Author: Б. Уранчимэг

1987-1997 онд Улсын тэргүүний 14 дүгээр сургуульд суралцаж төгссөн 1б ангийнхныг энэ удаагийн “Нэг анги” буланд оролцууллаа. Тэд наймдугаар анги хүртлээ суралцсан байна. Тухайн үед сургуулийн багш нар нь цалингаа нэмүүлэхээр дөрвөн сар ажил хаясан гэнэ. Энэ хугацаанд 1 б-гээс шилжих нь шилжиж, есдүгээр ангид цуглахдаа 8б, 8в хоёр нэг анги болж нийлжээ. Ингээд есдүгээр ангид олон хөвгүүдтэй, цөөн охидтой сахилгагүй ангийнхан байжээ. Ангийнхныхаа хөгтэй, хөгжилтэй дурсамжийг ярихаар Б.Чулуунтамир, П.Энхжаргал, Гантөмөр, М.Батмандах, Б.Саруул, Б.Доржсүрэн, Б.Энхгэрэл, О.Энхтайван нар ирэв. Тэд сургуулийн гадна талд том стадионтой, хоккейн талбайтай байснаа дурслаа. Тухайн үедээ улсын хэмжээнд гадаа талбайтай шилдэг сургууль байсан гэнэ. Тэр үед шилжилтийн үе байсан учраас хоёр сургуулийн нэрэмжит тэмцээн уралдаан, арга хэмжээ их болдог байсан аж. Ангийн охин П.Энхжаргал Бүлгэмийн зөвлөлийн дарга болж, пионерийн удирдагчаар оролцдог байсан аж. Тэрээр сургуулийн дунд зохион явуулсан тэмцээн уралдаанд идэвх санаачилгатай оролцож, гимнастикийн дугуйланд явдаг байжээ.

Эдний ангийг Хөдөлмөр зусланд зургадугаар ангиа төгсөнгүүт нь явуулжээ. Зуны ээлжээр тус зусланд зургаа, долоо, наймдугаар ангийнхан зэрлэг зулгаадаг ажилтай байж. Харин ес, аравдугаар ангийнхан намар очиж, ургац хураадаг байсан гэдгийг дурслаа. Хөдөлмөр зусланд эдний ангийн хөгжилтэй, хөөртэй, дурсамжтай сайхан мөчүүд их өнгөрсөн гэж ангийнхан дурслаа. 1987 онд анх Өөдөн багш 1б ангийг, Цэвэлмаа багш 1в ангийг тус тус дааж авсан. Дөрөвдүгээр ангид Энхмаа багш дааж авч, дунд сургуулиа төгсөж байжээ. Ангийнхан бага ангиасаа эхлэн амь нэгтэй байжээ. Өөдөн, Энхмаа багш нар маань их олон зүйлийг зааж, сургасан гэж ярилаа. Хичээл заахаас гадна амьдралын үнэн бодит ухаарлын талаар илүүтэй зааж сургаж байлаа гэдгийг ангийнхан нэгэн дуугаар хэлсэн юм. Тухайлбал, ангийн цэвэрлэгээ, бие даах арга барил дээр зарчимч байдлаар их зүйлийг зааж, зөвлөж, сургасан гэнэ. Тухайн үед багш нар нь хатуу чанга ханддаг байж. Энэ нь одоо ангийнхны өдий зэрэгтэй амжилттай яваагийн илрэл байх гэдгийг ч хэллээ. Сурагчдын эцэг эхчүүд нь багшид “Манай хүү үгэнд ордоггүй, та сургаад өгнө үү” гэдэг байжээ. Энэ нь нэг ёсондоо алганы амт үзүүлээд өгнө үү гэсэн утгатай юм шүү дээ гэж ярилцаж, ангийнхан инээлдэв. Б.Энхгэрэл ярихдаа багш нар маань “Үг даах, хатуужилтай болгох арга барилыг маш сайн бий болгож өгсөн” гэв. Өөдөн багш ангийнхныхаа дунд долоо хоног бүр “Тайлан уншилт” явуулж, аварга шалгаруулдаг байж. Мөн эцэг эхийн зөвлөлийг цуглуулж, талархал дурсгалын зүйл гардуулдаг байжээ. Түүнчлэн цэвэр бичгийн аварга ч шалгаруулдаг байж. Шилдэг хүүхдүүд гялалзсан, боронзон талархлын бичиг авдаг байсан аж. Урлагийн үзлэгт ангийнхан бүгд оролцоно. Энхбаатар, Эрхэмбаяр нар шүлэг уншина. Өөдөн, Цэвэлмээ, багш хоёр сургуулийн үлгэр жишээ, мундаг багш нар гэнэ. Одоо ч эдгээр багш нар улсдаа хувь нэмрээ оруулсаар яваа гэж байлаа. Ангийн Б.Энхгэрэл урлагийн авьяастай. Одоо СУИС-д багшилж байгаа аж. Тэрээр аравдугаар анги төгсөхөд төгсөлтийн арга хэмжээний найруулгад оролцож байжээ. Тэрхүү төгсөлтийн арга хэмжээнд оролцох хүүхдүүд шөнөжин хонож бэлтгэл хийдэг байсан гэнэ.

Эдний ангийнхан сурлага, урлаг спортоороо тэргүүлэгч байсан гэнэ. Сургуулийн арга хэмжээ болоход бид хамгийн түрүүнд очдог. 2017 онд төгсөлтийн хорин жилийн ойгоороо гурван анги нийлж уулзжээ. Тэд нэг ангийнхан гэсэн групптэй болсон байна.

Энэ жил сургуулийнх нь 70 жилийн ойн арга хэмжээ болох юм байна. Тиймээс ангийнхан их, санаачилгатай, идэвхтэй байгаагаа ярилаа.

Дунд ангиас нь эхлэн Э.Баярмаа ангийн дарга байжээ. Тэрээр зарчимч, ангийнхныгаа их нэгтгэж, хичээлээ сайн хийж, цэвэрч байх талаар хэлдэг байсан. Бага ангийн дарга П.Энхжаргал ангийнхныгаа их сайн чиглүүлж, хичээлээ хийхийг хэлдэг байсан тухай ярилаа.

Ангийн онц сурлагатангууд Э.Эрхэмбаяр, Д.Сайнзаяа нар, урлагийн тэргүүн Б.Энхгэрэл байсан гэнэ. Спортоор Энхтайван ангийнхныгаа манлайлж байж. Тэрээр хүндийн өргөлтийн нийслэлийн аварга болж байжээ. Ангиас Б.Доржсүрэн, Б.Болормаа нар гэр бүл болж, гурван охин, нэг хүүтэй болсон гэнэ. Энэ жил 14 дүгээр сургуулийн 70 жилийн ой болж байгаатай холбогдуулан олон арга хэмжээ болж байгаа аж. Энэ хүрээнд сургуулийн сагсан бөмбөгийн тэмцээнд бүх төгсөгчдөө он оноор нь хүлээн авч уулзжээ. Волейволын тэмцээн зохион явуулсан. Ангийнхан тус арга хэмжээнд 1997 оны төгсөлт гэж оролцож, шилдэг хөгжөөн дэмжигчид гэсэн шагналыг авсан аж. Үүгээрээ төгсөлтийнхөн дундаа хамгийн үлгэр жишээ, эв нэгдэлтэй анги гэдгээ харуулжээ.

ЭХЭМҮТ-ийн Үргүйдэл, нөхөн үржихүйн төвийн эрхлэгч, андролог эмч М.Пүрэвтогтохтой ярилцлаа.

---

-Дэлхийн олон оронд жил бүрийн дөрөвдүгээр сарын 21-27-нд Үргүйдлийн талаарх мэдээлэл мэдлэг олгох зорилгоор олон нийт болон энэ талын асуудалтай гэр бүл, нийгэмд чиглэсэн үйл ажиллагаануудыг зохион байгуулдаг. Манай улсын хувьд энэ өдрүүдэд ямар арга хэмжээ зохион байгуулах вэ?

-1989 оноос хойш “Үргүйдлийн долоо хоног”-ийг дэлхийн ихэнх улс орнууд олон үйл ажиллагаа зохион байгуулж ирсэн. Монгол Улс урьд нь албан ёсоор ямар нэг арга хэмжээ зохион байгуулж байсан удаагүй. Харин өнөө жилээс эхлэн манай төвийн хамт олон бусад үргүйдэл, нөхөн үржихүйн төвүүдээ уриалан үргүйдлээс урьдчилан сэргийлэх нийгмийн эрүүл мэндэд зориулсан мэдээлэл, сурталчилгааны ажлыг зохион байгуулахаар төлөвлөж байна. Тиймээс энэхүү ярилцлагаараа дамжуулж үргүйдлийн тусламж үйлчилгээний талаар зарим мэдээллийг өгье.

-Дэлхийн хэмжээнд үргүйдэл хэдэн хувьтай байна вэ. Монгол Улс ямар түвшинд байдаг юм бол?

-Үргүйдэл нь дэлхий нийтээрээ анхаарал татсан асуудлын нэг яах аргагүй мөн. ДЭМБ-аас энэ тал дээр олон төрлийн судалгаа, шинжилгээний ажлуудыг тогтмол явуулсаар ирсэн. Сүүлийн арав гаруй жилийн судалгааны дүнгээс харахад дэлхий дахинд үргүйдэл нэмэгдээгүй. Нэгэн хэвийн тогтвортой байгаа нь судалгааны дүнгээс харагдаж байна л даа. Ер нь олон улсын хэмжээнд нийт гэр бүлийн 12-16 хувь нь үр хүүхэдтэй болоход асуудалтай байна гэсэн судалгаа байдаг. Монголд энэ асуудал нийт гэр бүлийн 12 хувьд нь тулгамдаж байна.

-Үргүйдлийн гол шалтгаан нь юу юм бэ. Хосуудын хувьд эрэгтэйгээсээ болж байна уу, эмэгтэй талдаа зонхилдог уу?

-Үргүйдэл нь олон хүчин зүйлээс улбаатай. Ерөнхийдөө хүний биеийн ямар нэг эмгэгүүд нөлөөлдөг л дөө. Жишээлбэл, бодисын солилцооны өөрчлөлтүүд, бамбай булчирхайн эмгэг, цусан дахь сахарын хэмжээ их байх зэрэг нь үргүйдэлд хүргэх үндсэн шалтгаануудын нэг болдог. Монголын хувьд хүн амын нөхөн үржихүйн насныхны дундах бэлгийн замын халдварт өвчний тархалт элбэг байгаагаас үргүйдэл нэмэгдэх хандлагатай байна. Мөн монголчуудын гэрлэх дундаж нас харьцангуй орой болсон. Өмнөх нийгэмд ихэвчлэн оюутан ахуй насандаа гэр бүлээ зохиодог байсан бол сүүлийн үед залуус маань сургуулиа төгсч, боловсрол эзэмшиж, нийгэмд эзлэх байр сууриа бэхжүүлсний дараа гэрлэх шийдвэр гаргаж байна шүү дээ. Үүнээс болж үргүйдэл ихсэх хандлага байна уу гэж ажиглагдаж байгаа. Учир нь 20 настай залуус, 30 гаруй насныхныг харьцуулахад хүүхэдтэй болох боломж их зөрүүтэй байдаг. Хүний нас нэмэгдэх тусам үр тогтоох чадвар нь буурдаг гэсэн үг.

