. Саяхан бид олон улсын хөндлөнгийн байгууллагаар аудит хийлгээд сайн үнэлгээтэй гарсан. Мөн ОУВС-гийн өргөтгөсөн хөтөлбөрийн хүрээнд активын үнэлгээ хийлгэсэн.Олон улсын хэмжээнд хүлээн зөвшөөрөгдсөн банк.Гэхдээ төрийн эрх барих дээд байгууллага, Засгийн газрын гишүүдээс эхлээд хууль хүчний байгууллагууд нь ингэж хүч түрж, түрэмгий бүдүүлэг байдлаар хандаад байвал мэдээж нөлөөлж таарна.

-Харин дотооддоо мэргэжлийн түвшний үнэлгээ ямар байдаг бол?

-МонголБанкнаас арилжааны банкуудад тавьдаг зохистой харьцааны шалгуур үзүүлэлтүүд байдаг.Үүнд нэгдүгээр зэрэглэлийн өөрийн хөрөнгө болон эрсдэлээр жигнэсэн активын зохистой харьцаа есөн хувиас дээш байх ёстой. Энэ үзүүлэлт манайд 16.32 хувь байгаа. Өөрийн хөрөнгө эрсдэлээр жигнэсэн активын харьцаа 14 хувиас дээш байх ёстой. Манайх 19.16 хувьтай. Төлбөр түргэн гүйцэтгэх чадварын харьцаа 25 хувиас дээш байх ёстой. Манайх 46.97 хувьтай. Нэг зээлдэгч, түүнд холбогдох этгээдэд олгосон зээл, батлан даалт, аккредитивын нийлбэр нь өөрийн хөрөнгийн 20 хувиас хэтрэхгүй. Манайх 17.58 хувь байгаа. Холбогдох этгээдэд олгосон зээл, батлан даалт, аккредитивын нийлбэр нь өөрийн хөрөнгийн таван хувиас хэтрэхгүй. Харин манай банк 3.88 хувьтай байна. Энэ бүхэн чинь манай банк дотоодын төдийгүй олон улсын түвшний шаардлагыг хангаж байгааг баталж байгаа юм.

-Баривчилгаа танай үйл ажиллагаанд нөлөөлөхгүй гэж ойлгох уу?

-Тодорхой хэмжээгээр нөлөөлөх байх. Гэхдээ манай банк байгуулагдсан цагаасаа банкны олон улсын стандартыг шат дараалан хэрэгжүүлсээр ирсэн. Арилжааны банкуудаас олон улсын жишгийг байнга анхлан хэрэгжүүлсээр ирсэн. Нягтлан бодох бүртгэлийн олон улсын стандарт, мөн программ хангамжийн олон улсын стандарт, цахим төлбөр, тооцооны карт, үйл ажиллагаагаа цахимжуулах зэрэг бүх ажлыг манай банк л эхлүүлсэн. Гүйцэтгэх захирлын таван орлогч, ерөнхийлөгч гээд олон удирдах албан тушаалын хүмүүс байгаа учраас банкны үйл ажиллагаа хэвийн явагдаж байна. Төр маань ингэж их хүч, чармайлт тавьж ажиллаад байвал нөөлөлгүй яахав. Харин нөлөөлөөд эхэлвэл тооцоолоход ч амаргүй санхүү, эдийн засаг, нийгмийн хямрал руу л хөтлөх болно. Түүнийг даван туулах, үр дагаврыг нь арилгахад маш их л үнэ төлөх болно. Эдийн засгийн өсөлт, хөгжлийн тухай нэг хэсэгтээ ярих шаардлагагүй, хямралдаа л дарлуулж амьдарч байсан цаг үе рүүгээ л ухарна.

-Ийм банкны захирлыг хуулийн ямар зүйл ангиар буруутган баривчлав?

-Яг одоо би баригдсан шалтгааныг мэдээгүй байна. Бид баригдсан орой нь өмгөөлөгч авсан.

-Танай банкинд хуулийн зөвлөх, эсвэл баг байдаг уу?

-Манайх банк 10 гаруй хүнтэй хуулийн газартай. Тэнд өндөр мэргэжлийн хуульчид ажилладаг.

-Банкны үйл ажиллагаанд хуулийн хяналт тавьдаг уу?

-Тавьдаг.

-О.Орхон захирал буруугүй гэдгээ олон түвшинд нэг бус удаа тайлбарлаж байсан. Яагаад өчигдөр баригдав?

-Хуулийн дагуу шалгагдаад, түүний өмнө нь ярьж байсан буруугүй гэдэг нь батлагдана.

-Зарим хүмүүс хуульчдад итгэхгүй байгаа шүү дээ.

-Энэ асуудал өмнө нь гурван шатны шүүхээр хэлэлцэгдээд буруугүй гэдэг нь батлагдсан асуудал шүү дээ. Гурван шатны шүүхэд оролцсон тэр олон хуульчид бүгд нэгдээд буруу шүүж, шийдвэр гаргана гэдэг бол бүтэшгүй асуудал. Үнэн хэрэгтээ шүүх засаглал, хуульчдыг доромжилсон хэрэг.

-Гэхдээ нийгэм…

-Би нийгэм тэр аяараа ХХБ-ийг буруутгаад байгаа гэж бодохгүй байна. Нийгэмд банк гэдэг нь санхүүгийн зуучлалын байгууллага гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл,“А” компанид хэрэгтэй мөнгийг “Б” компаниас хадгалуулсан хөрөнгийг зээл олгох замаар бүтээгдэхүүн үйлчилгээ үзүүлдэг байгууллага юм. Бид зөвхөн “Монголын зэс” корпорацид санхүүгийн үйлчилгээ үзүүлээгүй. Бусад олон компанид үзүүлдэг үйлчилгээгээ л үзүүлсэн. Өнөөгийн томорч өсөж хөгжсөн компаниуд цөмөөрөө манай банкнаас ийм л үйлчилгээ авч хөл дээрээ боссон. Нефтийн, уул уурхайн, барилгын өнөөгийн том компаниуд, МИАТ, Говь, АПУ, MCS гэх том компаниуд чинь бүгд л манай санхүүжилтээр томорсон. Энэ компаниуд чинь л өнөөгийн эдийн засгийг авч явж байгаа.

-Танай банк “Монголын зэс” корпорацид санхүүгийн үйлчилгээ үзүүлснээс болж их хэмжээний хохирол гарсан тухай яригдаж байгаа шүү дээ.

-Энэ 49 хувь гээд байгаа нь Оросын мэдлийн өмч байсан. Тэд өөрсдөө зарах шийдвэр гаргасан. Тэд хохирсон гэсэн гомдол гаргаагүй. Монгол Улсын хувьд нэг ч хувь иргэн хүн, албан байгууллага хохирсон гэсэн гомдол гаргаагүй өнөөг хүрсэн. Хохирогч байхгүй байгаа биз дээ. Тэгвэл ямар эрүүгийн хэрэг үүсэх юм бол оо. Хэрэв энэ залуус аваагүй, санхүүжилтээс болоод цаг алдсан бол Хятад, тэр бүү хэл Оросын өөрийнх нь компани ч авах боломж бүрдэх байсан юм билээ.

-Яагаад энэ компаний 49 хувийг авахад гадны тэр их мөнгөтэй компаниудыг ялсан гэж үзэж байна вэ?

-Хууль журмыг сайн судлаад, төслөө маш сайн хийсэн бол санхүүжүүлэх байгууллага олдоно. “Монголын зэс” корпораци зөвхөн манайхаас санхүүжилт аваагүй шүү дээ. Өөр олон газраас мөнгө босгосон. Гадны орноос санхүүжилт авсан байх. Энэ 49-н хувийн ард Эрдэнэт гэсэн том үйлдвэр өөрөө баталгаа болж байгаа төдийгүй, тэгэхээр санхүүжилт босгох боломж бүрдэнэ биз дээ.

-Танай банкны хамгийн том хөрөнгө оруулагч хэн бэ?

-Д.Эрдэнэбилэг. Хувьцааны 90 гаруй хувийг эзэмшдэг.

-Та ХХБ-ийг үүсгэн байгуулсан хүний хувьд энэ хүний талаар мэдээлэл өгч болох уу?

-Миний бие 1987 оноос банкны салбарт ажилласан. 1990-ээд оноос банкны салбартаа тодорхой хэмжээнд танигдсан байсан байх. Харин Д.Эрдэнэбилэгтэй 2006 онд танилцсан. Тэр үед би ажилгүй байсан. Харин Д.Эрдэнэбилэг надад “Интер-Капитрон” банкийг нэгтгэх ажлыг удирдан захирлаар ажиллах санал тавьсан. Би мэргэжилдээ дуртай учраас саналыг хүлээж аваад “Харин би бизнест чинь оролцохгүй шүү” гэж хэлсэн. Энэ хүн архи, тамхи хэрэглэдэггүй, элдэв зангүй, социализмын үеэс “Дэнжийн 1000” зах дээр наймаа хийж бизнесийн гараагаа эхэлсэн юм билээ.

-Д.Эрдэнэбилэг төрд ажиллаж, тендер авч байсан уу?

-Тийм юм байхгүй. Маш их хөдөлмөрч бөгөөд ажилсаг хүн.

-Таныг О.Орхоны “Загалмайлсан эцэг” гэдэг яриа байдаг.

-Товчхондоо О.Орхоныг мундаг менежер гэж хэлж болно. Бид их, дээд сургуулиудын II курсээс оюутнууд сонгож, төгсөх хүртэл нь банкинд дадлага хийлгэж, ажилтан болгож авдаг. Миний сонгож ажилтан болгосон оюутнуудын нэг нь Орхон. МУИС-ийг банкны эдийн засагч мэргэжлээр төгссөн.Сургуулиудаа онц төгссөн. Хүнлэг хүн болж төлөвшсөн. Англид мастер хамгаалсан. Манай банкны гадаадад гаргасан бондууд, Чингис бондыг босгоход гол үүрэг гүйцэтгэсэн банкир шүү дээ.

