Author: ХАЯНХЯРВААГИЙН БАТТӨГС

Хуучнаар ойн цагдаа буюу орчин цагийн хэллэгээр байгаль хамгаалагч нар өчигдөр чуулав. Нийтээр тэмдэглэх баяр, ёслолын хуулийн дагуу жил бүрийн есдүгээр сарын гурав дахь долоо хоногийн ням гаригт “Ойн модны салбарын ажилчдын өдөр” гэж тэмдэглэдэг. Энэ өдрөө тэмдэглэх хүрээнд төрийн албанд зүтгэж байгаа салбарын инженер, техникийн ажилчдын хүрээнд өдөрлөг зохион байгуулж байгаа аж. Өдөрлөгөөр байгаль хамгаалагч нар хийсэн ажлаа дүгнэж, хийх ажлаа төлөвлөж байгаа гэнэ. Энэ талаар тус зөвлөгөөнийг зохион байгуулагчдын нэг БОАЖЯ-ны харьяа Ойн судалгаа, хөгжлийн төвийн Ойн хамгаалал, үржүүлэг, нөхөн сэргээх албаны дарга Б.Ганзоригтой ярилцлаа.

---

-Зөвлөгөөнд хэн оролцож, юу ярьж байна?

-Сум болон сум дундын ангиудаас төлөөлөгчид оролцож байна. Ажил үүргээ гүйцэтгэхэд ямар бэрхшээл тохиолдож байгаа, түүнийг хэрхэн даван туулах талаар ярилцаж байгаа. 39 ойн анги, таван нэгж оролцож байгаа.

-Анги, нэгж гэж юу вэ?

-Ойн анги гэдэг нь 450 мянган га ойн санг хариуцаж байгаа нэгж. Ойн нэгж нь нутаг дэвсгэрээр ойн ангиудаа удирдлагаар хангадаг нэгж.

-Манай нутаг дэвсгэрийн хэдэн хувийг ой эзэлдэг вэ?

-Мэргэжлийн хүмүүс 11 хувь гэж үздэг. Энэ хувь хэвээрээ л байгаа.

-Найман хувь гэж яриад байгаа шүү дээ.

-Найман хувь гэдэг нь яг мод ургаж байгаа талбараа тооцож ярьж байгаа юм. Хуулиар шатсан талбай, үржүүлгийн болон бэлтгэлийн талбайг ойн санд оруулж тооцно. Энэ нийлбэрээр 11 хувь болдог.

-Манай ойн эрүүл мэнд ямар байгаа бол?

-Ойн эрүүл мэндийг олон шалгуураар тооцно. Манай нийт ойн санг ерөнхийдөө хөгшин талдаа гэж хэлж болно. 70 орчим хувь нь хөгширсөнд тооцогдоно.

-Удахгүй 70 хувь нь устана гэсэн үг үү?

-Үгүй л дээ. Хөгшин мод үхэж байгаа мод гэсэн үг биш. Цаашид техникийн болц нь нэмэгдэхгүй болсон модыг хөгшин гэж үзэж байгаа юм. Техникийн болц гэдэг нь тэр модноос авах ашиг шимийг хэлнэ. Хэдийгээр модны ашиг шим нэмэгдэхгүй ч хэдэн зуун жил мод амьдарч, байгальд үзүүлэх үүргээ гүйцэтгэж чадна.

-Хорхой шавьжинд баригдсан хэсэг байгаа гэдэг.

-2018 оны тооллогоор 300 гаруй мянган га ойд тийм асуудал гарсан. Энэ жил 60-аад мянган га ойд эрүүлжүүлэх ажил зохион байгуулж байна. Сүүлийн хоёр жилд ойн хөнөөлт шавьжийн тархалт 40 гаруй хувиар буурсан.

-Түймэрт хэр их ой сүйдсэн бэ?

-Энэ жил 300 гаруй ойн түймэр гарсан мэдээ бий. Хохирлын хэмжээ гарах арай болоогүй байна.

-Дэлхийд гарч байгаа том түймрүүд аглаг зэлүүд ойд ургамлын олон жилийн хур хаягдлаас болж түлш шиг асаад дийлдэггүй гэсэн мэдээ байдаг.

-Үнэн. Манайх цэвэрлэгээний чиглэлээр судалгаа хийгээд дүнгээ гаргасан. Өнөөгийн байдлаар 60 гаруй сая га ойд цэвэрлэгээ хийх шаардлагатай. Засгийн газар хөтөлбөр хэрэгжүүлээд бага ч гэсэн цэвэрлэгээ хийж байна.

-Хаана цэвэрлэгээ хийж байна?

-Төв аймгийн Мөнгөнморьт, Эрдэнэ, Батсүмбэр гэх мэт сумуудад цэвэрлэгээ хийж байна.

-Цэвэрлэгээг хэн хийдэг вэ?

-Мэргэжлийн байгууллагууд орон нутгаас зөвшөөрөл авч хийдэг. Цэвэрлэгээгээр босоо мод авахгүй. Олон жил дагтаршаад шатамхай бодис шиг болдог хэсгийг л цэвэрлэнэ. Харин хатаад цаашид амьдрах чадваргүй болсон зарим модыг цэвэрлэж байгаа.

-Тийм мод байх уу?

-Богд ууланд бий.

-Далимдуулаад Богд уулыг нүцгэлээд байшин барьчихгүй биз дээ?

-Тийм ямар ч боломж байхгүй.

-Ой цэвэрлэхийн тулд цэвэрлэх саналаа гаргасан байгууллага мөнгө төлөх үү, эсвэл ой цэвэрлэж өглөө гээд төр мөнгө өгөх үү?

-Ой цэвэрлэх санал гаргасан байгууллага орон нутагт “гоожинг”-оо л төл, тэгээд л болно. Зарим сум, багийн иргэдийн ихэнх нь ойн цэвэрлэгээнээс түлээний хэрэгцээгээ хангадаг.

-“Гоожин”-д хэдэн төгрөг төлөх вэ?

-Эрхийн бичиг 2500 төгрөг. Хэмжээнээсээ хамаараад 300-400 мянга. Ер нь нэг их үнэтэй биш.

-Шавьжинд идэгдсэн модыг авч болох уу?

-Болно. Гэхдээ тухайн сумын ИТХ шийднэ.

-Говьд ойн анги байдаг уу?

-Байгаа. Манай улсын нийт ойн сан сангийн 20 шахам хувийг заган ой эзэлдэг. 6-7 сая га газар заган ойтой.

-Говьд ихээхэн хэмжээний ой байгуулсан иргэд байдаг гэсэн.

-Байгаа. 2-3 гавьяат цолтой хүмүүс бий. Харамсалтай нь энэ зөвлөгөөнд оролцоогүй. Энд ойн ангиудын мэргэжилтнүүд ирсэн юм.

-Ойн байцаагч нар уу?

-Одоогийн хэллэгээр Байгаль орчны хяналтын улсын байцаагч.

-Хэн томилдог вэ?

-Байгаль орчны хяналтын улсын байцаагчийг МХЕГ. Тэр торгууль, шийтгэл оноох эрхтэй, хяналт тавьдаг хүн. Байгаль орчны байцаагч нь ойтой харьцах мэргэжлийн бодлого хэрэгжүүлдэг хүн. Нэг нь бодлого хэрэгжүүлнэ, нөгөө нь хяналт тавьдаг байцаагч сум бүрт бий.

-Төр ойгоо бүрэн хянаж чадаж байгаа гэсэн үг үү?

-Тийм.

-Тужийн нарс сүйдсэн гэж ярьдаг байсан.

-Монголын ойчдын хамгийн том ажил, бахархал. 20 жилийн турш сүйдсэн 17 мянган га талбайг сэргээж төрд хүлээлгэн өгсөн дөө.

-Бид ойн сан багатай байж мод түлэх нь зөв үү, асар их нүүрстэй байж багахан ойгоосоо түлээ бэлтгэх нь буруу гэж үздэг хүмүүс цөөнгүй байна?

-Ойн мэргэжилтнүүд бас тэгж үздэг. Хэрэгжих боломжтой санал шүү дээ. Өнөөдөр орон нутагт цэвэрлэсэн модоо боловсруулаад шахмал түлш болгодог Германы технологийг хэрэгжүүлж байгаа газрууд байна. Булган, Сэлэнгэ аймгуудад хувийн хэвшлийнхэн хэрэгжүүлээд эхэлчихсэн.

-Хувийн хэвшлийнхний тарьсан ойг хувийн гэх үү, төрийн гэх үү?

-Хэрэв тарьсан ойгоо төрд худалдах хүсэлтэй бол төр худалдан авна. Төрд худалдахгүй гэвэл хувьдаа л үлдэнэ.

-Би чацаргана тариад түүнийгээ үнэлээд банкнаас зээл авахад та нар үнэлгээ хийж өгөх үү, чанар, үр өгөөж гээд банк бас хаширлана даа.

-Банктайгаа л тохирчихвол, үнэлгээ хийхэд асуудал байхгүй. Жишээлбэл, алимны модыг үнэлэхэд хэдэн жил өгөөжөө өгсөн, цаашид олох өгөөж, төрд худалдаад хэдэн жил ашиг олох гээд мэргэжлийн үнэлгээ байдаг.

-Ойн бизнес хийхэд төрөөс дэмжих үү, хууль эрх зүйн орчин бүрдсэн үү?

-Мэдээж байгаль орчинг сайжруулах бизнес учраас дэмжинэ. Өнөөдөр засч, нэмэх юм байгаа ч ойн хууль их боломжийн орчин бүрдүүлсэн.

-Энэ жил самар түүлгэхгүй гэсэн яриа байна.

-Самар дөрвөн жилд нэг удаа ихээр ургадаг. Энэ жил ургац муутай. Улсын хэмжээнд хоёр суманд л ахуйн зориулалтаар самар түүх зөвшөөрөл өгсөн.

2009 онд “Зогсолтгүй эргэх” уриатай “Зоос” банк дампуурсан тухай шуугиан дэгдэж байсан. Харин “Зоос” банкны хувьцаа эзэмшигч Б.Цэрэнжав хохирлоо барагдуулахаар арван жил хөөцөлдөж байгаа аж. Түүний ярьсанаар бол өнөөдөр “Зоос” банк дампуураагүйгээр барахгүй, “Төрийн банк”-ны тавдугаар давхарт үйл ажиллагаагаа явуулж байгаа. Банкны захирал сарын таван сая төгрөгийн цалин авна. Аппаратын зардлыг тооцвол дампуурсан гэж зарласнаас хойш арван жилийн хугацаанд хэдэн тэрбум төгрөг зарцуулсан аж.

---

-Та яагаад манай сонинд хандах болов?

-Та бүхэн 2009 онд “Зоос” банк дампуураад, Монголбанкнаас эрх хүлээн авагч томилж, өр төлбөрийг барагдуулах шийдвэр гарсныг санаж байгаа байх. Би анх “Зоос” банкийг байгуулагдахад ах, дүү нарынхаа мөнгөтэй нийлүүлээд 200 сая төгрөгт хувьцаа авсан. Түүнийгээ барагдуулах гээд арван жил Монголын шийдвэр гаргагч бараг бүх байгууллагуудаар тойрсоор өнөөг хүрлээ. Энэ тухайгаа хэлэхээр зарим хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлд хандсан боловч “Тэр банк чинь дампуурчихсан” гээд халгаадаггүй юм байна.

-Тэгээд та дампуурсан банкнаас мөнгөө авах гээд арван жил хөөцөлдөж байгаа юм уу?

-Тэр банк дампуураагүй Төрийн банкны тавдугаар давхарт үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Та нар итгэхгүй бол энэ зургийг үз. (Зураг үзүүлэв).

–Банк дампуураагүй гэсэн үг үү?

-Ямар дампуурсан банк арван жил захирлаа сар бүр таван сая төгрөгөөр цалинжуулаад өөр хэдэн хүнтэй, оффистой, өндөр түрээс төлж өнөөг хүрэхэв дээ. Та нар очоод үзчих хэрэгтэй байгаа юм. Ард түмнийг хуурч байна шүү дээ.

-2009 оны 200 сая төгрөгөө өнөөгийн үнэ цэнэд шилжүүлбэл хэдэн төгрөг болох бол?

-Ногдол ашиг гэж ярихаа больё. Хувьцаа нь анх авч байсан үнээсээ тав дахин өсч байсан жишгээр тооцоход тэрбум төгрөг болно.

-Өөр тантай адил хохирсон иргэд бий юу?

-Байгаа. Тэд ч бас нэлээн хөөцөлддөг байсан. Сүүлийн үед л надаас сураг ажиг асуудаг болсон. Бас Японы иргэн байдаг. Тэр бас хөөцөлдөж байгаад сүүлийн үед сураг тасарсан.

-Тэр хүн хэр их хувьцаагаа эзэмшдэг байсан бол?

-Нийт хувьцааны гурав гаруй хувийг эзэмшдэг байсан.

–Нийт банкны 25 хувийг Европын сэргээн босголтын банк худалдан авсан биз дээ?

-Тэгсэн. Тэд Төрийн банк байгуулаад гүйцэтгэх удирдлагыг нь аваад Гүйцэтгэх захирал нь сард 30 шахам мянган еврогоор цалинжиж байсан.