Хүйсийн хувьд үргүйдэл эрэгтэй, эмэгтэй талаасаа 40, 40 хувийн хамаатай. Үлдэж буй 20 хувь нь хоёулангаас нь шалтгаалж байгааг олон улсын судалгааны дүн харуулж байна.. Тодруулбал, тэдний аль, аль нь орчин үеийн анагаах ухааны хөгжлийн түвшинд хүрсэн бүх төрлийн шинжилгээгээр үр тогтоох чадвар нь эрүүл байх тохиолдлууд бий. Ийм хүмүүс нийт үргүйдэлтэй гэр бүлийн 20 орчим хувьд нь байдаг гэсэн үг. Гэвч яагаад хүүхэдтэй болж чадахгүй, шалтгаан нь тодорхойгүй гэсэн ангилалд багтаад байна вэ гэвэл анагаах ухаан тэдгээр гэр бүл юунаас болж үргүйдэлд хүрэв гэдгийг оношилж чадахгүй байгаатай холбоотой юм.

-Хосууд хэдий хугацаанд хүүхэдтэй болохгүй байвал эмнэлэгт хандах ёстой вэ. Үргүйдэл нь удамших тохиолдол байдаг уу?

-Нэг жилээс дээш хугацаанд ямар нэг хамгаалалтгүй бэлгийн харилцаанд ороод байгаа хэрнээ жирэмсэн болохгүй байвал эмнэлэгт хандах хэрэгтэй. Эрэгтэй, эмэгтэйн алинд нь асуудал байгааг оношлуулж, эмчилгээнд орно. Ямар нэгэн илэрхий шалтгаан байхгүй бол үр цацах эмчилгээнд ордог л доо. Энэ эмчилгээг 4-6 удаа хийгээд амжилтгүй байвал үр шилжүүлэн суулгана.

Үргүйдэл удамшдаггүй гэж ойлгож болно. Гэхдээ зарим тохиолдолд удамшлын эмгэгүүд байдгийг үгүйсгэхгүй. Жишээлбэл, эмэгтэйн өндгөвчний, эрэгтэйн төмсөгний хөгжил нь сул байвал үрийн шингэн болон өндгөн эс ялгарахгүй. Ийм хүмүүс цаашаа үр удмаа дамжуулах боломжгүй байх нь бий.

-Үргүйдлийн асуудлыг манай улсын хувьд хэрхэн шийдэж байна. Эмчлгээний ямар аргуудыг нэвтрүүлээд байна вэ?

-Одоогоос 40 гаруй жилийн өмнө Английн эрдэмтэд үр шилжүүлэн суулгах эмчилгээгээр анхны хүүхдийг төрүүлсэн байдаг. 1978 оны долдугаар сард төрсөн Луйза Жой Браун өнөөдөр ээж болсон байгаа. Үүнээс хойш дэлхий дахинд үр шилжүүлэн суулгах эмчилгээгээр таван сая хүүхэд мэндэлсэн. Үр шилжүүлэн суулгах эмчилгээний хэд хэдэн арга байдаг. Энэ бүх аргыг манай улсад хувийн эмнэлгүүд 2010 оноос нэвтрүүлсэн. Одоогийн байдлаар Улаанбаатар хотод үргүйдэл, нөхөн үржихүйн таван эмнэлэг үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Үүний нэг нь манай төв. Бүгд орчин үеийн тоног төхөөрөмжөөр хангагдсан. Бэлгийн эс, үр хөврөл хөлдөөх, гэсгээгээд суулгах гэх мэт дэлхийн түвшинд хүрсэн эмчилгээг цогцоор нь хийж байгаа. Мөн зарим тохиолдлын эмгэгүүдийг эмийн болон мэс заслын эмчилгээгээр эмчилж байна.

-Улсын эмнэлгийн хувьд хувийн эмнэлгээс ялгаатай тал нь юу вэ?

-Эрүүл мэндийн даатгалын системээр үйлчилж байгаа. Хувийн эмнэлгийн өндөр өртөгтэй эмчилгээнд хамрагдаж чаддаггүй хүмүүс манай төвд хамрагдах боломжтой. Эерэг тал нь санхүүгийн хувьд үйлчлүүлэгчдэд ээлтэй ч ачаалал ихтэй байдаг даа.

-Та үргүйдлийг эмийн болон мэс заслын эмчилгээгээр эмчилж байгаа талаар дурдсан. Энэ тухай тодруулахгүй юу?

-Орчин үед үргүйдлийг эмчлэх эмчилгээ эрчимтэй хөгжиж байгаа. Хамгийн эхний эмчилгээ гэхэд үрийн шингэн,эр бэлгийн эсийн тоо, хөдөлгөөн, чанарыг сайжруулж үр тогтоох чадамжийг нэмэгдүүлэх зорилгоор олон төрлийн биологийн идэвхт бодис, витаминууд эмчилгээнд нэвтрээд байна. Олон улсын хэмжээнд энэ зорилгоор хэрэглэдэг маш олон төрлийн бэлдмэлүүд ч худалдаанд гарсан байдаг. Эдгээрээс Германд үйлдвэрлэж, олон улсын чанарын шаардлагыг хангасан “Фертило форте” зэрэг бэлдмэл эр бэлгийн эс, үрийн шингэний үзүүлэлтүүдийг сайжруулж байгаа нь ажиглагдсан.Фертило форте нь дан ганц үргүйдэлтэй ч биш, эрүүл мэнддээ анхаарсан бүх насны эрчүүд ууж болохоор олон чухал амин дэмүүд агуулсан байдаг. Цаашлаад илүү хүнд тохиолдолд бэлгийн эс үүсэхийг идэвхжүүлэх зорилгоор антиэстерогений нөлөөтэй кломифен цитрат эмийг 3 сар түүнээс дээш хугацаагаар хэрэглэдэг. Төвийн гаралтай үргүйдлийн үед цэлмэнгийн гонадотропиний болон цэврүү идэвхжүүлэх дааврын бэлдмэлийг тарихаар хэрэглэдэг. Дээрх эм, бэлдмэлээр хийсэн эмчилгээний тусламжтайгаар олон гэр бүр аз жаргалаа өлгийдөн авсан байгаа. Эдгээр эм, бэлдмэлийг зөвхөн мэргэжлийн эмчийн хяналтад орж хэрэглэх хугацаа, тунг тохируулж хэрэглэх нь зүйтэй.

Хүний нас нэмэгдэх тусам үр тогтоох чадвар буурдаг гэдгийг судлаачид тогтоосон байдаг. Тэгэхээр заавал энэ талын асуудалтай ч биш, эрүүл ялангуяа хүүхэдтэй болохоор төлөвлөж байгаа бол аль болох эрт хүүхэдтэй болох нь зохимжтой, мөн эр, эм бэлгийн эсийн чанар, үр тогтоох чадамж нэмэгдүүлдэг эрүүл мэндийн бүтээгдэхүүнүүдийг хэрэглэхийн давуу талыг мэддэг, эмч нар ч энэ талын зөвлөгөөг сайн өгдөг байх шаардлагатай байна. Үргүйдэл нь ганцхан тухайн асуудалтай гэр бүл, энэ талын нарийн мэргэжлийн эмч нарт хамаатай асуудал биш юм. Бүх нийтээрээ л үргүйдлээс урьдчилан сэргийлэх мэдлэгтэй байх хэрэгтэй байна.

Харин мэс заслын эмчилгээний хувьд эрэгтэй үргүйдэл дээр аваад үзье л дээ. Төмсөгний шалтгаант үргүйдэл нь дотроо хоёр янз байдаг. Битүүрлийн болон битүүрлийн бус гэж ангилдаг. Гэмтэл юм уу бэлгийн замын халдвараас болоод үр дамжуулах суваг нь битүүрсэн үед мэс заслын эмчилгээ хийгээд эр бэлгийн эсийг нь авдаг. Энэ бол үр дүн сайтай эмчилгээ. Бид үүнийг бүрэн шийдэж чадсан байгаа. Тэгвэл битүүрлийн бус шалтгаан гэхээр төмсгөнд эр бэлгийн эс үүсэхгүй, эсвэл маш бага хэмжээгээр үүсч байгаа тохиолдлыг хэлдэг. Энэ нь эрэгтэйчүүдийн үргүйдлийн тулгамдсан асуудал юм. Үүнийг хэрхэн шийдэх вэ гэдгээр нь тухайн улсын үргүйдлийг эмчлэх түвшинг хэмжиж болно.

-Эмчилгээний үр дүн ямар байдаг вэ?

-Ер нь олон улсын дунджаар үр шилжүүлэн суулгах эмчилгээний 30 орчим хувь нь амжилттай болдог гэсэн судалгаа бий. Хөгжлөөрөө тэргүүлдэг АНУ гэхэд 400 гаруй нөхөн үржихүйн төвтэй. Тус улсын 2015 оны статистик мэдээг харахад жилд дунджаар 200 мянга орчим цикл үр шилжүүлэн суулгах эмчилгээ хийдэг юм билээ. Үүний 30 орчим хувь нь амжилттай үр тогтдог гэсэн. Зарим улс 40, 50 хувьд хүрсэн тохиолдол ч байдаг. Монголын тухайд 27, 28 хувьтай байна. Зарим Европын орнуудад 21,22 хувьтай ч байгаа. Манай улсын хувьд дэлхийн дундаж түвшинд ойр яваа нь эмчилгээний үр дүн ямар байдгийг харуулж байна шүү дээ.

-Үр шилжүүлэн суулгах эмчилгээний өртөг өндөр байдаг нь ямар учиртай юм бэ?

-Энэ эмчилгээнд хэрэглэгдэж байгаа урвалж бодис, нэг удаагийн хэрэглэгдэхүүний өртөг өөрөө өндөр л дөө. Урвалж бодисын хувьд үнэд хүргээд байдаг шалтгаан нь хэрэглэх хугацаа нь маш хурдан дуусдагтай холбоотой. Хүний биеийн шингэн орчныг хиймлээр үүсгэдэг учраас олон найрлагатай, орчны хүчил шүлтийн хувьд нарийн тохиргоотой байдаг. Ихэнх бодис нь хоёр сарын хугацаанд л хадгалах горимтой. Задалчихвал долоо хоногоос хэтрүүлж болохгүй. Үнэтэй бодисоо нэг хүн дээр задлаад хэрэглэлээ гэхэд дараагийн хүнийг эмчилгээнд ортол хүлээхгүй. Бүгдийг нь хаях болно. Дээрээс нь нэг эмэгтэйгээс арван өндгөн эс авлаа гэхэд үүссэн үр хөврөлийн хоёрыг нь суулгаад үлдсэнийг нь хөлдөөж хадгална. Жилийн турш хадгалахад сар болгоны төлбөр нь нэмэгдээд ерөнхий дүн их болно. Манай төвийн хувьд одоохондоо 150-иад хүний үр хөврөл, бэлгийн эсийг үнэ төлбөргүй хөлдөөж, хадгалж байгаа.

Монгол Улс маань хүн амынхаа өсөлтийг дэмждэг орны хувьд үр шилжүүлэн суулгах, үргүйдэлтэй холбоотой тусламж үйлчилгээг бүхлээр нь даатгалын системд хамруулах нь үр шилжүүлэн суулгах эмчилгээнд хамрагдаж чадахгүй байгаа хүмүүст том боломж олгоно. Тэр хэрээр үр хүүхэдтэй болохыг хүссэн айл өрх, хосуудын хүсэл мөрөөдөл биелж, хүн амын тоо ч өсөхөд нөлөөлнө. Тиймээс шийдвэр гаргагчид маань үр шилжүүлэн суулгах, үргүйдэлтэй холбоотой тусламж үйлчилгээг бүхлээр нь даатгалын системд хамруулж өгөөсэй гэж хүсэх байна.

Цагдаагийн ерөнхий газрын Бүртгэл хяналтын төвийн мэргэжил, хяналтын тасгийн дарга, дэд хурандаа Ж.Баярсайхантай ярилцлаа.

---

-Сүүлийн үед жолооны үнэмлэхийг тасралтгүй хэвлэхээ больж, түр үнэмлэх хэвлэж байгаа гэх юм. Энэ нь юутай холбоотой юм бэ?

