Author: БОЛД БАТБОЛД

Монголын нийгэм хоёр нийгэмд хуваагддаг болоод, Монгол Улс хоёр нийгэмд амьдардаг болоод удаж байна. Зуны улирал ирэхээр найр наадам, уяа морьд, бөх тэх, өв соёл, ёс заншил гээд үндсэндээ дундад зууны гэж хэлж болохоор тийм нийгэмд амьдраад явчихна. Харин есдүгээр сарын 1-нээс дарга цэрэггүй бүгдээрээ хот хүрээ бараадаж гэрэл цахилгаан, аж үйлдвэр, газрын ховор элемент гээд шинжлэх ухаанчаар амьдрах гэж оролдоно. Товчоор хэлбэл, зундаа дундад зууны маягтай, өвөлдөө орчин цагийн маягтай ийм хоёр нийгэмд бид сүүлийн 10 гаруй жил амьдарч байна. Зуны амьдралын муу муухайг хэлэх гэхээр нийтээрээ барьж идчих гээд хэцүү. Ёс заншил руугаа нулимлаа, өв соёлоо гутаан доромжиллоо, монгол монголоороо байх ёстой гээд эхэлнэ.

Тиймээс монголчуудын хавтгайрсан энэ найр наадам, морь бөх, дээл хувцас, том том хөөрөгнөөс өөрийг бодохоо байсан, өв соёл нэрээр мунхарч гүйцэж байгааг нь шүүмжлэх хүмүүс бусдын хэл амнаас халгаад холоос хий л толгой сэгсэрч дув дуугүй ажихаас өөр аргагүйд хүрч байна. “Найрлаж наадаад байтал энэ улс орон чинь дампуурч гүйцэх нь. Наад хэдэн үстэй адгуусаа уралдуулах чинь улс орны хөгжилд ямар хамаатай юм бэ. Наад хэдэн хөлстэй нүцгэн бөхчүүд чинь улс орныг удирдах уу, Монголын хөгжилд ямар гавьяа байгуулсан юм бэ” гээд хэлчихвэл монгол соёлын үнэт зүйлийг гутаалаа гээд нийтээрээ барьж иднэ. Бүгд л бөх морь, монгол наадам, нутаг нутгийн түүхт 100 жил хөөрцөглөж улайрсан, “илд бамбай”-гаа агссан хүмүүс байна.

Ингэж нийтээрээ хөөрцөглөн, дундад зууны нийгмээ санагалзаж байгаа мэт хэлхгэр дээлтэй, нум сумаа агсчихсан уухай хашгирч, цээжээ дэлдэж яваа монголчуудын тархи толгойд бензин шатахуун, тог цахилгаан гэдэг ойлголт огтоос төрдөггүй, стратегийн эдгээр амин чухал асуудал бүхнээрээ гадны улсын хараат болохыг хэнбугай нь ч мэддэггүй нь харамсалтай. Ер нь биднийг хөгжлийн тухай бодуулахгүй энэ чигтээ наадам найр нэрээр улам л хий хооосон хөөргөж, үйлдвэрлэл бий болгоод баярлах биш үстэй адгуусаа уралдуулж аархсан ийм л зэрлэг омгийнхон шиг байлгахыг далдаас бодлогоор бий болгоод байх шиг. Улам л мунхраад байх шиг.

Аливаа юм хэм хэмжээтэй. Баярлахад, наадаж наргихад ч, гомдож, өширхөхөд ч хэм хэмжээ бий. Зуны амьдрал маань хэт их хөгжөөд ёс заншил гээч зүйл рүүгээ улам хошуураад, нийтээрээ дээл хувцас монгол гутал, хөөрөг гаанс болчихвол яах вэ. Наадмаар нимгэн цамц, подволк шорттой явж байвал ёс заншил өв соёлоо уландаа гишгэлээ монгол дээл, монгол гутлаа өмссөнгүй гээд тухайн хүн хэрэгтэн болох, нийгмийн шаар шавхруу мэт нүд үзүүрлэгдэх тийм харалган цаг ирэх вий дээ. Иранд Исламын шашны дэг ёсыг сахиулах үүрэгтэй ёс зүйн цагдаагийн алба гэж байдаг. Хүүхнүүд нь олон нийтийн газарт гараа ил гаргах юм уу, эсвэл толгойн өмсгөлөө өмсөөгүйг, алчуураа бүрэн халхлаагүй зэргээр шоронд хоригддог. Яг үүн шиг Монголд дээл хувцсаа өмссөнгүй, өөрийн дур мэдэж подволк, костюм, жинсэн хослол өмслөө гээд Ираны ёс зүйн цагдаа шиг гавлаад явах, барьж хорих асуудал үүсэх юм биш биз дээ.

Энэ байдлаараа бол үгүй гэх газаргүй л харагдаад байна. Монголчууд болсон хойно цагдаа гэхгүйгээр уянгалаг нэр өгчихнө л дөө. Өвөг дээдсийнхээ гэгээн дурсгалыг хүндэтгэх ёс зүйн алба гэдэг ч юм уу. Ийм сүрхий нэртэй, тэрхүү албаны нөхдүүд нь нэг л мэдэхэд монголчуудын орчин үеийн сэтгэлгээг нухчин дарж айдас хүйтэст автуулснаар нийтээрээ дээл өмсөж, монгол гутал эгэлдэргэлсэн үзээрийн хүмүүс гарч ирэх вий. Тиймээс дундад зууныг ихээхэн санагалзаж байгаа зуны амьдралаа хэмжээ хязгаартай болгоё. Найр наадмаараа баярлалаа ч бүтээн байгуулалтынх нь ажил давхар явдаг хөгжлийн тийм тогтолцоонд шилжих хэрэгтэй.

Зуун жилийн баяр наадмаа хийгээд л улс орны амьдрал зогсчих юм шиг сэтгэлгээгээр хандах юм. 100 жилээ тэмдэглэхэд дараагийн 50, 100 жилийн урт хугацааны хөгжлийн төлөвлөгөө давхар батлагдаж цахилгаан станц, төмөр зам, аж үйлдвэрийн парк, хурдны гал тэрэг гээд бүтээн байгуулалтын ажлууд эхэлж байх учиртай. Дэлхийн улс орнуудын хөгжил яаж явдаг тэр зарчмаар бид хөгжих ёстой. Гэтэл өнөөдөр нэг л их өв соёл, ёс заншил ярьсан хүмүүс. Улс орны хөгжлийн гол концепцийг нэг хүнд ногдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүний хэмжээгээр тодорхойлдог. Манай нэг хүнд ногдох ДНБ ердөө 5 мянган ам.доллар. Польш улс гэхэд 30 мянган ам.доллар байх жишээний. Ингэж монголчууд бид дэлхийн улс орнуудын “ул”-ны улс болчихоод байна. Нөгөө Азийн хүлэг биш, Азийн гөлөг улс гэдэг үнэн болчихоод байна.

Аль юм болгон ингэж ядуу дорой амьдрах юм бэ. Монгол Улсын гал голомтыг сахиж байгаа бид монголоороо байх ёстой гэх мунхаглалаас даруй салах хэрэгтэй. Монголоороо байна гэдэг бол дээл өмсөж, морь унаж, үс гэзгээ ургуулж, сахал самбаандаа баригдаж явахын нэр биш. Харин туурга тусгаар улс орны голомтын эзний хувьд хүчтэй улс орон байх ёстой. Тиймийн тулд баян чинээлэг хөрөнгөтэй, ард иргэд нь эрдэм боловсролтой хүчирхэг гүрнийг тунхаглан босгох ёстой. Хүчирхэг улс гүрэн байхын үндэс суурь нь эдийн засаг. Иймээс найр наадам, өв соёл, зуны амьдралынхаа хугацааг богиносгож, хөгжил дэвшлээ ярьдаг өвлийн амьдралынхаа цагийг уртасгаж ДНБ-ээ дор хаяж 10 мянган долларт, цаашлаад 20, 30 мянган долларт хүргэхийн төлөө хүн бүхэн чармайн зүтгэх цаг нь ирсэн.Морь уяж наадсан, бөх барилдаж баяжсан хэдхэн хүний эрх ашигт амьдармааргүй байна.

