Author: Сүхбаатарын Алтанцэцэг

Хөх хотод байр нэг метр квадрат нь хоёр сая төгрөгийн үнэтэй. Өөрсдөө ихэнх материалаа үйлдвэрлэдэг болохоор хямдхан байх болов уу гэж бодсон ч манайхаас нэг их ялгаагүй юм. Сүүлийн үеийн орон сууцны хороолол нь хотынхоо зүүн зах руу сүндэрлэх ажээ. Дандаа хо­рин хэдэн давхартай хавтгай байшин барих юм. Манайхан шиг хувийн хаус ер нь ха­рагдаагүй. Орон сууцны хороолол барихад цэцэрлэгт хүрээлэнтэй байх шаардлага тавьдаг гэсэн. Оршин суугчид нь дуртай цагтаа гараад гүйчихэж болохоор, хөгшид хүүхэд нь нарлаад суухад тохитой байвал болоод яв­чихдаг ажээ. Барилгын ча­­нарын хувьд ярилтгүй. Угаасаа ба­рилгаа сайн барьдаг боло­хоор чанарын талаар санаа зоволтгүй. Чанартай юу ч гэж асуугаад хэрэггүй. Хэрэв ингээд асуучихвал яасан хэрэггүй юм ярьдаг нөхөр вэ гэж бодно. Сүүлийн хэдэн жил дандаа орон сууцны томоохон хороолол барьж байгаа гэсэн. Хорин давхар өндөртэй, арван барилга барилаа гэхэд манайхан шиг эхэлж барьсныгаа ашиглалтад оруулдаггүй юм байна. Аюул­гүй байдал талаасаа бүгдийг нь барьж дуусаад айлуудаа оруулдаг ажээ. Байрууд нь голдуу 70 м/кв-аас дээш талбайтай. Гуч, дөч, тавин м/кв-тай байр бараг байдаггүй гэсэн. Залуучууд нь сургуулиа төгсөөд нэлээн хэдэн жил ажиллаж байгаад гэр бүл болдог болохоор тодорхой хэмжээний хуримтлал цуг­луулчихна. Түүгээрээ урьд­чилгаа төлбөрөө төлөөд бай­ранд орчихдог байна. Банк­тайгаа тохироод лизингэд хамрагдаж болно. Шаардлагыг нь сонсоод байхад манайхаас хамаагүй амар юм билээ. Бараг л ажлын газрын болон цалингийн тодорхойлолт байхад болохоор. Дундаж цалин таван мянган юань. Манайхаар 1.5 сая орчим төгрөг. Албан тушаал болон ажилласан жил нэмэгдэх тусам авдаг хэд нь өснө. Тиймээс залуучууд нэг газраа тогтвор суурьшилтай ажиллахыг эрмэлздэг ажээ. 

ӨМӨЗО-ы “Өдрийн сонин”

Хөх хот манайх шиг хоёр зах руугаа нэлээн тэлж байгаа гэнэ. Ялангуяа зүүн зах руугаа орон сууцны томоохон хороолол босож байна. Бас залууст зориулан чөлөөт цагаа хөгжилтэй өнгөрөөж болох төвүүд нэмэгдэж байгаа гэсэн. Кино театр л гэхэд хэд хэд бий. “Ванда” их дэлгүүрийн дэргэд “iMax” нэртэй кино театртай. Тавдугаар сарын дундуур очиход “Сарtain America”, “Spider man” кинонууд гарч байсан. Шинэ кинонуудыг нээлттэй нь зэрэгцээд гаргадаг ажээ. Залуучуудад зориулсан төвд кино театраас гадна усан бассейн, спорт заал, үсчин, хоолны газруудтай. Бас гэрэл зургийн студи заавал байдаг гэсэн. Тэнд хосууд очиж үерхлээ батлах зураг авахуулдаг байна. Залууст иймэрхүү зориулсан төв нь томоохон худалдааны гудамжиндаа байрладаг. Тэдгээрт нь дэлхийд танигдсан брэнд дэлгүүрүүд байх ч барааны сонголт муутай. Энгийн загвартай хувцас байхаас цахим хуудсанд байдаг гоё, гоё бараа байхгүй. Ер нь худалдааны гудамжтай байх ч голдуу Хятадын өөрсдийнх нь брэнд дэлгүүр ихтэй. Тиймээс манайхан Хөх хот руу дэлгүүр хэсэхээр, эсвэл зарах бараа авахаар бараг явдаггүй юм байна. Харин эндхийн гудамжаар хүн бүрийн унаж яваа мопедонд нүд унаад болдоггүй. Цагаан, ягаан, хөх, хар, шар гээд төрөл бүрийн өнгөтэй. Эмэгтэй хүн унахад тохиромжтой, загварлаг мопедноос ганцыг аваад харьчих юмсан гэж бодогдлоо. Үнэ ханшийг нь судлахаар зах дээр очив. Хямд нь 1200 юань, үнэтэйдээ 2500 юань хүрэх ажээ. Дан тогоор цэнэглэдэг, хосломол гэсэн хоёр янз байдаг юм байна. Хосломол гэдэг нь дөрөөтэй. Тогоор цэнэглэчихээд цэнэг нь дууссан тохиолдолд дугуй шиг жийгээд явчихдаг юм байна. Дан тогоор цэнэглэдэг, хамгийн сүүлийн үеийн загварынх бол хоёр мянган юанийн үнэтэй юм. 40 км/цаг хурдалдаг. Тогонд залгаад бүрэн цэнэглэчихвэл 80 км зам туулах чадалтай. Нөөц зайтай учраас холын замд явахдаа аваад явчихаж болно. Цэнэг нь дуусвал бүрэн цэнэгтэй зайгаараа солиод 160 км зам туулна. Гар утастай адил хоёроос гурван цаг тогонд залгахад бүрэн цэнэглэгддэг юм байна. Зах дээр зарж байгаа мопедноос унаж үзэв. Мотоцикль шиг баруун залуур дээрээ хаазтай. Зүүнээрээ тоормослоно. Анх удаа унаж байгаа ч дажгүй яваад байх шинжтэй. Ер нь унаж сурахад амархан юм байна. Ардаа, эсвэл урдаа жижигхэн багаажтай учраас цүнх сав, ойр зуурын ачаа тээшээ хийгээд явчихаар юм. Дугуйнаас хурдан, тогоор ажилладаг ийм унааг манайхан оруулж ирвэл сайн зарагдах байх даа. Ганц нэгээр аваад ирвэл хил гаалиар ямар ч асуудалгүй оруулдаг гэсэн. Хөх хотод иймэрхүү мопед, дугуй хоёр ямар ч албан тушаалтай хүний хөл залгах унаа болдог ажээ.