-Жил болгон жолооны үнэмлэхийн бэлдэцийн хувь хэмжээ гэж гардаг. Тоон хэмжээнд багтааж, худалдан авах ажиллагаа буюу тендер зарлагдаж, үнэмлэх гардаг. Тендерийн үйл ажиллагаа тусгай хуулиар зохицуулагддаг. Тиймээс тэрхүү журмын дагуу явагдсан. Явагдаж байх хугацаанд тендерт оролцож буй байгууллагуудын хооронд маргаан үүссэн. Нэг нэгнийгээ үгүйсгэх байдал зэргээс шалтгаалж, хэрэг нь шийдэгдэхгүй, шүүхийн шатанд явсаар байгаад өнгөрсөн оны арваннэгдүгээр сард бүх зүйл нь эцэслэн шийдэгдсэн юм. Одоо тухайн шалгарсан компанитайгаа гэрээ контракт байгуулж, бэлдэц нийлүүлэх түвшинд явж байна гэсэн үг.

-Тендер зарласнаар ямар компани жолооны үнэмлэх хэвлэхээр болсон бэ?

-Өнгөрсөн оны сүүлээр “Мөнхийн үсэг” компани шалгарсан. Жолооны үнэмлэх хэдэн ширхэг хэвлэгдэх вэ гэдэг тоо судалгаа гарсан. Одоо хүлээгдэж буй, хэвлэгдээгүй 50 мянга гаруй үнэмлэх бий. 2017 онд 150 мянган үнэмлэх хүлээгдэж байсан. Өнгөрсөн онд хэвлэлтийг жигд явуулсан. Гэхдээ Хууль зүйн сайдын тушаалаар хэсэг хугацаанд түр үнэмлэх олгогдсон юм. Түр үнэмлэхийг гурван сарын хугацаатай олгосон. Өөрөөр хэлбэл, түр үнэмлэхтэй болсон хүмүүс Бүртгэл хяналтын төв дээр ирж, гурав гурван сараар сунгуулаад явж байх бүрэн боломжтой байсан. Ямар нэг үнэ төлбөргүй үйлчилгээ авч байгаа.

-Авлигатай тэмцэх газарт иргэдээс “Жолооны үнэмлэхийн хэвлэлт яагаад удаж байна вэ. Хяналт шалгалт явуулж өгнө үү” гэсэн гомдол ирсэн юм билээ. Энэ хүрээнд шалгалтын ажиллагаа хийгдсэн үү?

-Саяхан Авлигатай тэмцэх газраас жолооны үнэмлэхийн хэвлэлт ямархуу түвшинд явна вэ гэдэгт хяналт шалгалт хийсэн. Яагаад хэвлэлт удааширсан бэ гэдгийг шалгасан. Манайх холбогдох бүхий л зүйлсийг үзүүлсэн. Ямар нэг зөрчил илрээгүй. Хамгийн гол нь иргэдийг хэрхэн хүлээлтгүй болгож, үнэмлэх хурдан хэвлэх вэ гэдэг талаар ярилцсан. Авлигатай тэмцэх газраас заавар, зөвлөмж өгч, хэлэлцүүлэг зохион явуулсан.

-Авлигатай тэмцэх газартай хамтарч хэлэлцүүлэг зохион явуулсан гэлээ. Хэлэлцүүлгээр жолооны үнэмлэх хамгийн хурдан хэвлэж байх ямар арга шийдэлд хүрэв?

-Өнгөрсөн оных шийдэгдсэн. Харин энэ оны жолооны үнэмлэхийн бэлдэцийг байгууллагын нууц буюу төрийн нууц гэдэг зүйлд авч үзэж магадгүй. Ингэхээр шууд худалдан авна. Нэг ёсондоо Цагдаагийн ерөнхий газар бие дааж, шууд худалдан авалт хийх асуудал яригдсан юм. Үүний зөвлөмж, заавар нь бүх шатанд очсон. Тэгэхээр энэхүү журам хэрэгжвэл ямар нэг маргаан үүсэх нөхцөл байдал байхгүй болно. Мөн Авлигатай тэмцэх газар, Засгийн газраас цахимжуулах түвшин рүү орох шаардлагыг тавьсан. Жолооны үнэмлэхийг бид цахимжуулах түвшин рүү ойртуулахад “Монгол шуудан” компанитай хамтарч ажиллахаар болсон. Ингэвэл иргэд өөрсдөө хамгийн ойр шуудангийн салбараас жолооны үнэмлэхээ авч болно гэсэн үг. Журамд тухайн иргэн биеэрээ ирж, жолооны үнэмлэхээ захиалах ёстой гэсэн зүйл заалттай. Тухайн иргэн гарын үсгээ зурж, баримтжуулж, шуудангийн салбаруудаар захиалах арга хэлбэрийг эрэлхийлж байгаа юм. Иргэд тодорхой төлбөр төлөөд “Монгол шуудан”-гаас гэр, ажлын баталгаат хаягаар хүргүүлж авах боломжтой болно. Цаашид “Монгол шуудан” компаниар дамжуулж захиалга авдаг болох судалгаа хийж байгаа. Энэ одоохондоо шийдэгдээгүй. Нэг асуудал тулгарсан. Бэлэн бус торгуулийн журам гэж бий. Энэхүү журамд тээврийн хэрэгслийн бүртгэл, жолооны бүртгэл явагдах үед бэлэн бус торгууль төлүүлэх ёстой гэсэн зүйл заалт байгаа. Энэхүү заалтыг хэрэгжүүлэх ёстой. Тухайн иргэн “Монгол шуудан” компаниар дамжуулж, жолооны үнэмлэхийн захиалга өгөхөд торгуулийн системийг хэрхэн шүүж, иргэнээр төлүүлэх вэ гэдэг тал дээр ярилцаж байна. Энэ асуудал шийдэгдвэл “Монгол шуудан” компаниар дамжуулж, 21 аймагт, нийслэлийн шуудангуудаас захиалга авах бүрэн боломжтой болно. Үүнийг ажил хэрэг болгохоор бусад хамтарч ажиллах байгууллагуудтайгаа ярилцаж, ямархуу загвараар байх вэ гэдгийг хэлэлцэж байгаа юм.

-Жолооны үнэмлэхийг илүү боловсронгуй болгохын тулд хэрхэн ажиллаж байна?

-Жолооны үнэмлэх дотроо агуулж буй мэдээллийн хувьд өргөн цар хүрээг хамардаг. Гэхдээ иргэний бүртгэл, мэдээллийг суулгаж өгөхөд учир дутагдалтай. Тухайн газруудтайгаа ярьж, хэлэлцэж байж ойлголцох хэрэгтэй. Хугацаа шаардагдах байх.

-Жолооны үнэмлэхтэй холбоотой ачаалал юун дээр төвлөрдөг юм бэ?

-Жолооны үнэмлэхээ хаяж, гээж үрэгдүүлсэн гэх гомдол их байна. Манай үйлчилгээний заалаар өдөрт 100-200 гаруй хүн үйлчлүүлдэг. “Дүнжингарав”, “Драгон” төвтэй нийлбэл 250-300 болдог. Ийм хэмжээний хүмүүс жолооны үнэмлэхээ хаяж, үрэгдүүлдэг. Тиймээс иргэд өөрсдөө хариуцлагатай байх ёстой. Бичиг баримтдаа хайнга хандахгүй байх хэрэгтэй. Бэлдцийн хүлээлт үүсч байгаа нь иргэдийн хайнга үйлдлээс шалтгаалах нөхцөл заримдаа гардаг.

-Жолооны үнэмлэхийг хэвлэхгүй удаж буйтай холбогдуулан иргэдийг хуурч байгаа тохиолдол гарах болсон гэв үү?

-Сүүлийн үед “Жолоодох эрх сэргээнэ, жолооч болгоно, ангилал ахиулна” гэсэн хуурамч зар мэдээлэл их гарах болсон. Үүнд манай Бүртгэл хяналтын төв мэдээлэл, сэрэмжлүүлгийг иргэдэд хүргэж, Цагдаагийн ерөнхий газрын албан ёсны сайтад байршуулсан байгаа. Бид өнгөрсөн жил “Lexus Нямка” гэж цагдаагийн нэрийг ашиглан залилан хийж байсан этгээдийг илрүүлсэн. Саяхан бүртгэл хяналтын төвд ажилладаг гэж манай байгууллагын нэрийг ашиглаж, иргэдийг хуурсан хоёр этгээдийг саатуулсан. Баянзүрх дүүргийн цагдаагийн хоёрдугаар хэлтэст хүлээлгэж өгсөн. Одоо шалгалтын ажиллагаа үргэлжилж байгаа. Ямар нэг тодорхойгүй сургалтын төв, нэр хаяггүй, албан ёсны биш зар, мэдээнд иргэд хууртаж мөнгөө залилуулж байна. Энэ төрлийн гэмт хэрэг их гарч байгаа. Үүнд анхаарал сэрэмжтэй байх хэрэгтэй. Тухайлбал, “Мөнгөө шилжүүлж, баримтаа үзүүлнэ үү” гэж чатаар холбогддог юм билээ. Иргэд өөрсдөө хөнгөн хуумгай зүйлд итгэхгүй байж, албан ёсны Цагдаагийн ерөнхий газарт хандаж, холбогдож байхыг сануулъя.

Бид түргэн шуурхай үйлчлэх тал дээр тодорхой ажил хийж байгаа. Өмнө нь үнэмлэх захиалснаас хойш тав, долоо хоног хүлээгддэг байсныг багасгасан. Гурван хоногийн дотор асуудлыг шийддэг болсон. Журамд өөрчлөлт оруулсан. Иргэдээс иргэний үнэмлэх, эрүүл мэндийн хуудас гэх зэргээр материалууд шаарддаг байсан. Тэгвэл тухайн хүний мэдээлэл онлайнаар үнэн зөв гарч ирвэл, гурван хоногийн дотор шууд үнэмлэх олгодог болсон. Цагдаагийн ерөнхий газрын Бүртгэл хяналтын төвийн үйлчилгээний заалаар ирж үйлчлүүлэх хэрэгтэй. Үүнээс гадна Нийслэлийн нэг цэгийн үйлчилгээний цэгүүд болох “Дүнжингарав”, “Драгон” гэсэн газруудад жолооны үнэмлэхийн захиалга үргэлжилдэг. Улсын хэмжээнд орон нутгийн 21 аймгийн цагдаагийн газруудад үнэмлэх захиалах ажиллагааг явуулдаг. Мөн иргэдэд түргэн шуурхай хүргэх зорилгоор “Монгол шуудан” компанитай хамтарч ажиллаж байна. Ирэх гуравдугаар сард багтаад жолооны үнэмлэхийн хэвлэлт эхэлчихнэ. Тендерт шалгарсан компани хэвлэлтийн чиглэлээр туршлагатай, олон жил үйл ажиллагаа явуулсан юм. Цаашид хүндрэл гарахгүй байх арга замыг эрэлхийлж, ярилцаж байна.

Цагдаагийн ерөнхий газрын Урьдчилан сэргийлэх хэлтсийн чиглэлийн ахлах мэргэжилтэн, дэд хурандаа Б.Цэнгэлбаяраас зарим зүйлийг тодрууллаа.

---

-Он гарснаар гэр бүлийн хүчирхийллийн хэрэг гарсан уу?

-Он гарснаар Хан-Уул дүүрэгт нөхөр нь эхнэрээ архи, согтууруулах ундааны зүйл хэрэглэсэн байна гэж галын төмөр халааж, биеийг нь хайрсан хэрэг гарсан. Сонгинохайрхан дүүрэгт ээж нь хүүхдийнхээ биеийг таван удаа зүсэж, гэмтэл учруулсан. Налайхад гэр бүлийн хүчирхийллийн шинжтэй хоёр үйлдэл бүртгэгдэж, шалгагдаж байна. Мөн өнгөрсөн сарын 26-нд ээж нь 13 настай хүүхдийнхээ гуяных нь тус газарт хутгалсан хэрэг гарсан. Эдгээр хэргүүдийн шалгалтын ажиллагаа үргэлжилж байгаа. Цагдаагийн байгууллага урьдчилан сэргийлэх чиглэлээр олон талт арга хэмжээ авч байна.