Түрүүч нь № 025, 026(6126, 6127) дугаарт

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРҮРЭН

Монголын үнэт цаасны арилжаа эрхлэгчдийн холбооны ТУЗ-ийн дарга Б.Өлзийбаярын үзэж буйгаар монголчуудад мөнгө босгох маш их боломж бий. Тэрээр “Баялгийн сан өгөөжөө өгөхөд улстөрчдийн үзэл чухал нөлөөтэй гэнэ. Дэлхийн хамгийн том баялгийн санг үе үеийн Норвегийн улстөрч Сангийн сайд нар нь удирддаг боловч бүгд өсгөсөөр ирсэн. Өгөөжийг ард түмэн хүртдэг” гэв.

-Үнэт цаасны арилжаа цахимжихгүй байгаа нь хөрөнгийн зах хөгжихгүй байгаа нэг шалтгаан гэж та өмнө нь ярьсан. Манай залуус шаардлагатай программыг хийж чадна гэж бодож байна уу?

-Чадна.

-Хэр их мөнгө орох бол, төр хэзээ ч байгаагүй баян байна шүү дээ.

-Тооцоо хийж байна. Бид бас мөнгө гаргах болов уу гэж найдаж байгаа.

-Зарцуулсан мөнгөө эргээд олох болов уу?

-Хэд дахин нугалж олно гэдэгт эргэлзэх хэрэггүй. Гэхдээ энд ашиг харахаас илүүтэй, эдийн засагт асар том хөшүүрэг үүсэхийг тооцох хэрэгтэй. Наад зах нь гадныхан сонирхож байгаа хувьцаагаа авахаас гадна хөрөнгө оруулах найдвар төрнө шүү дээ. Цахим гарын үсгийн хууль батлагдсан. Гэхдээ хөгжихгүй байгаа. Үнэт цаасны хоёр дахь арилжаа цахимжихгүй байгаа учраас идэвхжихгүй байгаа байхгүй юу.

-Цахимжих юм бол гаднаас маш их гүйлгээ ирнэ гэж байна. Ямар баталгаа байна?

-Би “Рио Тинто”-гийн хувьцааг одоо шууд гар утсаараа авч чадна. Харин дотоодын ямар ч хувьцааг авах боломжгүй.

-Монголд амилдаггүй хоёр юм байна. Нэг нь хөрөнгийн бирж, нөгөө нь Эрдэнэс Таван толгойн хувьцаа.

-Шууд тэгж болохгүй. Амилж байгаа шүү. (инээв).

-Эрдэнэс Таван толгой хишиг хүртээж үү, та энэ компанийн ТУЗ-ийн дарга байсан бол юу хийх байсан бэ?

-Эхний ээлжинд нэг л асуудал яригдаад байна. Цэвэр ашгаа олон нийтэд тараах уу, хөрөнгө оруулалт хийх үү гэдэг маргаан яваад байна. Надад эрх мэдэл байсан бол би өнөөдөр нэг ч төгрөгийн ногдол ашиг тараахгүй.

-Яагаад?

-750 тэрбумын ашигтай ажилласан. Компани 15 тэрбум ширхэг хувьцаатай. Нэг хувьцаанд 50 төгрөг ногдоно. Нэг иргэн 1072 ширхэг хувьцаанд 53 мянган төгрөг ногдож байна. Тэр иргэнд очсон 53 мянган төгрөг амьдралыг нь өөрчлөх үү. Тэрний оронд төмөр барих хэрэгтэй байхгүй юу. Энэ компанийн 30 хувийг гадны бирж дээр гаргахад асар их зардал орно. Яагаад түүнд зарцуулж болохгүй гэж. Тэгээд ч 50 биш, 20-30 мянган төгрөг л ирнэ.

-Бидэнд хишиг хүртээхгүй гэсэн үг үү?

-Хишиг гэдэг чинь юм амсуулахыг хэлж байгаа юм. Би хувь хүртээх тухай ярьж байна. Хэрэв миний стратегиар явбал нэг иргэн 53 биш 500 мянган төгрөг, түүнээс илүү хувь хүртэж болно. Цаашдаа байнга өсөн нэмэгдэнэ. Том мөнгөний машин болж чадна. Харин өнөөдрийнх шиг ухсан нүүрсээ зарчихаад амсах төдийгөөр тараагаад байвал үнэхээр таны хэлдгээр үхдэггүй, сэхдэггүй хувьцаа байсаар л байх болно.

-Тэгээд яагаад төр ашиг тараах санаачилга гаргаад байна?

-Нэгдүгээрт, энэ компанийг бид ашигтай ажиллуулсан гэсэн пиар хийж байна. Хоёрдугаарт, сонгууль дөхөөд байна шүү дээ.

-Гэхдээ ашиг тараах гэсэн нийгмийн хүлээлтийг таван мянган төгрөгөөр данс нээлгэхийг хүссэн брокерийн компаниуд л өдөөсөн. Үүнээс болж улстөрчид ашиг тараах шахаанд орсон биз дээ?

-Тийм шүү. Гэхдээ юм хоёр талтай. Ашиг тараах нь нийгэмд бас эерэг сэтгэгдэл төрүүлж болно. “Энэ хувьцаа чинь бас ирээдүйтэй юм байна шүү” гээд компанийн хувьцаагаа хамаагүй зарахгүй байж магадгүй л юм.

-Таны стратеги ирээдүйтэй сонсогдож байна. Гэхдээ гадныхан 30-хан хувьд хөрөнгө оруулах болов уу?

-Харин тийм. Сая гадны банкныхантай уулзаж байхад тухайн орныг эхлээд яаж харах вэ гэдэг асуудал яригдаж байсан. Өнгөрсөн хугацаанд бид гадныхны маш их хөрөнгийг шатаагаад, үнэн нүүр царайгаа харуулсан. Тийм учраас хувьцаагаа шатлалтай, эхлээд арав, дараа нь 20, нэмж 30 хүртэл хувиар тандалт хийх маягаар гаргасан нь зөв байх. Яагаад гэвэл гадны банкуудын эргэлзээ арилаагүй байна.

-2011 онд манайд долларын бороо орсон. Бид доллар оруулсан хөрөнгө оруулагчдыг яаж байгаад үргээчихэв ээ?

-Хэлсэн амандаа хүрээгүй. Гэрээ бол гэрээ. Гэхдээ би төрийн хувьд ярьж байгаа юм шүү. Гадны хөрөнгө оруулагчид манай улстөрчдөөс ганцхан зүйл хүсч байгаа юм. “Тоглоно гэчихээд гэнэт больчихдог цэцэрлэгийн хүүхэд шиг битгий улс төр хийгээч ээ” л гээд байгаа юм. Гэнэт нэг өглөө босоод л ухаантай царайлаад хуулиа өөрчилж попордог. Гэхдээ “Ард түмний төлөө” гэсэн уриатай. Харин тэр ард түмний төлөө хийсэн ажил нь хөрөнгө оруулалтыг зогсоож долларын ханшийг галзууруулж, тэр нь ард түмний нуруун дээр л бууж байна. Долларын ханшийн өсөлтөөс хохирсон улстөрч гэж дуулсан уу. Гэтэл ханшийн өөрчлөлтөөс энгийн иргэдийн идэх уух, өмсөх зүйл нь хорогдож байгаа биз дээ.

-Яг Венесуэль шиг хөөгөөд гаргасан уу?

-Арай өөр хэлбэрээр.

-Жишээлбэл?

-Нэг өглөө сэрээд алтанд 68 хувийн татвар ногдуулсан. Маргааш нь Торонтогийн хөрөнгийн биржид бүртгэлтэй Хан ресурсын тусгай зөвшөөрлийг цуцалсан. Урт нэртэй хууль гэж гарсан. Байгаль орчноо хамгаалах нь зөв. Гэхдээ тусгай зөвшөөрлөө өгөхдөө ухаанд нь ухна ишиг үхсэн байсан юм уу. Хаа хол байгаа хөрөнгө оруулагчдыг урьж тусгай зөвшөөрөл өгч хөрөнгө оруулчихаад гэнэт нэг өглөө босоод “Байгаль орчин сүйдэж байна” гээд хуулиа өөрчилж болохгүй биз дээ. Доллараар үер буусан үе чинь Рио тинто орж ирсэн үе. Ийм том компани орж байгаа юм чинь бид ороход аюулгүй гээд бусад компани орж ирсэн байхгүй юу.

-Нөхөн төлбөр өгсөн биз дээ?

-Юу ч өгөөгүй, шууд газраа хурааж авсан. Нөгөөдүүл нь шатаад, гараад явсан. Одоо төр дахиад ингэхгүй гэсэн дохио өгөх ёстой байхгүй юу.

-Яаж?

-Жишээлбэл, Ерөнхий сайдын дэргэд “Гадаадын хөрөнгө оруулагчдын эрх ашгийг хамгаалах зөвлөл” гэж байгуулагдсан. Энэ байгууллага тайлангаа тавих ёстой. Хөрөнгө оруулагчдаас ямар гомдол ирээд, яаж эрх ашгийг нь хамгаалсан тухайгаа зарлах хэрэгтэй.

-Эдийн засагчид Оюу толгойн хөрөнгө оруулалтыг их хамгаалдаг. Энэ хөрөнгө оруулалт манай эдийн засагт ямар нөлөө үзүүлсэн бэ?

-Энэ хөрөнгө оруулалт орж ирэхэд манай улс эдийн засгийн өсөлтөөрөө дэлхийд тэргүүлж байсан.

-34 биш, 51 хувийг Монгол Улс эзэмших ёстой гээд буруутгаад байгаа шүү дээ?

-34 хувь гэдэг бол тухайн үеийн хуульд нийцүүлэн шийдсэн асуудал. Түүнтэй маргаад байх шаардлага байхгүй. Би байсан бол нэг ч хувь авахгүй байсан.

-Та чинь харин “ангийн дайсан” шиг ярьж байна уу, үгүй юу?