–Банк үнэхээр дампуураагүй юм бол яагаад таны мөнгийг өгөхгүй байна?

-Тухайн үедээ УИХ-аас банкийг өөрчлөн байгуулах шийдвэр гарсныг олон нийтэд дампуурсан мэтээр ойлгуулаад өнгөрсөн байдаг юм.

–Та өөрчлөн байгуулах тухай уих-ын шийдвэрийг хэзээ мэдсэн бэ?

-Бас сүүлд нь мэдсэн. Тэр баримт нь энэ байна. (УИХ-ын тогтоолын хуулбар үзүүлэв).

-Энэ банк үйл ажиллагаа явуулах эрх зүйн чадамжтай юу?

-Өнөөгийн мөрдөж байгаа хуулиар бүх төрийн байгууллагуудад бүртгэлтэй байгууллага.

-УИХ тухайн үедээ “Зоос” банкны бүтцийг өөрчлөн байгуулахтай холбогдон гарч болзошгүй эрсдэлээс сэргийлэх зорилгоор 100 хүртэлх тэрбум төгрөгийн үнэт цаас гаргаж нийтэд санал болгон арилжаалахыг Засгийн газар /с.батболд/-т зөвшөөрсүгэй гэсэн байна шүү дээ.

-Наад шийдвэр чинь УИХ-ын дарга Д.Дэмбэрэлийн 2009 оны арванхоёрдугаар сарын 25-ны өдөр гаргасан тогтоол байгаа юм. Өнөөг хүртэл хохирогчид мөнгөө авч чадаагүй боловч банк үйл ажиллагаагаа явуулсаар байгаа юм. Уг нь байнгын хороогоор ч шийдвэр гарсан. Гэсэн ч өнөөг хүртэл хэрэгжээгүй.

-Тухайн үедээ та нар банкныхаа тайланг үздэг байсан уу?

-Эрнст янг аудит хийдэг байсан болохоор итгэнэ биз дээ.

-үнэхээр эрнст янг аудит хийдэг байсан гэж үү?

-Тэр сүйрлийн өмнөх жил хийж байсан. 2006 онд хувьцаат компани болсноос хойш жил бүр 30 гаруй мянган доллараар аудит хийдэг байсан.

–Эрнст янг, Европын сэргээн босголтын банк, японы иргэн оролцсон энэ асуудал яагаад өнөөг хүртэл шийдэгдэхгүй байна гэж бодож байна?

-Би Ерөнхийлөгч, УИХ, Засгийн газар гээд эрх бүхий бүх байгууллагаар яваад мөнгөө авч чадаагүй л байна.

-Ерөнхийлөгч хариу өгөөгүй юу?

-Тухайн үед Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж Тамгын газрын дарга Д.Баттулгадаа үүрэг өгсөн ч хариу авч чадаагүй. Одоо Ерөнхийлөгч Х.Баттулгад хандах санаатай байна.

А.Саруул Герман улсад дээд боловсрол эзэмшээд “Монголын ардчилал” сэдвээр докторын зэрэг хамгаалсан. Германд 20 жил сурч амьдрахдаа Герман, Швейцарийн цөөнгүй төслүүд дээр ажиллажээ.

---

-Та Герман улсад Монголын ардчиллын сэдвээр доктор хамгаалсан байна. Германы парламентын үндсэн тогтолцоо нь юу вэ?

-Герман улс фашизмыг төрүүлсэн гашуун түүхтэй орон. Үүнээсээ болоод улс төрийн тогтолцоогоо хэзээ ч дахин фашизм үүсэх нөхцөлгүй болгосон.

-Жишээлбэл?

-Ямар ч тохиолдолд парламентын засаглалтай байна. Мөн гишүүний халдашгүй байдлыг дархалсан. Парламентын гишүүн тухайн үедээ цаг үеэсээ түрүүлсэн асуудлыг дэвшүүлж болно. Гэхдээ ямар ч тохиолдолд хариуцлага хүлээхгүй. Түүний хэлсэн үг өнөөдөр буруу мэт сонсогдож болох ч ирээдүйд үнэн байх магадлалтай. Ингэснээр парламентын дархлаа баталгааждаг. Үндсэн хуульдаа энэ зарчмуудыг хөндөхийг хориглосон. Өөрөөр хэлбэл дээрх зарчмуудыг ардчиллын амин сүнс гэж үздэг.

-Өнөөгийн Үндсэн хуульд оруулах өөрчлөлтийг хэрхэн харж байна?

-Өнөөдөр парламентын олонхыг хууль ёсны гэж үзэхэд хэцүү. Бүгд яриад байдаг боловч эрх бариад л байна.

-Яагаад?

-Би тойргууд дээр жижиг хакер хийгээд хэт олонх болсон гэж боддог.

-МАН-ыг машинтай хуйвалдсан гэж үзэж байгаа юм уу. Тэр машин чинь төв сервер байхгүй шүү дээ?

-Төв сервертэй байсан бол нэг сонгогч нэг удаа саналаа өгөөд л дахиж санал өгөх эрх хаагдана. Гэтэл төв сервер байхгүй учраас орон нутагт, нийслэл саналаа өгч байгааг харж л байсан.

-Нэрийг нь хэлээч…

-Нөгөө зөрчлийн хуулиар буруутгана биз дээ. Ийм нам эрх барьж байгаа тохиолдолд Үндсэн хуульд гар хүрэх эрх байхгүй. Хууль эрх зүйн ч, ёс суртахууны ч эрх байхгүй. Дээр нь нэг асуудал илүү сэтгэл түгшээгээд байгаа юм. Парламентын олонх маань өнөөгийн Үндсэн хуулиа ойлгож байгаа юу гэдэг нь маргаантай.

-Яагаад?

-Үндсэн хуулиа ойлгож байгаа хүмүүс 60 тэрбумдах уу. Зөвхөн албан тушаалын томилгоон дээр ирчихээд өөрийг нь сонгосон тойргийн амин чухал асуудал яригдаж байхад ирэхгүй л байгаа биз дээ. Мөнгө албан тушаалын асуудлаас бусдад оролцохгүй байна шүү дээ. Энэ чинь Үндсэн хуулийн үнэлэмжийг ойлгохгүй байна л гэж харж байгаа.

-Сонгодог парламент гэж ямар парламентыг хэлж байна?

-Ерөнхий сайд нь парламентаа тараадаг, парламентын гишүүд нь тойргийн сонгогчдынхоо олонхын саналаар сонгогдох гэх мэт олон зарчим байдаг. Германы парламент холимог тогтолцоотой.

-Нэр дэвшигчид ижил эрх эдэлдэг гэсэн нь юу гэсэн үг вэ?

-Жишээлбэл, манайд хэн мөнгөтэй нь олон тойроод, мөнгө багатай нь бараг тойргоороо бүрэн явж чаддаггүй. Харин Германд нэр дэвшигч сонгогчидтойгоо уулзалт хийх болбол нэр дэвшигчид зэрэгцэж сууж байгаад уулзалт хийнэ. Сонгогчдод харьцуулах боломж, нэр дэвшигчдэд шударга өрсөлдөх нөхцөлийг бүрдүүлж өгнө. Харин манай парламент гэж…

-Ямар гэж?

-Сонгогчдын үзэл бодол биш, гишүүндээ үйлчилсэн хэдэн нөхдийн амаар парламент бүрддэг биз дээ. Гишүүн өөрөө ийм байдлаар сонгогдчихоод Үндсэн хуульд гар хүрнэ гэдэг нь байж болохгүй зүйл байхгүй юу,

-Хоёр танхимтай парламент гэж ярьдаг улсууд цөөнгүй байна.

-Тэр хүмүүс ямар утгаар нь хоёр парламентын тухай ярьж байгааг би сайн ойлгохгүй байгаа юм. Германы хоёр парламент бие биенээ хянах гэж л байгуулагддаг. Хүч тэнцвэржүүлэх зорилготой. Хэн нэг нь хэт давамгай байхаас сэргийлсэн тогтолцоо л доо. Германы дээд танхим Бундестаг мажоритараар сонгогдоно. Бундесрат буюу доод танхим нь холбооны 16 мужаас бүрдэнэ. Орон нутгийн сонгуулиар орон нутгийн Засгийн газар байгуулагдана. Муж улсын Ерөнхий сайд нар доод танхимд шууд орно. Муж улсын Засгийн газар орсон бусад намуудын төлөөлөгчид бас доод танхимд орно.

-Хоёр танхим бие биенээ яаж хянах вэ?

-Манай УИХ хууль баталсан л бол тэгээд хэрэгжээд эхэлнэ. Харин Германы Бундестагийн баталсан хуульд Бундесрат хориг тавих эрхтэй.

-Холбооны улсад л хоёр танхим зохимжтой гэсэн үг үү?

-Холбооны улсад бол болоод байгаа юм. Харин манайх шиг нэгдсэн төртэй улсад хаанаасаа дээд, доод танхимаа байгуулах гээд байгаа юм бүү мэд.

-Нам байгуулахад гишүүдийн квот тогтоож өгч байгааг юу гэж үзэж байна?

-Нам байгуулах эрх чинь бас хүний том эрх. Германы намууд хатуу дүрэмтэй. Төлөвшсөн намууд. Одоо заримдаа асуудал үүсч байгаа.ч үзэл бодлоороо явдаг. Харин манайд бол шал өөр юм байна. Саяхан судалгаагаар хөдөө явахад нөгөө намаа ч гэх хүмүүс бараг алга. Отог омгийн зохион байгуулалтаад орчихсон. Хэн олон хамаатан ах дүүтэй байна. Тэр тухайн орон нутагтаа ноёрхлоо тогтоодог болчихож.

-Орон нутагта ноёрхох ямар ашигтай байна?

-Төсөв, орон нутгийн хөгжлийн санг захиран зарцуулах, лиценз гэх мэтийн олон ашиг байдаг юм байна. Тийм учраас намын үзэл бодол биш, санхүүгийн эрх ашиг дээр нэгдчихэж байна. Ерөнхийлөгч олон хүнтэй нам байгуулах санал гаргаж байгааг ойлгож болно. Гэхдээ гишүүдийн тоо бол ямар ч нөлөө үзүүлэхгүй. Хуулиар намын гишүүдийн тоог хэдээр ч тогтоод ямар ч ялгаа гарахгүй. Энэ хоёр нам л цаашдаа суугаад байна. Тогтолцоо шударга биш байхад хуц ухна байгаад байна биз дээ. Намыг тоогоор төлөвшүүлдэг гишүүд манайд л байдаг байх.

-Нам хэзээ төлөвших бол?

-Сонгогчдын арван хувь идэвхтэй байдаг. Сонгогчид санал тавиад намууд яаж хүслийг биелүүлэх тухай л асуудал л даа.

-Германд намын санхүүжилт яаж хийдэг вэ?

-Намууд сонгуульд авсан саналаараа төрөөс санхүүжилт авна. Бас компани, дэмжигч, гишүүдээс хуулиар заасан хэмжээнд татвар хандив авна. Гэхдээ бүх зүйл нь ил тод байдаг. Бас намуудын дэргэд Конрад Аденауэр, Эбертийн гэх мэт сангууд байдаг.

-Энэ сан хаанаас санхүүжих вэ?

-Улс төрийн өндөр албан тушаалтнуудын татвараас санхүүжинэ.

-Том компанитай улстөрчдийн хандив гэсэн үг үү?

-Үгүй. Германы улстөрчид өндөр цалинтай байдаг. Зөвхөн түүнээсээ хандив өргөнө. Компанитай хүн улс төрд ордоггүй. Сонгогчид ч хүлээж авдаггүй. Хувийн компанитай хүн улс төрд ороод өөртөө ашигтай байдлаар хандана гэсэн үзэл германчуудад тогтсон. Тийм учраас компанийн захирлууд ч улс төр лүү зүтгэдэггүй. Зүтгэсэн ч сонгогчид нь хүлээж авдаггүй бичигдээгүй хууль үйлчилдэг.

-Меркелийн цалин хэр их вэ?

-Төр Меркелийг үнэтэй машин, хаус авах мөнгөнөөс бусдыг өгдөг. Улстөрчид нь нэг их юм хүсээд байдаггүй жишигтэй.

-Манай улс төрөөс компанийн захирлуудыг гаргах хэрэгтэй юу?

-Би компаниудын захирлуудыг шуналтайдаа, зэвүүн царайлаад улс төр лүү орж байна гэж боддоггүй. Аргаа ядаад бизнесээ хамгаалах, бизнесийн орчинг бүрдүүлэх гэж улс төрд орж байна гэж хардаг. Нэг тендер авлаа улстөрч бизнесмэнээс арван хувийг нь авчихаар дампуурна биз дээ. Тендерийн чанаргүй гүйцэтгэлийн ард ийм л юм байдаг байхгүй юу. Ийм учраас манай бизнесмэнүүд гишүүн болж бизнесээ хамгаалахаас өөр замгүй болоод байгаа юм.

-Үндсэн хуулийн нэг том асуудал шүүхийн хараат бус байдал.