-Өнгөрсөн онд гэр бүлийн хүчирхийллийн улмаас ямар хохирол учирсан бэ?

-Өнгөрсөн онд цагдаагийн байгууллагад 36220 гэмт хэрэг бүртгэгдсэн. Эдгээрээс 1070 нь буюу нийт гэмт хэргийн 0.3 хувь нь гэр бүлийн хүчирхийллийн улмаас үйлдэгдсэн гэмт хэрэг. Үүнийг өнгөрсөн онтой харьцуулахад 16.8 хувиар буурсан үзүүлэлттэй байгаа. Нийт гэмт хэрэгт 791 хүн өртөж, хохирсон. Үүний 92.4 хувь нь эмэгтэйчүүд, 7.2 хувь нь хүүхэд, 1.2 хувь нь эрэгтэйчүүд. Эрэгтэйчүүдээс өндөр настай, халамжид байдаг хүмүүс хохирдог. Өнгөрсөн онд гэр бүлийн хүчирхийллийн шинжтэй 5821 зөрчил шалган шийдвэрлэсэн. Нийт 3680 хүнийг баривчилсан. 74 хүнд 10.7 сая төгрөгийн торгууль оногдуулсан байна.

-Гэр бүлийн хүчирхийлэл гарч байгаа шалтгаан нь юу юм бол?

-Өнгөрсөн онд гэр бүлийн хүчирхийллийн улмаас үйлдэгдсэн нийт гэмт хэргийн 382 буюу 35.7 хувь нь согтуугаар, 63 буюу 5.9 хувь нь эмэгтэй хүн оролцож үйлдэгджээ. Хүчирхийллийн хэрэг даваа, мягмар, пүрэв гаригуудад ихэвчлэн үйлдэгддэг. Ихэнхдээ оройн 22.00 цагаас өглөөний зургаан цагт үйлдэгдсэн байдаг. Нийт гэмт хэргийн 923 буюу 86.4 хувь нь гэр, орон сууцанд гарчээ. Ахуйн хүрээнд үйлдэгддэг. Цоожтой хаалганы цаана нуугдмал үйлдэгддэг. Гэр бүлийн хүчирхийллийг согтууруулах ундааны зүйл хэрэглэсэн үедээ үйлддэг. Мөн гэр бүлийн гишүүдийн хувийн таарамжгүй харилцаа, эдийн засгийн байдал, ажилгүйдэл, хардалт, бусад өмч хөрөнгийн маргаантай нөхцөл зэргээс хамаарч байна. Олон төрлийн шалтгаан бий. Гэр бүлийн амьдрал олон харилцаан дээр тулгуурладаг. Маргаан, зөрчил юунаас ч хамаарсан байж болзошгүй. Үүнийг ухаалгаар шийдвэрлэж чадахгүй байгаа нь гэр бүлийн хүчирхийлэл гарах шалтгаан болдог юм.

-Хүчирхийлэл үйлдсэн этгээдийг гэр бүлийн гишүүнээс нь асууж, санал хүсэлт авч, ял оногдуулсан тохиолдол бий юу?

-Гэр бүлийн хүчирхийллийн дуудлага, мэдээлэл бүрт цагдаагийн алба хаагч очиж, аюулын зэргийн үнэлгээ хийдэг. Аюулын зэргийн үнэлгээ гэдэг нь хохирогчийн амь нас, эрүүл мэндэд учирч болох эрсдэлийг тодорхойлох зорилгыг агуулдаг. Энэ төрлийн гэмт хэрэгт холбогдогчдын 35.4 хувь нь согтууруулах ундааны зүйл хэрэглэсэн үедээ үйлдсэн байдаг. Дуудлага, мэдээлэл хүлээн авсан цагдаагийн алба хаагч эхний ээлжинд согтууруулах ундааны зүйл хэрэглэсэн этгээдэд албадан эрүүлжүүлэх ажиллагааг явуулна. Энэ нь 24 цаг үргэлжилнэ. Ингээд хохирогчийн аюулгүй байдлыг хамгаалах зорилгоор ойр дотны аав ээж, ах дүү, найз нөхдийнх нь хамгаалалтад ихэвчлэн хүлээлгэж, орхидог. Шаардлагатай гэвэл түр хамгаалах байранд байлгана. Нийслэлийн цагдаагийн газрын харьяа түр хамгаалах байр гэж бий.

-Гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдсэн этгээдэд ямар хариуцлага оногдуулж байна вэ?

-Гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдсэн этгээдэд үйлдлийн шинжээс нь хамаарч шийтгэл оногдуулдаг. Тухайлбал, Зөрчлийн тухай хуулийн 5.4-т заасны дагуу албадан сургалтад хамруулж, 7-30 хоногийн хугацаагаар баривчлах шийтгэл оногдуулдаг. Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн 11.7-д заасны дагуу гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдсэн бол зургаан сараас хоёр жил хүртэлх хугацаагаар баривчлах шийтгэл оногдуулдаг. Зөрчил үйлдсэн этгээдийг 7-30 хоног баривчлах шийтгэлийг шүүхээс эцэслэн оногдуулна. Цагдаагийн алба хаагч хохирогчийн мэдүүлэг, зөрчил үйлдэгчийн мэдүүлгийг тус тус авна. Аюулгүй зэргийн үнэлгээ хийнэ. Гэмтэл, бэртэл тогтоогдвол шинжээчийн дүгнэлт гаргуулж, прокурорын хяналттай, шүүхэд хэргийг шилжүүлдэг. Гэр бүлийн хүчирхийллийн улмаас иргэний биед гэмтэл учруулбал, Эрүүгийн хуулийн 11.7-д зааснаар зургаан сараас хоёр жил хүртэлх хугацаагаар хорих ялаар шийтгэдэг. Зөрчлийг гурав буюу түүнээс дээш удаа үйлдвэл эрүүгийн хариуцлага оногдуулдаг.

-Хүчирхийллээс урьдчилан сэргийлэхийн тулд ямар арга хэмжээ авч байна?

-Гарч буй асуудлыг бид хамтарсан багаар шийдвэрлэдэг. Энэ төрлийн гэмт хэргийг хүн амын төвлөрөл ихтэй газарт, 30-39 насныхан үйлдэх тохиолдол их болжээ. Бүрэн дунд боловсролтой, ажилгүй, хувиараа хөдөлмөр эрхлэгч, малчин үйлдэж байна. Бид ухуулга, нөлөөллийн арга хэмжээ явуулсан. Цагдаагийн байгууллага хүүхдийг хамгаалъя гэсэн төслийг хэрэгжүүлэхээр ажиллаж байна. Хүүхэдтэй холбоотой гэмт хэргийг бууруулах, арилгах хүрээнд төрийн болон төрийн бус байгууллагатай хамтран ажиллана. Хүүхэд хохирч буй гэмт хэрэг их гардаг. Үүнд нэлээд анхаарал хандуулж байгаа. Өөр төлөвлөсөн ажлууд бий. Сүүлийн үед эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүс архи, согтууруулах ундааны зүйл их хэрэглэж байна. Үүний зохистой хэрэглээг бий болгох тал дээр анхаарах хэрэгтэй. Мөн гэр бүлийн маргааныг ухаалгаар шийдвэрлэж сурах, хувийн таарамжгүй харилцаа зэргээс урьдчилан сэргийлэх ёстой. Иргэн бүр хүүхэд асран хамгаалах үүргээ ухамсарлах нь зүйтэй юм.

Хүний эрхийн үндэсний комиссын гишүүн, Хууль зүйн ухааны доктор, дэд профессор П.Оюунчимэгтэй ярилцлаа.

---

-Малайз улсад амиа алдсан Ш.Алтантуяад холбогдох шүүх хурал болж байгаа. Энэ талаар тодруулахгүй юу?

-Малайз улсын дээд шүүх дээр талийгаач Ш.Алтантуяад холбогдох Иргэний шүүх хурал явагдаж байна. 2006 онд Малайзын нутаг дэвсгэрт амь насаа алдсан Ш.Алтантуяагийн иргэний нэхэмжлэлийн анхны шүүх хурал болж байгаа юм. Өмнө нь нэг удаа шүүх хурал болсон. Тэр үед тухайн гэмт хэргийг үйлдсэн, аллагад шууд холбоотой гэсэн хоёр хүнийг цаазаар авах ялаар шийтгэсэн байдаг.

-Уг хэргийг үйлдсэн гэх хоёр этгээдийг цаазаар аваагүй байгаа гэж сонссон?

-Аллагыг гүйцэтгэсэн хоёр цагдаагийн алба хаагчдад цаазаар авах ял өгсөн. Гэвч гүйцэтгэл хийгдээгүй. Дараагийн хуулийн процесс үргэлжилсэн. Хоёр алба хаагчийн нэг нь Малайзад, нөгөө нь Австралид байгаа. Малайз улс их сонин тогтолцоотой. Эрүүгийн хэрэг шийдвэрлээд дууслаа гэхэд Хааны архивт ордог юм билээ. Хааны архиваас хэрэг буцаж гарч ирж, сэргээгдсэн тохиолдол огт байхгүй. Талийгаач Ш.Алтантуяатай холбоотой эрүүгийн хэрэг Хааны архиваас гарах зөвшөөрлийг өгч, мөрдөн байцаалтад дахин явагдсан юм билээ. Тэгэхээр Эрүүгийн хэргийн мөрдөн байцаалтын ажиллагаа дахин шийдвэрлэгдэнэ гэсэн үг. Гэхдээ тэр хоёр алба хаагч Иргэний хэрэг дээр ирж, мэдүүлэг өгсөн байгаа.

-Талийгаач Ш.Алтантуяад холбогдох Иргэний нэхэмжлэлтэй шүүх хурал 13 жилийн дараа болж байна гэсэн үг үү?

-Хохирогчтой холбоотой хохирлын нэхэмжлэлийн шүүх хурал анхных нь болж байна. Үндсэндээ аллага болсон өдрөөс хойш 13 жил болж байгаа юм. 13 жил орчмын дараа болж байгаа нь нэлээн эргэлт хийсэн шинжтэй шүүх хурал юм болов уу даа гэж бодогдсон. 2006 онд Малайзын төр засгийн удирдлагуудад алба хашиж байсан хүмүүс энэ хэрэгт холбоотой гэж анх мэдээлэл гарч байсан. Гүйцэтгэгч нар хуулийн байгууллагын хүмүүс байсан. Үүнээс хойш 12 жилийн хугацаанд талийгаачийн аав хохирогчоор тогтоогдож, оролцож байгаа юм.

-Шүүх хурал хэрхэн өрнөж байгаа бол?

-Хуулийн зөвлөгөө өгдөг, шүүх хурлыг төлөөлөн оролцож буй эрхий бүхий байгууллага нь Малайзын хуулийн том компани юм билээ. Аллага болсноос хойш хэрэг дээр ажиллаж байсан хуульч зам тээврийн ослын улмаас амиа алдсан. Түүний хүүхдүүд нь гэрээний дагуу үргэлжлүүлж, шүүх хурал дээр өмгөөлөгчөөр ажиллаж байна. Малайзын хуулийн систем манайхаас тэс өөр. Манайх аливаа хэрэгт мөрдөн байцаалтын ажиллагаа явуулж, прокурор яллах дүгнэлт үйлдэж, шүүх хурал дээр очиж, яллагч, өмгөөлөгч, шүүгч гурав байж хэргийг шийдвэрлэдэг. Малайзад болж буй шүүх хурал хоёр, гурван өдөр үргэлжлэхгүй. 1-3 сараар ч үргэлжилж болно. Мөн асуудлыг нэг шүүх л шийднэ. Мэтгэлцээний зарчим сонгодог, төгс хэлбэрээр явж байж, тухайн хүмүүсийн асуудал яригддаг. Иргэний шүүх хурал мөртлөө эрүүгийн шүүх хуралтай адил мэдүүлгүүд авагддаг юм билээ. Манай улсад бичмэл хуулийг хэрэглэдэг. Хуулийн гаргалгаа болон тухайн хүний үйлдэл ямар зүйл заалттай нийцэж байгаагаар нь хэргийг шийддэг. Малайзад хэдэн арван жилийн өмнө болсон хэргийг тодорхой бодит кейс дээр тулгуурлаж, шийдвэрээ гаргадаг юм байна. Тэгэхээр өмгөөлөгчийн баг таваас арван хүний бүрэлдэхүүнтэй оролцож байна. Хариуцагчийн тал адилхан. Малайзын Засгийн газрыг өмгөөлж, өмгөөлөгч нар оролцож байгаа юм.