-Тийм байна уу (инээв). Ашгийн 34 хувийг авна гэсэн шийдвэрээс болж хөрөнгө оруулалтын 34 хувийг бид хариуцах болчихож байгаа байхгүй юу. Ингэж түүгээр явсан гайг үүгээр дуудав гэдэг өрөнд орсноос зүгээр татвар, хураамж, рояльтаа аваад сууж байх байсан байхгүй юу.

-34 хувийг эзэмшээгүй байсан бол өнөөдөр ямар ашигтай байсан бэ?

-Рояльтаа өндөр аваад л сууж байх байсан. Гэхдээ гэрээг хоёр тал харилцан тохироод засаж болно. Тухайн үедээ гэрээ хийх боловсон хүчний чадал муу, сонголт буруу байсан байж магадгүй гэж би боддог.

-Сонголт буруу гэдэг нь…

-Гэрээг хөрөнгө оруулалтын мэргэжилтнүүд биш, улстөрчид хийсэн.

-Хөрөнгийн зах зээлийг хөгжүүлэх хууль эрх зүйн орчин бүрдсэн үү?

-Ер нь дажгүй хуультай л даа. Гэхдээ хэрэгжүүлэхдээ л асуудал үүсээд байгаа юм. Хуульчид маань эдийн засаг, хөрөнгө оруулалт, санхүүгийн бүрэн мэдлэгтэй юу гэдэг нь эргэлзээтэй байгаа юм. Угаас нийгмийн хөрөнгө оруулалтын боловсрол бага байгаа. Боловсролын программд суулгаж өгөх хэрэгтэй.

-Та нарт боловсролын хөтөлбөрт суулгах бэлэн санал байна уу?

-Бэлэн байна.

-Дотоодын их, дээд сургуульд үнэт цаасны тухай сургалт бий юу?

-Байхгүй.

-Үнэт цаасны ойлголтгүй эдийн засагчид төгсөж байна гэж ойлгож болох уу?

-Тийм л дээ. Яана аа. Их, дээд сургуулиуд гомдох вий дээ. Хэлж болох ч юм уу, үгүй ч юм уу. Үнэт цаасны ойлголтгүй санхүү, бизнесийн бакалаврын түвшний мэргэжилтнүүд төрөөд байна л даа.

-Монголын хөрөнгийн бирж ийм нөхцөлд сэхэх үү?

-Сэхнэ. Хувьцаат компаниудыг л олшруулах хэрэгтэй байгаа юм.

-Жишээлбэл, Эрдэнэт үйлдвэрийг хувьцаат компани болгож болох уу?

-Болно.

-Зарим улстөрчид, иргэд, ТББ-ууд яагаад уул уурхайн ордуудыг эсэргүүцэж байна вэ?

-Уул уурхайн ордууд төсөвт их юм өгч байгаа ч тэр нь орон нутаг болон нийгэмд мэдрэгдэхгүй байна. Уул уурхай өөрөө ажлын байрыг ихээр гаргадаг салбар биш шүү дээ. Техникийн хүчээр явдаг. Тухайн орд төсөвт хэдэн төгрөг өгөх нь иргэдэд хамаа байхгүй. Өөрт нь юу мэдрэгдэх нь л чухал. Тийм учраас иргэд мэдрэх арга нь хувьцаат компани болох зам.

-Иргэдэд өгөөжөө өгсөн хувьцааны жишээ дурдаж болох уу?

-Монгол шуудангийн 30 гаруй хувийг хувьчлаад ашиг нь эрс өслөө. Гар утас хүнд ямар чухал хэрэгтэй билээ. Гэтэл “Лэнд.мн-ээс зээл авах гээд гар утастай боллоо” гэсэн хошин яриа гарч байна.

-Уул уурхайн сан байгуулж иргэддээ мөнгө өгдөг туршлага дэлхийд цөөнгүй байдаг гэнэ.

-Дэлхийн хамгийн том Баялгийн сан бол Норвегийн сан. Энэ сан байнга өсөн нэмэгдэж, иргэддээ өгөөжөө өгсөөр ирлээ. Сан ашигтай ажиллахад улстөрчдийн үзэл маш чухал нөлөөтэй юм байна. Энэ санг Норвегийн үе үеийн Сангийн сайд нар удирддаг. Гэхдээ тэд байнга өсгөсөөр ирсэн. Өгөөжийг ард түмэн хүртэж байна. Сангийн удирдах зөвлөлд мэргэжилтнүүд байдаг. Сангийн сайд нь санг улстөржүүлэх байх үүргийг хүлээнэ.

-Засгийн газар танай холбоонд Баялгийн сангийн бүтэц, ажиллах зарчмыг хийх захиалга өгвөл та нар гүйцэтгэж чадах уу?

-Асуудалгүй.

-Таны үзэж буйгаар бидний хөлөөр нэг их мөнгө хөглөрч байгаа бололтой юм аа даа.

-Тэгж үзэж болно.

Монголчууд үнэт цаасыг улаан, цэнхэр тасалбараар төсөөлдөг. Ихэнх иргэд тэр тасалбаруудыг ашиглаж чадаагүй. Ашигласан хэдийгээ олигарх хэмээн харааж байгаа. Гэтэл сүүлийн үед Монголын хөрөнгийн биржийн топ 20-д хувийн компаниуд хүчтэй орж ирсэн нь гадна, дотны санхүүчдийн анхаарлыг татаж байна. Энэ талаар Монголын үнэт цаасны арилжаа эрхлэгчдийн холбооны ТУЗийн дарга Б.Өлзийбаяртай ярилцлаа.

-МХБ-ийн ТОП-д орчин цагийн сонгодог утгаар байгуулагдсан хувийн компаниуд ороод, танай холбоо хундага тулгаж байгаа гэх юм.

-Хундага тулгах нь ч юу вэ. Бид үнэхээр баяртай байгаа. Саяхан байгуулагдсан компаниуд ТОП 20 орно гэдэг нийгэм хувьцаа, түүний үр шимийг ойлгож эхэлсний дохио гэж харж байна.

Хувьцаа гэдэг юм нийгмийн амьдралд тийм чухал зүйл үү. Дэлхийн эдийн засгийг өнөөдөр хувьцааны өсөлт бууралтыг заадаг ногоон, улаан сум л шийдэж байна. Хувьцаа худалдан авна гэдэг бол мөнгө босгож байна гэсэн үг. Тэр хэмжээгээр үйлдвэрлэл тэлнэ. Бараа, үйлчилгээ, ажлын байр нэмэгдэнэ.

-Монголын хөрөнгийн зах зээлийн хөгжил өнөөдөр ямар түвшинд байна?

-Хөрөнгийн зах зээлийг 1991 онд Монголын хөрөнгийн бирж байгуулагдсанаар тоолж эхэлдэг. Тэгвэл 28 настай гэж хэл болно. Өндөр хөгжилтэй орнуудын 200 настай биржүүдтэй харьцуулахад балчир. Гэхдээ хамт төрсөн арилжааны банкууд, ББСБ-тай харьцуулахад бас л удаан хөгжиж байгаа.

-Та хурал дээр “Дэлхийд бүх иргэд нь хувьцаатай цорын ганц орон бол Монгол” гэж ярьж байсан.

-Ягаан, цэнхэр тасалбарыг бүх иргэдэд олгосон. Энэ тасалбараар хувьцаа авах эрх тухайн үеийн бүх иргэнд нээлттэй байсан. Өнөөдөр Эрдэнэс Таван толгойн хувьцааг бүх иргэнд үнэгүй тарааж байна. Хувьцаа гэдэг чинь үнэгүй бүү хэл үнэтэй олдохгүй үе байдаг юм шүү дээ.

-Харахад бүгд хувьцаатай, гэхдээ ашиг нь ирэхгүй.

-Харин үүн дээр өнөөдөр бид дүгнэлт хийх хэрэгтэй болчихоод байгаа юм. Хөрөнгийн зах зээлд арай өөрөөр хандах ёстой. Бүх иргэдээ хоёр удаа хувьцаа тарааж өгсөн байхад хөрөнгийн бирж нь ч сэхээгүй, иргэд нь ашиг олоогүй байгаа нь хувьцааны агуулга улс төр болчихоод байгааг харуулж байгаа байхгүй юу. Хэрэв эдийн засгийн агуулгаараа явсан бол иргэдийнх амьжиргаа дээшилж эдийн засаг нь сэргэх ёстой байхгүй юу.

-Та саяхан баярлаад байгаагүй бил үү?

-Би хөрөнгийн бирж хөл дээрээ бослоо гэж хэлээгүй сэргэх эхлэл тавигдаж иргэд хувьцааны учрыг ойлгож эхэллээ гэж хэлсэн.

-Хятадад хөрөнгийн зах зээл маш эрчтэй тэлж байна гэсэн үнэн үү?

-Үнэн. Тэр хэрээр Хятадын эдийн засгийн өсөлт томорч байна. ТОП 20-д хувийн компаниуд орсон яагаад баярлах ёстой вэ гэвэл хувьцаа авсан иргэд ашиг олох нь тодорхой бол байна. Энэ хэрээр иргэн дэрэн дор хийсэн мөнгөө өсгөх боломж гарч байна. Тэр мөнгөө ямар нэгэн хадгаламж зээлийн хоршоонд биш өсөн тэлэх үйлдвэрлэлд оруулж байна. Хувьцаанаасаа ашиг хүртэнэ. Таны худалдаж авсан хувьцаа үйлдвэрлэл, үйлчилгээг санхүүжүүлж, ажлын байр үүсгэж байгаа юм.

-ТОП 20 гэдэг нь хамгийн найдвартай компани гэсэн үг үү?

-Тийм. Том, хөрвөх чадвар сайн, нээлттэй, сайн засаглалтай учраас ТОП гэж байгаа юм. Саяхан ТОП 20-ийн сагсанд өөрчлөлт орлоо. Энэ компаниуд орчин үеийн буюу манайх зах зээлийн эдийн засагт шилжсэнээс хойш хоёр үеийнхэн гэж хэлж болно. “Мандал даатгал”, “Ард даатгал”, “Лэнд.мн”, “Базальт”, “Айтүүлс” гээд бүгд хувийн компаниуд.

-Шинэ компаниуд яагаад ийм хурдан олон жилийн хур хөрөнгө, тушлагатай компаниудын зиндаанд оров?