-Шүүхийн зөвлөл гэж байдаг. Гэнэтийн хүн томилогдохгүй. Намын суганд явж байгаад гэнэт шүүгч болохгүй. Манайхан шүүгчид өндөр цалин өгөөд л шударга ёс тогтох тухай их ярьдаг. Харин Германд бол тэр хүний зам мөр, ёс суртахуун гээд зүйл нөлөөлдөг юм билээ. Шүүх засаглал нь бие даасан болохоор тэндээс хараат бус шүүгч гарна. Том хэргүүд шударга бусаар шийдэгдсэн гэсэн гомдол би 20-иод жил Германд амьдрахдаа сонсоогүй. Шүүгч хараат бус байх, шударга байх, алдаагүй байх нь сэтгүүл зүйгээс их шалтгаалдаг. Сэтгүүлчид шүүхийнхнийг үнэхээр хянаж байдаг.

-Манайх чинь шүүхийг үл хүндэтгэсэн гээд шүүдэг биз дээ?

-Тэгвэл Германд тэр шүүгч хэн ч биш болно. Гэхдээ төрийн албан хаагчийг халж солих нь ховор.

-Та Үндсэн хуулийн санал асуулгад орох уу?

-Үндсэн хуулийг өөрчлөх нь зөв. Гэхдээ өнөөгийн парламент биш.

-Яагаад?

-Өнөөдөр Үндсэн хуулийн аль заалтыг яагаад өөрчлөх гэж байгаа нь нийгэмд тодорхойгүй байна. Швейцарь 24 мужтай. Долоон муж өөрчлөлт оруулах санал гаргавал санал асуулга явуулна. Харин долоон муж нь эсэргүүцвэл Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулахгүй. Өөрөөр хэлбэл ард түмний саналаар санал асуулга явуулж Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулна. Тэгвэл манай 76 гишүүн л өөрсдийн үзлээр өөрчлөлт оруулах гээд байна шүү дээ.

Зүүн гараас И.Берхмаер, А.Атталах

Дэлхийн сав, баглаа боодлын олон улсын байгууллага Австрийн Вена хотод байдаг. Тус байгууллагын дэд ерөнхийлөгч, Ливаны Ерөнхий сайдын зөвлөх А.Атталах, ерөнхий нарийн бичгийн дарга И.Берхмаер манай оронд арваад хоног ажиллаад ирэх баасан гаригт буцна. Дээрх төлөөлөгчид НҮБ-ын Аж үйлдвэрийн байгууллагын байгууллагаас ХХААХҮЯ-тай хамтран хэрэгжүүлж буй Монгол Улсад хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих төслийн хүрээнд иржээ.

---

-Монголд ирсэн сэтгэгдлээ хуваалцана уу?

-Монголын нүүдлийн соёл иргэншил, түүх, олон талт нөхцөл нь маш сонирхолтой байлаа. Улаанбаатар хот өндөр хөгжилтэй, хөдөө орон нутаг нь маш сайхан байгальтай нь харагдсан. Бид мах, сүү үйлдвэрлэдэг болон зарим сав баглаа боодлын компаниудтай танилцсан. АПУ компанийн савлагаа дэлхийн өндөр түвшинд хүрсэн, тэр бүү хэл миний нутаг Ливанд ч байхгүй технологийг харсан. Мах, сүү боловсруулах технологи өндөр байгаа нь сүпермаркетуудаар явахад анзаарагдсан.

-Бүгд л сайхан сав баглаатай байна уу?

-Үгүй шүү. Бид Хүчит шонхор захын задгай махны бөөний худалдааг хараад үнэхээр шоконд орсон. Эрүүл ахуйн доод түвшинд худалдаа хийж байна.

-Та бүхний айлчлалын зорилго?

-НҮБ-ын Аж үйлдвэрлэгчидтэй хамтраад сүү, сүүн бүтээгдэхүүн, бяслаг, мах үйлдвэрлэгчдэд зориулсан олон улсын түвшинд хэрхэн сав баглаа боодлын маркетинг, менежмэнт, үнэлгээг хэрхэн хийх талаар зөвлөгөө өгөх, мөн Монголын сав баглаа боодлын холбоог Дэлхийн сав баглаа боодлын байгууллагад элсүүлэх асуудлаар ирсэн.

-Төрийн өндөр албан тушаалтнуудтай уулзсан уу?

-ХХААХҮ-ийн сайд Ч.Улаан, дэд сайд Ж.Сауле, ЭМЯ-ны төлөөлөгч, НҮБ-ын Аж үйлдвэр хөгжлийн байгууллагын төслийн зохицуулагч Г.Мөнхболор, Монголын сав баглаа боодол үйлдвэрлэгчдийн нэгдсэн холбооны тэргүүн Х.Болдбаатар нартай уулзсан. Тэд нааштай хүлээж авсан.

-Та бүхэн ирсэн зорилгоо биелүүлсэн үү?

-Давуулан биелүүлсэн гэж бодож байгаа. Монгол дахь НҮБ-ын Аж үйлдвэрийн байгууллагын төлөөлөгчид уулзалтуудыг маш сайн төлөвлөж, их хэмжээний мэдээлэл авсан завгүй өдрүүд байлаа.

-Айлчлалын дүнгээс монголчууд юу хүлээх вэ?

-Бид Монголд ажилласан тайлангаа хүргүүлнэ. Бид Монголд сав баглаа боодлын түвшин ямар байгааг тодорхойлсон. Хүнсний бүтээгдэхүүнд хэрэглээд байгаа цэнхэр хуванцар савнуудын асуудлыг хэрхэн шийдэх арга замыг олно. Мөн олон улсын түвшинд ямар туршлага байгааг та бүхэнд зөвлөмж хүргүүлнэ. Зөвлөмжийг хэрэгжүүлснээр жижиг, дунд үйлдвэр хөгжихөд тус болох байх. Бидэнд асуудлыг шийддэг шидэт саваа байхгүй болохоор нэг амьсгаагаар асуудлыг шийдэхгүй. Гэхдээ зөвлөмжийг хэрэгжүүлснээр нэг алхам урагшилна.

-Та бүхэнд ямар шийдэл байна?

-Бидний үзэж буйгаар сав, баглаа боодлоо дотооддоо үйлдвэрлээд улмаар экспортлох бодлого хэрэгжүүлэх хэрэгтэй.

-Дэлхий дахинд хуванцар сав баглаанаас татгалзаж байхад манайд эсрэгээрээ шинэ бүтээгдэхүүн гарах тусмаа хуванцар сав хэрэглэх нь нэмэгдэж байна.

-Дэлхий дахин ч хуванцар савнаас татгалзаж чадахгүй л дээ. Гол нь хэрэглэсэн саваа дахин боловсруулах асуудал. Хэрэглэсэн сав чинь дараагийн бүтээгдэхүүний түүхий эд. Энэ нь байгаль орчинд ээлтэй, хаягдлын менежмэнтийн асуудал. Дэлхийн хог хаягдлын байгууллагын бодлого бол хаягдлыг дахин боловсруулах. Австрид хог хаягдлыг дахин боловсруулах том бизнес. Монголд ч энэ орон зай байгаа гэж харж байна.

-Бид сав баглаа боодлоор хятадуудтай өрсөлдөж чадах болов уу?

-Ливан улс танайхтай ижил төстэй. Гурван сая хүн амтай. Тэгээд танайд сав, баглаа боодлын түүхий эд ховор болохоор өрсөлдөхөд эргэлзээтэй.

-Танай байгууллагад элсэх нь манай экспортод нөлөөлөх болов уу?

-Дэлхийн сав баглаа боодлын байгууллагад элссэнээр дэлхийн сав, баглаа боодлын стандартад суралцана. Бас манай байгууллагын шагнал байдаг. Түүнийг хүртсэнээр тухайн бараа, бүтээгдэхүүнийн сав баглаа боодол дэлхийд хүлээн зөвшөөрөгдөнө. Мөн энэ чиглэлээр төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлнэ. Бидэнд бусад оронд мэргэжилтэн бэлдэх томоохон төсөл бий.

-Ямар шагнал байх вэ?

-Компаниуд, оюутнуудын дунд зарладаг хоёр төрлийн уралдаан байдаг.

-Оюутнууд яагаад олоцох гэж?

-Сав баглаа боодлын чиглэлээр суралцаж байгаа оюутнууд дизайн, үйлдвэрлэлээр оролцдог.

-Энэ уралдаанд яаж оролцох вэ?

-Эхлээд дотооддоо энэ хоёр төрлийн тэмцээнийг зохион байгуулах ёстой. Шалгарсан нь олон улсын тэмцээнд оролцоно.

-Танай байгууллагад манай улсыг хэн төлөөлөх вэ?

-Монголын сав, баглаа боодлын нэгдсэн холбоо төлөөлөх болов уу.

-Эхний ээлжинд бид ямар алхам хийх хэрэгтэй вэ?

-Сав баглаа боодлыг шалгаж, хянадаг лаборатори байхгүй байгаа нь өөрөө асуудал. Ийм лабораторийг байгуулснаар хүнсний аюулгүй байдлын чанарын шаардлагыг хангана. Дээр нь байгаль орчинд учруулах хөнөөлийн хэмжээг тодорхойлно. Заавал олон лаборатори байгуулах шаардлага байхгүй. Салбарын үйлдвэрүүд нэгдэж байгуулж болно.

-Жишээлбэл?

-Бяслаг үйлдвэрлэгч компаниуд дундаа нэг лаборатори байгуулаад ашиглаж болно.

Монголбанкны нөөц сүүлийн жилүүдэд эрс нэмэгдэж, нөөцийн хэмжээ дөрвөн тэрбум долларыг давжээ. Монголбанкны үзэж буйгаар манай эдийн засаг эрчимтэй өсч байна. Гэвч тус банкны алт худалдан авалт өнгөрсөн оны мөн үетэй харьцуулахад хоёр тонноор буурчээ. Энэ талаар Монголбанкны Нөөцийн удирдлага, санхүүгийн зах зээлийн газрын захирал А.Энхжингээс тодрууллаа.

---

-Эдийн засаг өсч байгааг ямар үзүүлэлтээр тооцож байна?

-Монгол Улсын хувьд эдийн засгийн үзүүлэлтүүд сайн гарч байгаа.2019 оны эхний хагаст эдийн засгийн өсөлт 7.3 хувьд хүрсэн. Экспорт арав, импорт долоон хувиар өслөө. Экспорт эхний долоон сарын байдлаар тэрбум гаруй долларын ашигтай гарсан. Дээр төлбөрийн тэнцэл 500 шахам сая долларын ашигтай байна. Манай орны хувьд бол эдийн засаг өсөлттэй байна. Гэхдээ нөгөө талдаа гадаад орчны эрсдэл өдөр ирэх тутам тодорхойгүй болж байна.

-Жишээлбэл…

-АНУ БНХАУ хоорондын худалдааны маргаан.

-Монголбанкны алт худалдан авалт яагаад хоёр тонноор буурав, хөдөө орон нутгаас авч эхэлсэн биз дээ?

-Монголбанкны хувьд алтны худалдан авалтаа нэмэгдүүлэхээр олон чиглэлээр ажиллаж байна л даа. Эдгээр ажлуудын нэг нь Швейцарийн хөгжлийн агентлагийн дэмжлэгтэйгээр Дархан-Уул, Баянхонгор аймгуудад алт хүлээн авах цэг байгуулсан.

Өнөөдөр энэ хоёр аймгаас тонн гаруй алт худалдан авсан. Өмнө орон нутгаас алт худалдан авдаггүй байсан. Өнгөрсөн жилээс энэ хоёр аймгаас авч эхэлсэн. Энэ онд алт худалдан авалт буурсан шалтгаан нь нэгдүгээр улиралд Ашигт малтмалын хуульд оруулсан өөрчлөлттэй холбоотой гэж үзэж байгаа юм.

-Тэр юу вэ?

-УИХ ашигт малтмалын тухай хуульд өөрчлөлт оруулахдаа алтны ашигт малтмалын нөөц ашигласан төлбөрийг өмнө нь 2.5 хувь байсныг таван хувь болгочихсон. Энэ заалт 2019 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс хэрэгжиж эхэлсэн. Үүнээс болж тушаалт буурсан гэж үзэж байгаа. Гэхдээ бид энэ жил 20-иод тонн алт худалдан авах зорилготой ажиллаж байна.

-Зарим мэдээллийн хэрэгслээр алтны олборлолт буураагүй байхад Монголбанкны худалдан авалт буурсан нь алт гадагшаа гарч байгаатай холбоотой гэсэн таамаг дэвшүүлж байна.

-Хилээр хууль бусаар алт гаргах тохиолдол гардаг. Гэхдээ үүнтэй холбоотой Монголбанкны зүгээс ямар нэгэн арга хэмжээ авах боломжгүй л дээ.

Энэ хууль хяналтын байгууллагуудын ажил. Гэхдээ бид хууль хяналтын байгууллагатай хамтран ажиллаж, ухуулан таниулах, алтны худалдан авалтыг хялбаршуулах, ил тод болгох ажлыг тасралтгүй хийж байгаа.

-Жишээлбэл?