-Уг хэрэг хоёр орны Засгийн газрын хүрээнд яригдах болсон шүү дээ?

-Яагаад Засгийн газартай холбоотой асуудал яригдсан бэ гэхээр тухайн үеийн Малайзын төр засгийн удирдлагад байсан хүмүүс уг аллагатай шууд холбоотой гэж Эрүүгийн хэрэг дээр анх мэдүүлсэн байдаг. Тиймээс хохирлын нэхэмжлэлтэй шүүх хурал болж байна. 13 жилийн хугацаанд анх удаа иргэний нэхэмжлэлтэй холбоотой асуудлыг шийдэх чухал шүүх хурал юм. Иймээс манай улсаас олон хүний бүрэлдэхүүнтэй оролцож байгаа. Тухайлбал, Гадаад харилцааны яам, Хууль зүй, дотоод хэргийн яам, Хүний эрхийн үндэсний комисс, хохирогч, гэрч нар гэсэн төлөөллүүд явсан. Талийгаачийн аав С.Шаарийбуу албан ёсны хохирогчоор оролцож байна. Талийгаачийн хүү явсан. 12 жилийн дараа хохирлын асуудлыг шийдэх шүүх хурал гэдэг бол их том ахиц. Мөн хуулийн болон төрт ёстой, хууль эрх зүй үйлчилдэг улс оронд цаг хугацаанаас үл хамаарч, шийдвэр гаргах, асуудлыг шийдэх зориг гарч байна гэж ажиглалаа. Үнэн, шударга ёс, хууль ёс гэж байдаг бол уг асуудал заавал шийдэгдэх ёстой.

-Талийгаачийн аав С.Шаарийбуу гуайтай танай байгууллага байнгын хамтарч ажиллаж байсан уу?

-Өнгөрсөн 12 жилийн хугацаанд С.Шаарийбуу гуайтай байнга холбоотой ажиллаж байсан. Талийгаач Ш.Алтантуяагийн хэрэг дээр ажлын хэсэг байгуулж байсан. Ажлын хэсгээр Гадаад харилцааны яам, Хууль зүй, дотоод хэргийн яам, Хүний эрхийн үндэсний комиссын төлөөллүүд хоёр удаа хуралдсан. С.Шаарийбуу гуай хохирогч шүү дээ. Тэрээр хүний тэсвэр тэвчээр гэж ямар агуу зүйл вэ гэдгийг харуулж байна. Үнэн, шударга байдлын төлөө тэмцсэний эцэст ямар нэг эерэг үр дагавар заавал гарах ёстой юм. Үүнийг С.Шаарийбуу гуай хүлээж байгаа. Тэмцэгчийн хувьд яах аргагүй л үнэнч тэмцэгч. Үнэхээр тууштай. Тэрээр боловсролтой, аливаа зүйлийн төлөө тууштай тэмцдэг. Хэргийг шийдвэрлэх байдал нааштай гарах байх гэсэн итгэл хүн бүрт бий.

-Манай улсын зарим иргэн гадаадад амьдарч, ажилладаг. Тэдний аюулгүй байдлыг хангахын тулд юу хийх хэрэгтэй вэ?

-Тухайлбал, манай улсаас Малайз улсад суугаа элчин сайдын яамгүй. Тэнд өргөмжит консултай. Тайландын Бангкок элчин сайдын яам Малайзыг хамардаг. Тиймээс шүүх хурал дээр Бангкокын Элчин сайдын яамны консул ирж оролцсон. Элчин сайд яамдтай, Өргөмжит консултай газарт Монгол хэмээх нэрийг авч яваа хүмүүс тэнд оршин сууж байгаа хүмүүсийнхээ эрхийг хамгаалах ёстой. Мөн тэнд оршин сууж буй иргэдэд тухайн улс орны хууль, тогтоомжийг өөрсдийнх нь үүрэг мэт ойлгуулж сурталчлах хэрэгтэй. “Усыг нь уувал, ёсыг нь дагана” гэсэн зүйр үг бий. Мэдээлэлтэй байх хэрэгтэй. Иргэдийнхээ төлөө эрхийг нь хамгаалах үүрэгтэй.

-Саяхан цэрэг амиа алдсан. Хэргийн мөрдөн шалгах ажиллагаа үргэлжилж байгаа. Талийгаачийг зодуулсан байж болзошгүй гэсэн. Энэ хэрэгт хүний эрх хэрхэн зөрчигдсөн байна вэ?

-Цэвэр гэмт хэргийн асуудал юм болов уу. Цэргийн дүрмүүд гэж бий. Цэргийн сахилгын дүрмийг сайтар биелүүлэх хэрэгтэй. Тухайн хүний биед гэмтэл учирч, амиа алдсан тохиолдолд эрүүгийн хэрэг болно. Цэрэг армийн асуудалд эрүү, шүүлт, сахилгын зөрчлүүд дээр маш их нарийн ажиллагаа хийгддэг. Цэрэг, армийн байгууллага хаалттай байдаг. Бид 2006 онд шалгалт хийж байсан. Тэгэхэд анги нэгтгэлүүдийн дунд дүрмийн бус харилцаа хавтгайрсан шинжтэй байсан. Одоо янз бүрийн асуудал гардаг юм билээ. Тиймээс тухайн ангийн захирагч, удирдах албан тушаалтнууд хамгийн түрүүнд ухамсартай байхад суралцах ёстой гэж бодогддог. Хариуцлага хүлээнэ гэдгээ тэд ойлгох хэрэгтэй.

-Сүүлийн үед өндөр албан тушаалтнууд авлигын хэрэгт холбогдлоо гэснээр олон хүнийг баривчилсан. Зармыг нь сулласан. Энэ талаар тайлбар хэлэхгүй юу?

-Төр гэмт хэрэг үйлдсэн байж болзошгүй гэж сэжиглэж буй хүнээ төрийн хамгаалалттай байранд оруулаад байна гэсэн үг. Хамгаалалттай байранд өвдөх, үхэх, өлсөх зэрэг асуудал байж болохгүй. Үүнийг төрийн нэрийн өмнөөс үүрэг гүйцэтгэж байгаа ажилтнууд, алба хаагчид хангаж ажиллах ёстой. Төрийн хамгаалалттай байранд байна гэдэг бол тухайн хүн эрхээ төрд өгчихөж байна гэсэн үг. Тиймээс нэг талаар иргэн, төр хоёрын харилцаа тэнд явж байна л даа. Төр ямар нэг байдлаар хүний эрхийг зөрчигч болчихдог. Иймээс зөрчлийг гаргуулахгүй, зөрчлөөс хамгаалахын тулд хамгаалалттай байранд оруулдаг. Олон улсын хүний эрхийн гэрээ конвенцуудын заалт бол төрөөс гаргаж буй хүчирхийллээс тухайн гэмт хэрэгт сэжиглэгдэж байгаа иргэний эрхийг хамгаалахын тулд зохицуулалтын механизм явагдаж байна гэсэн үг. Хуулийн хүрээнд шийдвэрлэгдэх асуудал. Мөн манай байгууллага хүүхдийн хүчирхийлэл, эмэгтэйчүүдийн эрхийг хамгаалах чиглэлээр нэлээд ажилласан.

Цагдаагийн ерөнхий газрын Мөрдөн байцаах албаны хулгайлах гэмт хэрэг мөрдөн шалгах хэлтсийн ахлах мөрдөгч, дэд хурандаа Б.Энхбаттай ярилцлаа.

---

-Хулгайлах гэмт хэргийн нөхцөл байдал ямар байна вэ?

-Өнгөрсөн оны байдлаар 36 мянган гэмт хэрэг бүртгэгдсэн. Үүнээс 12300 нь хулгайн гэмт хэрэг юм. Энэ нь нийт гэмт хэргийн 34 хувийг эзэлж байна гэсэн үг. Өмнөх жилүүдтэй харьцуулахад жил ирэх тусам хулгайн гэмт хэрэг нэмэгдэж байгаа. Гэмт хэргийн гаралтад эдийн засаг, хүн амын суурьшил, ядуурал, хуулийн өөрчлөлт зэрэг олон хүчин зүйлс нөлөөлдөг. Хохирогчийн буруутай үйлдлээс ч болдог. Иргэдийн өмчийн, халаасны хулгай ихэссэн байна.

-Халаасны хулгайн гэмт хэрэг юунаас болж ихэсч байна. Цагдаагийн байгууллага хулгайчидтай хэрхэн тэмцэж байгаа юм бэ?

-Халаасны хулгайн гэмт хэргийн гаралт 2016 онд 500, 2017 онд 800, 2018 онд 1900 тус тус үйлдэгдсэн байна. Өнгөрсөн онд 55 хувиар огцом өссөн. Орон байрны хулгайн гэмт хэрэг өссөн. Хэн нэг этгээд орон байранд хууль бусаар нэвтрээгүй бол халааснаас орхигдсон, гээгдсэн зүйлийг авч явсан бол Зөрчлийн хуулийн дагуу шийтгэж байгаа. Гаргасан зөрчил нь хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээнд хүрэхгүй хохиролтой бол Зөрчлийн хуулиар торгуулийн арга хэмжээ авдаг. Аливаа эд хөрөнгийг алдсан, алдаагүй хамаагүй орон байранд хууль бусаар нэвтэрсэн бол гэмт хэрэг үйлдсэн гэсэн үг.

-Хулгайн гэмт хэрэг үйлдсэн бол хуулиар хэрхэн зохицуулдаг вэ. Хулгайчдыг цагдаагийн байгууллага бүртгээд орхидог юм уу. Цагдаа нар хулгайчдаа таньж, энэ нөгөө хэн байна гэж ярилцдаг юм билээ?

-Эрүүгийн хуулийн 17.1 дүгээр зүйлд хулгайлах гэмт хэргийг зүйлчилж өгсөн. Тус хуулийн тайлбарт “Энэ зүйлийн нэг дэх хэсэгт заасан үйлдлийн улмаас бага хэмжээний хохирол учруулсан бол гэмт хэрэг үйлдсэнд тооцохгүй” гэж оруулсан. Тус хуулийн 2, 3 дахь хэсэгт “Хүн байнга оршин суудаг орон байр, тусгайлан бэлтгэгдсэн байр, агуулах, түүх соёлын эд зүйлтэй холбоотой хохирол учирсан тохиолдолд хамаарахгүй гэсэн байгаа. Өөрөөр хэлбэл, хэн нэг этгээд хулгайн эд зүйлийг байнга амьдралын эх үүсвэрээ болгож байгаа нь тогтоогдвол хорих ялаар шийтгүүлнэ. Хамгийн дээд тал нь 12 жил хүртэлх хугацаагаар ял шийтгүүлэхээр заасан. Ингэж хулгайн гэмт хэргийн нөхцөл байдлыг зохицуулсан. Зөрчил гаргаж, хулгай хийгээд хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээнд хүрэхгүй бол торгоод явуулаад байдаг гэсэн үг биш юм.