Уяачдын болон бөхчүүдийн мөнгөний давхарга гэж бүхэл бүтэн давхарга Монголын нийгэмд бий болсон. Эдгээр давхаргынхан ард түмнийг өөрсдийнхөө тойрог хүрээлэлд оруулж, эдийн засгийн эргэлтээ сайжруулахыг гол зорилгоо болгодог. Энэхүү давхарга нь улс орны эдийн засагт ямар ч хамаагүй. Харин ч улс орны хөгжлийн эдийн засгийн эргэлтийг сааруулна. Дээрээс нь төр засаг ард түмнийг захирахад гарын аясаар хэмээн ядуу хоосон гуйлгачин байлгахыг боддог. Энэ бүхнийг ард нийтээрээ санаж сэрж хэрсүү, ухаалаг байх хэрэгтэй байна.Тиймээс зуны амьдралаа богиносгож, өвлийн амьдралаа уртасгая гэж хэлээд байгаа минь ийм учиртай. Сүүлд нь хэлэхэд, өв соёл гэх зүйл хэрээс хэтэрвэл бид Иран шиг ёс зүйн цагдаатай болж, тэдэндээ гавлуулж хоригддог тийм нийгэмд амьдрах цаг ойрхон буйг дахин сануулъя.

Д.Батболд

Улсын Их хурлын сонгуулийн тухай хууль болоод Ерөнхийлөгчийн, мөн аймаг, орон нутгийн сонгуулийн тухай хууль, дээрээс нь сонгуультай холбоотой бүх л хуульд ард түмнийг сонгуультай байлгахгүйн төлөөх заалтууд тэр чигтээ орсон. Үндсэндээ сонгууль гэдэг зүйлийг энгийн иргэдийн дунд байхгүй болгож, дарга сайдууд, эрх баригчид ээлж дараалан төрийн сэнтийд заларч байх тийм л хууль, эрх зүйн зарчим манайд үйлчилж байна. Үндсэн хуульд Монгол Улсын иргэн сонгох, сонгогдох эрхтэй гэж заасан. Гэтэл Үндсэн хуулиар олгогдсон энэхүү гол заалт сонгуулийн тухай болон бусад хуулиудын хүрээнд үйлчилгээ нь зогсчихоод байна. УИХын сонгуульд иргэн нэр дэвшихэд хуулийн маш олон саад бэрхшээлтэй тулгарч байна.

Хамгийн наад зах нь 25 нас хүрсэн иргэн нэр дэвших эрхтэй гэдэг. Яг хуулин дээр тухайн иргэний төрсөн он сар, өдрөөс тоолоход сонгуулийн санал авах өдөр буюу түүнээс өмнө тухайн иргэн насанд хүрсэн байх ёстой гэж заасан. Төрсөн оноороо 25 нас хүрсэн ч сонгууль болох өдрөөс ганцхан хоногийн дараа төрсөн байхад нас хүрээгүй гэх шалтгаанаар нэр дэвших боломжгүй. Мэдээж авлига албан тушаалын гэмт хэрэг үйлдсэн нь шүүхээр тогтоогдсон, мөн ял эдэлж байгаа бол нэр дэвших эрхгүй. Үүнээс гадна банк бусад хуулийн этгээд, иргэнд шүүх болон арбитрын шийдвэрээр тогтоогдсон төлбөл зохих зээл, барьцаа болон батлан даалтын өр төлбөргүй байх, татварын хугацаа хэтэрсэн өр төлбөргүй байх, аль нэг компанийн 51, түүнээс дээш хувийн хувьцаа эзэмшдэг бол тухайн компани нь татварын хугацаа хэтэрсэн өргүй байх зэрэг хуулийн нарийн заалттай.

Энэ бол ардчилсан улс оронд арай дэндсэн хуулийн заалтууд. Зээл авах бол гэмт хэрэг биш. Гэтэл өр зээлтэй байх, түүнээ төлөөгүй байх гэх шалтгаанаараа Үндсэн хуулиар олгогдсон сонгогдох эрхийг нь хааж бооно гэдэг байж боломгүй. Үндсэндээ банкинд гэрийнхээ тог цахилгааны мөнгийг төлж чадаагүй бол, мобиком юм уу, юнителд утасныхаа төлбөрийг төлж амжаагүй тохиолдол тухайн иргэн нэр дэвших эрхгүй болж байх жишээний.

Тэгвэл ардчилал эрх чөлөөний бэлгэдэл дэлхийн жишиг орон гэгддэг АНУ гэхэд төрийн тэргүүнээ сонгох сонгуульд нэр дэвшигчид ердөө гуравхан шаардлага тавьдаг. АНУ-д төрсөн байх ёстой, Үндсэн хуулийн дагуу 35аас дээш настай байх ёстой. 14өөс доошгүй жил Америкт оршин суусан, тус улсын иргэн байх ёстой гэдэг гуравхан шаардлага. Ардчиллын бэлгэ тэмдэг болсон АНУ иргэнийхээ сонгох сонгогдох эрхийг ингэж нээлттэйгээр, ямар нэгэн дарамт хуулийн хатуу чанга заалтгүйгээр хангаж өгдөг.

Монголд сонгуульд нэрээ дэвшүүлнэ гэдэг ийм төвөгтэй, дарамттай байдаг бол иргэн хүний сонгох эрхэд мөн бүдүүлгээр ханддаг. Илүү хүн дугуйлбал саналын хуудас нь хүчингүй. Дутуу хүн дугуйлбал бас хүчингүй. Тухайн тойрогт нэр дэвшин өрсөлдсөн 100 гаруй хүнээс 9 хүнийг дугуйллаа гэж бодъё. Санамсаргүйгээр 10ыг юм уу, эсвэл нэгээр дутуу, наймыг нь дугуйлсан тохиолдолд таны санал хүчингүйд тооцогдоно. Мөн саналын хуудсанд хийсэн тэмдэглэгээг бусдад харуулах, зориулалтын бус үзгээр бичсэн бол бас л хүчингүй. Сонгогч саналаа өгөх үед сонгогчийн дэргэд өөр хүн байхыг хориглох, тойрогт ногдсон мандат, нам эвслийн санал тэмдэглэх хэсэгт нэгээс илүү нам эвсэл тэмдэглэсэн бол саналын хуудсыг хүчингүйд тооцох гээд дандаа л болохгүй гэсэн заалтуудтай. Дээрээс нь зууванг цэвэрхэн будсангүй, зураасаас нь гадагш гаргалаа, эс бөгөөс өөр өнгийн балаар будлаа гээд бөөн дарамт.

Яг үнэндээ бол иргэдийн саналаа өгөх, сонгох эрхээ эдлэх энэ процесс хуулийн асар дарамт, бусдын хараа хяналт, айдас хүйдэс дунд явдаг. Мөн иргэдийг боловсрол, мэдлэгээр нь ялгаварлан гадуурхах мэт эвгүй заалтууд бий. Тухайлбал, боловсролын түвшнээс шалтгаалан саналаа биечлэн өгөх чадваргүй сонгогч өөрийн итгэмжилсэн… гээд заачихсан байх жишээний. Мөн эрүүл мэндийн байдал, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэний өмнөөс итгэмжилсэн иргэн хоёроос дээш сонгогчид туслалцаа үзүүлэхийг хориглосон. Нэг гэрт дөрвүүлээ байлаа гэхэд нас өндөр болсон эмээ өвөө, бие муутай ханийнхаа өмнөөс буюу нэг гэрийнхээ гурван хүний өмнөөс нэг хүн саналаа өгөх эрхгүй болж байгаа юм.

Энэ бүхэн ард түмнийг сонгууль өгүүлэхгүй гэсэн эрх баригч, хууль тогтоогчдын алсын бодлого юм шиг санагдах юм. Дээрээс нь нэр дэвшигчийг таниулахгүйн төлөө бүх хуулийн заалт үйлчилнэ. Орой 22 цагаас хойш өглөөний найман цаг хүртэлх хугацаанд чанга яригчаар ярихыг, хуульд заасны дагуу тогтоосон байршлаас өөр газарт зурагт самбар байршуулахыг, бизнесийн зорилгоор байнга ашиглагддаг сурталчилгааны самбар, дэлгэц ашиглахыг хатуу хорьсон. Үндсэндээ хуулиар зааж өгсөн тодорхой байршилд А4ийн хэмжээтэй зурагт хуудсаа байршуулж, өглөөний 8аас оройн 22 цагийн хооронд өөрийгөө сонгогч олонд хальтхан танилцуулна. Сонгууль эрхэлсэн байгууллагын ажилтан, нэр дэвшигч болон түүний менежер, шадар туслагч, ухуулагчаас бусад этгээд сонгуулийн сурталчилгаа хийхийг хориглоно гэж байгаа. Телевизийн цагийг нарийн тогтоосон учир шинэ нэр дэвшигч телевизээр гарч сонгогч олонд танигдана гэсэн ойлголт бараг байхгүй.

Энэ мэт дандаа хориглосон заалтуудтай. Арай л нэр дэвшигч сонгогчидтойгоо уулзаж болохгүй гэж заачихаагүй, бусдыг нь бараг хориглочихсон. Дээрээс нь улс төрийн шинэ хүчин, шинэ нэр дэвшигчдэд тойргийнхоо сонгогчдод өөрийгөө болон нам эвслээ танилцуулах боломж байхгүй. Сонгуулийн сурталчилгаа ердөө 14-хөн хоног. Жишээ нь, энэ 14 хоногт Монголын баруун хязгаарыг Увс, Ховд, Говь-Алтай, Завхан дөрвөн аймгийн 80 сумын газар нутгийг туулах боломжгүй. Ийм л байж боломгүй зүйлийг эрх баригчид хуульд тусгаж, монголчуудаар даажигнаж доог тохуу хийж байна. Тэд өөрсдөө онгоцоор явж, бусад нь машинаар яваад бензин шатахуун нь хүрэхгүй зогсож байна. Баруун аймагт бие даан нэр дэвшсэн залуу нэгэнт би бүх нутгийг туулж чадахгүй юм чинь яахав дээ гээд унадаг дугуйтай хотоос хөдөлж байх жишээний.

Мөн бие даан нэр дэвшигч 801ээс доошгүй тооны сонгогчдын гарын үсгийг зуруулна. Гарын үсэг зуруулах процесст нэг л алдаа гарсан бол нэр дэвшигчийг бүртгэхгүй. Мөн сонгуулийн жил эхэлснээс хойш бусдын нэр төр, алдар хүндийг гутаан доромжилсон худал мэдээллийг нийтэд дэлгэсэн, ийм агуулга бүхий мэдээллийг хэвлэмэл материалын хэлбэрээр болон олон нийтийн сүлжээгээр тараасан нь шүүхээр тогтоогдсон бол нэр дэвшигчийг бүртгэхгүй олон заалт хоригууд бий. Энэ бүхнээс төвөгшөөгөөд иргэн нэр дэвших эрхээ эдэлж чаддаггүй. Ерөнхийлөгчийн сонгуульд бас л ард түмнээ хяхаж хавчсан, ад үзсэн муйхар заалт байдаг. Парламентад суудалтай нам Ерөнхийлөгчийн сонгуульд хүнээ дэвшүүлэх эрхтэй гэх заалт. Тэгвэл Исламын шашинтай Иран улс гэхэд Ерөнхийлөгчийн сонгуульд сая нийт 80 хүн нэр дэвшсэн. 2013 онд 686 хүн дэвшиж байсан түүхтэй. Яг үүн шиг Монголд хүссэн бүхэн Ерөнхийлөгчид нэрээ дэвшүүлэх эрхтэй баймаар байна.

Нэр дэвшигчдийг олонд таниулж өгөх гол хэрэгсэл хэвлэл мэдээллийг сонгуулийн хуулиар ёстой “амийг чангаасан”. Олон нийтийн радио телевизээс бусад радио телевиз сонгуулийн сурталчилгааны нэвтрүүлэг нэвтрүүлэх бол Харилцаа холбооны зохицуулах хороонд санал авах өдрөөс хойш 30аас доошгүй хоногийн өмнө бүртгүүлнэ. Хуульд заасны дагуу бүртгүүлсэн радио телевиз сурталчилгаа явуулах эрхтэй, бүртгүүлээгүй бол хориотой. Хэрвээ үүнийг зөрчсөн тохиолдолд тухайн телевиз радиогийн зөвшөөрлийг Харилцаа холбооны зохицуулах хороо хүчингүй болгоно. Цахим орчин мөн ялгаагүй. Албан мэдэгдлийн дагуу зөвшөөрөл авна. Аваагүй тохиолдолд цахимыг хаах, хязгаарлана. Хяналт тавих журмыг цагдаагийн төв байгууллага болон Харилцаа холбооны зохицуулах хорооны саналыг үндэслэн СЕХ хамтран баталж мөрдүүлнэ гэсэн заалттай.

Монголын хэвлэлийг ингэж хаасан хэрнээ гадаадын хэвлэл болох Фэйсбүүк, твиттерт манай эрх баригчид мөнгөө төлөөд сурталчилгаагаа нээлттэй явуулж байгаа.

Мөн Сонгуулийн тухай хуульд хүний үг хэлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхийг ноцтой зөрчиж боомилсон заалт бий. Энэ нь санал авах өдрөөс 24 цагийн өмнө сонгуулийн сурталчилгаа зогсоно. Энэ хугацаанд нэр дэвшигч, тэдний багийн хэн ч үг хэлж, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхгүй гэх заалт. Ардчилсан Монгол Улсад 24 цаг байтугай 24 секундэд ч хүний үг хэлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхийг хааж боох ёсгүй. Тиймээс эдгээр хуулийн заалтууд бол монголчуудыг яаж сонгуульгүй байлгах вэ, яавал төрд шинэ хүн гаргахгүй байлгах вэ, яавал монголчуудыг ядуу хоосон гуйлгачин хэвээр нь байлгах вэ гэсэн эрх баригчдын бодлого гэдгийг дахин хэлэх байна. Шинээр байгуулагдах парламент хамгийн түрүүнд сонгуулийн тухай хуулиудын эдгээр заалтуудыг засч боловсруулж, ард түмнийхээ сонгох, сонгогдох эрхийг нь бусад орны жишгийн дагуу эдлүүлэх хэрэгтэй байна. Тэгж байж улс төрд шинэ цус сэлбэж, улс орны хувь заяанд эргэлт ирнэ.

Д.Батболд

Монгол ардын нам “Атрын III аян”-ыг улс даяар зарлан сүйд болоод сонгуульд ялдаг байсан. 2008 оны сонгуулийн өмнөхөн “Атрын III аян” үндэсний хөтөлбөрийн нээлт” гэж бүх тариаланчдыг цуглуулан төрийн ордонд чуулган хийж, намын дарга Ерөнхий сайд С.Баяр “Монголын газар тариаланд түүхэн шинэ амжилт боллоо” хэмээн тунхаглаж байсан. Ингэж газар тариаланд хайр зарлаж байсан эрх баригч нам энэ жил газар тариаланг бүр гаргуунд нь хаялаа. Дизель түлш өгдөг байснаа сүүлийн хоёр жил өгөхөө больсныг тариаланчид хэлж байна. “Дизель түлшийг бид 50 хувийн урьдчилгаа төлөөд авдаг байсан. Үлдсэн 50 хувийг нь намар будаагаар төлдөг байсан. Нэг га-д 8-10 литрийг бодож өгдөг байсан. Энэ бол тариаланчдад том дэмжлэг байсан. Гэтэл үүнийгээ сүүлийн хоёр жил өгсөнгүй. Ер нь сүүлийн үед хуучнаар Тариалан эрхлэлтийг дэмжих сан, одоогийн “Хөдөө аж ахуйн корпораци” төрийн өмчит компанийн ажил нэг л биш болсон. Үрийн будаа авахад маш хүндрэлтэй болсон. Зарим нь одоо хэр нь үрийн будаагаа авч чадаагүй тариалалт хойшилж байна. Аливаа ажлыг дандаа хугацааг нь хожигдуулна. Бордоо, ургамал хамгааллын бодис гээд хэрэгтэй зүйлийг тариалалтаа хийсний дараа нь өгч бид бүхнийг доромжилж байх жишээний” гэж тариалан эрхлэгчид ам уралдан ярьцгааж байна.

Энэ жилийн хувьд тариаланчид бор зүрхээрээ зүтгэж, ёстой урд хормойгоороо хойд хормойгоо нөхөн тариалалтаа явуулж байгаагаа хэлсэн. Засгийн газраас гурилын импортын татварыг тэглэсэн. Гаднаас хямд гурил оруулж ирэн гурилын үйлдвэрүүдийн монополь байдлыг дарж авах гэсэн төрийн бодлого мөн боловч тариаланчдын улаанбуудай борлогдохгүй байх магадлалтайг хүн бүхэн хэлж байна. Мөн тариаланчдын эрсдлийг Засгийн газар бүрэн хариуцна, будааг нь худалдаж авна гэж хэлж байгаа нь зүгээр л молиго үмхүүлсэн хоосон үг болохыг тэд харамсан өгүүлж байна. “Өдрийн сонин”-ы сурвалжлах баг саяхан Төв аймгийн тариалангийн бүс нутгаар явж сурвалжлага бэлтгэн газар тариалан яг ямар нөхцөл байдалтай байгааг уншигч олондоо хүргэсэн.

Жаргалант сумын тариаланч В.Мөнхжаргал “Улаанбуудай тариалах хүмүүс цөөрч байна. Оросоос улаанбуудай хямд үнээр оруулж ирж байна. Оросоос хямд улаанбуудай орж ирж байгаа болохоор дотоодын гурил үйлдвэрлэгчид бидний хурааж авсан улаанбуудайг мяалдаг, доош нь хийдэг. Үнийг нь өөрсдийнхөө хүссэнээр бууруулж авдаг. Үгүй бол авдаггүй. Гурил үйлдвэрлэгчид хэрэгцээнийхээ 10-20 хувийг л биднээс аваад үлдсэнийг нь Оросоос авч байна.Оросоос нэг тонн гурилыг 900 мянган төгрөгөөр авлаа гэхэд Монголд оруулж ирээд 1.4 сая төгрөгөөр зарчихаж болно. Гэтэл нэг тонн гурил гурван сая төгрөгт хүрч байна. Гурилын үнэ буурч байгаа гэдэг худлаа. Ингэж гурил үйлдвэрлэгчид 80-90 хувийн ашиг олж, үнээ хэд дахин нугалж ард түмнээ шулахын төлөө улайрч байна. Гурилын асуудалд төр засаг ашгийн стандарт тогтоож өгөх ёстой. Монгол Улс бие даасан улс мөн л юм бол стратегийн энэ бүтээгдэхүүнээ хамгаалах ёстой. Огтоос анхаарахгүй байна” гэдгийг хэлсэн.

2019 онд гурилын үйлдвэрлэл 210 мянган тонн байхад гурил үйлдвэрлэгчид 240 тэрбум төгрөг олсон бол 2023 онд үйлдвэрлэлийн хэмжээ 190 мянган тонн байхад олсон орлого нь 430 тэрбум хүрч хоёр жилийн дотор гурилын үнэ хоёр дахин нугарсныг энэхүү үзүүлэлт харуулж байна. Дэлхийн зах зээлийн ханшаас гурав дахин үнээр дотоодын гурил үйлдвэрлэгч компаниуд гурилаа зарж байна, үнээ хямдруул гэж Засгийн газар шаардсан. Үүнээс улбаалан гурилын импортын татварыг тэглэсэн. Гэвч бодит байдал дээр гурилын үнэ хямдарсангүй, харин ч бүр өсч, гурилын компаниуд Оросоос хямд үнээр улаанбуудай авч, дээрээс нь гаалийн татвараа тэглүүлээд авсан. Дунд нь ард түмэн тариаланчид хохироод үлдэж байгаа.

Бодит байдал дээр ийм л дүр зурагтай байна. Ер нь тэгээд гурилыг стратегийн хүнс гэдгээ ч төр засаг тоохоо больсон шиг байна. Сүүлийн үед газар тариаланг биш мал аж ахуйг ярих болсон. Үндсэндээ тариаланчдыг биш малчдыг дэмжих бодлого эрх баригч нам явуулж эхэллээ. “Шинэ хоршоо-Чинээлэг малчин” хөтөлбөрийг Засгийн газар баталж нэг малчин өрх 50 сая хүртэлх зээл авах боломжтой болсон. Нэг кг ноолуур 100 ам.долларт хүрнэ, малчид хоршооныхоо шугамаар түүхий эдээ боловсруулах үйлдвэртэй болно гэдгийг ярьж байна. Монголын мал аж ахуйд 300 мянган хүн байдаг юм гэсэн. Харин газар тариаланд 20 гаруй мянган хүн байдгийг Хөдөө аж ахуйн яамнаас хэлсэн. 15 мянга нь трактор комбанийн жолооч, үлдсэн таван мянга гаруй нь тариалангийн компаниудын ажилчин, албан хаагчид гэж байна. Тэгэхээр Ардын нам энэ удаагийн сонгуульд 20 мянган хүнтэй газар тариалангийн салбарыг гаргуунд нь хаяад 300 мянган хүнтэй мал аж ахуйн салбарыг гол бодлогоо болгож байна.

Улс орныхоо хөгжил цаашдын ирээдүйг бодсон бол газар тариалан нь хамгаас чухал гэдэг нь хэнд ч ойлгомжтой. Монголчууд бид 1959 онд атар газар эзэмшиж 60-аад оноос гурилын хэрэгцээгээ хангаж эхэлсэн гэдэг. Гэвч ямар ч цаг үед бид гурилаар гаднаас хараат байсан. Атар газар эзэмшихээс өмнө Монголд гурилын найман үйлдвэртэй байсан ч гурилаа Оросоос авч байсан. Дэлхийн хоёрдугаар дайны үед оросууд “Та бүхэн 25 хувиа өөрсдөө ханга, бид илүүг өгч чадахгүй” гэж монголчуудыг гурилаар нь чангалж байсныг хуучцуул ярьдаг. Хувьсгалаас өмнө бид Бээжингээс гурилаа зөөдөг байсан. Ийнхүү ямар ч цаг үед бид гурилаар гаднаас хараат байсаар ирсэн байгаа биз. Харин хоршоотой, хоршоогүй мал бол байж л байдаг. Хичнээн зуд турхан болж үхэж үрэгдлээ ч монголчууд малаар дутаж, махгүй болж байсан түүх байхгүй.

Тиймээс малчин хоршоо гэж Засгийн газар малчдын өмнө бөхөлзөхийн оронд стратегийн гол хүнс гурилаа, газар тариалангаа өөд нь татах байсан юм. Малчдад өгч байгаа зээл тусламжаа тариаланчдад өгч, ядахдаа тариаланчдынхаа түлш шатахууныг нь өгдгөөрөө өгч тариалангийн салбарыг босгож ирэх байлаа. Сонгууль болоод ингэж байгаа юм байхдаа гэж бодохоос. “Атрын III аян”-аар ялж байсан Ардын нам атрын аянаа хаяад ялах юм байлгүй дээ.

Өнөө жил манай улс 360 мянган га-д улаанбуудай тарьж байгаа. Ирэх намар 400-гаад мянган тонн улаанбуудай хурааж авах тооцоо судалгаа байгааг хөдөө аж ахуйн мэргэжилтнүүд хэлсэн. “Оросоос улаанбуудай оруулж ирдгийг зогсоох шаардлагатай. Оросоос ганцхан юм ав, тэр нь улаанбуудайн элит үрийг ав. Харин таваарын улаанбуудай худалдаж авахыг бүр мөсөн хоригло” гэж тариаланчид эсэргүүцэж байна. Мөн төр засгийн халамжийн бодлого газар тариаланд нөлөөлж буйг халаглан ярьж байна. Газар тариаланд ажиллах хүчин байхгүй боллоо. Өдрийн 70 мянгаар ажиллах хүн олдохгүй байна. Халамжийн бодлого ард түмнийг ийм байдалд оруулсныг хэлж байна. Тариаланчдын өр зээл хэрээс хэтэрлээ, үр бордоогоо авч чадахаа байлаа, түлшээ авч чадахаа байлаа. Техник тоног төхөөрөмжөө шинэчилж, сайжруулж чадахаа байлаа. Энэ байдлаараа дахиад нэг жил болох юм бол Монголын газар тариалан сэхэхгүй гэдгийг тариаланчид төр засагт хатуу анхааруулж байна. Газар тариалангийн салбар бодит байдал ийм хүнд нөхцөлд байхад “Гурилынхаа хэрэгцээг дотооддоо 100 хувь хангана. Илүү гарсан улаанбуудайгаа гадагшаа экспортолно” гэж салбарын сайдууд нь үеийн үед үлгэр ярьж ирснээ одоо болих хэрэгтэй.