-Иргэдэд Монголбанк хэзээ, ямар үнээр ямар процедураар алт худалдан авдаг тухай цахим хуудсаараа дамжуулан мэдээлдэг.

-Ямар үнээр худалдан авдаг вэ?

-Өнөөдөр Лондонгийн бирж дээр байгаа нэг унци алтны үнээр худалдан авна.

-Ямар ч шимтгэлгүй үнээр авах уу?

-Нэг унци алтнаас (33 грамм) нэг долларыг цэвэршүүлэлтийн зардал болгож суутгана. Бидний худалдан авч байгаа үнэ бол дэлхийн зах зээлийн үнэ.

-Энэ жил 20 тонн алт авч чадах болов уу?

-Алт тушаалтын оргил үе нь ес, аравдугаар сар байдаг.

-2021 оноос том төлбөрүүдийг хийж эхэлнэ. Гал алдвал манай улсын нөөцөд халдах болов уу?

-Засгийн газар өрийн стратегиа боловсруулаад явж байгаа байх. Хэрэв үнэхээрийн төлж чадахгүйд хүрвэл гадаад валютын нөөцийг ашиглана.Гэхдээ ийм байдал үүсгэхгүйн төлөө Монголбанк, Засгийн газар ажиллаж байгаа. Нааштай шийдэгдэх байх.

-Мэргэжилтний нүдээр харахад дахин өрийг өрөөр төлөхгүй байх боломж байна уу?

-Төсвийн орлого бол өндөр байгаа шүү дээ. Ашигаа хуримтлуулаад зөв менежмэнт хийвэл гадаад өрийг хөнгөвчлөх арга байгаа гэж харж байна.

-Төгрөгийн хуримтлалаар долларын өрийг бууруулах боломжтой юу?

-Сангийн яамны зүгээс боломтой байгаа үедээ гадаад хүү өндөртэй зээлээ төлөх бодлого яригдаж байгаа гэсэн мэдээлэл бий. Хамгийн гол нь макро эдийн засгийн тогтвортой бодлогоо үргэлжлүүлээд, төсвөө сахилгажуулаад, орлогоо хуримтлуулах замаар явах нь л зөв шийдэл байх.

МАН өнгөрсөн УИХ-ын сонгуулиар үнэмлэхүй ялалт байгуулж 65 суудал авсан. Өнөөдөр тус намын өмнө Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах, Оюу толгойн гэрээг эргэн хянах, сонгуульд орсон амлалтаа биелүүлэх зэрэг цөөнгүй асуудал тулгарч байна. Ч.Ганхуяг нь МАН-ын бага хурлын гишүүн, С.Батболдын Засгийн газрын үед Сангийн дэд сайдаар ажиллаж байсан. Тэрээр өнөөгийн улс орны эдийн засаг, нийгэм, улс төрийн талаар өөрийн байр сууриа илэрхийлж байна.

---

-Хувийн бизнес чинь амжилттай явж байна. харин улс орны эдийн засгийг хэрхэн харж байна?

-Монголын эдийн засаг хөршүүдээс хараат, их савлагаатай байдаг. Одоо яригдаж байгаа дэлхийн худалдааны дайнаас ч хараат. Ийм цаг үед маш нарийн ухаан гаргаж байж эдийн засгаа тогтвортой авч үлдэх хэрэгтэй болж байна.

-Ерөнхийлөгч Х.Баттулгын айлчлал хэр нөлөөтэй вэ?

-Сайн нөлөөтэй. Стратегийн түншлэлийн гэрээнд гарын үсэг зурна гэдэг маш том амжилт. Манай улс таван улстай стратегийн түншлэлийн гэрээтэй болсон. Түүн дээр ирэх есдүгээр сард батлагдах манай ноолууран бүтээгдэхүүнд хөнгөлөлт үзүүлэх хууль батлагдаад бүр таатай нөхцөл бүрдэнэ.

-Есдүгээр сард батлагдах уу?

-Тэр хуулийг батлах магадлал 99 хувьтай гэж бодож байна. Учир нь эрх баригч хоёр намын аль алинаас гишүүд оролцож өргөн барьсан хууль. АНУ манайд ашиг сонирхолтой байгаа нь харагдаж байгаа юм.

-Манайд аНУ-ын ямар ашиг сонирхол байна?

-Эхний ээлжинд геополитик, геостратеги. Манай хоёр хөршийн хувьд АНУ-тай томоохон ашиг сонирхлын зөрчил байдаг. Өмнөд хөрштэй АНУ худалдааны дайн хийж байгаа бол хойд хөршид эдийн засгийн хориг тавьж, цөмийн зэвсгийн маргаантай. ОХУ бол хамгийн их цөмийн зэвсэгтэй улс. Хятад улс далайд ноёрхолоо тогтоох санаархалтай байгаа нь манайд сайнаар нөлөөлж байгаа юм.

-Яагаад?

-Сая манайд айлчилсан Болтон бол АНУ-ын цэрэг, дайны зөвлөх. Манай үе үеийн Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, Гадаад харилцааны сайд нарын хүсэл байсан АНУ-тай харилцаагаа өргөжүүлэх үйл ажиллагааны үр дүнд стратегийн түншлэл зарлагдсан. Хоёр хөршийн АНУ-тай зөрчилдөх асуудал ч АНУ-ын эрх ашгийг манайд бий болгож байгаа юм. Дэлхийн номер нэг супер гүрэн манайд зориулж хууль гаргана гэдэг нь үнэхээр манай улстай өндөр түвшинд харьцах сонирхолтой байна гэдгээ илэрхийлж байгаа хэрэг шүү дээ. Энэ том хүндэтгэл үзүүлнэ гэдэг чинь нэг талаасаа бидний 30 жилийн замналыг үнэлж байгаа юм. Нөгөө талаасаа бас буруу зам руу орчих вий, ардчиллаас ухрах вий гэсэн болгоомжлол байгаа байх.

-Манай улс буруу зам руу орох ямар нэгэн шинж тэмдэг олж харсан юм болов уу?

-Өнөөгийн нөхцөлд Үндсэн хуулийн шинэчлэл, хоёр хөршөөсөө хараат болох вий гэсэн болгоомжлол байж болно л доо.

-АНУ үүдээ нээлээ, бид тэр хаалгаар ороход бэлэн үү?

-АНУ биднийг алдах вий гэж болгоомжлохоос гадна бас өөрсдийн нөлөөнөөс гарах вий гэсэн болгоомжлол байгаа юм. Шүүхийн шинэчлэл бас асуудал. Транспреси интернэшнл бас сая америкуудад хэлж байна. Монголчуудад хэл гэх мэтээр ч шахсан.

-Яг юу гэж хэлсэн юм бол?

-Энэ байгууллага Трампад нээлттэй уриалга явуулсан. Түүндээ “Шүүгчдийн хараат байдалд халдахгүй байхыг монголчуудад хэлж өгөөч” гэсэн байгаа юм. Тийм байхад америкууд гэрээ байгуулж байна гэдэг чинь бидэнд итгэж байгаа хэрэг байхгүй юу. Харин америкууд тэнэг улс биш болохоор “Та нар буруу замаар будаа тээж болохгүй шүү” гэсэн дохио өгч байна гэж ойлгох хэрэгтэй. Харин бид энэ боломжийг ашиглахад бэлэн үү гэвэл харамсалтай нь бэлэн биш байгаа.

-Яг юу саад болж байна?

-Байгууллагуудад сайн засаглал байхгүй, төлөвшөөгүй, улс төрийн тогтвортой байдал алга. Намын санхүүжилт, авлига, томоохон дуулиантай асуудлыг шийдэхгүй байна. Түншлэлийн гэрээ байгуулахдаа үүнийгээ шийдээрэй гэдэг л дээ. Бас уул уурхайн бодлого тогтвортой, тэнцвэртэй байх ёстой. Наймаа, зах зээл, гэрээ гэдгээ зөв ойлгож явуулах хэрэгтэй байна.

-Оюу толгойг хэлж байна уу?

-Тийм. Нэгэнт гэрээ байгуулчихаад, популист улстөрчдийн явцуу эрх ашигт хөтлөгдөөд савлуулаад байж болохгүй. Манай хөрөнгө оруулалтыг хамгаалаарай. Битгий булааж аваарай гэх мэтийн зүйлсийг америкууд хүсч байгаа л даа. Стратегийн гэрээ байгуулчихаад хөрөнгө оруулалт хийхээр Оюу толгой шиг шатаагаад байхгүй биз гэх мэт олон асуудал байна л даа. Нэг хувьцааг нь 50 цент болтол унагах юм бол ямар хөрөнгө оруулалт орж ирэх вэ дээ.

-Оюу толгойд биржээс мэдэгдэл хүргүүлсэн, энэ ямар учиртай вэ?

-Нью-Йоркийн хөрөнгийн бирж бол дэлхийн хамгийн нэр төртэй, том бирж. Хэрэв хувьцаа нь нэг ам.доллараас доош ороод нэг сар болоход тухайн компанийг биржийн бүртгэлээс хасна.

-Оюу толгойн хувьцаа биржээс хасагдвал бидэнд ямар аюул нүүрлэх вэ?

-Оюу толгойд итгэж хувьцаа авсан иргэд, зээл олгосон банкууд, хөрөнгө оруулалтын сангууд бүгд хохирно. Тэд өөр л газар амьдарч байгаа болохоос бидэнтэй адил хүмүүс. Бидний дунд Рио Тинтогийн хувьцаа эзэмшигчид байгаа шүү дээ.

-Өмнө нь бас томоохон компаниуд хаяж гарсан биз дээ?

-Тийм. Үүнээс болж гадны улсууд дахин наашаа харах ч үгүй. “Монголчууд бол новшийн хүмүүс. Гэрээ хийж хуурч, оруулчихаад хөрөнгийг нь шатаадаг байхгүй юу” гэсэн ойлголт төрнө. Тэд гараад зогсохгүй бүх холбоотондоо “Харав уу, Монголд хөрөнгө оруулбал ингээд шатна шүү” гэж хэлнэ.

-Энэ тухай Ерөнхий сайдад хэлсэн үү?

-Хэлсэн.

-Юу гэж?

-“Бүгдээрээ жаахан ухаантай байя. Нэг үндэстэн шиг байх хэрэгтэй байна. Байхгүй байсан баялгийг ухаж гаргаад баялаг болгосон хүмүүсийг буруутгаж болохгүй” гэж хэлсэн.

-Болохгүй бол хойч үедээ үлдээх тухай санал байдаг шүү дээ.

-Балайрал байхгүй юу. Өнөөдөр бид мөнгө босгож байж хойч үе ирээдүйгээ эрүүл, боловсролтой болгож өсгөнө. Боловсролтой, эрүүл хүүхдүүд сайхан амьдардаг болохоос утаанд өссөн, боловсролгүй иргэд сайхан амьдарч чадах уу.

-Та намын бага хурал дээрээ мэдэгдэл гаргасан юм уу?

-Тийм. Таван толгойн хувьцаа яриад хоёр жил болж байсан. Би МАН-ын бага хурлын гишүүн. Намын гишүүдийн дунд хоёр том санхүүгийн нэгдэл, банк байгуулсан. Гадны томоохон хөрөнгө оруулалт татсан. Таван толгой анхдагч хувьцаа, 1072 ширхэг гэх гэх мэтийн зүйл ярихдаа яагаад намайг оруулахгүй байгаа юм гэж хэлсэн юм. Үнэндээ би нам дотроо хамгийн том санхүүч. Би ямар нэгэн албан тушаал гуйгаагүй.

-Оюу толгойг л шүүх ажиллагаа яваад байна.

-Буруутгаж болохгүй. Бизнес хийж үзээгүй, эсвэл хулгайгаар баяжсан улсууд л буруутгаж байгаа юм.

-Яагаад?

-Бизнес гэдэг чинь эрсдэлтэй байдаг. Маш тооцоололтой байдаг. Тэр бүхэнд алдаа гарч болно. Бизнесийн үйл ажиллагааны явцад өртөг нэмэгдэх явдал их гардаг. Харин энэ бүх буруутныг өөрсдөөсөө хайх хэрэгтэй.

-Юу гэсэн үг вэ?

-Залах засварлах юм байж болно. Тийм л юм бол тэр ТУЗ-д нь юу ч мэдэхгүй мануухайнууд яах гэж суулгасан юм бэ. Орчин цагийн наад захын мэдлэггүй өвгөдөд өндөр цалин өгөх гэж тэнд очуулдаг. Гэтэл тэнд санхүү, бизнесийн өндөр мэдлэгтэй байсан бол удирдлагын зардлаас эхлээд танах, хасах зүйл дээр дуугарах ёстой байхгүй юу.

-Танай намын хийж байгаа ажил биз дээ?

-Би дарга нартаа хэлдэг. Хүний өөрийн нам гэлтгүй. Хэдэн хөгшчүүлийг тэтгэвэрт гаргаач гэж Ерөнхий сайдад ч хэлдэг. Орчиндоо зохицож амьдарч чадахгүй байна шүү дээ.

-Танай намын хөтөлбөр биелж байгаа юу?

-Биелж байгаа.

-Үндсэн хуульд танай намынхны оруулах гэж байгаа өөрчлөлт зөв үү?

-Алдаа, оноотой олон зүйл байгаа. Гэхдээ зөв. Дахиад ийм боломж гарахгүй байх. Би Ерөнхий сайдад “Үндсэн хууль өөрчлөх, авлигатай тэмцэх асуудал дээр зоригтойхон цавчаад өгөөч” гэж хэлдэг.

Б.АЛТАНТУЯА

Олон нийтэд “ХАС”-ын нэрээр танигдаж, “Талх” нэрээр хочлогдсон Ч.Ганхуяг өнөөдөр Монголын хөрөнгийн биржид хувьцаагаа гаргана. Тэрээр Ард санхүүгийн нэгдлийн гүйцэтгэх захирлын албыг хашдаг. Бусад компаниуд эхлээд нэрлэсэн үнэтэй, анхдагч хувьцаагаа гаргадаг бол тус компани шууд хоёрдогч хувьцаагаа гаргана. Мөн тус компани цахим дэлгүүр нээж БНХАУ-ын барааг агуулахын үнээр зарах гэж байна. Ингэснээр дотоодод зарагдаж байгаа хятад барааны үнэ 2-6 дахин хямдрах тооцоо гарчээ. Түүнтэй ярилцлаа.

---

Цаасан мөнгө устаж эхэлсэн

-нэгдэл цахим мөнгөний талаар идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулсан үр дүн гарсан уу?

-2016 онд анх биткойны тухай олж мэдээд, мэдээллийг олон түмэнд хүргэх хэрэгтэй гэж үзсэн. Судалгаа хийж биткойн, крипто валют, блокчейны учрыг олохыг хичээсэн. Энэ талаар “Цахим алт” нэртэй ном гаргасан. “Крипто үндэстэн” нэртэй хурал зохион байгуулсан. Блокчейн гэдгийг төвлөрсөн бус бүртгэлийн систем гэж ойлгож болно. Энэ хаа нэгэн газар төвлөрөөгүй, хаа байгаа нь мэдэгдэхгүй бүртгэл. Жишээлбэл, Номингоор үйлчлүүлсэн хүний бүртгэл тухайн компанийн сервер дээр бүртгүүлдэг. Харин блокчейны бүртгэл үүлэн технологиор явна. Номин серверт байгаа мэдээллээ өөрчлөх боломжтой бол блокчейн үйлдлийг засварлах ямар ч боломжгүй. Биткойн гэдэг нь төвлөрсөн бус үйлчлгээний гүйлгээг урамшуулахын тулд гарч ирсэн зүйл.

-Яаж?

-Хэн нэг нь гүйлгээ хийнэ. Тэр гүйлгээг хэд хэдэн хүн баталгаажуулна. Дараа нь гүйлгээ хийсэн нөхөр “Би ямар ч гүйлгээ хийгээгүй” гэж гүрийвэл, нөгөө баталгаажуулсан хүмүүс гэрч болж үлдэнэ. Үүнд урамшуулал хүртэнэ. Тэр нь биткойн нэртэй.

-Ямар цахим мөнгө манайд хэрэглэсэн бэ?

-Цахим мөнгө, крипто валют гэдэг хоёр өөр зүйл л дээ.

Цахим мөнгө гэдэг нь тухайн байгууллага зөвхөн өөртөө зориулан цахимаар урамшуулж байгаа хэлбэр. “Номин”, Петровис”, Юнител” компаниуд цөм урамшуулал өгдөг. Энэ чинь цахим мөнгө шүү дээ. Нэр урамшууллын оноо боловч түүгээрээ төлбөр хийж болох учраас цахим мөнгө гэж тооцож байгаа юм. Банкууд гүйлгээгээ гар утсаар хийж байгаа. Бас л цахим мөнгөний нэг хэлбэр. Цаасан мөнгөөр хийхгүй байгаа бол цахим мөнгө гэхээс өөр аргагүй.

-Цаашдаа цаасан мөнгө устах уу?

-Одоо устаад эхэлсэн. Өмнөд хөршид маш эрчимтэй явж байна. Хүмүүс кредит картаараа гүйлгээ хийснийгээ цахим мөнгөөр хийж байна гэдгээ ойлгодогүй. Крипто нь үүлэн дээр бүртгүүлнэ.

-Үүлэнд бүртгүүлсэн мөнгөөр юу хийж болох вэ?

-Крипто мөнгийг орлоод эхэлсэн. Жишээлбэл, доллар худалдан авч болно. Криптог хүлээн зөвшөөрсөн байгууллагуудаар үйлчлүүлж болно. Манай Ард санхүүгийн нэгдэл “Ард койн” гаргасан. Энэ нь Монголын анхны үндэсний крипто.

-Түүгээр ямар үйлчилгээ авч болох вэ?

-Энэ миний хийсэн инноваци. Иргэд банкнаас үйлчилгээ авчихаад урамшуулал авдаггүй биз дээ. Харин манайхаас үйлчилгээ авбал “Ард койн”-оо урамшуулал болгож өгнө. “Ард шоп”-оос худалдан авалт хийвэл 1000 төгрөгөнд нь “Ард койн” өгнө. “Ард даатгал”-аар үйлчлүүлбэл бас авна.

-Бусдаас юугаараа ялгаатай вэ?

-Үүлэн технологиор баталгаажсан учраас гүйлгээ бүрэн баталгаажина. Буцаах ямар ч боломжгүй.

Хиймэл оюун ухаан зээл олгоно

-Би 100 ширхэг “ард койн” цуглуулаад яаж ашиглах вэ?

-Утсандаа “Ард апп” суулгах хэрэгтэй. Тэгээд манай бүх үйлчилгээг авч болно. Дэлхийн түүхэнд анх удаагаа банкны үйлчилгээг шууд гар утсаар үзүүлж байна. Зээл шууд авч болно. Зээлийг ямар, хугацаагаар, хэр хэмжээтэй авахыг та өөрөө шийдээд шууд авч болно.

-Банкуудаас юугаараа ялгаатай юм бэ?

-Банкинд хүн үйлчилдэг. Манай энэ үйлчилгээнд хиймэл оюун ухаан үйлчилж байна.

-Барьцаагүй хиймэл оюун ухаан зээл өгнө гэдэг ойлгомжгүй сонсогдоод байна л даа.

-Та хүсэлт явуулна. Монголбанкны зээлийн сангийн мэдээллээс зээлийн түүхийг чинь хараад л асуудал шийдэгдэнэ.

-Үүрээр зээл авах хэрэг гарвал яах вэ?

-Асуудалгүй. Энэ программ интернэт шиг л ажиллана. Хиймэл оюун ухаан амрахгүй бас хүнд суртал гэж мэдэхгүй.

-Дэлхийд байхгүй үйлчилгээ юу?

-Одоохондоо ийм үйлчилгээ дэлхийд байхгүй. Манай аппликэйшнээр хувьцаа худалдан авч ч болно. Банкуудад банкны л мөнгө байдаг. Харин энэ аппликэйшний ард “Ард санхүүгийн нэгдэл” гэдэг хүчирхэг байгууллага байна.

-Танай зээлийн хүү хэд байх бол?

-Манайх ББСБ. ББСБ-ын зээл банкуудаас өндөр байдаг. Харин манайх одоохондоо банкуудын түвшинд байна. Удахгүй түүнээс бага болно.

-Тийм боломж бий юу?

-Бий. Бид шинэ технологи ашигласнаар үйл ажиллагааны зардлыг маш их бууруулж чадна. Хиймэл оюун ухаан хэдэн зуун хүн ажиллаж хэдэн мянган хүнд үйлчилдэг ажиллагааг хөнгөвчилж хязгааргүй үйлчилгээ үзүүлнэ. Эндээс маш их зардал хэмнэгдэнэ. Энэ бүхнийг бид хэрэглэгчиддээ бэлэглэж байгаа юм.

-Банкинд дэлгүүр нээсэн гэдэг нь юу гэсэн үг вэ?

-Монголд хийсэн бас л анхны үйлчилгээ. “Ард шоп”-оос та Хятадын барааг агуулахын үнээр худалдаж авч болно. Ингэснээр барааны үнэ багаар тооцоход 2-6 дахин буурна. Жишээлбэл, (утсаа харуулаад) чихэвч Хятадын энэ агуулахад тавхан мянган төгрөг байна. Үүнийг захиалаад авч болно. Зарим бараа агуулахын үнээсээ арав дахин их байдаг. Бид судалгаа хийхэд том захуудад зардаг ханш нь агуулахын үнээсээ 5-10 дахин их байсан.

-Тийм их нэмдэг гэж үү?

-Наймаачдын буруу биш л дээ. Шат дамжлага нь дэндүү их. Дамжлага бүр ашгаа нэмсээр байгаад хэрэглэгчийн гар дээр очихдоо тийм үнэтэй болчихоод байгаа юм.

-Хямд үнийн баталгаа нь юу вэ?

-Хятадууд өөрийн агуулахын ижил барааны үнээс хямд бараа өөр газар бүр хямд байвал өөр газрын хямд үнээр манайхаас ав гэдэг зарчим барьдаг.

ЕсДҮгээр сарД Цахим ДэлгҮҮр нээгДэнэ

-цахим дэлгүүрт юаниар наймаа хийх үү?

-Төгрөгөөр хийнэ.

-Хүргэлтийг хэн хариуцах вэ?

-“Монгол шуудан” компани.

-Тээврийн зардал нэмэгдэх үү?

-Ямар ч бараанд 4000 төгрөг нэмэгдэнэ. Гурван барааг нийлүүлээд багц болгосон ч 4000 төгрөг.

-Сая төгрөгийн бараа захиалахад хүргэлтийн үнэ хэд болох бол?

-4000 төгрөг.

-Овор хэмжээ хамаарахгүй гэж үү?

-Хамаарахгүй.

-Хугацаа хэд хоног вэ?

-Одоохондоо долоо гэж тооцож байна. Эцсийн шийд удахгүй гарна.

-Яагаад олон нийтэд зарлахгүй байна?

-Технологийн асуудал шийдэгдсэн. Одоо хүргэлтийн асуудлыг зохицуулах жаахан ажил байгаа. Бид туршилт хийгээд одоо ч бараа авч байна. Есдүгээр сард олон нийтэд зарлана.

-Ямар ч бараа захиалж болох уу?

-Одоохондоо Хятадын агуулахад байгаа барааны үйлчилгээ үзүүлнэ. Удахгүй БНСУ, Турк-ын агуулахын барааны үйлчилгээ үзүүлнэ. Үнэ нь ч агуулахын үнээр.

-Их л том асуудлууд байна даа.

-Үнэн шүү. Би зээлийн хүүг бууруулна. Манайхны олонх хэрэглэдэг хятад барааны үнийг хэд дахин буулгана. Иргэддээ хямд, хүртээмжтэй үйлчилгээ үзүүлээд зогсохгүй, хувьцаа эзэмшигчддээ өндөр ашиг өгнө. Манай үйлчилгээнд оролцож байгаа бүх талууд ашиг хүртэнэ. Энэ миний нийгэмд барьж байгаа бэлэг. Гадагшаа урсаж байгаа валютын урсгал буурна. Дээр нь инфляци буурна. Манай үйлчилгээг авсан хэн бүх сэтгэл ханамжтай байх болно.

50 саятөгрөгөө 200 саяболгосон үйлчлүүлэгч бий

-Амлаж байна уу?

– Удахгүй батална.

-“ард койн” анх нэг төгрөг байсан. одоо хэд болсон бэ?

-Дөрвөн төгрөг болсон. Надад итгээд нэг хүн өнгөрсөн дөрөвдүгээр сард 50 сая төгрөгөөр “Ард койн” авсан. Тэр хүн өнөөдөр 200 сая төгрөгтэй болсон.

-Танай хувьцаа ямар ханштай байна?

-Анх “Хөрөнгө оруулагч үндэстэн” чуулган хийснээс хойш таван жил боллоо. Анхны даатгалын хувьцаат компани “Ард даатгал” гэдэг хувьцаат компани байгуулсан.

-Бусад даатгалаас ямар ялгаатай вэ?

– Иргэд зөвхөн машинаа даатгуулаад зогсохгүй даатгуулсан байгууллагаасаа ашиг хүртэх боломжтой болсон. Энэ онд “Ард кредит” хувьцаагаа гаргасан. Зургаан тэрбум төгрөг босгосон. Оны эхэнд мянган зээлдэгчтэй байсан бол өнөөдөр 20 мянга болсон. Мөн мянган харилцагчтай байсан бол өнөөдөр 170 мянга хүрсэн. Удахгүй сая харилцагчтай болно.

-Та банкуудыг түйвээх нь ээ?

-Банкууд хэдэн мянган хүн, олон салбар ажиллуулж байгаа. Гэтэл манайх салбар байхгүй. Энд 30 хүрэхгүй хүн л ажиллаж байна.

-“монгол шуудан” алдагдалтай ажилладаг байсан, танайх хувьцааг нь аваад хэр өөрчлөгдсөн бэ?

-Ашиг тэрбум таван сая төгрөгөөс буухгүй байгаа.

-Танай том нэгдэл хувьцаа гаргах уу?

-Маргааш хувьцаа гаргах нээлтээ МХБ-д хийнэ.

-Нэрлэсэн үнэ хэд вэ?

-Шууд хоёрдогч зах зээлд гарна.

-Яагаад?

-Бид үйл ажиллагаа нь доголдсон нэг хувьцаат компанийг худалдаж авсан. Тиймээс (өнөөдөр) хоёр дахь зах зээлд шууд гарна.

-Танай хоёр охин компани хувьцаа гаргахдаа хэдэн төгрөг босгосон бэ?

-11 гаруй тэрбум төгрөг босгосон.

-Маргааш би хувьцаа худалдан авч болох уу?

– Болохгүй. Бид хувьцаа арилжихгүй. Зөвхөн бүртгэлээ хийлгэж байгаа юм.

Б.АЛТАНТУЯА

Үргэлжлэл бий

Түрүүч нь №148(6249) дугаарт

Н.Энхбаяр эдийн засагч мэргэжилтэй, 2007-2011, 2016-2019 онд Монгол Улсын таван Ерөнхий сайдын эдийн засгийн бодлогын зөвлөх, УИХ дахь МАН-ын бүлгийн эдийн засгийн зөвлөхөөр, Дэлхийн банкинд ажиллаж байсан ажлын туршлагатай. Тэрээр өнгөрсөн долоо хоногт ажлаа өгчээ. Түүнтэй ярилцлаа.

---

-Оюу толгойн гэрээг хянах тухай хүчтэй яригдаж байна?

-Нэгэнт УИХ ажлын хэсэг гаргаад шийдвэр гарах гэж байгаа болохоор ямар шийдвэр гарахыг харах хэрэгтэй.

-Хувийн бодлоо хэлж болох уу?

-Болно л доо. Миний бодлоор гэрээ хийсэн цаг үе, өнөөгийнхтэй харьцуулах аргагүй байсан. Тэрийг л сайн тооцож, бодох хэрэгтэй байгаа юм. Өнөөгийн шүүмжлэлд өртөж байгаа гол асуудал бол тухайн үедээ нөөцийн төлбөр бага тавьсан гэж байгаа юм. Өнөөдөр бид нөөцийн төлбөрөө авч байгаа, ногдол ашиг аваагүй байна. Тухайн үедээ хувь эзэмших асуудалд илүү анхаарал хандуулаад, нөөцийн төлбөртөө бага анхаарсан. Уг нь хувь эзэмшлээ багасгаад, нөөцийн төлбөрөө ахиу авах шийдвэр гаргасан бол өнөөгийн маргаантай асуудал гарахгүй байсан байх гэж боддог.

-Бас нэг шүүмжлэл нь мөнгөө гадны банкаар эргэлдүүлж, гадны банкаар төлбөр тооцоо хийлээ гэдэг?

-Энэ их төвөгтэй асуудал шүү дээ. Олон улсын, үндэстэн дамнасан компани гэдэг утгаараа бидэнд хамтран ажиллах туршлага байхгүй. Бид үндсэндээ Эрдэнэт гэдэг том компанитай л харьцаж байсан. Гэтэл Рио тинто компани олон оронд хэд хэдэн томоохон төсөл хэрэгжүүлж байна.

-Гадаадын банкаар үйлчлүүлэх үндэслэл мөн үү?

-Мөн л дөө. Яагаад гэвэл төсөл хэрэгжүүлэх бүх орныхоо компаниудтай харьцах шаардлагатай. Төсөл хэрэгжиж байгаа бүх орны банкуудын шаардлагыг бид хангаж чадах уу гэдэг асуудал гарна. Манай банкууд Австралийн банкуудын үйлчилгээний шаардлагыг хангах уу, тус компанийн том хэмжээний гүйлгээг хийх валютын нөөц банкуудад бий юү гэх мэт асуудлууд байдаг юм байна. Том компанийн том гүйлгээг олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн өндөр зэрэглэлийн компаниуд гүйцэтгэдэг.

-Дэлхийн “А” зэрэглэлийн банкуудаар л гүйлгээ хийнэ гэсэн үг үү?

-Тийм. Үндэстэн дамнасан компаниуд эрсдэлийг маш өндрөөр тооцдог дэлхийд эдийн засгийн ямар ч хямрал болж байсан, ямар ч хэмжээний төлбөрийг түргэн гүйцэтгэх чадвартай банкийг сонгодог. Гэтэл өнөөдөр манай зарим банк саарал жагсаалтад орох тухай яригдаж байна. Уул уурхайн том компаниудын нэг удаагийн гүйлгээ нь хэдэн сая доллараар яригдана.

-Эрдсийн үнийн мөчлөг арав орчим жил гэдэг. 2009 онд унаад 2011 онд боссон. Одоо унах мөчлөг ойртож байна уу?

-Эрдсийг металлын ба металлын бус гэж хоёр бүлэгт хуваадаг. Бүлгүүдийн үнэ өөр. Металлын бүлгийн үнэ харьцангуй тогтвортой байдаг. Огцом өсөлт, бууралт бага. Бидний хамгийн болгоомжлох ёстой зүйл бол металлын бус эрдсийн үнэ. Нүүрс, нефть гэх мэт эрчим хүчний эрдсүүд. Манай зэс асуудал багатай, нүүрс эрсдэл ихтэй гэсэн үг. 36 сая тонн нүүрсний 2.5 тэрбум долларын орлого эрсдэл ихтэй байна. Өөрөөр хэлбэл манай зэсийн ирээдүй тогтвортой, нүүрсний ирээдүй эрсдэлтэй байна.

БНХАУ НҮҮРСНИЙ ХЭРЭГЛЭЭГЭЭ БАГАСГАЖ БАЙГАА

-Зөвхөн манай нүүрс л эрсдэлтэйд тооцогдож байна уу?

-Манай нүүрс ганц зах зээлээс хамааралтай байгаа нь бидний хамгийн том эрсдэл. Хятадын эдийн засгийн өсөлт буурахад л эхний эрсдэл үүснэ. Олон улсын байгууллагуудын судалгаагаар дэлхийн нүүрсэнд ч гурван эрсдэл бий. Хятадын эдийн засгийн бууралт, технологийн дэвшил, Хятад улс сүүлийн жилүүдэд 30 мянган км хэт өндөр хүчдэлийн цахилгаан дамжуулах шугам барьчихлаа. Шинжаанаас Анхуй муж хүртэл 3000 км цахилгаан дамжуулах шугам татсан. Манайх 110 квт-ын шугамтай. Гэтэл Хятадын сая барьсан 1100 квт буюу манайхаас арав дахин илүү хүчин чадалтай цахилгаан дамжуулах шугам байна.

-Энэ шугам манай нүүрсэд ямар хохирол учруулах вэ?

-30 гаруй сая тонн нүүрс тээвэрлэх шаардлагагүй болно. Бас нүүрсэд эрсдэл учруулах хүчин зүйл бол Хятад улс Парисын хэлэлцээрт нэгдсэн үүргээ биелүүлж нүүрсний хэрэглээгээ бууруулж эхэлсэн. Сая Осакад түүнийгээ бататгасан мэдэгдэл хийсэн.

-Нүүрсний хоёр дахь зах зээл нээх тухай олон жил ярьсан, хэрэгжих болов уу?

-Хамгийн ойрын зах зээл бол өмнөд Солонгос, Япон. Азид энэ хоёр улс гангийн үйлдвэрлэлээрээ Хятад улсын дараа орно. Дэд бүтцийн хувьд ч усан тээвэр нь хямд тусна. Гэхдээ аль ч түүхий эдийн экспортод хилийн дамжин өнгөрөх дэд бүтэц, тээвэрлэлтийн асуудал гол бэрхшээл болчихсон.

-Төмөр зам тавьсан тохиолдолд хятадууд биднийг зүүн өмнөд Ази руу чөлөөтэй худалдаа хийлгэх үү?

-Түүхий эдийн худалдаа хийх асуудал зөвхөн Хятадаас хамаарахгүй. Дэлхийн түүхий эдийн зах зээлд гарах гэж байгаа учраас олон улсын худалдааны асуудал болж бүр нарийсна. Өнөөгийн байдлаар Хятад, Монголын хоёр компани л хоорондоо сар ч юм уу, жилийн хугацаагаар нүүрс наймаалцаад байгаа юм.

ГЭРЭЭГЭЭ ЗӨВ ХИЙЖ ЧАДААГҮЙ УЧРААС ХЯТАДУУД НҮҮРСЭНД ХОРИГ ТАВЬДАГ

-Зүүн өмнөд Ази руу гарахад ямар асуудал байна?

-Япон, өмнөд Солонгос олон зуун жил гангийн үйлдвэрлэл эрхэлсэн, их хэмжээгээр, тасралтгүй үйл ажиллагаа явуулдаг улсууд. Тэд хамгийн багадаа 3-6 сарын гэрээ хийнэ. Гэхдээ тасралтгүй их хэмжээгээр гэсэн шаардлага тавина. Нийлүүлэлт тасрах, хэмжээ алдагдсан тохиолдолд шууд гэрээг цуцална. Сая, сая тонн нүүрсний тухай яригдана. Хятадаар дамжин өнгөрөх асуудал Засгийн газруудын түвшинд яригдаж, баталгаажна.

-Одоо өмнөдөд нийлүүлж байгаа манай нүүрсийг хятадууд яагаад дуртай үедээ зогсоогоод байна?

-Үндсэндээ Ганьсу мужид ихэнхийг нийлүүлж байгаа юм. Төлбөр асуудалгүй шийдэгдэж байгаа ч зүүн өмнөд Азийн бусад орнуудтай харьцуулахад гэрээний шаардлага сул. Үнэн хэрэгтээ хоёр мужийн хоёр компанийн л түвшинд явагдаж байгаа наймаа л даа. Япон Солонгостой гэрээ хийсэн тохиолдолд нүүрс авахаа зогсооно гэдэг асуудал хэзээ ч үүсэхгүй. Гэрээг худалдан авагч, худалдагч, дамжуулан өнгөрөөгч талууд баталгаажуулна. Гэхдээ боомт руу гарна гэдэг тийм амархан асуудал биш. Бид ойрхон Ганьсу мужид 30 сая тонн нүүрсээ зарж чадаж байна. Япон, өмнөд Солонгос руу гаргах тохиолдолд дэлхийн хэмжээнд өрсөлдөнө. Нүүрсний акулууд болох Орос, Австралитай өрсөлдөнө. Зөвхөн нүүрсний чанараар бус тээвэрлэлт, нийлүүлэлт гээд олон талаар дэлхийн жишигт хүрсэн худалдаа хийж байж нүүрсээ борлуулна гэдгийг мартаж болохгүй. Одоо бидний гаргаж байгаа 30 сая тонн нүүрс тэр зах зээлд жулдана. Тиймээс эхнээсээ бага багаар гаргаж туршлагажих хэрэгтэй байх.

ӨМНӨДИЙН БҮСИЙН ЦАХИЛГААН СТАНЦ БАРИГДАНА

-Тавдугаар цахилгаан станц баригдах асуудал юу болж байгаа бол?

-ТЭХЯ Оюу толгойтой цахилгаан станц барих тухай санамж бичигт гарын үсэг зурсан. Одоо ТЭЗҮ-ээ хийж байна. Тэгэхээр баригдана гэсэн үг. Эхний ээлжинд говийн бүсийг цахилгаанаар хангах зорилготой. Өмнө нь яригдсан Шивээ овоо хэт өндөр хүчин чадлын экспортын чиглэлийн цахилгаан станц одоогоор зогссон. Багануурт яригдсан цахилгаан станцын ажил явж байгаа.

-Гангийн үйлдвэрийн талаар ямар бодлого баримталж байна?

-Манай импортын хамгийн том хэрэглээ бол төмөрлөгийн салбар. Нефтин бүтээгдэхүүний дараа ордог том хэрэглээ. Валютын зарлага, тээвэрлэлтээрээ ч өндөр үзүүлэлттэй. “Бэрэн” компанийн барьж байгаа төмрийн үйлдвэр ойрын хугацаанд ашиглалтад орох байх. Цаашдаа энэ салбар улам өргөжих нь манай эдийн засагт нааштай нөлөө үзүүлнэ.

-Малчид, тариаланчид хийдгээ хийсэн. Дэлхий дээр 1.2 тэрбум хүн өлөн зэлмүүн байгаа гэсэн мэдээ бий. Хэзээ ХАА-н түүхий эд, бүтээгдэхүүнийг экспортолж эхлэх бол?

-ХАА-н салбараас дэлхийн зах зээлд гаргах боломжтой түүхий эд маш их байна. Харамсалтай нь үйлдвэрийн аргаар, дэлхийн жишигт нийцсэн боловсруулалт хийж чадахгүй байгаа юм. Ноолуурыг эс тооцвол жаахан мах, арьс шир, ноос л гаргаж байгаа. Эмээлтэд боловсруулах парк баригдаж байна. Цахилгааны асуудлыг шийдсэн. Цэвэрлэх байгууламжийн асуудлыг шийдэх гэж байгаа. Ер нь суурь дэд бүтцийг байгуулахад 100 орчим сая долларын асуудал гарна.

-Гадны хөрөнгө оруулалт орж ирэхгүй юү?

-Өнөөдөр гадныхан ашиг олох гэж л орж ирнэ. Гэхдээ шулах гэж биш, харилцан ашигтай ажиллаж байж ашиг олдог зарчмыг тэд мэддэг. Гадныхны харилцан ашиг олох салбар нь өнөөдөртөө уул уурхай байгаа юм. ХАА-н салбараас тэд дорвитой ашиг олохгүй учраас хөрөнгө оруулахгүй байх шиг байна. Тиймээс ХАА-д төрөөс хөрөнгө оруулах зайлшгүй шаардлага үүссэн. Гадны хөрөнгө оруулагчид ХАА-н хөрөнгө оруулалт хийхгүй байгаа шалтгаан бас хууль тогтоомж тодорхой бус, тогтворгүй, зах зээлийн багтаамж бага байна гэдэг. Гадныхан манай дотоод зах зээлийг биш гадаад зах зээлийг сонирхон хөрөнгө оруулна. Гэтэл манай дотоодын ХАА-н тогтолцоо экспорт хийх шаардлага хангахгүй байгаа юм.

-Жишээлбэл…

-Махны экспорт хийхэд манай уламжлалт мал нядалгаа стандарт хангадаггүй. Орос руу жаахан мах гаргаж байгаа. 2015 он шиг санагдаж байна. Оросын мэргэжлийн байгууллагууд манай махны үйлдвэрүүдтэй танилцаад дүгнэлт бичсэн байдаг. Тэр дүгнэлтээр бол манай ХАА-н түүхий эд бэлтгэлийн анхан шатанд маш их доголдол байгаа нь харагдсан. Наад зах нь үйлдвэрүүд малчдаас мах авахдаа эрүүл ахуйн шаардлагыг хангасан гарал үүслийн гэрчилгээ авч, эрүүл мах гэдгээ нотолж чадахгүй байгаа юм. Хаанаас, хэний, ямар гарал угшилтай мал гэдэг нь мэдэгдэхгүй. Эндээс эхлээд үйлдвэрүүдийн стандарт гадныханд гологдоод эхэлж байгаа юм. Бид Орос руу махаа гулуузаар гаргаж байгаа. Гэтэл Латин Америкийн орнууд хүзүү, гуя гэх мэтээр ангилаад Орос руу хөлдөөгөөд гаргадаг. Бас удаан хугацаагаар хадгалдаг технологи дутагдаж байна. Одоохондоо бид зөвхөн хил орчмын бүсэд л борлуулж байгаа. Бид ядаж л Эрхүү, Красноярскийн худалдан авах чадвартай бүсэд хүрэх хэрэгтэй. Цаашаа том хотуудын зах зээлийг бол Латин Америкийн орнууд эзэлчихсэн. Манай боломжит зах бол Эрхүү, Кемерова муж шүү дээ. Энэ бүсийн худалдан авагчдадаа л хүрэх хэрэгтэй.

-Орос оюутнууд “монгол мах их хатуу юм” гэж ярьж байхыг сонссон.

-Бүс нутгаасаа хамаарч байж магадгүй. Үхэр сүрэг зонхилдог Архангай, Хөвсгөл аймгийн мах олон улсын шаардлагыг хангадаг.

-Манайхан махны экспортын хэр их нөөцтэй вэ?

-Бага шүү дээ. 66 сая толгой малын 50 сая нь хонь, ямаа. Харин гадныхан үхрийн мах илүү сонирхдог л доо.

Н.Энхбаяр эдийн засагч мэргэжилтэй, 2007-2011, 2016- 2019 онд Монгол Улсын таван Ерөнхий сайдын эдийн засгийн бодлогын зөвлөх, УИХ дахь МАН-ын бүлгийн эдийн засгийн зөвлөх, Дэлхийн банкинд ажиллаж байсан ажлын туршлагатай. Тэрээр өнгөрсөн долоо хоногт ажлаа өгчээ. Түүнтэй ярилцлаа.

---

-Дэлхийн банк Монголын эдийн засагт нааштай үнэлгээ өгч байхад ОУВС сөрөг үнэлгээ өгч байгаа нь ямар учиртай вэ?

-Дээрх байгууллагууд бол олон улсын хараат бус бие даасан байгууллагууд. ОУВС нь тухайн орны төсөв, мөнгөний макро түвшний санхүүгийн үйл ажиллагаанд дүгнэлт өгч, банк, санхүүгийн байгууллагуудтай түлхүү ажилладаг. Харин дэлхийн банк тухайн орны эдийн засаг, нийгэм, байгаль орчин гэх мэт бүх салбарыг цогцоор нь өргөн хүрээгээр үнэлж, үнэлгээ, дүгнэлт гаргадаг.

-Эдийн засаг урьдчилсан таамгаар өөдрөг гарч байна?

-Манай улсын эдийн засгийг 2008 оноос өмнөх ба хойших гэж хувааж болно. 2008 оноос өмнөх эдийн засаг уул уурхайн бус байсан. Тухайн үед эдийн засагт хөдөө аж ахуй, үйлчилгээний салбар зонхилж байлаа. Уул уурхайн эдийн засаг дахь нөлөө бага байсан. Харин 2007-2008 онд дэлхийн зах зээлд уул уурхайн эрдсийн үнэ огцом өссөнөөр манай эдийн засаг дахь уул уурхайн салбарын нөлөө хүчтэй эрчимжиж эхэлсэн. Тэр үеэс л манай улс анх удаа коксжсон нүүрс экспортолж эхэлсэн. Оюу толгойн ордыг ашиглахаар болсон. Улмаар томоохон ордуудыг ашиглаж эхэлсэн. Энэ бүхэн нь манай эдийн засгийг томруулаад зогсохгүй уул уурхайн салбарт зонхилох нөхцөл бүрдүүлсэн л дээ. Өнөөдөр дэлхий дахин манай эдийн засгийг уул уурхайн эдийн засаг гэж хүлээн зөвшөөрлөө. Экспортын 90 хувийг уул уурхайн салбар эзэлж байгаа. Төсвийн 50 хувийг уул уурхай бүрдүүлж байна. Өнөөгийн эдийн засгийн өсөлт нь уул уурхайн салбарын өсөлт гэж болно. Олон улс манай улсыг уул уурхайн түүхий эдээс хамааралтай гэж үзэж байна. Тиймээс манай эдийн засаг уул уурхайн салбараас маш их хамааралтай боллоо. Эдийн засгийн өсөлт, бууралт ч энэ салбараас хамаарна. 2016 оноос хойших эдийн засгийн өсөлт ч уул уурхайгаас хамаарч байгаа юм.

-АНУ, БНХАУ-ын худалдааны дайн манайд хэр нөлөөлөх бол?

-Энэ бол 2018 оны гуравдугаар сараас үүссэн асуудал. АНУ анх америкчууд хятадуудтай хийсэн худалдаанаас ихээхэн хэмжээний алдагдал хүлээж байгаа тухай тайлан гаргасан. Үүнээс болж АНУ-ын Ерөнхийлөгч Д.Трамп эхний ээлжинд 50, 2018 оны намар 200, 2019 оны тавдугаар сард хэлэлцээр амжилтгүй болсон учраас 200 тэрбум долларын татварыг БНХАУ-ын талд тавих шийдвэр гаргасан. Одоохондоо бүх шийдвэр хэрэгжээгүй, түр намжсан.

ХУДАлДААНы ДАйН МАНАй ЭДийН зАСАгт сөргөөр нөлөөлнө

-Олон улсын байгууллагууд АНУ-ын Ерөнхийлөгч Д.трампын шийдвэрт яаж хандаж байгаа вэ?

-Сэтгэл түгшингүй хандаж байгаа. Олон улсын маш олон судалгааны байгууллага байдаг. Дэлхийн банк, Дэлхийн худалдааны байгууллагууд байр сууриа илэрхийлсэн. Осакад болсон уулзалтаар Д.Трамп, Си Жинь Пин нар асуудлыг зөөлрүүлээгүй бол байдал бүр дордох байсан гэдэг дээр олон улсын байгууллагууд санал нэгдэж байна. Хэрэв асуудал хурцадсан бол дэлхий нийтээр 1.2 их наяд долларын алдагдал хүлээх байсан гэж тооцож байгаа юм. Хятадтай худалдааны харьцаатай зүүн өмнөд Азийн орнууд багаар тооцоход эдийн засаг нь 0.8 хувиар буурна гэсэн тооцоо гарсан. Энэ бүсэд манай улс багтаж байгаа л даа. Бид долоо орчим тэрбум долларын түүхий эд гаргаж байна. Түүнээс таван тэрбум долларын түүхий эдийг БНХАУ-д гаргаж байгаа юм. Зэс, нүүрсний орлого шүү дээ. Тиймээс худалдааны дайн манай эдийн засагт ч сөргөөр нөлөөлнө.

-Тэгэхээр манай эдийн засаг уул уурхайн түүхий эдийн үнийн мөчлөгөөс хамаардаг байсан бол дээр нь худалдааны дайн гэдэг аюул заналхийлж байна гэсэн үг үү?

-Уул уурхайн түүхий эдийн үнийн мөчлөг гэж байдаг. Зэс, төмөр, нүүрс, цайр гэх түүхий эдийн эрэлтээс шууд хамаарна. Эдгээр түүхий эд бол томоохон бүтээн байгуулалт, хүнд үйлдвэрийн түүхий эд. Эдийн засаг өсөхөд аж үйлдвэрийн салбар, томоохон бүтээн байгуулалт эрчимжинэ. Том гүрнүүдийн эдийн засгаас хамаарна гэсэн үг.

-Манай эдийн засаг солонгорох болов уу?

-2008-2009, 2015-2016 онд дэлхийн эдийн засаг хямарсан. Бид зэс, коксжих нүүрс голлож ярьж байгаа юм. Хятадын эдийн засаг буурвал гангийн салбарын хүрээ багасна. Энэ нь манай эдийн засагт шууд нөлөөлнө. Хятад хурдны төмөр зам их хэмжээгээр барих төлөвтэй байна. Энэ нь манай коксжсон нүүрсний ирээдүйд маш ашигтай тусна. Эдийн засгийн солонгын хувьд эхний ээлжинд мал аж ахуйгаа өөд нь татах хэрэгтэй. Эхлээд экспорт биш юм аа гэхэд нийслэлээ хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүнээр найдвартай хангах хэрэгтэй байгаа юм. Гэтэл манай мал аж ахуй байгаль, цаг уураас хэт хараат байгаа нь хүн амын тал нь оршин суугаа нийслэлээ ч жилийн дөрвөн улиралд тогтмол хангаж чадахгүй байгаа юм. Энэ тохиолдолд эрчимжсэн мал аж ахуйг түлхүү хөгжүүлэх бодлого хэрэгжүүлж байна. Дараа нь мал аж ахуйн түүхий эдээ боловсруулах үйлдвэрийн асуудал бий. Мал аж ахуйд үүсч байгаа бас нэг том асуудал бол бэлчээрийн даац хэтэрсэн. Ялангуяа ямаа ихтэй бүсүүдэд.

-Даац хэтрэх маш аюултай гэж ярьдаг. Яг ямар аюул дагуулах вэ?

-Нэгдүгээрт бэлчээр талхлагдаад сэргэхгүй. Сэргэсэн ч маш их хугацаа шаардана. Өмнө нь 2-3 жилд сэргэдэг байсан бол удаан талхалбал арван жилээс нааш сэргэхгүй. Мал давжаарч, ашиг шим буурна. Эндээс эрчимжсэн мал аж ахуй хөгжүүлэх шаардлага үүсч, нэг малаас авах ашгийг нэмэгдүүлж, байгалиас хараат бусаар нийгмийг мал аж ахуйн бүтээгдэхүүнээр хангах зорилт тавигдаж байгаа юм.

ХЭрЭВ МАНАй гАзрыН тОСНы гАрц, НийлүүлЭлт БАгАДВАл ОХУ-ААС АВч БОлНО л доо

-Газрын тосны үйлдвэр ямар шатандаа явж байна?

-Газрын тос манайд стратегийн бүтээгдэхүүнд тооцогддог. Бид жил бүр тэрбум долларын нефтийн бүтээгдэхүүн импортолж байна. Цаашдаа хэрэгцээ улам нэмэгдэнэ. 100 хувь импортоор авдаг тул дэлхийн зах зээлийг дагаж үнийн савалгаанд их өртдөг. Валютын зарлага их гэх мэтээр нефть бүтээгдэхүүнийг дотооддоо үйлдвэрлэх нь маш чухал.

-Хойт хөршид асар их нефть байхад үйлдвэр барихад алдагдалд орохгүй биз дээ?

-Орохгүй. Түүнээс гадна зүүн өмнөд Азид нефтийн үйлдвэргүй байсан хоёрхон орон болох Лаос, Мьянмар нефть боловсруулах үйлдвэр барьж дуусч байна. Азид нефть боловсруулах үйлдвэргүй орон манайх болох гээд байсан. Тийм учраас нефтийн үйлдвэр барих ажлыг эрчимжүүлсэн. Бид эхний ээлжинд дотоодын түлшээ 100 хувь хангахгүй ч аажмаар бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл өснө. Эдийн засагт маш том нөлөө үзүүлнэ.