Дэлгүүрийн гадаа мопедоо ингэж цэнэглэдэг

Хөх хотод “Өдрийн сонин” гэж бий. 1948 онд байгуулагдсан гэнэ. Хориод давхар байшинтай юм. 14 цаг арай болоогүй байхад тус сонинтой танилцахаар редакц дээр нь очлоо. Нэг ч хүн байдаггүй шүү. Нүүгээд явчихсанаас зайлахгүй, хэзээ байтлаа сонины редакц ийм нам гүн, эзгүй байлаа гэж бодоод гарахаар явж байтал өөдөөс нэг залуу ирж байна. “Өдрийн сонин”-ы дэргэдэх “Солонго” мэдээллийн төвийн редакцийн албаны дарга Б.Хурцаа гэж хүн ажээ. Аль ч албан газрын цайны цаг 12-14 цагийн хооронд үргэлжилдэг гэнэ. Хүмүүс гадуур гарч хооллохоос гадна ширээгээ дэрлээд хэсэгхэн зуур дуг хийдэг юм байна. Тиймээс нэг ч хүн байхгүй мэт анир чимээгүй болдог ажээ. Эндхийн “Өдрийн сонин” дотроо “Амьдрал гаригийн сонин”, “Багачуудын сонин” гэсэн хоёр сонинтой. “Солонго”, “Сонин мэдээний судлал” гэсэн хоёр сэтгүүлтэй. Бас “Солонго” сүлжээ, “Дундад улсын монгол хэлний сонин мэдээний сүлжээ гэх хоёр вэб сайттай юм байна. Зөвхөн “Өдрийн сонин”-доо зуу гаруй хүн ажилладаг гэнэ. Долоо хоногт найман хуудсаар таван дугаар гаргадаг. Хагас сайнд “Амьдрал гаригийн сонин”, бүтэн сайнд “Багачуудын сонин” нь хэвлэгддэг ажээ. Нам гүм байсан редакц 14 цаг жаахан өнгөрөхөд хөдөлгөөн ордог юм байна. Гэхдээ манай редакц шиг “буцлахгүй”. Сэтгүүлчид нь орж ирээд өөрсдийнхөө ширээний ард суугаад чив чимээгүй урдах ажлаа хийнэ. Хүүе, хаая гэх хүн байхгүй. Хэтэрхий гунигтай юмаа гэж бодогдож байлаа. Операторын алба буюу сонин барлах төв нь 22 цагт ирж ажилладаг гэнэ. Тэгээд шөнийн 02-03 цагийн үед ажлаа дуусгаж хэвлэлтэд явуулдаг ажээ. 66 жилийн түүхтэй, Өмнөд Монголын хамгийн том сонины спортын албаны сэтгүүлч ганц, нэг юм лавламаар байна гэхээр нь уулзлаа. “Санжаадамба Монгол Улсдаа ямар цолтой вэ. Одоо хэн гэдэг тамирчин хамгийн алдартай байгаа вэ” гээд асууж гарав. Хамгийн их сонирхож байгаа нь сумогийн хэдэн бөх. Учир нь хоёр жилийн өмнө Өмнөд монголоос гурван хүүхэд Японы сумод барилдахаар явжээ. Одоогоор ямар нэгэн амжилт гаргаагүй байгаа юм байна. Хүний нутагт очиж барилдахаар хэцүү. Хэл усыг нь ч яахав сурч л байгаа байх. Гэхдээ нутгийн бөхчүүд байна даа, тусалж дэмжээч гэж аваргуудад захимаар байна гэлээ. Хакухо М.Даваажаргал тэргүүтэй сумод амжилттай барилдаж байгаа бөхчүүдэд захиж өгөөч гэж байгаа нь тэр. “Сумочид нутагтаа очоод хамгийн түрүүнд хэвлэлийнхэнтэй уулздаг юм байна лээ. Тэр үед нь Өмнөд Монголоос хэдэн хүүхэд байгаа гээд хэлээч өгөөч” гэж байна. Бас олимпийн аваргуудыг маань асууж байна. Н.Түвшинбаярын өвдөгний бэртэл бүрэн эдгэсэн үү, наадмаар хэн түрүүлэх бол гээд л. Ер нь манай тамирчдыг ямар амжилт гаргаж байгаа, олон улсын тэмцээнд хэрхэн оролцож байгаад тэд чих тавих болжээ. Өнгөрсөн өвлийн “Сочи-2014” олимпийн наадмын тухай ч ярилаа. Монгол Улсад цас их ордог. Өвлийн спортоор хичээллэх бүрэн боломжтой байхад яагаад сайн тамирчин төрөхгүй байна вэ гэж байна. Бас хамтарсан бэлтгэл хийгээд Монгол Улсынхаа нэрийг дэлхийн дэвжээнд гаргах боломж бий шүү дээ гэж ярилаа.