Д.Батболд

Аливаа улс орны хөгжлийн индекс, ялангуяа хүний хөгжлийнх нь бодит тооцооллыг гаргахад гуравхан хүчин зүйл нөлөөлдөг гэдэг. Үүнд боловсрол, эрүүл мэнд, дотоодын нийт бүтээгдэхүүний хэмжээ орно. Эдгээр гурван үзүүлэлтээр тухайн улсын хөгжлийн индексийг бүрэн тодорхойлж болдог байна.Тэгэхээр улс орны хөгжил дэвшлийн гол суурь нь боловсрол, эрүүл мэнд гэдэг нь хэнд ч ойлгомжтой. Дэлхийд хөгжлөөрөө манлайлж байгаа орнуудын жишгийг аваад үзэхээр ерөөсөө боловсрол, эрүүл мэндийн системээ төгс болгож, багш эмчийн нэр хүндийг өндөрт өргөж өгснөөс харагддаг.

Гэтэл Монголд энэ бүхэн урвуугаараа байгаа. Өнөөдөр багш, эмчийн нэр хүнд ямар байгаа билээ. Тэдэнд өгч байгаа цалин, үзүүлж буй хүндэтгэл гэж юу билээ. Ёстой нөгөө улныхан гэгчээр нийгмийг түүчээлэн авч явах сэхээтнүүд шуудхан хэлэхэд “улны” хэмжээнд үнэлэгдэх болсон. Тэгээд ч зогсохгүй сүүлийн үед боловсролтой сэхээтнүүдээ улам дорд үзэж байгаа юм шиг хандлага нийгэмд илт бий боллоо. Төрийг удирдаж буй залуу дарга, сайд нар баян малчдыг, тансаг цэвэрлэгчдийг бий болгохын төлөө хууль боловсруулж, зарим нь хэрэгжээд эхэлж байна.

“Шинэ хоршоо чинээлэг малчин” гэх хөтөлбөр яригдаж бүр хууль болоод батлагдчихлаа. Нэг малчин өрх 50 сая хүртэл төгрөгийн зээл авах боломжтой болж байна.200 толгой малтай л бол 30 сая төгрөгийн зээл авна. Уг төсөл хэрэгжсэнээр малын ашиг шимийн 40-50 хувь нь малчдад очно. Ноолуур 1 кг нь 150 мянган төгрөгт хүрлээ гэхэд хоршооны системд шилжсэнээр 80, 100 ам.долларт хүрнэ. Ингэж чинээлэг малчин өрхүүд бий болно. 50 хүртэлх сая төгрөгийн зээл авсан малчид нийлж сумынхаа хэмжээнд малын түүхий эдийг боловсруулах цех үйлдвэртэй болно гэнэ.

Үндсэндээ малчид ажил олгогч эзэд болж, тэнд улны гэгдэх багш, эмч нар ажиллах ийм л харалган систем рүү нийгэм маань орох гээд байна уу даа. Мөн хотын дарга тохижилт үйлчилгээний компанийн ажилчдын цалинг ирэх сарын 1-нээс 3.5 сая төгрөгт хүргэнэ гэж хэлсэн. Автобусны жолооч нар, гудамжны цэвэрлэгчдийн цалин нэмэгдэж байгаа нь сайн хэрэг. Гэхдээ багшийн хөдөлмөр эрхлэн, оюуны баялгаа ирээдүйн сайн сайхны төлөө хөрөнгө оруулалт болгон зүтгэж байгаа багшийн цалин дунджаар 1 сая төгрөг байхад гудамжны цэвэрлэгчийн цалин 3.5 сая төгрөгт хүрнэ гэдэг шударга явдал мөн үү. Эмч, багш нарынхаа цалинг өндөр зэрэглэлд хүргэчихээд цэвэрлэгчийнхээ цалинг нэмэх тухай ярьсан бол ухаалаг шийдвэр байх байлаа.

Ер нь монголчууд бид хөлөөрөө толгой хийж, толгойгоороо хөл хийж яваагийн хамгийн бодит жишээ энэ л дээ. Юм л бол эмч, багш нар руу дайрдаг, тэднийг нийгмийн шившиг болгон бах таваа хангах гэж оролддог. Тэр багш, тэр эмч авлига авсан байна гээд л нийгмээрээ уулгалан дайрдаг. Алс ирээдүй, амьдралыг гарт нь атгуулсан багш шавиасаа ганц набор зэргийг авахад яахав дээ. Эрүүл саруул болгоод өгч буй ачит эмчдээ хүн ёсны хувьд баярласнаа илэрхийлэн алгаа тэнийлгэхэд юу нь болохгүй гэж. Ерөөсөө монголчуудын сэтгэхүйд эмч, багшийг дорд үзсэн сэтгэлгээ бодитойгоор оршсоор ирсэн нь аймшиг. Энэ бол маш урхагтай зүйл. Өнгөрөгч сард болсон багш нарын их хурлын үеэр багш нар “Эцэг эхийн дарамтыг тэсэхээ байлаа” гэж аргаа барахдаа төр засагт үнэнээ хэлсэн. Бид бүхний багшид хандаж байгаа хандлага бодитойгоор ийм л байна. Бурхан хүнийг бүтээсэн байж магадгүй, бусдыг нь багш бүтээсэн гэдэг үгийг хүн бүр ухаарч ойлгодог байсан бол Монгол Улс арай өөр байх байсан.

Нийгмийн энэхүү хөлөөрөө толгой хийж ирсэн тэнэгрэлийг улам бататгаж байгаа мэт сэхээтнүүдээ үл хүндэтгэсэн төрийн шийдвэрүүд гарч байгаа нь маш харамсалтай байна. “Гадаад дотоодын хоёр их сургуулийн мастерын зэрэг, докторын зэрэг хамгаалсан судлаач багш 3 сая төгрөг авч байхад Х.Нямбаатар жолооч, ТҮК-ийн ажилчдын цалинг 3.5 сая болгож сэхээтнүүдийг доромжиллоо” гэж ХҮН намынхны үзээд байгаа нь зөв. Үнэхээр тэдний хэлээд байгаа шиг төрийн ажилтны цалин өсөхөд хувийн сектор цалингаа өсгөхгүй бол ажилтнуудаа төрд алдана. Бүгд ТҮК-ийн ажилтан, автобусны жолооч болохоор дугаарлана. Нарийн мэргэжил шаардахгүй, гадаад дотоодын их сургуульд суралцах шаардлагагүй амар сайхандаа жаргана.

Ингээд Монгол утгаараа улны улс болно. Тиймээс Монголын сэхээтнүүд, эрдэмтэн судлаачид төр засгийн шийдвэрийн талаар үгээ хэлэх хэрэгтэй байна. Малчдын шинэ хоршоо, цэвэрлэгчдийн цалинг нэмэх энэ бүхэн зүгээр л сонгууль бодож хийж байгаа ажил гэж харагдахаар байна. Сонгуульд аль нэг нам, хувь хүн санал авахад нэг удаадаа хэрэг болоод өнгөрөх байх. Харин улс орны цаашдын ирээдүй, хөгжилд маш хорлонтой. Залуу дарга, сайд нарын хэлж ярьж байгаагаар бол яваандаа улс орныг хэдэн малчин удирдах, жолооч, цэвэрлэгч нар толгой дээгүүр байх ийм л байдалд орох болоод явчихлаа. Ингэхээр энэ улс орон чинь юу болж хувирах юм бэ.

Хүн төрөлхтөн сарыг эзэмших тухай ярьж, ихэнх орнууд байр сууриа бэхжүүлж авах гэж оролдож, ирээдүйд Ангараг гариг дээр амьдрал цогцлоох тухай ярьж байхад, дэлхий нийтээрээ аж үйлдвэрлэлийн IV хувьсгалыг үзэж, техник технологийн дэвшлийг ярьж байхад монголчууд бид хэдэн малчиндаа улс орны хувь заяагаа даатгах тухай яриад сууж байж болох уу. “Орчлонд байгаа энерги болоод матери ихээхэн дутуу байгаа. Үндсэндээ ихээхэн хувь нь мэдэгдэхгүй байгаа. Үүнийг нээх асуудал маш чухал. Хэрвээ хүн төрөлхтөн үүнийг нээсэн цагт одоо байгаагаас илүү технологийн асар их дэвшил гарна.

Сарыг эзэмших ажлаас Монгол Улс хоцорч болохгүй. Сансар судлалд Монгол идэвхтэй оролцох ёстой” хэмээн физикийн шинжлэх ухааны доктор, гавьяат Х.Цоохүү хэлсэн. Дэлхий нийтээр физик, хими, одон орон гээд байгалийн шинжлэх ухааныг чухалчлах болсон энэ үед төр засаг маань боловсрол хэрэггүй мэт ярьж байгаа нь улс орон мөхөхийн цондон.

Сонгуульд санал авахын төлөө улс орныхоо ирээдүйг баллаж болохгүй. Монгол Улсаа хөгжүүлье л гэж бодож байгаа бол монгол хүнээ хөгжүүл. Хүний хөгжлийн тулгуур нь боловсрол, эрүүл мэнд. Тиймээс эмч багш нараа дээдэл, оюун ухааныг дээдэл. Боловсролын, эрүүл мэндийн системээ өөрчил. Дэлхийн улс орнууд явж байгаа тэр жишигт хүргэ. Багш, эмч нар болон сэхээтнүүдийн нэр хүндийг өсгөж, нийгмийн нөлөөг нь өндөр болго. Тэгж байж улс орон жамаараа хөгжинө. Улс орныг боловсролтой, инженер сэтгэхүйтэй, эрдэм чадалтай хүн удирддаг болохыг ард түмэн мэднэ. Аливаа зүйл эрэмбэ дараалалдаа орно. Үүнд сэхээтнүүд ч айж эмээлгүй үгээ хэлж, нийгмийг сэрээж өгөх хэрэгтэй байна. Боловсролыг, оюун ухааныг дээдэлсэн ийм реформ хийхгүй бол монголчууд бид баян малчидтай, тансаг цэвэрлэгчидтэй тэдэнд үйлчилдэг улны багш, эмчтэй нийгэм байгуулан улсаараа мөхөх гэж байна.

Д.Батболд

Монголын парламентыг дэндүү давжаа, одой, ямар ч дархлаагүй хэврэг гэж гадна дотны эрдэмтэд, аюулгүй байдлын судлаачид, улстөрчид, нийгэм төрийн зүтгэлтнүүд хэлж ярьсаар ирсэн. Манай парламент 76 гишүүнтэй, түүнээс 20-иод нь Засгийн газарт сайдаар ажиллавал бараг хүнгүй болчихдог. Хамгийн аюултай нь улс орны хувь заяатай холбоотой шийдвэр гаргахад маш амар хялбар байсан. Тухайлбал, 76 гишүүний тавиас дээш хувь нь 39 гишүүн. 39-ийн 18 нь тавиас дээш хувь, тэрхүү 18 гишүүний 10-ыг нь худалдаад авчихад хүссэн бүхэн дуртай шийдвэрээ Монголын төрөөр гаргуулах бүрэн боломжтой байсан. Үндсэндээ УИХ-ын 10-хан гишүүнийг атгандаа оруулахад бүхэл бүтэн улс орон хэн нэгэн хүний гарт орлоо гэсэн үг. Ийм л хэврэг, давжаа, одой парламент отгон чуулганаа саяхан нээлээ.

Аливаа парламент сүүлийн чуулганаа нээх нь гайхах юм биш. УИХ-ын ээлжит сонгуулиар байгуулагдсан парламент бүрэн эрхийнхээ хугацаанд үйл ажиллагаагаа хүчин төгөлдөр явуулаад сүүлийн чуулганаа нээж, нийгэмд хүлээгдэж буй гол гол хуулиудаа хэлэлцдэг нь жам. Гэхдээ энэ удаагийн хаврын чуулган одой парламентын отгон чуулган гэдгээрээ онцлогтой.

“Өнөөдөр тогтолцооны цогц реформ томоохон үр дүнг баталсан чуулган болж байна. Түүхийн тохиолоор 30 гаруй жилийн дараа алдаанаасаа суралцсан, гажуудлаа зассан, тогтолцоогоо чамбайруулсан, хөгжлөө түргэтгэн, үндэстнээ хүчирхэгжүүлэн урагшлуулах шинэ 30 жилийг эхлүүлэх түүхэн цаг үеийн гэрч та бид боллоо” гэж УИХ-ын дарга чуулганыг нээж хэлсэн.

Ердөө гуравхан сарын дараа болох УИХ-ын сонгуулиар 126 гишүүнтэй дараагийн шинэ парламент бүрдэнэ. Бүрэн эрхийнх нь хугацаа дуусч буй одой парламентын баталсан Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн дагуу Монгол Улсын Их Хурал түүхэндээ анх удаа 126 гишүүнтэй том парламенттай болох гэж байна. Их хурлын сонгууль пропорциональ тогтолцоогоор явж 78 нь томсгосон тойргоос сонгогдон, 48 нь салбар бүрийн төлөөлөл болон намын жагсаалтаар орж ирнэ. ҮХӨ-ийг ингэж хийснээр сонгууль болгоны өмнө намууд өөрсдөдөө зориулж Үндсэн хуулийг өөрчилдгийг, өөрчлөх гэж оролддогийг болиулсан. Мөн улс төрийн нам эрх баригчид өөрсдийн эрх ашигт нийцүүлэн тоглоомын дүрмийг дураараа өөрчилдөг өнгөрсөн 30 жилийн гажиг үүгээр төгсөж, улс орны цоо шинэ 30жил эхэлж байна гээд байгаа нь ийм учиртай.

Монгол Улс парламентын засаглалтай. Парламентын засаглал нь аливаа үйл явцыг олон ургальч үзлээр авч үзэж дүгнэж цэгнэдэг. Ингэхдээ багагүй удаан хугацаа авдаг ч эцэст нь харьцангуй зөв шийдвэрт хүргэдэг. Парламентын засаглал нь Ерөнхийлөгчийн тогтолцооноос удаан оршин тогтнож, ардчилсан тогтолцоо болохын хувьд илүү дархлаа сайтай гэдгийг олон улс судлаачид дуу нэгтэйгээр бататгадаг. Иймээс олон ургальч үзэл бүхий ардчилсан парламентын засаглал гэдэг тухайн улс орны тусгаар тогтнолын гол баталгаа нь болдог. Энэ утгаараа манай улс Үндсэн хуулиа өөрчилж сонгодог парламентын

хүчинтэйгээ зөвшилцөж байж улс төрийн шийдвэр гаргадаг тийм л парламент бий болно хэмээн ард түмэн итгэж найдан хүлээж байгаа. “ҮХӨ-өөс хүлээх гол үр дүн бол сонгодог парламентын засаглалыг бодит болгох. Мөн хууль тогтоох, гүйцэтгэх эрх мэдлийн харилцан хяналт, тэнцвэрийг бий болгох, хөгжлийн хөтөлбөрөөр өрсөлддөг бодлогын намуудыг хөгжүүлэх, олон намын оролцоотой зөвшилцлийн парламентыг төлөвшүүлэх, сонгуулийн холимог тогтолцоогоор санал үл гээгдэх төлөөллийн ардчиллыг бэхжүүлэх явдал юм. Түүнчлэн хот хөдөөгийн тэнцвэртэй хөгжлийг дэмжих, орон нутгийн удирдлагын тогтолцоог боловсронгуй болгох зэргээр эх орныхоо аль ч бүс нутагт амьдрах, сурах, хөгжих орчноор тэгш эрхтэй хангагдах, хүний үндсэн эрхийг баталгаажуулахад чиглэгдэнэ” гэж Ардын

тогтолцоогоор шинэ УИХ бүрдэх түүхэн сонголтын өмнө ирээд байна.

Парламентад аль нэг нам ялах нь чухал биш. Гол нь ялсан нам сөрөг

хүчинтэйгээ зөвшилцөж байж улс төрийн шийдвэр гаргадаг тийм л парламент бий болно хэмээн ард түмэн итгэж найдан хүлээж байгаа. “ҮХӨ-өөс хүлээх гол үр дүн бол сонгодог парламентын засаглалыг бодит болгох. Мөн хууль тогтоох, гүйцэтгэх эрх мэдлийн харилцан хяналт, тэнцвэрийг бий болгох, хөгжлийн хөтөлбөрөөр өрсөлддөг бодлогын намуудыг хөгжүүлэх, олон намын оролцоотой зөвшилцлийн парламентыг төлөвшүүлэх, сонгуулийн холимог тогтолцоогоор санал үл гээгдэх төлөөллийн ардчиллыг бэхжүүлэх явдал юм. Түүнчлэн хот хөдөөгийн тэнцвэртэй хөгжлийг дэмжих, орон нутгийн удирдлагын тогтолцоог боловсронгуй болгох зэргээр эх орныхоо аль ч бүс нутагт амьдрах, сурах, хөгжих орчноор тэгш эрхтэй хангагдах, хүний үндсэн эрхийг баталгаажуулахад чиглэгдэнэ” гэж Ардын намын залуу дарга нар хэлсэн.

Эрх баригчдын ийнхүү хэлснээр, олон түмний хүсэн хүлээсэн сонгууль болох гэж байна. Үнэхээр л нэг нам үнэмлэхүй ялаад, улс төрийн дээд доод бүх шатанд эрх мэдлийг гартаа аваад өөрийн дураар дургидаг энэ систем гажуудал байхгүй болно гэдэгт хэн хүнгүй итгэж байгаа. Олон намын оролцоотой зөвшилцлийн парламент бий болно гэж хүлээж байна. Томсгож бүсчилсэн тойргоос 78 гишүүн сонгогдож, тойрог бүр эзэнтэй болж, 48 нь намын жагсаалтаар орж ирж салбар манлайлал болсон эрхмүүд, төрийн бус байгууллага, иргэний нийгмийн төлөөллүүд, үндсэндээ салбар бүрийн дуу хоолой Их хуралд орж ирнэ. Ингэснээр төлөөллийн ардчилал бүрэн бэхжих үндэс суурь болно.

“126 гишүүн сонгох тоон хэмжүүрийн асуудал биш. Ирээдүйгээ томоор харж, бүсчилсэн хөгжлийн үзэл баримтлалыг амилуулах томоохон реформын эхлэл юм. Хот хөдөөгийн ялгааг багасгах, эдийн засгийн нөөцийг зохистой хуваарилах, хөгжлийг урт хугацааны төлөвлөлт бодлогоор удирдах, үндэсний эв нэгдэл тусгаар тогтнол, аюулгүй байдлыг баталгаажуулахад энэ шинэчлэл чухал ач холбогдолтой” гэж ноён спикер энэ удаагийн сонгууль түүхэн сонгууль шүү гэдгийг сануулж хэлээд байгаа.

Монголын төрд сүүлийн найман жил нэг нам дангаараа ноёрхож, үнэмлэхүй ялалт байгуулан “галзуурсан”-ы үр дүнд ардчиллын индексээр манай улс сүүлийн хоёр жил гэхэд 20 байраар ухарч (түрүү жил 16 байраар ухарсан бол, энэ жил дахиад 4 байраар ухарсан), улс орон аль ч шатандаа уруудан доройтож, үнийн өсөлт гаарч, ард түмний амьдрал өдөр ирэх тусам ядуурсаар байна. Эдийн засаг өслөө гэдэг, гэвч ард иргэдийн аяган дахь боорцогны тоо нэмэгдэх биш хасагдсаар байгаа. Нэг нам ноёрхохдоо улс орныг яаж сүйрүүлж, элгээр нь хэвтүүлдгийг бид харлаа. Эрх баригчид улс орноо хэрхэн тонон дээрэмдэж болдгийг нүдээр үзлээ.

Зөвхөн Чингэлтэй дүүргийг аваад үзэхэд гурван гишүүний нэг нь шоронд явчихсан, нөгөө нь албан тушаалын хэргээр шүүх дээр байж байх жишээний. Мөн нэр бүхий хоёр гишүүн шүүхээс ял аваад бүрэн эрх нь түдгэлзэх эсэх нь яригдаж байгаа. Яг ийм байдлаар албан тушаалтнууд дээрээсээ доод шат хүртлээ эх орноо цөлмөсөн байдаг.

Эрхтэн дархтануудын энэ муу муухай бүхэн эцэс болж, улс орноо харгисаар тонон дээрэмддэг биш өөд нь татаж, хөгжин дэвшүүлдэг шинэ цагийн эхлэл болсон түүхэн сонгууль хаяанд ирлээ.Олон намын оролцоотой зөвшилцлийн парламент шинэ Монгол Улсыг бүтээх гол тулгуур нь байх ёстой.Дээрээс нь бүсчилсэн тойргоос сонгогдсон гишүүд улс орныхоо ирээдүйг томоор харж, өмнөх шигээ зөвхөн өөрийн тойргийн соёлын төв, сургуулийн дээвэртэй ноцолдох биш баруун бүс, зүүн бүсийн тулгуур хөгжил, дэд бүтэц, бүтээн байгуулалтыг ярьдаг улс төрийн шинэ эргэлт бий болно. Ингээд эцэст нь хэлэхэд, одой парламент отгон чуулганаа нээсэн энэ цагт монголчууд бид улс орныхоо тусгаар тогтнолыг улам баталгаажуулсан, хойд хөршийн дайны нөхцөл байдалтай холбогдуулан олон улсад зоримог шийдвэр гаргасан, эдийн засгаа сэргээж эх орноо хөгжил дэвшлийн замд нь оруулсан шинэ цагийн түүхэн парламентыг хүлээж байна.

Д.БАтБОЛД

Энэ жил сонгуулийн жил. Сонгууль дөхөж байгаагийн гол баталгаа бол улс төрийн намууд, эрх баригчид сонгогч олон, ард түмэндээ диваажин амлаж эхэлдэг. “Иргэдээ ядуурлаас аварч, эдийн засгаа хямралаас гаргана. Ингэснээр хүн бүхэн жаргалтай амьдарна” гээд УИХ-ын ээлжит сонгууль бүхний өмнө уриа лоозон дэвшүүлж, мөрийн хөтөлбөрөө боловсруулж, итгэл үнэмшилтэйгээр ярьдаг. Сүүлийн 30 гаруй жил ард түмэн “диваажингийн үлгэр”-ийг сонссон. Улстөрчдийн, намуудын ярьсан, амласан, хэлсэн бүхэн нь худлаа байсан. Зүгээр л сонгуулийн шоу, ард түмнээ хууран мэхэлсэн тохуурхал байсныг нь өнөөгийн Монголын нийгэм бэлхэнээ гэрчлээд өгнө.

Яг одоо Монголд метро барих тухай яриа хөвөрч, дээр дооргүй шуугиан болж байна. Улаанбаатар хот удахгүй метротой болно. 17 км урт замтай, 14 зогсоолтой өдөрт 10-12 мянган хүн тээвэрлэнэ. Ердөө 1000 төгрөгөөр л явна гээд сүйд болцгоож байна. Газар сайгүй самбар байрлуулаад. Бараг л метротой болчихсон юм шиг сэтгэгдэл төрөхөөр.Гэвч энэхүү яриа, төсөл хөтөлбөр эрх баригчдын сонгуулийн өмнөх өнөө ээлжит үлгэр шиг санагдаад байна. Учир нь Монголын төрийг удирдаж байгаа Ардын намын нөхдүүд метроны төслийг сонгуулиас гурван сарын өмнө яаран сандран ярих биш, харин гурван жилийн өмнөөс ярьсан бол үнэмшилтэй санагдах байлаа.

Метро бол үнэхээр хэрэгтэй. Улаанбаатар хот баруунаас зүүн, зүүнээс баруун тийш Энхтайваны өргөн чөлөөгөө дагасан нарийн зурвас бүхий замын ганцхан хөдөлгөөнтэй. Уг голдирол чиглэлийн дагуу метро барина гэдэг хамгийн зөв шийдэл. Шар хөвийн дөрөлжөөс Налайх хүртэл 20 км газарт баруунаас зүүн, зүүнээс баруун чиглэлийн дагуу метро барья гэж манай сонин олон удаа бичсэн. Тэгвэл Амгалангаас Толгойт өртөө хүртэлх 17 км газарт Энхтайваны өргөн чөлөөг дагасан шугамыг барьж, баруун зүүн чиглэлийн метро барих тухай яригдлаа. Метротой болбол түгжрэлээс гадна газар доогуур дэлхийн хотууд шиг том хот босно.

Худалдааны том төвүүд, олон улсын стандарт бүхий молл дэлгүүрүүд, төрөл бүрийн хоолны газар, баар, ресторан гээд газар доогуур бүхэл бүтэн том ертөнц бий болно. Үйлчилгээний газар, баар савнаас гадна газар доорх ертөнц чинь цаг зэвүүн болсон өнөө цагт монголчууд бидний хоргодох байр болно. Ямар нэгэн аюул тулгарлаа гэхэд Улаанбаатарынхаа утааныхаа цаана л нуугдана гэж боддоггүй юм бол бидэнд өөр хоргодох газар алга. Финланд улс гэхэд 5.3 сая хүн амтай. Харин газар доороо 4.4 сая хүн багтах 54 мянган бункер хоргодох байртай гэдэг. Мөн бүх хурдны зам нь доороо тэсрэх бөмбөгтэй байдаг юм гэсэн. Хурдны замаар нь дайсны цэрэг ирлээ гэхэд ганцхан кноп дараад л шууд устгах боломжтой гэсэн үг.

Улс орон өөрсдийнхөө аюулгүй байдлыг ингэж хамгаалдаг байна.Түүнээс бид нар шиг хоорондоо хэрэлдээд, цахимаар элийрч балайрсан нэгнийхээ тухай ярихаас өөр хийх ажилгүй, нийтээрээ мунхарсан юм шиг ангайж суугаа ийм улс гэж хаана ч байхгүй. Аюул тулгарвал тэр ах маань хамгаална, өмөөрнө гээд ертөнцөд байхгүй юманд найдаад санаа амар сууна гэдэг дэндүү эмгэнэлтэй. Ер нь туурга тусгаар бол тусын дайсан гэгчээр ах дүү улс орон гэж энэ дэлхийд байдаггүй. Тиймээс аль нэгэн улсыг ах гэж дээр дооргүй элийрдгээ одоо болих хэрэгтэй. Улс орны аюулгүй байдал хоргодох байрнаас эхэлдэг болохыг дэлхийн том хотуудын жишиг бидэнд харуулсаар байна. Метро тун чухал, түүнээ дагасан газар доорх хот нь монголчууд бидний хоргодох байр болно гэдгийг толгойтой бүхэн сайн бодох хэрэгтэй. Сүүлийн найман жил засаглаж байгаа Ардын намынхан метрог өнөөдөр биш, ядахдаа өмнөх сонгуулийн дараа ярьсан бол гэж зэвүү хүрээд байх юм.

Улс оронд хамгийн хэрэгтэй энэ бүтээн байгуулалт ард түмнийг хуурах гэсэн ээлжит жүжиг нь байх вий гэхээс харамсал төрөөд байна.Гурван жилийн өмнө эрх баригчид дүүжин тээвэр гэж хий дэмий цовхчиж байхын оронд метрогоо ярьж, түүнээ хэрэгжүүлэхийн төлөө зүтгэж, жаахан сэтгэл гаргасан бол мөн ч их хэрэгтэй байх байлаа. Монголчууд бид улс орны амин чухал ажлаа аль болохоор ярихгүй, түүнийг тойроод байх шиг санагддаг. Үндсэндээ Монгол Улсын хөгжил дэвшилд хэрэгтэй, үүнийг хэрэгжүүлбэл улс орон хөгжин дэвшинэ гэдэг нь хэнд ч ойлгомжтой зүйлийг ярих болохоор ямар нэгэн зүйл саад болдог. Ямар нэгэн аргаар хориглож, хаачихаад байх шиг санагддаг. Тэгээд л хамгийн хэрэгтэй зүйлээ огтоос ярихгүй орхиод, тойроод байдаг.

2008 оноос Улаанбаатарын замын түгжрэлийн тухай яригдсан. Замын түгжрэлийг шийдэх цорын ганц арга нь метро болохыг дэлхийн хотуудын түүх хэлээд өгдөг. 2004 онд одоогоос 20 жилийн өмнө “Шар айраг”-ийн Г.Ганхүү “Улаанбаатар хот нэг сая иргэнээ хүлээн авлаа. Нэг сая хүн амтай дэлхийн метрополис хот боллоо. Метрополис хотод заавал метро байх ёстой” гэж бичиж байсан. Дараа нь НИТХ-ын төлөөлөгч байхдаа метро барих ажлыг мөн ярьж байсан. Гэтэл Ганхүүгээс өөр метро ярьсан, түүнийг хийхийн төлөө зүтгэсэн хотын удирдлага, эрх баригч байсангүй. Замын түгжрэлээ яаж шийдэх тухай, тэг зогсолт боллоо, цаашид яах тухай хий дэмий шүлсээ үсэргэж байснаас ганц гарц метрог хэн ч яриагүй нь гайхмаар. Монголд замын түгжрэл, утаа хоёр шиг толгойны өвчин болсон асуудал байхгүй.

Гэвч энэ хоёрыг шийдэх шиг амархан юм байхгүй. Метро тавиад л замын түгжрэл шийдэгдэнэ, ганц цахилгаан станц барьж бүх айлаа цахилгаанаар холбоод, тень тавиад л утаанаас салчихна. Гэвч эрх баригчид энэ хоёрыг хийхгүй,

метро тавихгүй, станц барихгүй, энэ тухай ерөөсөө ярьдаггүй нь гайхширал төрүүлмээр. Цаанаас нь ямар нэгэн хүн битгий ярь, битгий хий гэж удирдаад байх шиг санагддаг. Ардын нам найман жил засаглахдаа ганц ч үг ганхийгээгүй хэрнээ яг сонгууль дөхсөн энэ үед метро гэж дуугарлаа. Ээлжит молиго үмхүүлэлт, шилний цаанаас долоолгосон чихэр гэж бодохоор үнэхээр урамгүй байна. Гэхдээ улс орны амин чухал энэ асуудлыг сонгуулийн шоу мэтээр ойлгон хаа хаанаа ингээд орхичихож болохгүй.

Ер нь аливаа ажлыг зүгээр нэг яриад хий дэмий шүлс болгоод орхидгоо одоо больё. Хэлсэн ярьсан бүх зүйлдээ хариуцлагатай, хууль ёсны дагуу ханддаг болох хэрэгтэй. Г.Занданшатарын даргалж буй энэ удаагийн парламент ирэх сонгуулиар бий болсон дараагийн шинэ парламент бүрдтэл хүчин төгөлдөр ажиллана. Хотын дарга Х.Нямбаатар, Түгжрэлийн сайд Б.Дэлгэрсайхан нар нэн даруй метроны хууль өргөн барьж УИХ-ын чуулганд оруулах хэрэгтэй байна. Хаврын чуулганаар хэлэлцэх гол ажлын нэг нь метроны хууль байх хэрэгтэй. Дараагийн шинэ Засгийн газар уг хуулийг мөрдөн ажиллах боломжийг нь бүрдүүлж өгөх нь зөв. 2029 он гэхэд метро бүрэн ашиглалтад орно гэдгийг хатуу хуульчлаад, энэхүү бүтээн байгуулалтын ажлыг хийгээгүй Засгийн газар болон хариуцсан тухайн албан тушаалтанд “Улс орны хөгжилд зориудаар саад хийсэн” хэмээн үзэж хатуу хариуцлага хүлээлгэх ёстой.

Ингэж байж бидний ажил урагшилна. Урьдынх шигээ хий хоосон үлгэр яриад өнгөрдөг, хэн нэгэнд хариуцлага хүлээлгэдэггүй, бахь байдгаараа байвал бид улам уруудан доройтсоор байх болно. Улс орны хувь заяатай холбоотой бүх зүйлийг хууль ёсны дагуу шийддэг, хуульчилж өгдөг ийм л зарчим руу явах нь чухал. Тиймээс метроны төслийг сонгуулийн шоу болгох биш, УИХ-ын чуулганаар хуульчилж өгөх нь чухал.

Д.Батболд