-Хөрвөх чадвартай, үнийн дүнгээр илүү их хувьцаа нь арилжаалагдаж байна. Орчин цагийн хувьцаат компанийн жишиг тогтоож чадаж байна. Компанийн сайн засаглал гэдгийг харуулж чадаж байна. Арилжаа дууссаны дараа хувьцааны тайлангаа шууд олон нийтэд хүргэж чадаж байна. Шинэ бизнесийн жишгүүдийг тогтоож чадаж байна. “Мандал даатгал” фэйсбүүкээр лайв хийгээд санхүүгийн тайланг танилцуулж байгаа. Олон нийтээс асуулт аваад шууд хариулж байгаа. Компанийн сайн засаглалыг зүгээр нэг яриад суухгүй, шууд иргэдийн амьдралд мэдрүүлж байна шүү дээ. Сүүлийн үед хувьцаа авахдаа компанийн засаглалыг маш их хардаг болсон.

-МХБ яаж амь орж байна?

-Сүүлийн жилд маш олон рекорд тогтлоо. Анх удаа хөрөнгийн зах зээлд хамгийн олон IPO гаргасан. Зургаан удаа олон нийтээс хөрөнгө татлаа. Үнэт цаасны арилжааны үнийн дүн түүхэн рекордыг эвдсэн. Өнгөрсөн хувьцааны арилжааны үнийн дүн 210 тэрбум төгрөгт хүрлээ. 2012 оны рекордыг 45 хувиар давуулсан. Үүнийг л МХБ амиллаа гэж хэлээд байгаа юм л даа. Дээр нь түүхэндээ хамгийн их бонд арилжсан жил. Гэхдээ олон нийтэд биш хаалттай хүрээнд гаргасан.

-Бондыг хаанаас гаргав?

-Хувийн компаниудаас. Бидний мэдэх “Урбан жийнс”, “Бэрс капитал”, Лэнд.мн” компани бонд гаргасан.

-Засгийн газрын бонд гарч байгаа юу?

-Гарч байгаа. Гэхдээ хаалттай хүрээнд.

-Энэ нь сайн уу, муу юу?

-Сайн. Хаалттай хүрээнд маш олон бонд гарсан. Үүгээр л энэ зах зах зээл сэргэж байгаа нь харагдаад байгаа юм. Иргэдийн хувьцаа, бондод итгэх итгэл өндөр байгаа биз дээ.

-Ашгийн хүлээлт хэр байгаа бол?

-Өндөр. “Лэнд.мн” жилийн дотор 2.5 тэрбум төгрөгийн цэвэр ашиг хийлээ. Энэ нь цагийн хэрэгцээг хэрэглээ болгох цэгийг маш сайн олж харсан гэсэн үг. Гоё үг гарсан байсан. “Чи гар утас авч яах гэж байгаа юм” гэсэн чинь “Лэнд.мн-ээс зээл авах гэж“ гэсэн байгаа юм. Гар утас чухал хэрэглээ билээ. Түүнээс илүү хэрэглээг залуучууд олж харлаа шүү. Хараад зогсохгүй хэрэгжүүлж чадсан.

-Банкны зээлийн хүү 18 хувь байгаа нь зээлийн эрэлтийг харуулж байна. Гэтэл нөгөө талдаа Голомт банк хуримтлал үүсгэхийг уриалж иргэдэд тодорхой хэмжээний мөнгө байгаа гэж үзэж байна уу?

-Байгаа байх гэж бодож байна. Тэр бүү хэл бага багаар хувьцаа руу орж байх шиг байна. Гэхдээ энэ жил бид олон нийтэд хөрөнгийн зах зээлийн шинэ бүтээгдэхүүнээр бэлэг барина. Өнгөрсөн онд хувьцаа гаргасан бол одоо бонд гаргана. Бонд нь банкинд хүүтэй мөнгө хадгалуулахтай төстэй. Хувьцаа бол ашиг хүртэнэ.

-Жишээ байна уу?

-“Сүү” хувьцаат компани жилийн 17 хувийн хүүтэй бонд гаргасан. Зургаан тэрбум төгрөгийн бонд арилжаалсан. Энэ зургаан тэрбум төгрөгөөр компани техник, тоног төхөөрөмж, технологио шинэчилснээр ажлын байрнаас гадна малчдын орлого нэмэгдэнэ. Дотоодын үйлдвэрлэл өргөжнө. Та банкинд 15 хувиар мөнгөө хадгалуулах уу, дотоодын үйлдвэрлэлээ дэмжих шууд хөрөнгө оруулалт болох 17-18 хувийн хүүтэй бонд авах уу гэдэг сонголттой болж байгаа юм.

-“Сүү” компанийн бондоос боссон зургаан тэрбум төгрөг дотоодоос боссон уу?

-Дотоодоос биржээр гарсан болохоор мэдэгдэнэ л дээ. Бонд гаргах компаниуд маш их байна.

-Тэгээд яагаад өнөөг хүртэл гаргаагүй юм бэ?

-Хууль эрх зүйн орчин, туршлага гээд олон хүчин зүйлс нөлөөлж байна л даа. Хугацаа алдах гэдэг том аюул байна.

-Хугацаа алдах аюул гэдэг нь?

-Хувьцаа гаргана гэдэг иргэдээс хугацаагүй, хүүгүй мөнгө татаж байгаа юм. Харин бонд гаргана гэдэг нь хугацаатай, хүүтэй мөнгө зээлэхийг хэлнэ. Гэтэл нэг жилийн хугацаатай бонд гаргах гэж хөөцөлдөхөд 6-8 сар болчихоор хамаг ажил нь сүйрч байгаа байхгүй. Манай ихэнх бизнес улирлын чанартай. Манай холбоо МХБ, Санхүүгийн зохицуулах хороотой хамтарч ажиллаад яаж бонд гаргах орчинг сайжруулах талаар ажиллах гэж байна.

-Нийгэмд хувьцаа, бонд гаргах таатай нөхцөл бүрдлээ. Харин МХБ энэ бүхэнд бэлэн үү?

-МХБ ахисан түвшинд гарах ёстой. Энэ зайлшгүй хувьчлах шаардлагатай гэсэн үг. Зөвхөн МХБ биш энэ зах зээл дээр үйл ажиллагаа явуулж байгаа төрийн өмчит хэд хэдэн байгууллага бий. Үнэт цаасны төвлөрсөн хадгаламжийн төв, Арилжааны төлбөр тооцооны төв гэх мэт. Эдгээр байгууллагуудыг зайлшгүй хувьчлах шаардлагатай.

-Төрийн өмчит үйлчилгээний байгууллагыг хувьчлаад амжилт олсон жишээ байна уу?

-Байлгүй яах вэ. “Монгол шуудан” компани 100 хувь төрийн өмчит компани байсан. Энэ компанийн 34 хувийг МХБ-ээр хувьчилсан. Энэ компани өнөөдөр ямар түвшинд очсон гэж бодож байна.

-Ямар?

-Алдагдалтай шахам ажиллаж байсан “Монгол шуудан” компани өнгөрсөн жил ашигтай ажилласан. Нэг хувьцаа нь 180 төгрөгөөр арилжаалагдсан. Өнөөдөр 600-800 төгрөгөөр үнэлэгдэж байна. Энэ жилийн эхний зургаан сард өнгөрсөн жилийн ашигтай тэнцэх ашиг хийсэн. Энэ компанийн засаглалд хувийн хэвшил орсны үр дүн. Хятадын эдийн засгийн хөгжлийн нууц өмч хувьчлал. Төрийн өмчийг хувьчлахдаа хувьцаагаар хувьчилж байна. Биржээр хувьчилбал хэн нэг нь давуу эрх эдлэх, авлигад өртөх гэх мэтийн ёс бус зүйлс гарахгүй. Хятад төр нь өөрөө тугаа мандуулж хувьчлал хийж байна. “Монгол шуудан”-гаас хойш хувьчлал явагдсангүй. “Цахилгаан холбоо”-ны хувьцааг авсан солонгосууд “Монголчуудтай ажиллах хэцүү юм байна” гээд хувьцаагаа буцааж төрд өгч байна. Төр компанитай байж яах гээд байгаа юм бэ. МИАТ-ээс эхлээд хувьчлах хэрэгтэй.

-Үнэт цаасны мэргэжилтэнд төрийн өмчийг хувьчлах бэлэн жор байна уу?

-Маш олон арга бий. Улс орны эдийн засгийн нөлөө бүхий компаниудыг хувьчлахдаа хөрөнгийн биржээр хувьчлах хэрэгтэй.

-МИАТ-ийг яаж хувьчлах вэ?

-Эхлээд хөндлөнгийн аудит, хуулийн байгууллага оруулж тэнд ямар идээ бээр байгааг цэвэрлэх хэрэгтэй.

-Тэгвэл хэзээ ч хувьчлагдахгүй байх даа.

-Хувьчлал үүнээс л эхэлнэ. Гарцаагүй шаардлагатай арга хэмжээ.

-Дайны эрсдэлийн сан гэдэг шиг үерийн, шуурганы эрсдэлийн сан гээд гараад ирвэл яах вэ?

-Даван туулахаас л өөр арга байхгүй.

-Та МИАТ-ийн хувьцааг авах уу?

-Дуртайяа авна.

-Яагаад?

-Энэ бол том зах зээлтэй монополь компани. Өндөр ашиг хийх боломжтой. Хувьчлагдсан тохиолдолд хувьцаа нь ирээдүйд үнэд орно.

-МИАТ-ийн сайхан сурталчилгаа байна.

-Би одоогийн МИАТ-ийг яриагүй. Хувьчлагдах МИАТ-ийн хувьцааны тухай ярьж байна шүү дээ. “Аэро Монголиа” гэдэг жижиг компани ашигтай ажиллаад байхад МИАТ бол өндөр ашиг олно. Ингэхийн тулд хувийн хэвшлийг оруулах хэрэгтэй. Компанийн засаглалыг сайжруулж нээлттэй болгох хэрэгтэй. МИАТ чинь бүх нислэгийг монопольдож байгаа болохоор өндөр ашиг олно.

-Та хувьчлах төрийн өмчит компанийн нэрэнд Үнэт цаасны төвлөрсөн хадгаламжийн төвийг оруулсан. Энд их хэмжээний үнэт цаас эзнээ олохгүй хэвтэж байна гэж хэдэн жилийн өмнө ярьж байсан. Хэвээрээ юу?

-Хэвээрээ.

–Эздийг зарлаж болохгүй юу?

-Яг бид энэ асуудлаар ярилцаж байгаа. Тун удахгүй шийдэлд хүрнэ. “Лэнд.мн”-ээс зээл авах гэж утастай болж байна гэдэг чинь бидний үйлчилгээ утсан дээр очих шаардлагатайг харуулж байгаа юм. Бидний үйлчилгээ гар утсан хүрэх ёстой. Хүмүүс надаас “Хэзээ брокерууд цахимжих юм бэ. Утсаараа ормоор байна шүү дээ” гэж асуудаг.

-Иргэд боловсорчихоод байдаг. Үйлчилгээ нь хоцрогдож байна гэсэн үг үү?

-Тийм. Хөрөнгийн зах зээлийн нэг зовлонтой юм нь олон дамжлагатай. Банкны гүйлгээ хийхэд иргэн зөвхөн банктай л харьцана. Гэтэл хувьцаа худалдан авахад бирж, брокер, хадгаламжийн төв, гүйлгээний төв, банк гээд баахан дамжлага байна. Нэг давуу тал нь бүх байгууллагууд цахимжих шаардлагатай гэдэг дээр нэгдсэн. Ажилдаа орсон.

-Танай салбарт бодлогын хувьд ахиц гарч байна уу?

-Байна. Эхний ээлжинд Ч.Хүрэлбаатар сайд мэргэжлийн байгууллагын удирдлагад мэргэжилтнүүдийг тавьдаг болсон.

Үргэлжлэл бий.

Америкийн худалдааны танхимын гүйцэтгэх захирал О.Адьяатай ярилцлаа.

-Өнөөдрийн хэлэлцүүлэг ямар зорилго тавьж, ямар үр дүнд хүрэв?

-Монгол дахь АНУ-ын худалдааны танхимаас сар бүр хэлэлцүүлэг зохион байгуулдаг. Энэ удаагийн уулзалтаар бид Монгол Улсын Засгийн газрын 2019 оны зорилт, 2018 онд хийсэн ажлын талаар ярилцлаа. Ирэх онд Монголын Засгийн газар гадны хөрөнгө оруулалт татах талаар ямар бодлого баримталж байгаа талаар Гадаад хэргийн сайд Д.Цогтбаатараас мэдээлэл авлаа. Д.Цогтбаатар сайд манай танхимын хүндэт гишүүн гэж явдаг.

-Танай танхим зөвхөн Монгол-АНУ-ын бизнесийн харилцааг хөгжүүлэх зорилготой юу?

-Манай танхим хоёр зорилготой. Эхнийх нь Монгол – АНУ-ын бизнесийн харилцааг хөгжүүлэх. Хоёр Монголын дотоодын бизнесийн орчинг сайжруулах. Нэгэнт Монголын дотоодын бизнесийн орчин сайжирвал нийт гаднаас орж ирж байгаа хөрөнгө оруулалтад нааштай нөлөөлнө.

-Д.Цогтбаатар сайд ямар мэдээлэл өгөв?

-2018 оны гадаад худалдаа, хөрөнгө оруулалтын талаар мэдээлэл өгч, санал бодлоо хэллээ.

Нэлээд илэн далангүй нээлттэй байдлаар мэдээлэл өгсөн нь гадныханд таалагдах шиг болсон.

-Сайдын мэдээллээс шинэ юм сонсов уу?

-Ний нуугүй хэлэхэд өмнөх уулзалтууд дээр мэдээлэл хийж байсан төрийн түшээд бүх зүйлийг зөвхөн эерэг талаас нь тайлбарладаг байсан. Харин Д.Цогтбаатар сайд эерэг талуудаас гадна бэрхшээлтэй асуудал байгааг ч нуугаагүй.

-Ямар мэдээллийг илэн далангүй өгөв?

-Гадаад харилцааны сайд Д.Цогтбаатар өнгөрсөн жил Засгийн газар чамгүй олон амжилт гаргасан. Эдийн засгийн байдал нааштайгаар эргэснийг тайлбарласан. Мах, нүүрс, зэсийн экспорт нэмэгдсэн гэх эерэг мэдээллүүдийг бодит байдлаар танилцуулсан. Мөн түүний хажуугаар хөрөнгө оруулалт буурч байгааг хүлээн зөвшөөрсөн. Үүнд санаа зовниж байгаагаа илэрхийлсэн. Мөн татвартай холбоотой, Засгийн газрын бодлогын тогтвортой асуудал байгааг тайлбарласан.

-Уулзалтад хэн оролцов?

-Манай танхимын гишүүн болон гишүүн бус бизнесийн байгууллагууд, олон улсын байгууллагууд, дипломат корпусын төлөөлөгчид оролцсон. Тэдний үзэж байгаагаар Засгийн газар алдаагаа хүлээн зөвшөөрч байгаа бол засах магадлал өндөр юм байна.

-Танай танхим өнгөрсөн оны Засгийн газрын үйл ажиллагааг хэрхэн дүгнэж байна?

-Бидний үзэж байгаагаар Монголын эдийн засаг хоёрдмол байдалтай байсан. Засгийн газар ОУВС-тай гэрээ байгуулж хэрэгжүүлж байгаа гэдэг утгаараа эдийн засгийн макро түвшинд маш сайн үзүүлэлт гарсан. Төсөв, санхүүгийн сахилга бат сайжирсан. Харин нөгөө талаасаа Засгийн газар хөрөнгө оруулагч нартай нүүр тулж, хөрөнгө оруулагч нарт ямар таатай орчин бүрдүүлж байгаагаа ойлгуулж чадаагүй болов уу гэсэн бодол төрж байгаа.

-Тодруулахгүй юу?

-Гол нь татварын багц хууль байгаа юм. Энэ хөрөнгө оруулалт орж ирэхэд саад болоод байгаа юм.

-Яагаад, манай улсыг татварын таатай орчинтой улс гэдэг шүү дээ?

-Татварын багц асуудлын өөрчлөлтийг манай танхим ерөнхийд нь дэмжиж байгаа юм.

-Ерөнхийд нь гэхээр дэмжихгүй асуудал байгаа гэсэн үг үү?

-2017 онд 2018 оны төсвийн хууль батлахдаа уул уурхайн чиглэлийн газрын лицензийн татварыг 30 хувиар нэмсэн. Түүнээс хойш Засгийн газарт энэ хувийг арав болгох санал оруулах гэсэн чинь гацсаар байгаад өнөөг хүрлээ. Тэгэхээр 2018 онд энэ өндөр татвар хэрэгжсэн. Одоо ч хэрэгжээд явж байна. Энэ нь гадны хөрөнгө оруулагчдыг харзнахад хүргээд байгаа юм.

-Оюу толгойн хөрөнгө оруулалт тогтвортой байдлын гэрээтэй учраас тасралтгүй орж ирээд байна уу?

-Оюу толгой бол тогтвортой байдлын гэрээтэй учраас татварын өөрчлөлтөд хамрагдахгүй.

Энэ өндөр татварт нь Монголд шинээр уул уурхайн чиглэлээр хөрөнгө оруулах компаниудад хамаараад байгаа юм.

-АНУ Монгол Улсын ил тод байдлын гэрээ юу болсон бэ?

-2017 онд байгуулагдсан гэрээ л дээ. Гол агуулга нь хоёр санхүү, бизнесийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулахдаа аль аль талдаа урьдчилан мэдэгдэнэ гэсэн агуулгатай юм.

-Тийм болохоор манайхан “Хуулиа гаргахдаа та нараар заалгахгүй” гээд гацаачихсан уу?

-Харин нэг тийм ойлголт яваад байгаа юм. Зүгээр л хуульд оруулах өөрчлөлтийн тухай зургаан сарын өмнө мэдээлэл солилцох тухай асуудал байхгүй юу. Америкууд мэдээлэл аваад өөр санал тавьж болно. Манайх хүлээж авахгүй байх эрхтэй. Ингэлээ гээд ямар нэгэн асуудал үүсэхгүй. Харин тэдний тал бизнесменүүддээ анхааруулна. Бизнесийн орчинг л хамгаалах нэг хэлбэр шүү дээ. Аль нэг компани бизнесээ таван жилээр төлөвлөөд их хэмжээний зээл аваад Монголд орж ирлээ. Гэтэл таван жилийн дотор хууль гурав өөрчлөгдөхөөр нөгөө бизнес чинь дампуурна биз дээ. Тиймээс урьдчилан анхааруулах хэрэгтэй байгаа юм. Энэ анхааруулгыг л гэрээгээр хэрэгжүүлэх гээд байгаа юм.

-Танхимын ажлын үр дүнг юу гэж үзэж байна?

-Эхний үетэй харьцуулахад төрийн байгууллагууд хамтарч ажиллах нь зөв гэдгийг ойлголоо. Цаашдаа хамтарч ажиллахыг эрмэлзэж байна.

-АНУ-ын конгресс манай ноос ноолууран бүтээгдэхүүнд тарифын хөнгөлөлт үзүүлэх хууль батлагдах ажил ямар шатандаа байгаа бол?

-Гурав дахь хөршийн бараанд тарифын хөнгөлөлт үзүүлэх тухай хууль гэж байгаа юм. Тэр хуулийг хэлэлцэхэд бэлэн болсон. Конгресст орчихсон. Манай зүгээс шаардлагатай ажил хийгдсэн. Саяхан АНУ-ын ерөнхийлөгч конгрессийн хоорондох төсвийн маргаанаас болоод хуулиудын хэлэлцүүлэг зогссон. Удахгүй хэлэлцэх байх.

-АНУ Бүгд найрамдахчууд манайхтай сайн харилцаатай болохоор Ерөнхийлөгч дэмжих байх, Конгресс дэх ардчилагчид яах бол?

-Энэ хууль бол манайд чухал ч, америкуудын хувьд бол маргаад байх нөлөөтэй том хууль биш. Дээр нь хуулийн төслийг боловсруулах өргөн барихад хоёр намаас оролцсон. Бусад хуультайгаа харьцуулахад богино хугацаанд батлагдах боломжтой. Манайханд гарч байгаа бас нэг боломж бол H2 төрлийн виз. Хөдөө аж ахуй талдаа манайхан энэ ажлын байранд өрсөлдөх чадвар өндөр. Гол нь сурталчилгаагаа ажилчид авах хүсэлтэй компаниудад хийх хэрэгтэй байгаа юм.

-Энэ визний ангилалд тооны хязгаарлалт байна уу?

-Байхгүй манайхаас хэд ч гарсан тэнд мэдэгдэхгүй л дээ.

Шинэ оны босгон дээр “Улаанбаатар хот, 2018 оны арванхоёрдугаар сарын 31: Монгол Улсын Засгийн газар болон Оюу толгой ХХК Таван толгойн цахилгаан станцыг (ТТЦС) барьж байгуулах талаар “Эрчим хүчний эх үүсвэрийн зохицуулалтын тухай гэрээ”-нд гарын үсэг зурав. Ингэснээр Оюу толгой уурхай болон Өмнөговийн зарим хэрэглэгчдийг дотоодын эх үүсвэрээс эрчим хүчээр хангах урт хугацааны шийдэлд хүрч байна. Эрчим хүчний сайд Ц.Даваасүрэн: “Монгол Улсын Засгийн газрын хуралдааны шийдвэрийн хүрээнд бид энэхүү гэрээг үзэглэж байна. Эрчим хүчний эх үүсвэрийн зохицуулалтын талаарх тус гэрээгээр Оюу толгой компани уул уурхайн үйл ажиллагаандаа шаардлагатай эрчим хүчээ 100 хувь дотоодоос авах суурь нөхцөл бүрдэж байгаа юм. Оюу толгойн компани БНХАУ-аас 100 гаруй МВт-ын цахилгаан эрчим хүчийг импортлон авч байгаа. Энэ нь 160-170 орчим сая доллар. Нийт авч байгаа эрчим хүч нь манай улсын хэрэглээний 20 хувьтай тэнцэнэ. 2019 оноос эхлэн Оюу толгой эрчим хүчний хангамжийн тодорхой хэсгийг дотооддоо хангаж эхэлнэ. Улмаар 2023 оноос дотоодоосоо 100 хувь Оюутолгойд эрчим хүчээ хангадаг болсноор 200 гаруй сая долларыг эх орондоо авч үлдэнэ. Станц баригдсанаар Рио Тинто хөрөнгө оруулалтын гэрээгээр хүлээсэн үүргээ биелүүлнэ гэж хэллээ” гэсэн таатай мэдээ гарлаа.

Энэ мэдээ Эрчим хүчний яам болон Оюу толгой ХХК-ийн цахим хуудсанд тавигджээ. Гэхдээ Эрчим хүчний яамны мэдээнд гэрээнд гарын үсэг зурснаар “Рио тинто гэрээнийхээ үүргээ биелүүллээ” гэсэн байна. Харин Оюу толгойн мэдээнд шинэ цахилгаан станцын дийлэнх хувийг Оюу толгой ХХК эзэмшинэ гэсэн. Хэрэв Рио тинто энэ хөрөнгө оруулалтыг хэрэгжүүлж чадвал Монголд гурав дахь удаагаа томоохон хөрөнгө оруулалт хийнэ. Дээр нь өмнөд бүсийн эрчим хүчний асуудал дотоодоос шийдэгдэж, Хятадад жил бүр тушаадаг 200 шахам сая доллар Монголд үлдэх бололтой юм. Эндээс өнгөрсөн хугацаанд олж болох энэ их ашгийг яагаад монголчууд авахгүй өнөөг хүрэв гэсэн асуулт гарна.

Харин Оюу толгойн цахим хуудсанд байгаа Засгийн газартай Оюу толгойн ордод хөрөнгө оруулсан компаниудтай 2009 оны аравдугаар сарын 6-нд байгуулсан гэрээгээр бол өөр зураг харагдана. Оюу толгойг цахилгаан эрчим хүчээр хангах заалт Долдугаар бүлэг буюу дэд бүтэц гэсэн бүлэгт хамаарч байна.

Үүнд:

7.1. Оюу толгой төслийн хэрэгцээ шаардлагыг хангах, бүтээн байгуулалтын графикт ажлыг хугацаанд нь гүйцэтгэхийн тулд эрчим хүчний хамгийн зохистой, найдвартай эх үүсвэрийн шийдлийг тодорхойлох талаар Засгийн газар, Хөрөнгө оруулагч нар сайн санааны үндсэн дээр нээлттэй хамтран ажиллах

7.3. Хөрөнгө оруулагч нь Үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаа эхэлсэн өдрөөс хойш 4 /дөрөв/ жилийн дотор Оюу толгой төслийн эрчим хүчний нийт хэрэгцээгээ Монгол Улсын нутаг дэвсгэр дэх дор дурдсан нэг буюу түүнээс дээш эх үүсвэрээс сонгон хангана:

7.3.1. Хөрөнгө оруулагчийн санхүүжүүлсэн, эсхүл барьсан, нүүрсээр ажиллах цахилгаан станц;

7.3.2. Гуравдагч этгээдийн санхүүжүүлсэн, эсхүл барьсан, нүүрсээр ажиллах цахилгаан станц;

7.3.3. Монгол Улсын цахилгаан эрчим хүчний сүлжээ.

7.4. Засгийн газар Хөрөнгө оруулагчийг эрчим хүчээр хангах тохиолдолд эрчим хүчний эх үүсвэр нь арилжааны болон үл ялгаварлах нөхцөлтэй байх бөгөөд Оюу толгой төсөлд хангалттай хэмжээний эрчим хүчийг тогтвортой, найдвартай, тасралтгүй нийлүүлнэ. Гэрээнд зааснаар бол эрчим хүчний хангамжийн талаар ийм л зарчим баримтална. Гэрээнд зааснаар Оюу толгойн үйлдвэрлэл эхэлснээс хойш дөрвөн жилийн дотор Засгийн газар Рио тинтотой сайн санааны үүднээс хамтран ажилласнаар дотоодоос эрчим хүчний хэрэгцээг хангана. Гэтэл Оюу толгойн үйлдвэрлэл 2013 оны долдугаар сарын 9-нд эхэлсэн байдаг. Хөрөнгө оруулалтыг гэрээгээр бол Оюу толгойн орд 2017 оны долдугаар сарын 9-нөөс эхэлж дотоодоос эрчим хүчний хэрэгцээгээ хангана. Гэтэл 2017 он бүү хэл 2019 оноос ажил эхэлж 2023 онд л Оюу толгой монгол цахилгааны бараа харна. Өнөөг хүртэл Оюу толгой өмнөд хөршид эрчим хүчний төлбөрт тэрбум шахам ногоон өгсөн болж таарч байна. Гэрээнд заасан дөрвөн жилийн хугацаанд манайд нэг ч эрчим хүчний томоохон станц баригдаагүй. Рио тинто бас цахилгаан станц барих үүрэг гэрээгээр хүлээгээгүй. Гэтэл өнгөрсөн оны хоёрдугаар сард Эрчим хүчний яамнаас доорх мэдээг гаргаж байв. “Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдээр 2012.02.19-ний өдрөөс цацагдсан зөрүүтэй мэдээлэлтэйгээр холбоотойгоор Эрчим хүчний сайд Ц.Даваасүрэн, Эрчим хүчний яамны Хөрөнгө оруулалт, үйлдвэрлэлийн хэлтсийн дарга Б.Ерэн-Өлзий, Тавантолгойн цахилгаан станц төслийн нэгжийн захирал Д.Батбилэг нар хэвлэлийн бага хурал хийлээ. Өмнөд бүсийн эрчим хүчний салбарт хамтран ажиллах гэрээг саяхан түдгэлзүүлсэн ба ингэснээрээ Монгол Улсын Засгийн газар Таван толгойн цахилгаан станцыг барихаас татгалзсан зүйл үгүй юм. Төслийн нэгж нь 2013 оноос үйл ажиллагаа явуулж байгаа бөгөөд энэ хугацаанд төслийн техник эдийн засгийн үндэслэл болон бусад бүх судалгаа шинжилгээний ажлуудыг хийн цахилгаан станцын бүтээн байгуулалтыг эхлэхэд бэлэн болсон. Рио Тинто компанийн зүгээс шаардлагатай баталгааг гаргаж өгсөн тохиолдолд 2018 онд цахилгаан станцын ажил эхлэх бүрэн боломжтой юм” гэжээ. Яг үүнтэй “Оюу толгой” ХХК-ийн гүйцэтгэх захирал Армандо Торрес мэдэгдэгдэл гаргажээ. Үүнд “Монгол Улсын Засгийн газар Таван толгойн цахилгаан станцын төслийг дэмжихээс татгалзсан шийдвэр гаргасны дараагаар “Оюу толгой” ХХК уурхайн цогцолборын эрчим хүчийг дотоодын эх үүсвэрээс хангах гэрээний үүргээ мөрдөн ажиллахаа өнөөдөр дахин нотоллоо. Эрчим хүчийг дотоодын эх үүсвэрээс хангах урт хугацааны шийдлийг хэрэгжүүлэхийн тулд “Оюу толгой” ХХК нь Засгийн газартай 2014 оноос хойш хамтран ажиллаж байгаа бөгөөд энэ хүрээнд Таван толгойн цахилгаан станцын төслийн хэрэгжих боломжийг судалж, цахилгааны станцаас уурхайн цогцолбор хүртэлх 220 кВт-ын цахилгаан дамжуулах шугамын судалгааг хийж ирсэн билээ. Өнөөдөр Засгийн газрын зүгээс Өмнөд бүсийн эрчим хүчний салбарт хамтран ажиллах гэрээ (ӨБЭХСХАГ)-г цуцалсан нь дээрх төслийг Засгийн газар боломжит хувилбар хэмээн үзэхгүй байгаа гэж ойлгож байна. ӨБЭХСХАГ цуцлагдсанаар “Оюу толгой” ХХК дөрвөн жилийн дотор эрчим хүчний өөр хувилбарыг сонгон хэрэгжүүлэх ажил эхэлж буй бөгөөд энэ хүрээнд уурхайн талбайд цахилгаан станц барих хувилбарыг авч үзэх боломжтой. “Оюу толгой” ХХК нь эрчим хүчийг дотоодын эх үүсвэрээс хангах, 2009 оны Хөрөнгө оруулалтын гэрээгээр хүлээсэн бүх үүргээ тууштай биелүүлэн ажиллах болно. “Оюу толгойн урт хугацааны хэрэгцээг хангах шийдлийг олж, Монгол дахь дотоодын эх үүсвэрээс эрчим хүчээ хангах гэрээний үүргээ биелүүлэх нь бидний хувьд нэн чухал. Бид эрчим хүчний хамгийн сайн хувилбарыг хэрэгжүүлэхийн тулд Монгол улсын Засгийн газар болон бүх оролцогч талуудтай хамтын ажиллагаагаа үргэлжлүүлэх болно” гэжээ. Эрчим хүчний яамны дээрх мэдээллээс харвал Монгол Улсын Засгийн газар Таван толгойн цахилгаан станцыг барихаас татгалзсан зүйл үгүй юм байна. Тэгвэл өнгөрсөн хугацаанд барих эсвэл барихгүй гэсэн шийдвэрээ яагаад танилцуулаагүй вэ гэсэн асуулт гарна. Харин Засгийн газрын зүгээс Өмнөд бүсийн эрчим хүчний салбарт хамтран ажиллах гэрээг цуцалсны дараа Оюу толгой хашаандаа станц барих санаа дэвшүүлсэн байна. Гэтэл өнөөдөр манай зүгээс Оюу толгойн дэргэдээ барих санал гаргасан цахилгаан станцын байршил өөрчлөгдсөн учраас байгаль орчны үнэлгээ дахиад хийнэ гэсэн юм яриад сууж байна. Гүйх нохойд гүйхгүй нохой саад гэгчээр манай зүгээс иймэрхүү аар саархан асуудал тавьсаар өнөөг хүрсэн бололтой юм. Харин өнөөдөр Рио тинто гэрээнд зааснаар дотоодоос эрчим хүч авна гэдгээ ацаггүйгээр ойлгууллаа. Мэдээж манай Засгийн газрыг хараад бүтэхгүй. Тиймээс өөрсдөө станц барин. Эрчим хүчний сайд Ц.Даваасүрэнгийн хэлснээр бол хөрөнгө оруулалтад манай Засгийн газар оролцохгүй. Хууль эрх зүйн орчинг л бүрдүүлж өгөх бололтой юм. Хэрэв сайд маань хэлсэндээ хүрч чадвал Таван толгойн цахилгаан станц 2023 онд ашиглалтад орно. Жаахан оройтсон ч энэ үйлдвэр төр, өмнөд бүс, Рио тинтод багагүй ашиг өгнө. Хэрэв бид усны асуудлыг шийдэж чадах технологи оруулж ирвэл Азийн эрчим хүчний супер сүлжээнээс ашиг олох боломжтой гэж мэргэжилтнүүд үзэж байна. Өнөөдөр өмнөд хөрш маань нүүрсний хэрэглээгээ бууруулж байгаа. Тэд агаарын бохирдлын эсрэг “Парисийн COP 21” гэрээнд нэгдсэн. Энэ нь цаашид нүүрсний хэрэглээг бууруулах үүрэг хүлээсэн гэсэн үг аж. Монголчууд ирээдүйд хятадуудад коксжсон нүүрс зарах боломжтой гэсэн таамаг бий. Харин хятадуудын цахилгааны хэрэглээ жил тутам хоёр хувиар өсөх судалгаа бий. Энэ нь бидэнд нүүрсээ цахилгаанд хувиргаж, маш их хэмжээгээр зарах боломж үүсгэнэ гэж хэдэн жилийн өмнө нэгэн Японы эдийн засагч ярьж байсан. Асар өндөр өртгөөр төмөр зам барих нь ч сайн шийдвэр биш тухай оросууд ярьдаг. Өнөөдөр захын нэг хятад дуртай үедээ манай нүүрсний экспортыг зогсоодог болсон. Ойрын хугацаанд бидэнд дэвжих боломж нүүрсний цахилгаан станцууд. Магадгүй хотын утааг шийдэх гарц ч нүүрсний цахилгаан станц байж болно гэнэ. Харин сэргээгдэх эрчим хүч гэх өндөр үнэтэй хөрөнгө оруулалт хэрэгтэй юу гэсэн асуулт бий. Хэдийгээр хурдан баригдах боловч сэргээгдэх эрчим хүчээр том үйлдвэрүүдийг хангах боломж бага. Дээр цахилгааныг өндөр үнээр борлуулж байж зардлаа нөхнө. Өөрөөр хэлбэл банкны өндөр хүүтэй зээл үг аж. Харин өнөөг хүртэл өндөр ашигтай нүүрсний цахилгаан станц баригдаагүй нь жил бүр урагшаа урсдаг 200 сая долларт л байгаа болов уу.

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Монголчууд ойрд ууртай байна. Автобусанд, дэлгүүрт, тэр бүү хэл орцонд олон муухай харцтай хүмүүстэй таарч болно. Дээр нь төртэй, төгрөгтэй эсэх нь ч мэдэгдэхээ больж байгаа. Өмнө нь “Цалингаа авч баяжина” гэдэг байсан бол өнөөдөр “Цалин буусан ч, банк авчихсан байх аа” гэдэг болсон. Зээлийн төлбөрт нийт орлогын 40 орчим хувийг авдаг. Гэтэл орлогын үлдсэн 60 хувь нь мөнгө биш юм уу гэсэн асуулт гарна. Мөнгө нь мөнгө, гэхдээ төгрөг. Сүүлийн өдрүүдэд төгрөгийн бүсэд бараа, үйлчилгээний үнэ хурдтай өсч байна. Мэдээж энэ нь өндөр орлоготой иргэдэд хамаарахгүй. Үндэсний мөнгөн тэмдэгт бол төгрөг. Түүгээр тэтгэвэр тавих, ТҮЦ-ийн худалдаа хийхээс цаашгүй гэсэн гутранги үзэл газар авлаа. Учир нь төгрөгийн худалдан авах чадвар буурсан. Үүнд он гарснаас хойш ногоон цаас 18 төгрөгөөр өссөн нь нөлөөлсөн гэнэ. Ихэнхдээ долоо хоногийн баасан гаригт ногоон цаасны үнэ үл ялиг буурч, бямба гаригт тогтвортой байдаг нь Монголбанкны зарласан ханшаас харагдана. Эндээс харвал он гарснаас хойш ажлын тав хоногт өдөр тутам ногоон цаас гурав гаруй төгрөгөөр нэмэгдсэн гэсэн үг. Хэрэв энэ өсөлт жилийн турш хадгалагдвал ирэх жилийн өдийд ноён ногоон 3100 төгрөгтэй тэнцэнэ. Монголчууд бараа, үйлчилгээнийхээ 80 хувийг гаднаас авна. Эмчилгээнээс эхлээд машин, тэр бүү хэл асаагуурыг 100 хувь гаднаас авдаг. Энэ нь амьжиргааны 80 хувь нь ам.доллараас хамаарна гэсэн үг. Ногоон цаасны үнэ өсөөд л байвал бидний хэрэглээний үнэ нэмэгдэнэ. Сүүлийн долоо хоногийн ногоон цаасны үнийн өсөлт дотоодын бараа, үйлчилгээний үнэ өсөх үндсэн шалтгаан болж байна.