С.АЛТАНЦЭЦЭГ

Хөх хотын Шар гудамж орой үдшийн цагаар “амь” ордог. Уртаа гудмын
хоёр талаар баар, караоке, хоолны газруудтай. Бас ил гал дээр шорлог, зайдас шараад
зогсож байна. Хавч, сам хорхой, загас, нэрийг нь үл мэдэх шавж ч шарна. Тэр шарж
буй хоолны үнэр идэхээс өөр сонголтгүй болтол хачин гоё үнэртэх юм. Ингээд Шар гудамж
нэлдээ утаатай болчихно. Цэнгэхээр ирсэн залуус гадаа талбайд “Harbin”,
“Tsingtao” шар айраг шимж уусан шигээ сууж байв. Караокегоос, хоолны газруудаас
бүжгийн хэмнэлтэй хятад дуунууд л хангинаад байх юм. Нарийхан гудамжаар хоёр машин
чүү гэж зөрөх өргөнтэй. Түүгээр нь дандаа сүүлийн үеийн ганган машин явна.
“Ferrari”, “Porsche”, “Crown”, “Volks wagen”, “Merсedes benz G-class” хөлхөнө.
19 цагийн үед очсон болохоор тийм ч их хүн алга. Хаа сайгүй л хоосон суудал. Зөөгч
нар нь гаднаа гарч зогсоод манайхны машин угаагч нар алчуураар далладаг шиг үйлчлүүл
гээд байгаа бололтой холоос дуудна. Зарим нь бүр гүйж ирээд гараас хөтөлж оруулах
гэнэ. Инээмсэглээд, тонголзоод, ийшээ суу гэж уриад байхаар нь задгай шар айргаар
үйлчилдэг газар орлоо. Цөөхүүлээ явж байгаа хүмүүс тусдаа суухаар ширээ байхгүй
юм. 

Дандаа арав, хорин суудал бүхий ширээтэй. Бид гурав уртаа гэгчийн ширээний буланд
суув. Энд ирж байгаа залуус хаа очиж загварлаг юм. Эрчүүд нь үсээ гельдэж самнаад
жинсэн өмд, “Nike”, “Adidas”-ын сүүлийн загварын пүүз өмсчээ. Дээгүүрээ богино ханцуйтай
цамцтай, гадуур нь нарийнхан мөртэй хантааз өмсчихөж. Ихэнх нь ийм нарийн мөртэй
хантаазтай явах юм. Харин хүүхнүүд ганган юмаа. Гялтгар хар өнгөтэй богино даашинз,
гадсан өсгийттэй. Зарим нь мөрөн дээрээ булга, туулайн үсэн ороолт тохчихсон. Үсээ
ягаан, хөх, улаанаар будаад хими хийлгэжээ. Гуяныхаа хоёр хажуугаар шивээс хийлгэсэн
хүүхнүүд гунхаад л байх нь тэр. Энд биш бол өөр хаана ингэх вэ гэсэн шиг чанга чангаар
инээлдэн, орилолдож байв. Баахан хөөрчихсөн нөхөд цугладаг бололтой. Бөөнөөрөө ирж
буй залуус урт ширээний голд арван литрийн задгай шар айраг тавьж ууна. Шар айргаа
уухаас биш архи зэрэг хатуу ундаа ууж буй хүн харагдахгүй. Бас ганц нэгээрээ эсвэл
дан охидоороо явж байгаатай таарахгүй. Дандаа залуустайгаа хамт явна. Харин охид
найз залуутайгаа хөтлөлцөхгүй. Залуугийнхаа өмдний арын халаасанд гараа хийчихсэн
наалдаж явна. Хөтлөлцөхгүй ингэж явах нь илүү дотно санагддаг гэнэ.