-Цагдаа нар өөрсдийн эд зүйлээ алдахаар маш хурдан илрүүлдэг. Харин иргэдийн хулгайд алдагдсан эд зүйлтэй холбоотой асуудлыг удаашруулж шийдвэрлэдэг гэдэг. Энэ талаар тодруулахгүй юу?

-Хохирсон хүн мэдээж хэрэг гомдолтой байдаг. Гэхдээ хулгайн гэмт хэргийг бүртгээд орхичихдог үйлдэл огт байхгүй. Магадгүй тухайн гомдол гаргасан иргэнд “хэргийг орхичихлоо” гэсэн бодол төрж болзошгүй. Өнгөрсөн хугацаанд хэрэг нь илрээгүй байж болно. Цаана нь заавал ямар нэг учир шалтгаан бий гэж бодох хэрэгтэй. Бүх төрлийн хойшлуулшгүй ажиллагаа явагддаг. Өнгөрсөн онд улсын хэмжээнд илрээгүй 21 мянган гэмт хэрэг бий. Үүний 9500 нь хулгайлах гэмт хэрэг юм. Нэг хэрэг дээр нэг мөрдөгч тогтмол ажиллах, олон хэрэг дээр нэг мөрдөгч зэрэг ажиллах нөхцөл байдал бий. Иргэнд хүрч үйлчлэх ажил удаашралтай болох тохиолдол байна. Иргэдэд хэргийнх нь талаар цагдаагийн байгууллагаас хариу ирүүлээд байвал шалгаж байна гэсэн үг. Илрээгүй, ямар нэг сэжүүр таамаг гараагүй тохиолдолд тэр болгон хүнтэй холбогдож амждаггүй юм. Иргэд зав чөлөөтэй цагтаа анхаарал хандуулж, ирж уулзсан ч нээлттэй байдаг. Шинэ хуулийн зохицуулалт болох Эрүүгийн хуулийн 17.1-т зааснаар таны орон байранд халдлага үйлдсэн л бол хохирол жижиг, том нь хамаагүй гэмт хэргийн бүртгэлд орно. Дуудлага мэдээлэл хүргэсэн л бол боломжийнхоо хэмжээнд ажиллаж байгаа гэсэн үг. Хэн нэг этгээдийн хэргийг орхидог үйлдэл байхгүй. Иргэд өөрсдөө үүргээ биелүүлэх ёстой. Хариуцлагатай, ухамсартай байх хэрэгтэй. Эд хөрөнгөө өөрсдөө сайтар хамгаалах нь хамгийн чухал.

-Хулгайн гэмт хэрэг яагаад ихсээд байгаа юм бол?

-Нэг талаараа хулгайн гэмт хэргийг өөгшүүлж буй асуудал ченж нар, ломбардтай холбоотой. Үүнийг таслан зогсоох чиглэлээр ажиллаж байна. Нийслэлийн цагдаагийн газраас стандартыг хэрэгжүүлж байна уу гэдгийг шалгаж байгаа. Эд хөрөнгө барьцаалан зээл авах дүрэм журмын дагуу ажиллах ёстой. Хулгайн эд зүйлийг мэдсээр байж, авч ашигласан, борлуулсан, хадгалсан тохиолдолд мөнгө угаах зүйл ангиар зүйлчлэхээр болсон. Эрүүгийн 18.6 дугаар зүйлд “Мөнгө угаах” гэж оруулсан. Уг хуульд “Гэмт хэргийн улмаас олсон, хөрөнгө, мөнгө, орлого гэдгийг мэдсээр байж, түүнийг авсан, эзэмшсэн, ашигласан, түүний хууль бус үйлдлийг нуун далдлах, гэмт хэрэг үйлдэхэд оролцсон аливаа этгээдэд хариуцлагаас зайлсхийхэд нь туслах зорилгоор өөрчилсөн, шилжүүлсэн бол найман жил хүртэлх хорих ялаар шийтгэнэ. Үүнийг зохион байгуулалттай бүлэглэн үйлдсэн бол 5-12 жил хүртэлх хугацаагаар хорих ялаар шийтгэнэ” гэж заасан байдаг. Цагдаагийн байгууллагын илрүүлэлт сайн явагдаж байгаа. Гэхдээ учир дутагдалтай зүйл бий. Хулгайн гэмт хэргийн тоо нь өсөөд ирэхээр ажиллах хүчний хувьд хомс болсон. Цагдаагийн алба хаагчдын ачаалал нэмэгдэж байна. Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуулиар зарим зүйлийг гэмт хэрэгт тооцохгүйгээр заримыг нь дэлгэрэнгүй, нэг бүрчлэн авч үздэг. Хулгайн гэмт хэрэг дээр гэм буруутай этгээдүүдийг цагдан хорих асуудал учир дутагдалтай байсныг бид нэлээн бодлогын чанартай үйл ажиллагаа явуулсан байгаа. Иймээс одоо хоригдох асуудал чангарсан. Нэг талаараа хулгайн хэрэг багасах байдал ажиглагдсан.

-Хулгайн гэмт хэргийг бууруулахын тулд юу хийх хэрэгтэй байна?

-Хулгайн гэмт хэргийг бууруулахын тулд хуульд өөрчлөлт оруулах саналыг гаргаж явуулсан. Хулгай хийсэн этгээдэд таслан сэргийлэх арга хэмжээ авдаг. Тухайлбал, гадагшаа зорчих эрхийг хязгаарлаж байна. Эд хөрөнгө барьцаалдаг. Хувийн баталгааг авдаг. Тухайн этгээд “Би дуудсан цагт ирнэ. Дахин гэмт хэрэг үйлдэхгүй” гэсэн баталгаа бичдэг. Энэ нь хулгай хийсэн этгээдэд зохимжтой биш. Хулгай хийсэн хүн дахин хулгай хийх магадлал өндөр болчихдог. Судалгаагаар их өндөр хувьтай гарсан. Мөн цагдан хорих үндэслэлүүд хязгаарлагдмал болчихсон. Хулгайчид мөрдөн байцаалтаас оргон зайлсан тохиолдолд хорьдог, цагддаг, эрүү үүсгэдэг зүйл анги байхгүй больсон. Хорих ангиас зугтсан бол дахиад авчирна. 18 сар л хорино. Хугацаа дууссан бол дахин тэр хүн хэрэг хийвэл хорьж болохгүй. 200 гаруй үйлдэлтэй 30 орчим хүн холбогдсон дөрөв, таван жил үргэлжилсэн хэргийг шүүхийн байгууллага тасалсан. Давж заалдах шатны шүүх рүү шилжүүлсэн. Энэ хэрэг удааширч явсаар байгаад хорих хугацаа нь дуусаад гадуур шалгагдах болсон. Үүгээр сөрөг нөлөө үзүүлдэг. Тэд дахиад л гэмт хэрэгт холбогддог. Хулгайн хэргийг богино хугацаанд шийдвэрлэдэг. Хулгайчтай тэмцье гэвэл хулгайчдыг нийгмээс тусгаарлах ёстой. Тэднийг ял эдлээд гараад ирэхэд нь амьдралын боломжийг олгох хэрэгтэй. Тухайлбал, ажил байр бий болгож, зөв замаар мөнгө олох арга замыг нээж өгөх ёстой юм. Их болгоомжтой, бодлогоор хандах асуудал. Гадаадад манай улсын иргэд хулгайн гэмт хэрэг үйлддэг. Солонгост манай улсын нэр хүнд буурсан. Цагдаагийн байгууллагаас урьдчилан сэргийлэх чиглэлээр олон ажил хийсэн. Тодруулбал, “Иргэн та гадаад улсад зорчихдоо хулгайлах гэмт хэрэгт холбогдохоос сэргийлнэ үү” гэсэн сэрэмжлүүлэг хуудас тараасан. Цагдаагийн ерөнхий газрын урьдчилан сэргийлэх хэлтэс, мөрдөн байцаах албаны хулгайн хэлтсээс хуудас боловсруулж, тараасан. “Хулгайчаас сэрэмжилье” гэж иргэдэд ухуулга хийсэн. Иргэд өөрсдөө ухамсартай хандах ёстой. Ихэнхдээ 18-30 насныхан хулгайн гэмт хэрэгт холбогдож байна. Үүнээс урьдчилан сэргийлэхийн тулд бүх нийтийн ухамсартай оролцоо, туслалцаа чухал юм.

Энэ удаагийн “Нэг анги” буландаа 1997-2001 онд Цагдаагийн дээд сургуулийн (Цагдаагийн академи) 4ё бүлгийг төгссөн ангийг онцолж байна. Тус ангийнхныг анх элсэн орж байх үед каринтинд авч явж, нэг сар цэргийн бэлтгэл хийлгэж байжээ. Бэлтгэлээ дуусаад Батсүмбэрийн сангийн аж ахуйн “Үдлэгийн гэгээ” гэх компанид ажил хийж байгаад есдүгээр сарын 1-нд сургуульдаа орж байсан. Анх 28 оюутан элсэн орж, бүгд төгсчээ. Эдний ангийн хүүхдүүдийн тал орчим нь цагдаагийн байгууллагад ажилладаг байна. Бусад нь өөр салбарт, төрийн байгууллагад болон бизнес салбарт амжилттай ажилладаг буй талаараа дурслаа. Цагдаагийн байгууллагад ангиас хамгийн түрүүнд хурандаа цолыг М.Батсайхан хүртжээ. Тэрээр одоо Сонгинохайрхан дүүргийн цагдаагийн нэгдүгээр хэлтсийн даргаар ажиллаж байгаа гэнэ. Өмнө нь Эрүүгийн цагдаагийн албаны даргаар ажиллаж байж. Цагдаагийн ерөнхий газрын Урьдчилан сэргийлэх хэлтсийн чиглэлийн ахлах мэргэжилтэн, дэд хурандаа Б.Чулуунтамир 4ё-гийнх. Мөн Мөрдөн байцаах албаны ахлах мөрдөгч, хошууч Отгон, тус албаны байгаль орчны хэлтэст дэд хурандаа Г.Одхүү, тус албаны хулгайлах гэмт хэрэгтэй тэмцэх хэлтсийн чиглэлийн ахлах мөрдөгч, дэд хурандаа Н.Хайдав нар одоо амжилттай ажиллаж байна. Нийслэлийн цагдаагийн газрын мөрдөн шалгах газрын халаасны хулгайн гэмт хэрэгтэй тэмцэх хэлтэст ахлах мөрдөгч, хошууч Батзаяа, Баянзүрх дүүргийн цагдаагийн гуравдугаар хэлтэст эрүүгийн цагдаагийн тасгийн дарга, дэд хурандаа Батхуяг, тус хэлтэст эрүүгийн мөрдөгчөөр хошууч Д.Өлзийхүү, Замын цагдаагийн албаны ахлах мөрдөгч, дэд хурандаа Б.Алтансүх нар эдний ангийн сэргэлэн хөвгүүд аж.