-Нефтийн үйлдвэр барина гэдэг тийм ч амар юм биш байх?

-Нэлээн нарийн технологитой үйлдвэрлэл. Өнөөгийн байдлаар дэд бүтцийн асуудал шийдэгдээд, намраас үндсэн үйлдвэрээ барьж эхэлнэ. Гурван томоохон үндсэн асуудал шийдэх хэрэгтэй болж байгаа юм. Үйлдвэр цахилгаан станцтай адил горимоор ажиллана. Түүхий эд тасралтгүй 24 цагаар нийлүүлнэ. Үйлдвэрлэлийг эхэлсэн л бол зогсоохгүйгээр олон жил ажиллуулна. Гаргасан бүтээгдэхүүнээ тасралтгүй тээвэрлэх ёстой. Үйлдвэрийн асуудлыг үндсэндээ шийдсэн. Одоо түүхий эдээ тээвэрлэх хоолойн асуудал бий.

-Дамжуулах хоолойн асуудал маш түвэгтэй гэсэн мэргэжилтнүүдийн яриа байдаг?

-Дээр үед Т.Намжим гуайн япончуудтай хийсэн урт хугацааны нефть нийлүүлэх гэрээ байдаг. Тэнд Япон, Орос, Монголын талууд нефть нийлүүлэх санамж бичиг байсан. Түүнийг үзэж байсан. Хэрэв манай газрын тосны гарц, нийлүүлэлт багадвал ОХУ-аас авч болно л доо. Бас нефтийн найрлагын асуудал бий. Манай нефть Оросынхоос ялгаатай. Гэтэл үйлдвэр нь тухайн нийлүүлэх нефтьдээ тохирсон технологитой байх ёстой.

ОйрддэлхийдОюутОлгОй шиг тОМ зЭСийН ордашиглалтадорохгүй

-Зэсийн үйлдвэрийн асуудал яригдаж байгаа юу?

-Зэсийн үйлдвэрийн хувьд эхний ээлжинд Оюу толгой, Эрдэнэтийн ордын алийг нь түшиглэх вэ гэдэг асуудал байгаа. Газар зүйн байршлыг шийдэх асуудал яригдаж байна. Зэсийн үйлдвэр барихад дагалдах бүтээгдэхүүний асуудал бий. Зэсийн үйлдвэрээс боловсруулахад ашигласан их хэмжээний химийн бүтээгдэхүүн гардаг. Тэр их хэмжээний химийн бодисийг хааш нь шингээх вэ гэдэг нь нэлээд түвэгтэй. Маш хортой хүхрийн хүчил их хэмжээгээр гарна. Гэхдээ энийг үйлдвэрлэлд ашиглаж болдог. Харин хаана, ямар зах зээлд нийлүүлэхээ сайн шийдэх хэрэгтэй юм билээ. Усны асуудлыг шийдэх хэрэгтэй. Бас технологийн нарийн асуудлууд байдаг. Өртөг ч өндөртэй.

-Тэгвэл баяжмал гаргах нь ашигтай юу?

-Миний бодлоор бол баяжмал эрэлт ихтэй. Үнэ өндөр байхад баяжмалаа зарсан нь ашигтай. Тэрнээс гадна Хятад их хэмжээний баяжмал аваад байгаа нь өөрсдөө зэс хайлах маш олон үйлдвэртэй байдаг учраас их хэмжээгээр аваад байгаа юм. Баяжмалаас зэс гаргаж үйлдвэрүүд ашиг олж байна. Гэтэл бид өөрсдөө зэс хайлаад эхэлбэл тэд их хэмжээгээр авах эсэх нь эргэлзээтэй. Зэс өөрөө олон улсад өндөр стандарттай. Хаана зарагдах вэ гэдэг бас асуудал.

-Сэргээгдэх эрчим хүч, цахилгаан машин зэсийн эрэлтийг нэмэгдүүлнэ гэсэн таамаг байдаг?

-Эрэлт нэмэгдэнэ. Гэхдээ огцом биш, аажмаар. Олон улсын зэсийн холбооны судалгаагаар зэсийн нийлүүлэлтэд жаахан асуудал үүсч мэдэхээр байгаа. Ашиглаж байгаа зэсийн том ордуудын насжилт өндөр болсон. Шинээр хөрөнгө оруулсан ордууд манай Оюу толгой шиг ашиглах цаг нь ойрхон биш. Дараагийн том ордууд ашиглалтад ороход 6-7 жилийн хугацаа бий.

2019 ОНД УРГАМЛЫН ТОСНЫ ТАРИАЛАЛТ ТӨЛӨВЛӨСНӨӨС БАРАГ ГУРАВ ДАХИН НЭМЭГДЖЭЭ

Энэ жил 361 мянган га-д үр тариа, үүнээс 337 мянган га-д улаанбуудай, 15.5 мянган га-д төмс, найм шахам мянган га-д хүнсний ногоо, 82 мянган га-д тосны ургамал, 36 мянган га-д тэжээлийн ургамал нийтдээ 500 гаруй мянган га-д тариалалт хийлээ.Тариалалтад 337 мянган га улаанбуудайн талбайг хамруулснаар нийт тариалсан талбайн 75.6 хувь буюу 250.6 мянган га талбай хээрийн соёололтоор онц, сайн үнэлгээтэй байна. 2019 онд төлөвлөсөн улаанбуудайн тариалалт найман хувиар буурсан ч, тосны ургамлын тариалалт бараг гурав дахин нэмэгдэж тэжээлийн ургамлын тариалалт 12, бусад үр тарианы тариалалт төлөвлөснөөс 26 хувиар нэмэгджээ. Сүүлийн жилүүдэд Монгол Улс гурил, төмсний дотоодын хэрэгцээгээ өөрсдөө хангаж байна. Өнгөрсөн онд хүнсний нарийн ногооны хэрэгцээний 45 хувийг дотоодоос хангасан бол энэ жил 50 гаруй хувийг дотоодоос хангах аж. Мөн ирэх жилийн тариалалтад зориулж 390 шахам мянган га-д чанар сайтай уринш боловсруулж бэлтгэхээр төлөвлөснөөс одоогийн байдлаар 125 мянган га-д уриншийн нэгдүгээр боловсруулалт хийгээд байна.

ТАРИАЛАНЧИД 11 МЯНГАН ТЕХНИКЭЭР 500 ГАРУЙ МЯНГАН ГА-Д ТАРИАЛАЛТ ХИЙЖЭЭ

Тариалалтад зүтгэх хүчний трактор 3230, үр тарианы үрлүүр 2254 хөрс боловсруулах техник 5424, төмс, хүнсний ногооны үрлүүр 498 ажиллаж тариалалтын ажлыг 14-21 хоногт багтаан гүйцэтгэв. Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн сайдын 2019 оны А-127 дугаар тушаалаар “Усалгааны тоног төхөөрөмж, усалгааны хоолой олгох түр журам”-ыг батлуулан уг журмын дагуу Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн сайдын Усалгааны тоног төхөөрөмж олгох тухай 2019 оны А-107 дугаар тушаалаар баталсан хуваарийн дагуу усалгааны тоног төхөөрөмж, усалгааны хоолойг зээлээр олгох ажлыг Тариалан эрхлэлтийг дэмжих сантай хамтран 2019 оны дөрөвдүгээр сараас эхлэн зохион байгуулж байна. Өнөөдрийн байдлаар 15 аж ахуйн нэгжид 2175 га талбайг услах хүчин чадал бүхий 50-100 га-ийн 34 ширхэг бороожуулагчийг зээлээр олгон угсарч, суурилуулан усалгаа хийж байна.

ГАЗАР ТАРИАЛАНГИЙН ТЕХНИК ТОНОГ ТӨХӨӨРӨМЖИЙН ЗЭЭЛ ЖИЛИЙН ХОЁР ХУВИЙН ХҮҮТЭЙ

БНХАУ-ын Засгийн газрын хөнгөлөлттэй зээлийн хөрөнгөөр хэрэгжүүлж буй “Хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэлийг дэмжих төслийн хүрээнд” 165-750 морины хүчтэй 180 ширхэг трактор, хадлангийн 40 иж бүрдэл, даршны комбайн 34 ширхэг, таримал тэжээл үйлдвэрлэлийн зориулалттай 20 иж бүрдэл техникийг тус тус нийлүүлж өнөөдрийн байдлаар нэг сая ам. долларын үнэ бүхий трактор, хөдөө аж ахуйн техник, тоног төхөөрөмжийг 10 хувийн урьдчилгаатай, долоон жилийн хугацаатай олгож байна. Мөн дээрх төслийн 16.9 сая ам долларын хөрөнгөөр 50-125 га-ийн том оврын бороожуулагч болон 1-25 хүртэлх га талбайг услах хүчин чадал бүхий бага, дунд оврын усалгааны тоног төхөөрөмжийг нийлүүлснээр өнөөдрийн байдлаар 2.4 мянган га талбайг услах хүчин чадал бүхий 35 ширхэг бороожуулагчийг 7-12 жилийн хугацаатай, жилийн хоёр хувийн хүүтэйгээр аж ахуйн нэгж, иргэдэд зээлээр олгоод байна.

ТАВАН АЙМАГ ТУС БҮР 560 ТОННЫ НОГООНЫ ЗООРЬТОЙ БОЛЖ, ТАРИАЛАНГИЙН ТАЛБАЙГ ХАШИХ АЖИЛ ҮРГЭЛЖИЛНЭ

Польшийн Засгийн газрын хөнгөлөлттэй зээлийн хүрээнд хэрэгжүүлэх Хүнсний ногооны үйлдвэрлэл, нэмүү өртгийн сүлжээг хөгжүүлэх төслийн 10.2 сая еврогийн хөрөнгөөр төмс, хүнсний ногоо үйлдвэрлэлийн зориулалттай 11 нэр төрлийн 544 ширхэг техникийг нийлүүлэх, Хэнтий, Ховд, Төв зэрэг таван аймагт тус бүр 560 тонн багтаамжтай хүнсний ногооны зоорь байгуулах, Төв аймагт төмсний цардуулын үйлдвэр байгуулах ажлыг зохион байгуулж байна. “Жимс, жимсгэнэ” хөтөлбөрийн хүрээнд Монгол оронд бага тархацтай жимс жимсгэний суулгацыг нэмэгдүүлэх арга хэмжээг зохион байгуулж байна.

Тариалангийн талбайн хөрсний үржил шимийг мал амьтнаас хамгаалах зорилгоор талбайг хашаажуулах ажлыг үргэлжлүүлэх ажлыг зохион байгуулж байна.

ЗАСГИЙН ГАЗАР ЦААШИД ГАЗАР ТАРИАЛАНГИЙН ТАЛААР ЯМАР БОДЛОГО БАРИМТЛАХ ВЭ?

-Байгаль цаг уурын өөрчлөлтөд дасан зохицсон, дэвшилтэт техник, технологийн шинэчлэлийг эрчимтэй, иж бүрэн нэвтрүүлж, нутагшуулах,

-Таримал ургамлын үрийн чанар хангамжийг сайжруулах, шинэ таримлын үрийн нөөц бүрдүүлэх, таримлын зохистой сэлгээг нэвтрүүлэх,

-Тариалангийн талбайн эзэмшилт, ашиглалтыг сайжруулах, хөрсний үржил шимийг хамгаалах бордоо, ургамал хамгааллын бодисын зохистой хэрэглээг төлөвшүүлэх замаар хураан авах ургацын хэмжээг нэмэгдүүлж, чанарыг сайжруулах,

-Дараа оны ургацыг шийдвэрлэх гол хүчин зүйл болох уринш боловсруулалтын ажлыг технологийн хугацаанд чанар сайтай гүйцэтгэх, шаардагдах шатахуунаар тасалдалгүй хангах, ургац хураалтын бэлтгэлийг эртнээс хангах зэрэг болно.

-Тариалангийн салбарт ОХУ, Беларусь, Польш, Герман, БНХАУ-ын техник, тоног төхөөрөмжийг сонгон нэвтрүүлэх ажлыг эрчимжүүлэх замаар өндөр хүчин чадлын техникийн шинэчлэлийг 80 хувьд, дунд болон бага механикжуулалтын түвшинг 60 хувьд хүргэж шинэчлэх,

-Тэг болон цомхотгосон хөрс боловсруулалтын ажлыг үйлдвэрлэлд эрчимтэй нэвтрүүлэх, тариалангийн талбайг хашаажуулах, улмаар ойн зурвас байгуулах ажлыг эхлүүлэх,

-Усалгаатай тариалангийн талбайн хэмжээг 80 мянган га-д хүргэж ашиглалтыг сайжруулах, нэгжээс хураан авах ургацын хэмжээг нэмэгдүүлж тогтворжуулах, байгалиас хараат байдлыг бууруулах,

-Тариалангийн хөрсний үржил шимийг хамгаалах, дэвшилтэт технологийг нэвтрүүлэх, ургамал хамгааллын цогц арга хэмжээ, зохистой дадлыг нутагшуулах зэрэг болно.