Цаг оройтохын хэрээр Шар гудамжин дахь хүмүүс нэмэгдэж байв. Сүүлдээ
хоосон ширээ ч олдохгүй маягтай болоод ирлээ. Зөөгч залуу зургаан хүн дагуулж ирээд
биднээс асуух ч үгүй нөгөө урт ширээнд минь суулгачихав. Тэгсэн монголчууд ажээ.
Хөх хотын хувийн байгууллагад ажилладаг залуус байна. Ажлаа тараад ганц нэг шар
айраг ууж хөгжилдөхөөр иржээ. Нэг нь Б.Алмаазын ахынх нь найз болоод явчихав. Тэдэнтэй
нийлж суугаад ярианд нь оролцлоо. Эндхийн хүүхнүүд Монгол Улсын урлагийн оддыг даган
дуурайж шүтдэг бол залуус нь спортынхныг сайн таньж байна. 2008 оны Бээжингийн олимпод
Н.Түвшинбаяр анхны алтан медаль авч аварга болоход хөөрч догдлон баярын нулимс унагаж
байсан талаараа ярив. Олимпийн наадам эхлэхэд ямар ч ажилтай байсан монголчуудынхаа
тэмцээнийг үзэж байжээ. Шинээр танилцсан залуусын нэг С.Баатар “Олимпийн аваргатай
болсон тэр өдрийг мартахгүй. Хөх хотод бороо шивэрсэн бүүдгэр өдөр байсан. Би худалдааны
байгууллагад борлуулалтын менежер хийдэг. Хятад эзэнтэй учраас Н.Түвшинбаярын барилдааны
талаар хэлээгүй. Даргадаа худлаа хэлж гараад оюутны байран дахь найзындаа очиж барилдааныг
нь үзсэн. Яг л өөрөө барилдах гэж байгаа юм шиг хоёр гарны хөлс гараад, зурагт руу
хармааргүй ч юм шиг нэг тийм сонин мэдрэмж төрж байлаа. Ялсных нь дараа найзынхаасаа
юу ч хэлэлгүй гараад явчихсан. Буцах замдаа монголчууд бид олимпийн аваргатай болчихлоо
гэж бодохоор цаанаасаа нэг омогшоод, баярын нулимс эрхгүй урсдаг юм билээ. Бүр удаан
уйлсан. Миний монгол шүү дээ гэж бодогдож байлаа” хэмээн ярилаа. С.Цоморлиг Шилийн
гол аймгийнх. Нутгийнх нь хүмүүс бас олимпийн аваргатай болоход тун их баярлаж байсан
гэнэ. Бөхийн удамтай таньдаг айл нь хавь ойрынхноо цуглуулан багахан хэмжээний найр
хийж байжээ. Олимпийн аварга төрснөөс хойш эрчүүд Монгол Улсын спортын тамирчдыг
сонирхох болсон гэнэ. Бөхчүүдээс улсын заан Ч.Санжаадамбыг сайн танина. Ч.Санжаадамба
Хөх хотод ирж барилддаг юм байна. Тэндхийн “Хасар” тавцант бөхийн барилдаанд зодоглодог.
Уг барилдаан сард гурван удаа болдог. Барилдах бүртээ оноо аваад яваад байна. Онооныхоо
нийлбэр дүнгээр тухайн сардаа тэргүүлбэл 10 мянган юань буюу гурван сая төгрөгийн
шагнал авдаг ажээ. Ч.Санжаадамба заан сар бүрийн шагналыг авна. Бас жилийн нийлбэр
дүнгээр тэргүүлсэн бөхөд олгодог тусгай шагналын болзлыг хангачихсан яваа гэсэн.
Энэ жилийн шагнал нь цоо шинэ загварын “Audi Q7” машин. Ч.Санжаадамба тэнд сайн
барилдахын хэрээр Өмнөд монголчуудад үндэсний бөхөө сурталчилдаг ажээ. Наадмаар
очиж бөх үзэх юмсан гэж ярих залуучууд олон гэсэн. Найз нөхдөөрөө нийлэн манайд
ирж наадамлах төлөвлөгөө бий талаар ярьж байлаа. 

Эндхийн залуус “Хөх хотод архи уухгүй хүн байхгүй, бас уудаг хүн
байхгүй” гэж ярьдаг ажээ. Насанд хүрсэн бол бүгд шар айраг ууна. Хүн бүр хоол иддэг
шиг л уудаг гэсэн. Тиймээс уухгүй хүн байхгүй гэдэг юм байна. Уудаг хүн байхгүй
гэдэг нь тасарч унатлаа уух хүн байхгүй учраас ингэж хэлдэг ажээ. Ширээ тойрон суусан
залуус шар айраг шимээд хажууханд байх шорлогноос янз бүрийг авч идэж байлаа. Хүүхнүүд
харин шорлог энэ тэр идэхгүй. Орой болсон хойно юм идвэл таргалчихна гэх болгоомжтой
холбоотой. Тамхийг бол харин ч нэг татах юмаа. Олон нийтийн газар тамхи татахыг
хориглоогүй учраас хаа л бол хаана баагиулаад зогсож байна. Хоол идэж байхад хүртэл
хажууд ирээд юман чинээ бодолгүй өмхий утаагаараа утна. Гэхдээ дунд эргэм насны
хүмүүсийг бодвол залуус нь хамаагүй соёлтой. Биеэ ч дажгүй аваад явчихдаг.