Ангийн хөвгүүн Б.Эрдэнэтулга “Манай ангиас анх цэргийн гавьяаны одонгоор шагнуулж байсан хүмүүс бол дэд хурандаа Н.Хайдав, Г.Одхүү нар юм. Хурандаа М.Батсайхан алтан гадас одонгоор шагнуулсан. Одоогоор ангийнхан маань ажилласан салбар бүртээ амжилт бүтээлээр дүүрэн явна. Цаашид ч хийж бүтээх амжилт бүтээл ундаршгүй юм. Хөдөө орон нутагт цагдаагийн байгууллагад ажиллаж буй хүмүүс гэвэл Сэлэнгэ аймгийн цагдаагийн газрын Мөрдөн байцаах тасгийн даргаар дэд хурандаа С.Батжаргал, Өмнөговь аймгийн цагдаагийн газарт хэсгийн төлөөлөгч, ахмад Б.Батбаатар, Төв аймгийн Эрдэнэ сум дахь цагдаагийн хэсгийн дарга, хошууч Гантөр нар юм. Дорноговь аймгийн Айраг сум дахь цагдаагийн газарт хэсгийн дарга, дэд хурандаа Ц.Батсайхан долоо хоногийн өмнө цэргийн байнгын тэтгэвэрт гарсан даа. Сүхбаатар аймгийн цагдаагийн газарт хошууч М.Цэрэнноров ажиллаж байна. Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх ерөнхий газрын баривчлах төвд ээлжийн дарга, дэслэгч Тэмүүлэн ажилладаг. Тус газрын харьяа 409 дүгээр хорих ангид хошууч Х.Баяраа ажиллаж байна. Орхон аймгийн Захиргааны хэргийн ерөнхий шүүгч Б.Баттөр ажиллаж байна. Ингэж л сургуулиа төгсөөд ихэнх нь цагдаагийн байгууллагад мөрдөгчөөр ажиллаж, Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх ерөнхий газарт ч шижигнэж явна даа” гэж ярилаа. Эдний ангийн Мэндбаяр Баянзүрх дүүргийн тойргийн нотариатич, Баярхүү Сүхбаатар дүүргийн нийгмийн даатгалын хэлтэст ахлах мэргэжилтэн, Лехсо Иргэний бүртгэлийн төвд хуулийн этгээдийн бүртгэлийн хэлтсийн ахлах мэргэжилтэн гэнэ. Лехсогийн аав нь Улсын начин Дашжамц гэж хүн байсан ажээ. Тээврийн цагдаагийн албаны Төмөр зам дахь хэлтэст, ерөнхий жижүүр Хаянхярваа 4ё-гийнх. Түүний аав нь Хөдөлмөрийн баатар Намхайнямбуу юм байна. Ангийн дэд хурандаа Б.Чулуунтамир даалгаж өгсөн ажлыг ягштал биелүүлж, амжилт бүтээлээр дүүрэн ажилладаг нэгэн юм байна.

Дорноговь аймагт өмгөөлөгч Ж.Хүдэрчулуун, Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэрт хангамжийн хэлтсийн төслийн дарга Д.Мөнхбаатар, “Оюу толгой” ХХК-ийн дэргэдэх Үйлдвэрчний эвлэлийн дарга Ц.Дэлгэрхүү, хувиараа бизнес эрхлэгч Э.Эрдэнэбаяр, Ж.Хишигсүрэн Булган аймагт газар тариалан эрхэлдэг гэдгийг ангийнхан нь хэллээ. Б.Эрдэнэтулга, С.Бямбадорж нар өмгөөлөгчөөр ажиллаж байгаа аж. Ангиас Авлигатай тэмцэх газрын дүн шинжилгээ, үнэлгээний хэлтэст ахлах мэргэжилтэнгээр Ч.Анхбаяр ажилладаг байна. 4ё-гийнхан хот, хөдөө орон нутгаас цуглаж байжээ. Цагдаагийн дээд сургуульд орж, нэгдүгээр курстээ дотуур байранд байсан. Тиймээс ангиараа хичээлээ хийдэг байж. Эдний анги мөрдөн байцаагчийн анги аж. Багш нар нь гэмт хэрэгтэй тууштай тэмцэх, нийгмийн хэв журам сахиулах, шударга байх гэсэн зарчмуудыг сайтар мөрдөж, байхыг сануулдаг байж. Тухайн үед цэргийн дектатур гэдэг зарчмаар хичээллэж төгсчээ. Одоо ч тэрхүү арга барилаараа ажиллаж, шударга тууштай занг эрхэмлэсэн хэвээрээ байгаа гэнэ. 4ё-гийнхан хичээлийн бус цагаар ч гэсэн цэргийн зохион байгуулалттай өнгөрөөдөг байсан хэмээн сонирхууллаа. Хоол идэж, унтаж, босохдоо ч нэг командаар хөдөлнө. Эдний ангийнхан тэргүүлэгч анги байжээ. Аст, спорт, урлаг соёл, нийгмийн ажил, сурлагаараа тэргүүлэгч байж. МУИС, Отгонтэнгэр дээд сургуулийнхантай өрсөлдөж, ур чадвараа сорьдог байж. Мэргэжлийнхээ хичээлээр манлайлж, сурлагаар толгой цохидог оюутнууд байсан ажээ. АНУ-д Үл хөдлөх зуучлалд ангийн Цогтбаатар ажилладаг байна. Гурван залуу Англид арав гаруй ажил амьдарсан гэнэ. Одоо тэд хувиараа бизнес эрхэлдэг. Ангийнхан салбарынхаа чиглэлээрээ бүгд магистр хамгаалж, мэргэжлээ дээшлүүлэн суралцсан байна.

Ангийн Отгон “Ерөнхийлөгчийн зарлигаар Н.Хайдав, Б.Чулуунтамир нар цэргийн гавьяаны одонгоор энгэрээ мялаасан. Алтан гадас одонгоор Батсайхан, цагаан морь тэмдгээр Г.Одхүү, Батхуяг нар шагнуулсан. Эдгээр хүмүүс олон жил тууштай ажилласан, холбогдох гэмт хэргийг шуурхай илрүүлсэн зэрэг арга барилыг сайн хэрэгжүүлж, хөдөлмөрлөж ажилласны үндсэн дээр шагнал авсан юм” гэв. Хөдөлмөрийн хүндэт медаль С.Бямбадорж, Б.Эрдэнэтулга нар хүртсэн. Хууль зүйн тэргүүний ажилтнаар Г.Одхүү, Батхуяг, Отгон, Батсайхан, Эрдэнэтулга нар шалгарчээ. Хууль зүйн яамны цагдаагийн алдар тэмдгийг Отгон, Батхуяг, Батжаргал, Ц.Батсайхан нар хүртжээ. Цагдаагийн гавьяа эдний ангийнхний ихэнх нь хүртсэн байна.

Ангийн багш нь Мэдээлэл технологий багш Батцэрэн гэж хүн байж. Ангийнхныг өдийг хүртэл амжилт бүтээлтэй явах замыг нээж өгсөн хүн бол яах аргагүй “Багш минь” хэмээн тэд бахархаж байв. Эдний ангийнхан ойр ойрхон уулзалт зохион байгуулж, нийтэч, эв нэгдэлтэй, бие биенийхээ жаргал зовлон хуваалцдаг гэдгээ дурслаа.

4ё-гийнхнийг Цагдаагийн дээд сургуульд байхад түрүүч цолтой, ангийн орлогчоор Алтансүх байжээ. Ангийн дарга гэсэн үг. Тэрээр анги хамт олноо атгасан гар шиг нэгтгэж, удирдаж байсан гэдгийг ангийхан нь ярьсан юм. Мөн сурлага, хөдөлмөр, урлаг спортын тэмцээн уралдаанд зохион байгуулалт сайтай бэлтгэл хийлгэдэг байсан гэнэ. Харин тэд төгссөнийхөө дараа ангийн даргаар Бямбадоржийг сонгожээ. Тэрээр анги хамт олноо нэгдмэл болгож, нэг нэгэндээ тусалж, дэмжих, жаргал зовлонгоо хуваалцах агшин бүрийг алгасахгүй зохион явуулж, дэвшилттэй удирдаж байгаа гэдгийг ангийнхан нь хэлэв. Ангийнхан дээд сургуулиа төгсөж, хөдөө орон нутаг, аймгийн төв, сумдад томилолтоор явж, эрүүгийн мөрдөгч төлөөлөгчөөр их ажиллаж байсан гэнэ. Ихэнх нь хөдөө, суманд хэсгийн төлөөлөгчөөр ажлын гараагаа эхэлж, өдийг хүртэл эх орныхоо аюулгүй байдлын төлөө амжилт, мэргэжлээ ахиулан, цагдаагийн байгууллагыг өнгөлж, тууштай зүтгэж яваа гэдэг нь тодорхой харагдсан юм.

Ангийн Б.Чулуунтамир “1997 онд 28-уулаа элсэн орсон сонсогчоос сонгогдсон манай ангийн залуу, хонх цохихоор болов. Тэрбээр Таванцэцэг, эмэгтэй нэртэй юм л даа (инээв). Таванцэцэг маань тэр жилийн хичээлийн анхны хичээлийн хонхыг нийт сургуулийн бие бүрэлдэхүүний өмнө цохиж байсан. Тухайн үед түүнийг гарч ирэхэд сургууль даяараа инээлдэж байсан түүхтэй. Учир нь Таванцэцэг гэж хэлчихээд нэг цэрэг хувцастай банди хонх цохиж байсан болохоор бүгд инээлдсэн. Ийнхүү манай анги анхны хонхоо маш сайн эгшиглүүлсэн болохоор өнөөдрийг хүртэл ангийн хамт олон маань аливаа зүйлсийн анхдагч нар болсон юм. Бүхий л салбарт ур чадвараа сорьж, амжилттай ажиллаж хөдөлмөрлөж явна” гэж ярилаа.

4ё-гийнхан нэгдүгээр курстээ сагсан бөмбөгийн аварга шалгаруулах тэмцээнд оролцож, гуравдугаар курсийн багийг хожиж байжээ. Тухайн үед сургуулийн хамт олноо гайхшируулж, дуулиан болж байсан гэнэ.

Ангийн дарга Бямбадорж “Сүүлийн таван жилийн турш ангиараа Амарбаясгалан хийдрүү очдог болсон. Тэнд очиж, мөргөж сүсэглэнэ. Зарим нь амарч, байгалийн сайхныг үзнэ. Манай ангийнхан идэвхтэй оролцоно. Сэлэнгэ аймагт байдаг Батхуяг, Сэлэнгийн мөрдөн байцаах тасгийн дарга Батжаргал, Өлзийхүү нар зохион байгуулдаг. Тэнд 2017 онд цагдаагийн байгууллагад амжиллтай ажиллаж, шагнал авсан хүмүүстээ бид хүндэтгэл үзүүлсэн. Дурсгалын зүйл гардуулсан. Энэ үйл ажиллагаагаа бид үргэлжлүүлж, бие биенийхээ хөдөлмөрийг урамшуулж, сэтгэлд нь хоногшсон баярт мөчүүдийг үлдээдэг. Цаашид ангийнхныгаа жаргал зовлон хуваалцаж, үргэлж хамтдаа байна” хэмээн онцоллоо.

Энэ удаагийн “Танайд өнжье” булангийн маань зочин Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн Мэдээллийн технологийн хэлтсийн дарга Д.Мөнхзоригийнх. Тэрээр шинэ оны босгон дээр Ерөнхийлөгчийн зарлигаар “Хөдөлмөрийн хүндэт” медаль хүртсэн юм. Д.Мөнхзоригийнх Зайсангийн “Оргил” худалдааны төвийн ойролцоох таван давхар орон сууцанд амьдардаг ажээ. Биднийг гэргий хоёр жаахантайгаа угтав. Эднийх гурван хүүхэдтэй. Гэрийн эзэн Д.Мөнхзориг зоогийн ширээний ард цай уух зуураа “Манайх органик хүнсийг эрхэмлэдэг айл. Гэр бүлээрээ аялал зугаалга, спортод дуртай” хэмээв. Гэрийн эзэгтэй Ц.Ундармаа хүүхдүүдээ танилцуулав. Том хүүг М.Тэмүүлэн, дунд хүүг М.Саян, охиныг нь М.Гэгээ гэдэг юм байна. Нэгдүгээр сургуулийн наймдугаар ангийн сурагч Тэмүүлэн хүү амралтаараа хөдөө өвөөгийнх рүүгээ явжээ. Дунд хүү гурван настай, охин нь таван сар гаруйтай аж. Гэрийн эзний аав Н.Доржсүрэн Өвөрхангай аймгийн Бат-Өлзий сумын уугуул гэнэ. Харин ээж Ц.Адьяасүрэн нь Архангай аймгийн Цэнхэр сумынх. Д.Мөнхзориг “Би хоёр эгчтэй. Аав ээж хоёр маань эмч мэргэжилтэй. Намайг багад эмч нар хөдөө томилолтоор их ажилладаг байлаа. Аав, ээж хоёр Өвөрхангайд хэсэг ажилласан юм. Тэднийг тэнд ажиллах үед нь би төрсөн. Тэнд удаан байгаагүй. 1988 онд аав, ээж хоёр Архангайд очиж суурьшиж, би тэндээ дунд сургуулиа төгссөн. Тиймээс би Архангай нутгийн хүү. Аавын нутаг руу хааяа очдог. Түүх сонирхох дуртай. Аав, ээжийнхээ удам судрыг сайтар судалъя гэж бодоод ном гаргасан” хэмээн ярилаа. Гэрийн эзэн ээжтэйгээ ярьж байж бичсэн “Угалз овгийнхны удам түүх” хэмээх ургийнхаа номыг хоёр жилийн өмнө хэвлүүлжээ.