Мөн бухимдлын голомт болж буй. Эндээс өнөөдөр яагаад ногоон цаас үнэд оров гэдэг асуулт гарна. АНУ-ын Засгийн газрын өртэй харьцуулахад манай Чингис хааны зурагтай төгрөг асар их байгалийн баялгаар баталгаажсан. АНУ-ын Засгийн газар 25 их наяд ногооны өртэй. Харин Монголын Засгийн газар долоон тэрбум ногооны өртэй гэнэ. Өнөөдөр Засгийн газар болон олон улсын санхүүгийн байгууллагууд манай эдийн засгийг магтаж байна. Гэтэл нөгөө сайн эдийн засагтай орны иргэд сүүлийн гуравхан жилд ам.долларт орлогынхоо 30 хувийг алджээ. Өөрөөр хэлбэл, ам.долларын ханш өссөнөөс төгрөгөөр олдог орлогынхоо 30 хувийг алдсан гэсэн үг. Дөрвөн жилийн өмнөхтэй харьцуулахад манай эдийн засгийн гадаад дотоодын нөхцөл харьцангуй сайн байгаа нь үнэн. Байгалийн баялгийн үнэ муугүй байгаа. Олон улсын санхүүгийн байгууллагууд, Засгийн газруудын зээл, тусламж чамгүй орж ирсэн. Валютын нөөц хурдтай нэмэгдсэн. Дэлхийн зах зээлд нефтийн үнэ буурч, анх удаа бага боловч түлшний үнэ буурсан. Засгийн газар, Монголбанк зөв бодлого хэрэгжүүлж чадвал бараа, үйлчилгээний үнэ өсөх нь бүү хэл буурах боломж бий. Гэтэл ам.долларын урсгал манай руу ихсэх тусам үнэ нь өсч байна. Зах зээлийн онолоор бол ногоон цаасны урсгал ихсэх тусам үнэ нь буурах учиртай. ОУВС, Япон, БНСУ, Энэтхэг, БНХАУ Монголд оруулах хөрөнгөөр өрсөлдөж байхад ногоон цаасны үнэ өсч иргэдийг бухимдуулж байгаа нь гадныханд нэн ойлгомжгүй зураг. Харин санхүүчдийн хувьд ойлгож цөхөх юм байхгүй гэнэ. Манайх шиг дорой хөгжилтэй, арвин баялагтай олон орны туршлагаар бол эхний ээлжинд гадны хөрөнгө оруулалт татна. Улмаар дотоодын үйлдвэрлэлээ дэмжих ёстой. Асар их баялагтай Венесуэл улс хэдхэн жилийн өмнөөс гадны хөрөнгө оруулагчдыг хөөж эхэлсэн. Хөрөнгө оруулагчид “Дэлхий даяар баялаг бий” гээд л хаяад гарсан. Өнөөдөр тус орны иргэд цалингаа авчихаад таксидаад харих гэхээр мөнгө нь хүрэхгүй, үүрээд харих гэхээр даахгүй гэдэг онигоонд орчихоод сууж байна. Тус улсын Ерөнхийлөгчийн улсаа хямраасан түүх ичиж үхмээр. Гаднаас сүү, ариун цэврийн хэрэгсэл оруулдаг компаниудаас авлига нэхсэн байдаг. Нөгөө компаниуд татгалзав. Маргаашаас Ерөнхийлөгч гадны сүү, ариун цэврийн хэрэгсэл ард түмнийг шулж байгаа ухуулга явуулж эхлэв. Удалгүй дээрх бүтээгдэхүүний импортыг зогсоожээ. Гэвч гаднаас сүү орж ирсээр. Улмаар дэлгүүрүүдийн үүдэнд цагдаа зогсоож үзэв. Нууцаар сүү орж ирэх нөхцөл нь тус улс дотоодын сүүнийхээ 20 хүрэхгүй хувийг өөрсдөө хангадагт байв. Удалгүй гадны хөрөнгө оруулагчид гарч ард түмэн эх оронч Ерөнхийлөгчтэй ч бараа, үйлчилгээгүй хоцров. Венесуэлийн Ерөнхийлөгчийн галзуурч эхлэх үед ч, өнөөдөр ч манайд үнэд ороод байгаа ногоон цаас дэлхий дээр хаа сайгүй хөглөрч байгаа тухай тэрбумтнууд ярьж байна. Гэхдээ ноён ногоон бизнесийн таатай орчинд л үржинэ. Ийм орчин байхгүй бол хэдэн тэрбум байсан ч хэнд ч ашгаа өгөхгүй.

МОНГОЛ ДАХЬ НОГООН ЦААСНЫ АМЬДРАЛ

Гадны хөрөнгө оруулагчид өнөөдөр урьд өмнө хэзээ ч байгаагүй санхүүгийн боломжийг бидэнд олгов. Нэг нь нефтийн үйлдвэр, нөгөө нь цахилгаан станц бас нэг нь нийслэлийг дэлхийд шившиглэж байгаа цэвэрлэх байгууламжийг шинэчилнэ. Харин бид юу хийх нь тодорхойгүй. Манай малчид малаа 70 саяд хүргэлээ. Тариаланчид дотоодын хэрэгцээг хангаад зогсохгүй экспорт хийх боломж бүрүүллээ. Харин улстөрчид “60 тэрбум”, “ЖДҮ” гэх мэтээс болж төрөө нурааж байна. Тэд мөрөөрөө төр нураахгүй монголчуудын амьжиргааг хурааж гадны хөрөнгө оруулагчдыг үргээж байна. Сүүлийн хэдхэн хоногт нийгэмчилсэн ба нийгэмчилж магадгүй хөрөнгүүд Монгол улсыг Венесуэлтэй адилхан харагдуулж магадгүй болов. Хоёр компани Салхитын мөнгөний ордыг булаацалдав. Хуулийнхан оролцсон бололтой юм. Шүүх нь ямар шийдвэр гаргасан бүү мэд. Засгийн газар шууд булаагаад авчихав. Зүй нь маргалдагч хоёр компанийн аль нэг нь авмаар юм. Мөн “Монросцветмет” компанийн мэдэлд байсан “Асгатын мөнгөний ордыг өнөөдөр “Эрдэнэс Монгол”-д шилжүүлэх шийдвэрийг Засгийн газар гаргав. “Эрдэнэс Монгол” гэдэг нь манай уул уурхайн хамаг сорыг эзэмшдэг төрийн компани. Энэ компанийн өмч өнөөдөр дэлхийн ямар ч том уул уурхайн компанитай дүйцнэ. Гэхдээ дэлхийн уул уурхайн акулууд хувийн тэр тусмаа олон нийтийн нээлттэй компани байдаг бол манай баялгийн сорыг эзэмшигч акул цэвэр төрийн өмч байгаа нь ирээдүйн аюул мэт харагдана. Бас нэг сэтгэл түгшээсэн асуудал бол УИХ-ын гишүүн Н.Номтойбаярын Цагаан суваргын уурхайг Ерөнхий сайд хурааж авч магадгүй гэсэн мэдээлэл. Эрхэм гишүүн бизнесээ алдаж байхад энгийн иргэн толгойгоо алдах эрсдэлтэй нь эндээс харагдана. Манайд өмнө нь үйл ажиллагаа явуулж байсан дэлхийн хэмжээний компани болох ПИБОДИ, “BHB billiton”, Бороо гоулд, Хан ресурс зэрэг компаниуд гарч явсан. Зарим компанид нөхөн төлбөр төлсөн. Өнөөдөр Эрдэнэт үйлдвэр сард 1.2 сая доллар Стандарт банкинд төлж байна. Рио тинтогийн оруулсан ногоон цаас америкууд өдөр шөнөгүй лалын терроризмээс айдаг шиг нойртой нойргүй Монголд хоног төөрүүлж байна. Өглөө бүр энэ ногоон цаас хэн нэгний заналхийлэлтэй учирна. Монголд орж ирсэн ногоон ингэж тамлагдаж байхад гадны хөрөнгө оруулалтыг диваажинд байгаа мэт бөөцийлнө гэсэн эрх баригчдын үгэнд хэн итгэх бол. 1990 онд монголчууд Тэмүүжин мэнч гэх Англи Хонконгийн хөрөг оруулалтай компанийг хөөж гаргасан. Тэр компани нь Хятадад салбараа байгуулаад арав дахин томорсон гэдэг. 1998 он Макаогийн компанийг казино байгуулах зөвшөөрөл өгч нэг сая долларыг лизензийн төлбөрт авчихаад хөөж гаргасан. Тэр компани дараа нь коммунист Солонгост маш том казино байгуулсан. Өнөөдөр бидний амьжиргааг алаад байгаа ногоон цаасны үнийн өсөлт ердөө л энэ бүхнээс үүдэлтэй аж.

МОНГОЛЧУУДАД НОГООН ЦААС БИЙ ЮУ

Гадныханд илүүдээд бидэнд үнэд ороод байгаа ногоон цаас тийм ховор эд биш аж. Зах зээлийн засгийн нүдээр харвал бидэнд баялаг тэдэнд ногоон хөглөрч байна. Харамсалтай нь манай эрх баригчид Монголдоо байгаа ногооныг биш, гадны зээл, тусламж, хөрөнгө оруулалтыг л ногоон гэж хардаг. Эхний ээлжинд 1.3 тэрбум ногоон олох арга бол нефть нэрэх үйлдвэр. Хувийн хэвшил 2014 онд хөрөнгө оруулалт, технологийн гэрээ байгуулсан ч, өнөөдөр Энэтхэгийн Засгийн газрын зээл дээр 300 сая ногоон нэмэх тухай л эрх баригчид ухуулж байна. Манай малчид жилд найман мянга гаруй тн ноолуур, 30 шахам мянган тн ноос бэлтгэдэг. Энэ бүхний 80 гаруй хувийг хятадууд авдаг. Хятадууд дээрх бүтээгдэхүүнээс 20 гаруй кластерийн сүлжээ байгуулснаар гурав шахам их наяд ногоон босгодог аж. Ирэх хавар 26 мянган хоньтой австрали хоньчин манайд ирнэ. Тэрээр нэг хонийг хэрхэн үнэд оруулдаг туршлагаа бидэнд ярина.Тэрээр нэг хонио багаар тооцоход 300 ногоон цаасаар өгч чадна. Энэ жил монголчууд 70 сая мал тоолуулсан. Түүнээсээ аравхан сая толгойг жилдээ хэрэглэнэ. 30 мянган тн мах, махан бүтээгдэхүүнийг өнгөрсөн жил экспортод гаргасан. 70 сая малаас бүрэн ашиглаж байгаа нь ердөө л ноос, ноолуур, айраг. Энэ 60 сая малаа өвөлжүүлэх гэж өөрсдийн амьжиргаанаас дутуугүй зардал гаргана. Гэтэл арван сая толгой малаа 300 ногоон цаас хүргэж чадвал бараг төсвөө бүрдүүлчихнэ. Ганц зэс хайлуулах үйлдвэр барьчихад л төсвөөс хоёр дахин их ногоон босгоно. Манайд нүүрс, зэс, алт, төмрийн хүдэр хангалттай бий. Өнөөдөр манай эдийн засаг ердөө л энэ түүхий эдийн дэлхийн зах зээлийн үнээс хамааралтай болсон. Гэтэл дэргэдээ байгаа эрдэнийг хардаггүй гишүүн шиг мал аж ахуй, газар тариалангаа эрх баригчид олж харахгүй байгаа гэнэ. Өнөөдөр дэлхийн хоёр тэрбум хүн хүнсний хомсдолтой. НҮБ-ын таамгаар бол ойрын арван жилд энэ тоо чамгүй өснө. Манайд байгаа бүхэн ногоон цаас болох зах зээл дэлхийд хангалттай бий. Гадныханыг хөөхгүй, монголчууддаа бизнес хийх эрх өгчихөд л үнэд ороод байгаа ноён ногоон шалдаа буугаад ирнэ. Харамсалтай нь үүнийг баригчид ойлгохгүй байна. Эсвэл ойлгохыг хүсэхгүй байна. Учир нь тэдэнд ногоон цаас үнэд орох нь ашигтай байдаг гэдэг.