Манай ширээний залуус Улаанбаатараар сонин сайхан юу байна, наадам
дөхөөд сайхан байгаа юу гэж ирээд асуулаа. Тэгэхээр нь “Өмнөд монголчууд хурдан
морьтой. Улсын наадамд очиж уралдаач” гэлээ. Зарим аймгийн уяач хурдан морио аваад
Сүхбаатар, Дорнодын зарим сумын наадамд очиж уралддаг гэнэ. Очоод уралдах, эсвэл
барилдах гэхээр гадныхан гэж ирээд дээрэлхэх гээд байдаг талаар ярив. Сүнэдийн хэдэн
уяач Сүхбаатарын наадамд очоод морио уралдуулах гэтэл нутгийн залуус ад үзээд бөөн
юм болж байсан гэнэ. Энэ ярианаас үүдээд залуус зарим зүйлд гомдолтой явдгаа ярилаа.
Тусгаар тогтносон Монгол Улсын нийслэл гээд Улаанбаатарт очихоор бүх хаяг нь гадаадаар.
Гэтэл Хөх хотод хятадаар бичсэн хаягтай зэрэгцээд заавал ч үгүй босоо монгол бичгээр
бичдэг. Монгол бичиггүй нэг ч хаяг байхгүй гэлээ. Манайхныг орос хувцас өмсөөд,
оросоор яриад, оросоор бичдэг гэж байна. Өөдөөс нь “Драмын театрын билетийн кассанд
оочерлов” гээд хэлчихлээ. Тэгсэн бүгд чимээгүй болсноо юу гэнээ гэв. Давтаад хэлтэл
“Тээр та нар монгол хэлээ ч сайн сураагүй байж оросоор ийм сайн ярьж байна” гэж
байна. Улаанбаатарт ингэж хэлвэл орос хэл мэддэггүй хүн ойлгоно гэтэл “Эх орондоо
байж эх хэлээрээ ярьж байгаач. Харин ч бид нар монгол хэлээ авч үлдэж байгаа байх
шүү” гэлээ. Эндээс очсон хүмүүс Өмнөд монголчуудтай уулзаад заримдаа яриаг нь ойлгодоггүй
гэнэ. Уг нь жинхэнэ эх хэлээрээ яриад байдаг. Өдөр тутмын ярианы хэдхэн үгээ мэдэхээс
биш эх хэлээ бүрэн мэдэхгүй байна гэлээ. Хэдэн арван жилийн дараа судар гээд хэлэхээр
“Юу гэж байгаа юм бэ. Битгий хятадаар яриад бай” гэж хэлнэ дээ гэхээс харамсдаг
талаараа ярилаа. Бас зурагтаар гарч байгаа малчид хүртэл монгол дээлээ өмсөхөө байсанд
санаа зовж буйгаа ч хэлж байна. Энэ бүхнийг залуус хоорондоо уралдаж ирээд ярьж
байсан. Нэг нь бүр босож зогсоод “Хамгийн аймар нь юу гээч. Биднийг хужаа гэх хүмүүс
бий. Муу хужаа чинь гэж хэлэхийг сонсоод дотор харанхуйлаад явчихдаг” гэж ярихдаа
нүдэнд нь нулимс дүүрээд ирэв. Нөгөөдүүл нь ч түүний яриаг дэмжин “Биднийг хужаа
гэж хэлэхийг тун эмзэг хүлээж авдаг” гэлээ. Шар айрганд халамцсан залуусын хоолой
зангираад л. Эр юм байж уйлах гээд яасан ч сүртэй юм бэ гэсэн шүү юм бодон суутал
Б.Алмааз “Үнэндээ Монгол Улсын иргэний үнэмлэхтэй хүмүүст атаархдаг. Гэсэн хэрнээ
зарим зүйл дээр эх орныхоо эзэд байж чадахгүй байгаад бухимддаг. Яасан том зүйлд
санаа зовдог юм бэ гэж бодох л байх. Гэхдээ хилийн наана цаана амьдарч байгаа ч
гэлээ нэг үндэстэн учраас сэтгэл зүрхний гүнд эх орноо гэж байнга боддог юм шүү”
гээд босоод явчихав. Түүний яриаг Хөх хотын “Гэгээн мөрөөдөл” хөтлөгчийн дамжааны
ярих ур чадварын багш Г.Арсланбаатар өлгөж авав. Тэрээр Монгол Улсын боловсролын
их сургуулийн монгол хэл, утга зохиолын ангид хоёр жил суралцжээ. Оюутан байхдаа
зөндөө л найз нөхөдтэй байсан гэнэ. Тэд нар нь Хөх хотод ирэхдээ Г.Арсланбаатар
руу ярина. “Хөгшөөн маргааш очно. Тосоорой, байр сав юу билээ” гэдэг байна. Тэднийгээ
ирэхээр гэртээ байлгаад, унаагаараа үйлчлээд, боломжийнхоо хэрээр хоол унданд оруулаад
буцаадаг тухайгаа ярилаа. Ингээд хаа нэг ажил гарч Улаанбаатар руу явахдаа нөгөө
хэд рүүгээ утас цохиход “Найз нь бүр хол хөдөө байна” гэх хариу сонсдог гэнэ.

 Үргэлжлэл
бий

С.АЛТАНЦЭЦЭГ

Өмнөд Монголын нийслэл Хөх хот руу редакцийнхаа томилолтоор явлаа. Тэндхийн залуусын амьдралыг сурвалж­лахаар яваа нь энэ. Хэн нэгэн дарга дагаагүй учраас очоод хэнтэй уулзаж ямар сурвалжлага хийх вэ гэдэг чөлөөтэй. Өмнөд Монгол залуустай уулзаж нэг өдрийг хамт өнгөрөөхөөр гадагш гарлаа. Их сургуулийн ойролцоо залуучууд их байх гэж бодоод Хөх хотын үндэсний дээд сургуулийн тэр хавиар жаал алхав. Гудмаар явж байтал шилэн хаалган дээр урт үстэй рок хамтлагийнхны зурагтай хуудас наачихаж. Эндхийн хамтлаг байх нь гэж бодсоор дөхөөд очтол манай “Харанга” хамтлагийнхан байдаг байгаа. Тавдугаар сарын 17, 18-нд Хөх хотод тоглох зар байна. Зар наасан газар нь “Хас-Уянга” нэртэй номын сан ажээ. Дотогш орлоо. Эрэгтэй, эмэгтэй хоёр оюутан ном уншаад сууж байна. Уншиж буй ном руу нь өнгийгөөд хартал босоо монгол бичигтэй юм.

“Сайн байна уу” гээд мэндлэв. Хоёул зэрэг ухасхийн босоод “Та монгол хүн үү” гэв. Тиймээ гэтэл эмэгтэй нь хүрч ирээд тэврээд авахаас наагуур юм боллоо доо.

Хөөрч, баярлаад бүр сүйд. Манай номын санд яаж яваад ороод ирэв. Энд амьдардаг юм уу гэж асуугаад л. Харь холын нутагт хамаатан садантайгаа таарч байгаа мэт дотносож байна. Яг л эртний сайн найзтайгаа, эсвэл олон жил уулзаагүй эгчтэйгээ уулзаж байгаа мэт халуун дотноор танилцлаа. Эмэгтэйг нь С.Цоморлиг, эрэгтэйг нь Б.Алмааз гэдэг ажээ. Хоёул Хөх хотын Үндэсний дээд сургуулийн гадаад хэлний салбарын сургуулийн англи хэлний сурган хүмүүжүүлэх ангийн нэгдүгээр курсийн оюутан юм байна. Хичээлээ тарж ирээд номын санд сууж байгаа гэлээ. С.Цоморлиг богино ханцуйтай цамц, жинсэн өмд өмсч үсээ ардаа шуугаад боочихож. Манай оюутан охид шиг нүүр ам, хумс хуруугаа будаж чамирхсан юм алга. Өмссөн хувцас нь ч гэсэн янз бүрийн хээ хуар, хурц тод өнгөгүй. Б.Алмааз ч бас жинсэн хүрэм, өмд өмсөж. Илүү дутуу зүйлгүй энгийн даруухан хувцаслажээ. “Харанга хамтлаг манай улсад тоглолтоо хийхээр ирчихсэн байгаа. Өнөөдөр Ордост тоглож байгаа байх. Тавдугаар сарын 17, 18-нд Хөх хотод тоглоно” гэв. Тоглолтын тасалбар нь суудлаасаа хамаарч 200-350 юань байдаг юм байна. Манайхаар 60-100 мянган төгрөг болно. Хөх хотод ирсэн манай уран бүтээлчид голдуу Одон телевизийн цагаан сарын баярын концерт болдог гурван мянган хүний суудалтай танхимд тоглодог ажээ. Харанга гээд ярьтал өнөө хоёр маань “Тоглолтыг нь үзэх юмсан” гэлээ. Б.Алмааз 

Толин хулын тоосонд хийморь зүггүй наадам 

Торгон жолоо өргөхөд нулимс тогтохгүй наадам 

Толин хулын төвөргөөнд 

Тугаа өргөсөн Монгол оо” гээд нүдээ тас аньчихаад дуулж гарав. Үгийг нь яасан сайн мэддэг юм гэж бодож зогстол яг энэ хэсгийг дуулаад зогслоо. Нүдэнд нь нулимс цийлэгнэжээ. “Би энэ дуунд хайртай. Ар Монголд очиж үзээгүй ч тэндхийн наадмыг дотроо төсөөлж бодоод дуулдаг. Шинэ жилээр хүмүүс янз бүрийн гадаад дуу дуулдаг бол би “Толин хул”-аа л дуулдаг. Гадаа цастай байхад би хөх ногоо униартсан уудам талыг сэтгэлдээ төсөөлж мөрөөддөг. Миний энэ насны мөрөөдөл тусгаар тогтносон Монгол Улсад очиж үзэх” гэлээ. Түүний чин сэтгэлийн мөрөөдлийг сонсоод С.Цоморлиг “Нэг үндэстэн хоёр улсад байх ямар хэцүү гээч. Би таныг танихгүй мөртлөө төрсөн эгч шигээ санаж байна” гэв. Тэгснээ гэнэт нэгийг санав бололтой “Хүүе нээрээ С.Сэрчмаа сайн уу. Хүүхэд нь том болж байгаа юу. Ар Монголдоо тоглолтоо хийгээд, дуугаа дуулсаар явна уу” гэлээ. Манай хамтлаг, дуучдыг л асуугаад байх юм. Ice top өнгөрсөн өвөл тоглолтоо хийсэн биз дээ. Та үзэв үү, гар утсаараа бичлэг хийсэн бол үзүүлээч гээд л. Хамтлаг, дуучид, хошин урлагийнхныг маш сайн мэдэх юм. Бүр реппер Gee, Ice top, Lumino, The Lemons гэж нэрлэж байгаад шинэ гаргасан дуу бүрийг зааж өгөх нь холгүй юм боллоо. Эндхийн залуус орой үдшийн цагаар интернэтээр манайхны уран бүтээлийг байнга үздэг юм байна. Нэг хэсэг Монголын үндэсний олон нийтийн телевизээр “Тусгай салаа” олон ангит кино гарч байхад “Уулын буга нь урамдах цагаар…” гээд тус киноны Дэндэвийн дуу моодонд оржээ. Ерөөс хөгшин залуу гэлтгүй хүн бүрийн гар утсанд тус дууны ая эгшиглэж байсан байна. Одоо харин “Гэзэгний чинь үзүүр сэрэл хөдөлгөөд байна аа ай хө Гэнэ гэнэхэн сэтгэл минь чамайг харахаар догдлоод байна аа” гээд дуучин Д.Намсрайноровын “Дурлан дурлан хайрламаар” дуу хит болж байгаа ажээ. Бас нэг хэсэг “Ice Top” хамтлагийн “Гандан буурахгүй” дуу залуусыг жинхэнэ байлдан дагуулжээ. Одоо ч бас дуулсаар л байгаа юм билээ. Б.Алмааз “Энэ дуу маш гоё үгтэй. Сонсохоор хийморь сэргэх шиг болдог. Би үеийнхээ зургаан залуутай нийлдэг. Бид хэд нийлэхээрээ за хийморийн сангаа тавья гээд дуулж гарна даа. 

Мандах нар мэт хийморьтой, омог бардам эр хүн би 

Тиймээ би монгол хүн, тэнүүн ухаант аавын хүү 

Асах гал мэт халуун цустай омог бардам эр хүн би 

Амьдралд сөгдөхгүй, гандан буурахгүй” гээд л дуулна” гэв. Энэ дуунаас хойш залуучуудын дунд гандан буурахгүй гэдэг үг дэлгэрчээ. Юм л бол гандан буурахгүй шүү гэнэ. Аливаа хариуцлагатай ажлын өмнө, эсвэл хэн нэгэндээ ерөөл хэлэхдээ гандан буурахгүй шүү л гэх болжээ. 

Хас-Уянга номын сангийн жижигхэн өрөөнд бид хэсэг ярилцлаа. Манай хоёр үдээс хойш хичээлгүй учраас номын санд сууж жүжгийн зохиол уншихаар ирцгээжээ. Хоёулаа хөтлөгч болох хүсэлтэй. Тиймээс уран зохиолын ном, шүлэг яруу найраг, жүжгийн зохиол унших дуртай юм байна. Манай сор болсон яруу найрагчдыг шүтдэг ажээ. Пунцагийн Бадарч, Дөнгөтийн Цоодол, Бавуугийн Лхагвасүрэн гээд аваргуудын шүлгийг цээжээрээ уншиж байна. Шинэ зүйл сурсан цэцэрлэгийн хүүхдүүд шиг л би нэг шүлэг уншиж өгөх үү, дуулж өгөх үү гэсээр бид номын сангаас гарч ойролцоох хоолны газар руу явлаа. Оюутнууд ер нь барагтай бол гадуур хооллодоггүй гэсэн. Онцгой тохиолдолд л гадуур хооллоно. Бусад үед дотуур байранд хоолоо иднэ. Бид нэг, нэг таваг хоол аваад ширээний ард суулаа. “Энд тэнд хоол идэхдээ болж өгвөл монголчууд бөөнөөрөө сууцгаадаг. Зодолдож нүдэлдэх юм залуу хүмүүс хойно гаралгүй яахав. Хэн нэг нь зодуулчихсан байвал хариуг нь заавал авна. Тэр хүнийг таних танихгүй нь хамаагүй зодсон залууг очоод нүдчихнэ. Болохгүй бол олуулаа нийлж байгаад ч болтугай зодолдоно. Сургуулийн орчинд нэгнээ өмөөрсөн иймэрхүү зодоон байнга гардаг гэж ирээд л хуучлав. Яагаад ингэж ярих болов гэхээр би санаандгүй “Та нар их томоотой юм. Барагтай бол зодоон гардаггүй байлгүй” гээд асуучихсан юм. 

Эндхийн сургуулийн нэг жилийн төлбөр дунджаар 3500 юань. Дотуур байр, хоолтойгоо нийлээд жилд долоон мянган юань төлнө. Манайхаар хоёр сая орчим төгрөг. Хичээл ихтэй. Оюутнууд нь ч мэрийлттэй. Өглөө найман цагаас хичээл эхэлж 14 цагийн үед тарна. Гадуур сэлгүүцэж, эсвэл гэртээ харина гэсэн юм байхгүй. Аль нэг номын санд очиж судлах зүйлээ уншсаар 18 цаг хүргэнэ. Оройн хоолоо идчихээд хөтлөгчийн, эсвэл жүжгийн сургалтад яваад 21 цагийн үед дотуур байрандаа ирдэг байна. 

Бид гурав хоолоо идэж дуусчихаад цүнхнээсээ уруул өнгөлөгч гаргаад иртэл С.Цоморлиг “Таны уруулын будаг хаанахынх вэ. Орифлэймынх уу” гэлээ. Эндхийн охид нүүр амаа учиргүй будаад байхгүй ч эмэгтэй хүн л болсон хойно гоо сайхны хэрэгсэл сонирхоно. Голдуу Хятадын бүтээгдэхүүн авдаг юм байна. Нэг хэсэг харин ар монголоос “Орифлэйм” орж иржээ. Охид хүүхнүүд ч өдөр шөнийн тос, биеийн шингэн саван, хумсны будаг, уруул өнгөлөгч, үнэртэй ус авч хэрэглэдэг байсан гэнэ. Өмнөд монголчуудад овоо танигдаад, нэр хүндтэй ч болж байтал захиалга авдаг хүний холбоо тасарчээ. Хааяа нэг Хөх хот руу явдаг байсан нөхөр л Орифлэймийн каталоги өгөөд захиалга аваад байсан шиг байгаа юм. Дөрөв таван сар захиалга авч, хүргэлт хийж байгаад өнгөрсөн өвлөөс сураггүй болжээ. Шинэ бүтээгдэхүүн хэрэглээд дасаж байсан хүүхнүүд нэг хэсэг Орифлэймээ үгүйлж байгаад одоо эргээд хятад бүтээгдэхүүндээ орсон гэсэн. Эндхийн охид, хүүхнүүдийн нүүр царайгаа арчлах арга манайхантай төстэй. Оройд нүүрээ угаагаад сүүн шингэн, чийгшүүлэгчээрээ арчаад тосоо түрхэнэ. Гадуур явж байхад нүүрээ будсан хүн бараг таарахгүй юм. Нүдээ теньдэж, уруулаа өнгөлсөн бүсгүйчүүд хааяа нэг таарсан ч хятадууд байх ажээ. Манайх шиг хуурай, ширүүн уур амьсгалтай биш учраас сайртана гэж санаа зовох хэрэггүй. Тэгээд ч уур амьсгал нь чийглэгдүү, зөөлөн талдаа болохоор нүүрээ будлаа ч халуунд урсчихдаг байлгүй. Бас Өмнөд Монгол хүүхнүүд гангалж гоодож сураагүй бололтой юм. 

Бид гурав номын сан руу буцах замдаа Хөх хотод байдаггүй мөртлөө Улаанбаатарт байдаг, бас Улаанбаатарт байдаггүй хэрнээ Хөх хотод байдаг үйлчилгээний газрын талаар ярилцав. Хөх хотод ломбард байдаггүй бололтой юм. Зээл өгдөг газар бий ч гар утсаа, эсвэл зүүж яваа алт, монетон ээмэг бөгжөө барьцаанд тавиад мөнгө авдаг гэхээр өнөө хоёр маань гайхаад болдоггүй. Гэнэт мөнгө хэрэг болвол зүүж яваа монетон бөгжөө 20 мянган төгрөгөөр барьцаалж болдог гэж байж сая нэг үнэмшүүлэв. Хөх хотод бас эрүүлжүүлэх байдаггүй гэсэн. Хүмүүс тасарч унатлаа архи уух нь ховор. Хаа нэг ухаан мэдрэлээ алдсан согтуу хүн явж байвал цагдаа нар эмнэлэгт хүргэж өгөөд тэндээ дусал залгаад хонуулдаг гэнэ. Харин манайд сүүлийн үед ихэнх барилгын булан тохойд нээгдээд буй фитнес Хөх хотод ховор байдаг юм билээ. Орон сууцнуудын дунд болон нийтийн эзэмшлийн талбайд хэдхэн алхаад л цэцэрлэгт хүрээлэнтэй, тэндээ бялдаржуулах хэрэгсэлтэй учраас заавал мөнгө төлж биеэ чийрэгжүүлэх шаардлагагүй. Бас сургуулийн дотуур байрны дэргэд гүйлтийн зам бүхий чийрэгжүүлэх газартай болохоор залуус нь фитнест явдаггүй гэсэн. Фитнест хэн явах вэ гэхээр голдуу төрийн албан хаагчид. Эсвэл баян айлын гэрийн эзэгтэй нар чөлөөт цагаа өнгөрүүлдэг юм байна. 

Хаа газрын охид хүүхнүүдийн ярианы сэдэв болсон турах асуудал ч энд байна. Бүсгүйчүүд турах гээд хоолоо сойхоос гадна төрөл бүрийн эм бэлдмэл их хэрэглэнэ. С.Цоморлигийн найз охид ч бас янз бүрийн тураах эм уудаг гэсэн. Хөх хотын эмийн сангуудаар юу л байна тураах эм байдаг учраас хоол идэж байгаа юм шиг л эм хэрэглэдэг ажээ. Өрөөнийх нь охин бүр 01, 02 цаг хүртэл орон дээрээ унтахгүй суугаад байдаг гэсэн. Хана налж суугаад толгойгоо дохиод л. Тэгсэн хэрнээ хэвтээд унтахгүй. Хэвтэхээр таргалчих гээд. Бүрэн унтахгүй, сууж байвал ходоод нь ажиллаад турна гэх ойлголттой байдаг ажээ. “Турах гэж байгаа хүн харин ч эсрэгээрээ сайн унтаж байх ёстой шүү дээ” гэтэл хүлээн зөвшөөрдөггүй ээ. Унтчихаар хүний бие эрхтэн дагаад унтана. Тэгэхээр турах явц зогсоно гэж үздэг юм байна. Яаж ч маргаад дийлсэнгүй. Ингэж унтахгүйгээр турна гэж боддог охид шөнө 01, 02 цагийн үед орондоо орж унтаад үүр цайхаар дахиад л босоод суучихдаг гэнэ. Зарим нь бүр нойр, хоолгүй явсаар гадаа гарч гүйх ч тэнхэлгүй болдог ажээ. Гэхдээ байнга ийм байхгүй. Улирлын чанартай аяглана. Гадаа дулаарч хөнгөн нимгэн хувцсандаа орох үедээ турах талаар ярина. Зунжингаа иймэрхүү маягаар өөрийгөө ядрааж жингээ хассан болоод намар эргээд хамаа замбараагүй идэж эхэлдэг гэж байгаа. Тэгээд л өвөлжин хуримтлуулсан таргаа зун нь хасах гээд шөнө ч бүтэн нойртой хонож чадахгүй өөрийгөө зовоодог байна. Бас хажуугаар нь хэрэгтэй хэрэггүй тураах эм, бэлдмэлд хамаг мөнгөө үрээд хачин юм болдог ажээ.   

Өндөр гоолиг С.Цоморлиг хүртэл турах талаар ярих юм. Би 170 см өндөр, 55 кг жинтэй. Надтай чацуу өндөртэй хэрнээ миний тал шиг харагдахаар туранхай. Тэгсэн мөртлөө Улаанбаатарын хүүхнүүдийн турах аргыг асуугаад байх юм. “Хоолоо сойдог уу. Олон давхар хувцас өмсөж хөлсөө гаргаж байна уу” гээд л. Хэт туранхай байх юу нь сайхан байна вэ гэхэд “Эрэгтэй хүний нүдэнд арьс хүртэл зузаан харагддаг гээ биз дээ” гэж байна шүү. Бараг л хөх мах нь харагдахаар тийм туранхай байвал гоё байж, эрчүүдийн нүдэнд сайхан харагдах юм гэнэ. Бас яс арьс болсон бие хаатай байвал ямар ч хувцас зохидог талаар ярилаа. Зун цагт ганган хувцаслахдаа зориулж ийн биеэ бэлддэг ажээ. Ганган хувцас гэснээс тэндхийн охид хүүхнүүд энэ зун моодонд ороод байгаа дэрэвгэр хормойтой даашинзаар гоёж байна. Бас шөвгөр хоншоортой гадсан өсгийт жийнэ. Ерөнхийдөө тэгш, майга ямар ч хөлтэй байсан богинохон дэрэвгэр даашинз өмсдөг болжээ. Зохисон зохиогүй моодоо дагаж байгаа нь тэр.    

Хоолны дараа  хотын залуусын оройдоо цуглардаг газар болох Шар гудамж руу явлаа. Тэнд караоке, баар, хоолны газар, тоглоомын төв гээд залуусын чөлөөт цагаа өнгөрөөх газрууд бий.

С.АЛТАНЦЭЦЭГ