Тэрээр ургийн номоо сонирхуулангаа “Одоо аавтайгаа ярилцаж, ургийн ном гаргана гээд материал цуглуулж байна. Өмнө нь түүх сонирхдоггүй байгаагүй л дээ. Дөрөв, таван жилийн өмнө хөдөө явж байх үедээ Өлзийбаатар гуайн “Цахим түүх” гэсэн номыг машиндаа сонссоноос хойш түүх сонирхож эхэлсэн. Өлзийбаатар гуай Монголын түүхийг Хүннүгийн үеэс эхлээд өнөөг хүртэл судалж цахим ном хүртэл гаргасан нь тун олзуурхууштай ажил болсон санагддаг. Тэр үеэс хойш сав л хийвэл түүхийн ном хардаг болсон. Сүүлдээ би өөрөө ямар түүхтэй хүн билээ гэж бодож эхэлсэн. Ингээд аав, ээжтэйгээ ярьж, гарал үүсэл үе удмаа судалсан юм. Ээжийнхээ аавын талыг судалсан. Одоо ээжийн ээж буюу эмээгийн хамаатан, садныг тодруулна. Өвөө, эмээ маань Архангайн Цэнхэр суманд амьдардаг байлаа. Би чөлөөт цагаараа өвөө эмээ дээрээ очно. Тэд минь л намайг хүмүүжүүлсэн дээ. Мал маллах, арьс шир элдэнэ, ноос савж эсгий хийнэ гээд нарийн ширийн ажлыг түүртэлгүй хийдэг байлаа” гэж ярилаа.

Гэрийн эзний ээж лабораторийн эмчээр ажилладаг байж. Архангайд Мэргэжлийн хяналтын ерөнхий газрын хэлтэс гэж байгуулагдахад ажиллаж байгаад тэтгэвэртээ гарчээ. Аав нь чих, хамар хоолойн эмчээр ажиллаж байсан гэнэ. Нийслэлд ирж суурьшсаныхаа дараа тэтгэвэрт гарсан юм байна. Д.Мөнхзориг “Манайх гэр хороололд амьдардаг байлаа. Доржсүрэн эмчийнх гээд хүмүүс их ирж үзүүлнэ. Рашаанд гэр бүлээрээ явж байхад хүмүүс даралтаа үзүүлэхээс эхлээд аав, ээж хоёрыг минь зүгээр байлгахгүй. Ер нь эмч гэдэг ачаалал өндөртэй, эрсдэлтэй, хариуцлагатай мэргэжил. Биднээс хэн нь ч аав, ээжийнхээ мэргэжлийг өвлөөгүй. Том эгч маань санхүүгийн чиглэлээр ажилладаг. Дунд эгч програмисст, одоо барилгын архитектураар ажилладаг. Аав, ээж минь бага байхаас л эрүүл хоололт чухал, цэвэр агаарт сайн гарч байгаарай гэж захидаг байсан даа. Ууж байгаа ус цэвэр байх ёстой, биеэ их сайн авч явах ёстой гэдэг байлаа” хэмээн хууч дэлгэв.

Бидний яриа гэрийн эзний бага насны дурсамжаар үргэлжлэв. Дунд сургуульдаа математик, физикийн хичээлдээ их сайн байж. Д.Мөнхзориг зургийн цомгоо сонирхуулангаа “Ахлах ангид байхдаа хамгийн хэцүү амьдарна гэх мэт давуу тал ихтэй. Гадныхан их гүйдэг. Манайд сүүлийн үед гүйх орчин бага зэрэг бүрдэж л байна. Цаашид улам сайжрах байх” гэж ярилаа.

Дунд сургуулиа төгсөөд КТМС-д элсэн оржээ. Сургуулиа төгсөх үед ээж нь “Сонин дээр Улсын дээд шүүхэд хүн ажилд авна гэсэн нэг зар байна. Чиний мэргэжил байна. Очоод үзээрэй” гэж утсаар хэлжээ. Тэр тухайгаа “Шүүхийн талаар ямар ч ойлголтгүй юм чинь бараг худлаа байх гэж бодож байлаа. Гэхдээ ээжийнхээ зааж өгсөн улсын дээд шүүх гэсэн хаягтай газар руу орсон доо. Ингээд л 2003 оны хоёрдугаар сард Улсын дээд шүүхэд компьютерийн техник хангамж хариуцсан референтээр ажилласан. Тэр үед мэдээлэл, технологийн мэргэжилтэн гэж нэг л хүн байсан. Нийслэлийн шүүхэд нэг хүн, улсын хэмжээнд мэдээлэл, технологи хариуцсан хоёр ажилтан л байсан цаг. Дөрөв гаруй жил ажиллаад Солонгос явсан. Тус улсад сурах гэж очсон ч санхүүгийн байдал хүнд байсан учраас ажилласан. 2010 онд ирээд Шүүхийн ерөнхий зөвлөлд ажилд орсон. Тухайн үед Шүүхийн мэдээлэл, технологийг хөгжүүлье гэсэн бодолтой ажилласан. Шүүхийн мэдээлэл, технологийн түүх 1980-аад оны үеэс эхэлдэг. Шүүхийн ерөнхий зөвлөл 1993 онд байгуулагдсан. Манай байгууллага шүүхийн хэрэг шийдэхээс бусад бүх асуудлыг хариуцдаг. 1994 онд Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн нэгдсэн аюулгүй байдлын талаар их ярих болсон. Аливаа зүйл мэдээллийн технологи руу шилжих тусмаа эрсдэлүүд дагах болсон. Тэдгээр эрсдэлээс хамгаалахын тулд мэдээлэл алдагдах, устгагдахаас сэргийлэх шаардлагатай” хэмээн ярив.

Шүүхийн ерөнхий зөвлөлд дата төв гэж байгуулжээ. Шүүхийн онлайн төхөөрөмжүүдийг суурилуулж. Онлайн шүүх хуралдааныг бий болгосон гэнэ. Онлайн шүүх хөгжсөн Тайвань руу 2012 онд явснаа сонирхуулав. Тэрээр “Тайвань манай улсаас 15 дахин бага газар нутагтай. Тэгэхэд тэнд онлайнаар шүүх хуралдаан хийхдээ өөр хотоос хэргийн оролцогчийг оролцуулж байсан. Ийм бага газар нутагтай оронд нааш, цааш явуулахгүйгээр шүүх хурлаа шийдвэрлэж байгаа нь анхаарал татсан. Ингээд л онлайн шүүх хурлыг 2014 оноос нэвтрүүлсэн. Хүмүүс их ам сайтай байдаг. Шүүх хуралдааны дуу дүрсийг бичиж, архивлана гэж Шүүхийн тухай хуульд орж ирсэн. Тэгэхээр энэ боломжийг ашиглаж, шүүх хуралдаан нээлттэй байна гэдгийг хэрэгжүүлэхээр болсон. Томоохон сүлжээний сан, системүүд бий болсоор байгаа. Хандалт өндөртэй шүү. Одоо цаасан суурь, цахим хоёр зэрэгцээд явж байна. Цаашид 8-10 жилийн дараа цахим шүүх гэдгийг бий болгоно. Энэ нь жинхэнэ утгаар цахим хавтаст хэрэг гэсэн үг. Тэдгээрийг 100 хувь цахимжуулна. Ямар ч цаасгүй болно” гэв. Д.Мөнхзориг хамгийн сүүлд Герман явж, шүүхийн цахимжилтын талаар судалгаа хийжээ. Энэ тухайгаа “Германд ажиллах үед манай улсын шүүх цаашид хөгжих бүрэн боломжтой юм байна гэсэн итгэл төрсөн. Одоогоор эдийн засгийн хувьд хүндрэл байгаа. Хүний нөөц хомсдолтой гэсэн асуудал бий. Ер нь төсвөө сайжруулж чадвал хөгжих асуудал биш” хэмээн ярилаа.

Бидний яриа өндөрлөхөд гэрийн эзэгтэй гал тогоондоо идээ будаа өрсөн ширээ засчээ. Ц.Ундармаа бүсгүй биднийг ногоотой шөлөөр дайлах зуураа “Би нөхрийнхөө ажлыг дэмждэг. Гэр бүлийн үнэ цэнэ биенээ ойлгож хүндлэхээс эхэлнэ гэж боддог юм. Манай хүн Монголынхоо бүх аймгаар явж байсан. Амралтын өдрөөр агаарт гарна. Зун гэр бүлээрээ аялна. Байгалийн үзэсгэлэнт газраар халуун бүлээрээ аялах их сайхан” гэж ярилаа. Гэрийн эзэгтэй СУИС-ийг соёл урлагийн удирдлагын менежер мэргэжлээр төгсчээ. Өнгөрсөн жил Соёл урлагийн удирдлагаар магистр хамгаалсан ба урлагийн менежмэнт чиглэлээр ажилладаг гэнэ. Одоогоор хүүхдүүдээ хараад гэр зуураа байгаа гэв. Тэрбээр Увс аймгийн Улаангом суманд төржээ. Түүний аавыг Ц.Цэмбэл, ээжийг нь Ч.Оюунчимэг гэдэг аж. Ц.Ундармаа “Манайх намайг гуравдугаар ангид байхад хотод шилжин ирж суурьшсан. Бид эхээс дөрвүүлээ. Багадаа урлагийн хичээлд дуртай, сонирхолтой байсан. Эгч маань Завханд хөгжим бүжгийн коллежид сурч байгаад хотод шилжин суурьшихад Хөгжим бүжгийн коллежид элсэж төгссөн. Одоо Эрдэнэтэд амьдардаг, бүжигчин хүн бий. Ээжийн маань ах дүү, хамаатан садан дунд дуулдаг, урлагийн авьяастай хүн олон шүү. Нутагтаа тоглолт зохион байгуулдаг хүмүүс гэхээр ямар авьяастай нь харагдах байх. Аавын ах дүүс бизнес эрхэлдэг. Аав, ээж маань бидэнд эвтэй, шударга байгаарай гэж захидаг. Тэр захиасынх нь хүчээр бид бүгдээрээ зөв сайхан амьдарч байна” хэмээн ярилаа.

Гэрийн эзэгтэй ном унших дуртай гэнэ. Минималист амьдралыг илүүд үздэгээ, өдөр тутамдаа ухаалаг хэрэглээг нэвтрүүлж яваагаа сонирхуулав. Мөн Йогоор хичээллэдэг гэнэ. Олон зүйлийг зэрэг амжуулдаг гэж нөхөртөө магтуулдаг бүсгүй “Хүүхдүүдээ сайн хүн болгохыг хичээдэг. Гэр бүлээ үнэ цэнэтэй байлгахын тулд чадах бүхий л зүйлээ хийдэг” хэмээн инээмсэглэн хэлсээр биднийг үдсэн юм.

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН