УИХ–ын гишүүн, АН–ын бүлгийн дарга Ч.Сайханбилэгтэй ярилцлаа.
–Бүтэн гурван жил ярьсны эцэст Сонгуулийн хуулиа баталлаа. Үнэхээр санаанд нийцсэн хууль гаргаж чадсан гэж бодож байгаа юу?
-Сонгуулийн хууль батлагдсаны дараа хэвлэл мэдээллийнхэн асуусан л даа. Тэгэхэд би хоёрдмол сэтгэгдэлтэй байгаагаа хэлсэн. 2008 оны сонгуулийн дараа эмх замбараагүй байдал үүсч, эрдэнэт хүний амь эрсэдсэн тэр хэцүү үед хоёр нам хамтарсан Засгийн газар байгуулсан. Ингээд Сонгуулийнхаа хуулийг өөрчлөх хэрэгтэй. Энэ хэвээрээ байж болохгүй гэж үзээд гэрээндээ тусгасан байдаг. Ямар ч байсан санал хураах, тоолохтой холбоотой процессыг луйвар, будилаангүй болгох ёстой юм байна гэсэн дохиог долдугаар сарын 1-ний өдөр болсон үйл явдал өгсөн. Парламент эмхлэгдсэний дараа Сонгуулийн хуулиа өөрчлөх асуудал орж ирсэн. Энэ цагаас хойш бүтэн гурван жилийн турш зарчмын зөрүүтэй 300 гаруй санал хураалгасан. Үүний талаас илүү буюу бараг 160 гаруй саналыг АН-ын бүлгээс гаргасан байгаа. Тэгээд ямар ч байсан энэ хууль сонгуулийн луйвар булхайг багасгаж байгаагаараа өмнөх хуулиасаа хамаагүй дээрдсэн. Үүнд сэтгэл өндөр байна.
Гэвч АН-ын бүлэг анхнаасаа пропорциональ тогтолцоог сонгоё гэсэн байр суурьтай байсан. Бид өнөөдрийг хүртэл мажоритар тогтолцооны сайн, мууг үзэж ирлээ. Одоо пропорциональ тогтолцоог туршаад үзэх хэрэгтэй гэсэн хүсэлтэй байлаа. 100 хувь биш юм аа гэхэд пропорциональ давамгайлсан тогтолцоотой сонгууль явуулъя гэдэг саналтай байсан даа. Харамсалтай нь санаснаар болсонгүй гэдэгт сэтгэл дундуур байгаа. Мэдээж АН парламентад 27 суудалтай учраас өөрсдийн саналаа 100 хувь дэмжүүлнэ гэдэг хэцүү. Гэсэн хэдий ч зөвшилцөх замаар явсаар өнөөдрийн энэ хувилбар дээр тогтсоноо чамлахгүй байна. Ямар ч байсан нэг дэвшил боллоо гэж олзуурхаж байгаа. Чамлахаар чанга атга гэдэг дээ. Пропорциональ тогтолцооны эхний хэлбэрүүдээ гаргачихлаа. Дараагийн удаа агуулгаар нь өөрчлөх тэр алхмыг хийчихэв үү гэж бодож байна.
–Ямартаа ч Сонгуулийн хуулиа өөрчилнө гэж амласан хамтарсан Засгийн газрын гэрээгээ зөрчсөнгүй гэж үзэж байна уу?
-Үндсэндээ
хоёр нам хамтарч хийе гэсэн нэг зүйлээ
шийдэж чадлаа. Сонгогчийн үнэмлэх
гэж байхгүй учраас сонгогчийн
үнэмлэх давхар тараагдах асуудал
нэг мөр үгүй болж байна. Ингэснээр нэг сонгогч нэг санал гэсэн
зарчим биеллээ олно гэсэн үг.
Хэсгийн хороо зөвхөн санал авах байр болон хувирснаар сонгогчдын нэрийг хасах гэх мэтийн элдэв булхай луйвар гарах үүд хаалга хаагдлаа. Гадаадад байгаа монголчууд анх удаа сонгуульд оролцоно. Сонгууль луйвардахаар завдсан этгээдэд эрүүгийн хариуцлага ногдуулахаар боллоо. Хэвлэл мэдээллийн байгууллага, сонгуульд оролцож байгаа субьектүүд ч хариуцлагатай байхыг хуулиар нарийн заагаад өгчихлөө. Ингээд яриад байвал чансаатай өөрчлөлтүүд орсон. Шинэчлэн найруулж баталсан Сонгуулийн хуулийг чанартай гэж хэлнэ.
–Өнгөрсөн хугацаанд хоёр намын бүлэг зөвшилцөж байна гээд хуулийг олон удаа гацаагаад авсан даа. Энэ янзаараа шинэ хууль гарахгүй нь гэсэн ойлголтыг төрүүлж байлаа…
-Энэ жилүүдэд сөрөг хүчингүй парламентын тухай шүүмжлэл их өрнөлөө. Нэг хууль гаргах гэж бид гурван жил хагасын хугацаа зарцууллаа. Тэгэхэд үнэхээр хамтарсны давуу тал ч гардаг юм байна. Сөрөг хүчин байх ёстойн учрыг ч ойлгосон. Гэхдээ үүний аль аль нь зэрэг оршсон учраас бид хуулийг удаан гацаасан даа.
Мэдээж зөвшилцөж байна гээд нэг юм уу хоёр хүн ойлголцоод шийдчих асуудал биш учраас төвөгтэй байсан. Тиймээс дан ганц нэг тал нь өөртөө сэтгэл ханамжтай шийдвэр гаргуулна гэж байдаггүй юм билээ. Үнэндээ хууль гацаалаа гэж гишүүдийг буруутгах бас аргагүй юм. Парламентад дөрвөн жил суучихаад эцэст нь Сонгуулийн хууль батлагдах болохоор хүнийхээ хувьд “Энэ хууль батлагдвал би гарах нь уу, үгүй юу” гэдгээ харж, асуудалд хандана. Ийм ийм шалтгаанаар хэд хэдэн удаа гацаанд орж байлаа. Ер нь 2012 оны сонгуулиар гарах дараагийн парламент Сонгуулийн хуулиа өөрчилье гэвэл ажлаа эхэлсэн эхний жилдээ багтаах хэрэгтэй юм байна гэдэг сургамжийг эндээс аваасай.
–Тойргоос сонгогчдын 28 хувийн санал авч унасан тохиолдолд намын жагсаалт руу шилжинэ гэж байгаа. Ер нь энэ шилжилт тойрогт нэр дэвшигчдэд давуу эрх олгоод байна уу даа?
-26 тойрогт 48 хүн нэр дэвшиж өрсөлдөнө. Ингээд сонгогчдоос авсан саналаараа эрэмбэлэгдэнэ. Олонхийн санал авсан нь УИХ-ын гишүүн болох боломжтой. Үлдсэн нь буюу 28 хувийн санал авсан нэр дэвшигчдийг унасан эсвэл хаалгаар өшиглүүлж гараад тооноор буцаад ороод ирэх хүмүүс гэх мэтээр нэрлээд байна л даа. Уг нь тэднийг ингэж хармааргүй байгаа юм. Тэд бол олонхийн саналаар парламентад сонгогдсон нэр дэвшигчдийн араас саналын хувиараа эрэмбэлэгдсэн хүмүүс. Манай нам бол нэгэнт ард түмнээс санал авсан энэ хүмүүсийг эрэмбээр нь намын жагсаалт руу оруулъя гэсэн. Аль ч газрын пропорциональ тогтолцооны сонгууль ийм маягаар явдаг. Гэтэл хэнийгээ намын жагсаалтад оруулахаа нам нь мэддэг байя гэж Ардын нам санал болгосон. Хэрэв тэгвэл олон түмний өмнүүр орж улс төрийн нам сонголт хийх болчихно гэж манай нам үзсэн. Үүнээс болж нэлээд цаг барсан даа. Хуучин мажоритар тогтолцоогоор сонгууль явуулж, хамгийн олон санал авсан нэр дэвшигч “алтан медаль” хүртэж парламентад суудгийг харсаар байгаад сурчихаж. Тэгтэл олимпийн наадмаар тамирчдад зөвхөн алтан медаль өгдөггүй биз дээ. Мөнгө, хүрэл медальтнууд тодордог. Үүн шиг сонгуульд мөнгө, хүрэл медаль авсан нэр дэвшигчдийг парламентад оруулъя гэсэн нь энэ. Асуудлыг энэ талаас нь хараасай гэж хүсч байна.
–Одоогийн парламентад суугаа 76 хүн эргээд сонгогдох “нүхээ” малтаж, өөрсдөдөө зориулсан хууль гаргалаа ч гэх шүүмжлэл бий?
-Хүн төрөлхтний түүхэнд ийм тогтолцоо гарсан гэж сонсоогүй. Тийм ид шидийн томъёолол байдаг бол бүх улс орны эрх баригчид хэрэглэж байх байлгүй. Үнэндээ хуулиар олгогдож байгаа сонгох, сонгогдох эрх зөвхөн парламентад олонхи, цөөнх болсон хоёр намд хамааралтай юм биш. Улс төрийн бүртгэлтэй бүх хүчин 26 тойрогт өрсөлдөх боломж нээлттэй. МАНАН өөрсдөдөө зориулж хууль гаргалаа ч гэж шүүмжилж байгаа. Гэхдээ нэг л хуулиар бүгдээрээ сонгогдоно шүү дээ. Түүнээс биш одоогийн 76 хүнээс нэг нь ч “Би найдвартай сонгогдоно” гэж хэлж чадахгүй болов уу. Сонгогч болгонтой уулзаж, мөрийн хөтөлбөрөө танилцуулж байж гарахаас биш гэртээ зүгээр сууж байгаад сонгогдоно гэж байхгүй.
–Ардын нам лидерүүдээ намын жагсаалтаар оруулна, АН эсрэгээрээ тойрогтоо лидерүүдээ сойно гэсэн яриа ч гараад байсан. Бодит байдал дээр яаж төлөвлөсөн байсан юм бол?
-УИХ-д олон жил сонгогдсон, нэр нүүртэй хүмүүсээ намын жагсаалтаар оруулж, шууд гаргана гэж нөгөө тал үзэж байсан. Харин манай нам бүгд тойрогтоо очиж, адилхан хүрз жоотуу бариад хар ажлаа хийе. Нэг саналын төлөө ажиллая. Тэгээд авсан саналаараа эрэмбэлэгдэж гаръя гэдэг саналтай байлаа. Намын лидерүүд гэхээрээ жирийн гишүүдээсээ илүү эрх дархтай, автоматаар сонгогддог байж болохгүй. Тойрогтоо очиж, намдаа суудал авахын төлөө явах ёстой. Тэгээд ч монголчуудын нэг чанар бий шүү дээ. Аливаа юмыг заавал эмэрч үзэж байж танина гэдэг шиг хүнээ харж байж сонголтоо хийдэг. Манай Ардын намынхан зунжингаа ярьсан биз дээ. “Хөдөөгүүр явлаа. Сонгогчид намаа биш хүнээ харж сонгоно гэж байна” гээд байсан. Тийм учраас бүгдээрээ тойрог дээрээ оч л доо. Хүмүүст өөрийгөө таниул. Тэгж байж гарч ир гэсэн зарчмыг АН анхнаасаа баримталж байсан юм.
–Сонгогчдын 28 хувийн санал авсан хүн намын жагсаалт руу шилжих эрхтэй болно. Тэгвэл сонгогчдын 28.1 хувийн санал авчихсан хүн яах вэ?
-28.1 хувийн санал авчихсан хүн жагсаалт руу шилжиж болно. Харин 27.9 хувийн санал авсан хүнд асуудал үүснэ. Тойрогт нэр дэвшсэн бүх хүн жагсаалт руу ороод ирэх боломжтой болчихлоо гэж нөгөө талынхан шүүмжлээд байсан л даа. Тиймээс ямар нэгэн босго тавихаас өөр аргагүй болоод 28 гэсэн тоон дээр тогтсон. Улаанбаатар хотод гэхэд жишээ нь манай тойрог дээр өнгөрсөн удаа 43 хүн өрсөлдөж байлаа. Гэтэл зарим аймагт долоо, найман хүн өрсөлдөж байх жишээтэй. Үүнийг харьцуулахад шударга биш болоод байгаа юм. Тиймээс 28 ба түүнээс дээш хувийн босго тавихаар шийдсэн.
–Ер нь нэр дэвшигчид он гарахаас өмнө амжиж бэлэг сэлтээ тараах гээд тойрог руу яарч байх шиг байна л даа?
-Он гарсны дараа олон зүйлийг энэ хууль хориглосон байгаа. Миний хувьд тэмдэглэлт баяр ёслолын үеэр хувь хүнд хандсан арга хэмжээ явуулж байгаагүй дээ. Нэгдүгээр сарын 1-нээс өмнө хамаг ажлаа амжуулах гэж яарсан хүмүүс байхыг үгүйсгэхгүй. Тухайн хүмүүсийн сонгуулиа яаж харж байгаа тактикаас хамаарах болов уу. Сонгуулийн сурталчилгааны сүүлийн сард нэлээд олон ажлыг нэр дэвшигчдийн хувьд хорьчихсон байгаа даа. Үүнийг зөрчвөл авах мөнгөн торгуулийн хэмжээг нэмсэн, цаашлаад тухайн нэр дэвшигчийг нэрсийн жагсаалтаас хасах хүртэл арга хэмжээ авахаар тусгасан шүү дээ.
–Манай уншигч нэг зүйлийг асуусан нь нээрээ ч тийм юм уу гэж бодогдож байсан. Иргэдэд хувь хишиг тараах ажил шинэ оны дараа ч үргэлжилнэ. Ахмадууд сая төгрөг бэлнээр, иргэд ч 21 мянган төгрөгөө үргэлжлүүлэн авна. Тэгэхээр энэ сонгуулийн сурталчилгаанд орох юм биш үү?
-Энэ бол УИХ, Засгийн газар бүрэн эрхийн хугацаандаа мөрийн хөтөлбөрөө хэрэгжүүлж байгаа хэрэг. Ер нь УИХ-ын гишүүд ч бүрэн эрхийнхээ хугацаанд хийсэн ажлынхаа тайланг тавих эрх нь нээлттэй.
–Энэ хууль парламентын гадна байгаа намуудад УИХ–д орж ирэх боломж олгож байгаа гэх. Гэвч үнэндээ УИХ–д суудалгүй намууд ингэж харахгүй байгаа тал бий?
-Ардчиллын үндсэн зарчмаараа аваад үзсэн ч гудманд ажиллаад байгаа “микрофонууд” Их хурлын танхимд ажиллаасай гэж хүсдэг. Гудамжинд байгаа иргэдийн төлөөллийн хүсээд байгаа зүйлүүд шийдвэр гаргах түвшинд яригдаж байгаасай. Тиймээс парламентад орж ирэх намуудын босгыг таван хувь болгож бууруулсан. Ингээд парламентад олон нийтийн төлөөлөл олноор орж ирэх боломж нэмэгдэж байгаа. Ардчиллын үндсэн зарчмаа хадгалж, олон намын тогтолцоог бүрдүүлж, улс орныхоо хөгжлийг ярьж байгаасай гэсэн байр суурийг АН үргэлж баримталдаг. Энэ дагуу асуудалд хандсан.
–Олон жил яриад шийдэж чадахгүй байсан нэг асуудал нь эмэгтэйчүүдийн квот. Үүнийг шийдсэн нь нэг дэвшил болсон байх…
-Жендерийн тухай хуулийг 16 жилийн турш парламент дамжин хэлэлцсэн. Одоогийн парламент энэ хуулийг баталсан байгаа. Ингээд сая Сонгуулийн тухай хуульд эмэгтэйчүүдийн квотыг тусгаж өгч чадлаа. Ингэснээр улс төрийн намууд сонгуульд 76 хүн нэр дэвшүүлбэл тэдний дор хаяж 15 нь эмэгтэй байхаар болж байна. Тэгэхээр ирэх жилийн парламент эмэгтэй гишүүд олонтой байх болов уу гэж хараад байгаа.
–УИХ, орон нутгийн сонгуулийг хамт явуулна гэж байгаа. Гэхдээ Ардын намынхан салгах сонирхолтой байх шиг байна. АН ямар байр суурьтай байгаа вэ?
-АН-ын бүлэг тодорхой байр суурьтай байгаа. Үүнээсээ холбирно гэж байхгүй. Мэдээж УИХ, Орон нутгийн сонгууль салж явах тухай ойлголт байх ёсгүй. АН байгаа тохиолдолд энэ хоёр сонгууль тусдаа явна гэж байхгүй. Бүх зүйл хуулиараа явна.
–Энэ парламентын бүрэн эрхийн хугацаа дуусахад хэдхэн сар үлдлээ. АН–ын бүлгийг толгойлж ажиллаж байгаагийн хувьд яаж ажилласан гэж дүгнэж байгаа вэ?
-Ер нь 2008-2012 оны парламентыг өөрийн гэсэн өнгө төрхтэй, түүхэнд мөрөө үлдээсэн гэж бодож байгаа. Парламент болгон өөр өөрийн гэсэн онцлогтой. Гэхдээ энэ удаагийн УИХ улс орны өмнө тулгамдсан асуудлуудыг шийдсэн. Уул уурхайг эргэлтэд оруулж, гэрээг батлах том ажлыг нугаллаа. Үүнээс гадна Монголын ард түмэнд уул уурхайн баялгийн эзэн байх эрхийг нээж өглөө. Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулж чадвал том дэвшил болно. Сонгуулийн шинэ тогтолцоог нэвтрүүлсэн парламент боллоо гэх мэтээр дүгнэж болно. Гаргасан шийдвэрүүдийн үр дүнг мэдээж цаг хугацаа харуулах байх. Ялангуяа энэ УИХ төсвийн чиглэлээр том өөрчлөлт хийж чадсан. Орон нутагт төсвийн маш их эрх мэдлийг шилжүүлж чадлаа шүү дээ. Ингэснээрээ УИХ-ын гишүүд худаг барьдаг, сургуулийн дээвэр засдаг ажилд оролцохоо болино. Төсвийг дураараа зарлагаддаг асуудлыг хязгаарлаж, хариуцлагыг чангатгаж өглөө. Төсвийн алдагдлыг тодорхой хувьд барьж байхаар тогтлоо. Ирэх онд төсвийн алдагдлыг хасах хоёр хувьд барихаар болсон гэх жишээний. Сонгуулийн үеэр бэлэн мөнгөний амлалтыг хязгаарлаж өгсөн гэх зэрэг ач холбогдолтой зүйлүүдийг шийдсэн.
–Энэ парламентын хугацаанд АН–ыг дагасан нэг шүүмжлэл нь хамтарсан засагт орсон явдал байлаа. Одоо гарах цаг нь болсон юм биш үү?
-Сөрөг хүчний дуу хоолой үгүйлэгдсэн үү, үгүй юу гэдгийг Сонгуулийн хуулийг баталсан асуудал харуулаад өглөө. Тэгэхээр ямар ч байсан сөрөг хүчний дуу хоолой дутагдаагүй юм болов уу гэж бодож байгаа.
Үнэндээ Ардчилсан намын гишүүд л Засгийн газрыг шахаж шаардаж, ажиллуулдаг байсан гэдгийг хаана ч хэлнэ. УИХ-ын үйл ажиллагаанд идэвхтэй оролцсон. Тийм учраас Монголын төр өнгөрсөн хугацаанд хараа хяналтгүй, дангаараа дураараа ажиллаагүй ээ. Хэрвээ АН сөрөг хүчин байгаад бусад намуудтай нийлээд гудамжинд гарсан бол Оюу толгойн гэрээ батлагдах байсан уу үгүй юу гэдгийг мэргэч төлгөч биш учраас хэлж мэдэхгүй. Ямар ч байсан засагт хамтарсан учраас энэ гэрээг сайжруулахын тулд ажилласан. Ирэх жил Таван толгой, Оюу толгойн гэрээ Монгол Улсыг аваад гарах нөхцөлийг бүрдүүлэхийн төлөө зүтгэсэн дээ.
–Сонгуулиас өмнө хамтарсан Засгийн газраас гарчихвал яасан юм?
-Сайханбилэг гэдэг хүнээс асууж байгаа бол тэгсэн ч яахав гээд хэлчихмээр байна. Гэвч ардчиллын үндсэн зарчим, АН шийдвэр гаргадаг механизмаараа шийдэх ёстой. Хамтарсан Засгийн газарт орох шийдвэрийг бид олонхиороо гаргасан. Гарах асуудлаа ч ингээд шийдэх бололцоо бий. Гэхдээ АН улс орны нийтлэг эрх ашгийг бодох уу, улс төрийн явцуу эрх ашгаа бодох уу гэдгээ чиг болгох учиртай. Энэ дарааллаа зөв байрлуулж чадаж байгаа тохиолдолд засгаас гарч, орох тухай маргаж, мэтгээд байх шаардлагагүй. Улс орны эрх ашиг юу хүлээж байна түүнийг л дагах учиртай.
–АН–ын ҮЗХ–оор хамтарсан Засгийн газраас гарах асуудал яригдах юм биш үү?
-Магадгүй юм. ҮЗХ-оор ямар ч асуудал ярих нь нээлттэй. Гэхдээ эрх ашгийнхаа зөв дарааллаар шийдвэрээ гаргах нь чухал.
–Та бол энэ дараалал зөв явж байгаа гэж үзэж байна уу?
-Өнөөдрийг хүртэл зөв дарааллаар явж чадаж байгаа гэсэн бодолтой байна. Чухал хуулиудыг бид гаргалаа. Одоо бидэнд хийх ажил их байна. Хугацаа бага үлдсэн учраас юу ч хийж амжихгүй гэж болохгүй. Харин ч хугацаа бага байх тусам даацтай ажиллах хэрэгтэй.
–Ирэх сонгуулиар хоёр нам тэнцүү суудал авч чадвал дахиад хамтарсан Засгийн газар байгуулаад явах юм биш биз дээ?
-Мэдээж АН сонгуульд ялалт байгуулж, Засгийн газраа дангаараа бүрдүүлэхийн төлөө сонгуульд оролцоно. Тэгээд ч алаагүй баавгайн арьсыг хувааж авахын үлгэрээр сонгууль болоогүй байна. Энэ асуудлыг ярихад дэндүү эрт байна.
–ҮЗХ–оор намын даргын асуудал хөндөгдөнө гэж байнга яригддаг. Энэ удаа яах бол?
-Асууж байгаа хүнд ч, хариулах гэж буй хүнд ч энэ нь цочир санагдахаа байж дээ. Яагаад гэвэл энэ сэдэв 2000 оноос хойш яригдсан шүү дээ. Энэ яриа үнэн байсан бол АН-ын дарга хэдэн удаа солигдохоор байлаа, гэвч тэгсэнгүй. АН даргаа солих хэрэгтэй боллоо гэж бодъё. Ерөнхийлөгчийн сонгуульд намаа ялуулсан учраас уу. Эсвэл хамтарсан Засгийн газарт орж, ҮЗХ-оор шийдэгдсэн асуудлыг хийж чадсангүй гэж үү. АН-ын рейтинг өрсөлдөгч намаасаа дээгүүр гарсан гэдэг шалтгаанаар даргаа солих юм уу. Би бодохдоо ҮЗХ хуралдсан ч хамтарсан засагт байж болох уу, үгүй юу, мөрийн хөтөлбөрөө яах гэж байна гэдгээс эхлээд “Монгол-хүн-2020” хэлэлцүүлгээ дүгнэх асуудал хэлэлцэж болно. Ирэх сонгуулийн үр дүн гараагүй байхад намын даргын асуудлыг ярих нь эрт гэж бодож байна.
–Ерөнхий сайдыг огцруулах саналыг есөн гишүүн гаргасан ч УИХ хэлэлцээгүй. Та аливаа асуудалд дандаа бүлгийнхээ байр суурийг илэрхийлдэг. Харин гишүүнийхээ хувьд энэ асуудалд яаж хандаж байсан бэ?
-Хоёр нам хамтарч байгаа үед УИХ дахь цөөнхийн бүлгийг толгойлох нь хамгийн хэцүү ажил юм байна. Бүлгийн ахлагч бол тогооны хүн гэгчээр намын халуун гал тогооны ажилд оролцдог юм уу даа. Нөгөө талаар 101 буюу галын дуудлага шиг ажил шүү дээ. Энд тэнд дандаа гал унтраах үүрэгтэй. Хүн болгоны эвийг олох шаардлагатай болдог. Гэхдээ үндсэн зарчмаа алдахгүй байх ёстой гээд л хэцүү дээ. Хувь хүнийхээ хувьд хэлмээр, хашгирмаар, илэрхийлмээр асуудал их гардаг. Гэвч би хэлж байгаа учраас АН-ын байр суурь гээд ойлгочих вий гэж өөрийгөө хянадаг. Ийм байдал нь хүнийг хариуцлагатай, сахилгатай болгодог юм байна. Хэлэх үгээ бодож, амаа үдэх шаардлага тулгардаг юм байна.
Харин Ерөнхий сайдыг огцруулах асуудал дээр бол ийм байр суурьтай байсан. Ерөнхий сайдыг Засгийн газрын нэг кабинетийн гишүүнтэй адилтгаж үзэж болохгүй. Ерөнхий сайд огцорвол кабинет огцорно гэдэг шүү дээ. Энэ бол Үндсэн хуулийн зарчимтай нийцэж байгаа. Үүнийг нэг мөр болгоё гэсэн учраас сая УИХ-ын тухай хуульд өөрчлөлт оруулан 19 гишүүн Ерөнхий сайдыг огцруулах асуудлыг өргөн барина гэсэн хязгаарлалт хийсэн. Тэгэхгүй бол хэн дуртай нь Ерөнхий сайдыг огцруулах асуудал оруулж ирнэ. Бараг өдөр болгон ийм зүйл хэлэлцэх болно шүү дээ. 19 гишүүнийхээ босгыг давчихсан тохиолдолд энэ бол нээлттэй асуудал.
–Долдугаар сарын 1-ний хэргээр хэлмэгдсэн хүмүүс, амиа алдсан иргэдийн ар гэрийнхнээс төр уучлал гуйх ёстой гэсэн тогтоолыг УИХ–аар батлуулах гэсэн боловч дэмжлэг авсангүй. Үндсэндээ Ардын намынхан унагачихсан л даа?
-Энд ямар ч эргэлзээ байх ёсгүй. Монголын төр алдааныхаа төлөө шаардлагатай бол уучлал гуйх учиртай. Хувь хүнийхээ хувьд ч, бүлгийн байр суурийг илэрхийлсэн ч Хүний эрхийн дэд хорооноос гаргасан асуудлыг дэмжиж байгаа. УИХ энэ асуудлыг дахин хэлэлцэх ёстой. Санал хураах үед гишүүдийн ирц хангалттай байсан уу, үгүй юу гэдгийг нягтлах хэрэгтэй.
–Засгийн газрыг шүүмжилсэн, буруу зүйл хийсэн гишүүддээ Ардын нам бүлгээрээ хэлэлцээд сануулга өгдөг, хариуцлага тооцдог. Харин АН яадаг вэ?
-Хариуцлага тооцох, сануулга өгөх нь АН-ын мөн чанар биш. Энэ дарга, тэр ахмад настай, парламентад удаан суусан гэдэг үндэслэлээр бие биедээ ханддаггүй. АН-ын гишүүд бүгд тэгш эрхтэй. Ямар ч асуудалд бүгд санаа бодлоо уралдуулдаг. Ингэж байж олонхийн шийдвэр гаргадаг юм. АН-ын мөн чанар энэ. Ер нь хүнд сахилга хариуцлага тооцоод, итгэл үнэмшлээр нь нуга дарна гэдэг бол ойлгомжгүй шүү дээ. Хүн хүний араншин, үзэл бодол дээр АН тогтдог юм байна. Бие биеийнхээ дутууг гүйцээж явдагт АН-ын хүч оршдог юм байна гэдгийг өнгөрсөн 20 жилийн түүх харуулсан.
–Үндсэн хуулийн хоёр заалтад өөрчлөлт оруулах гэж байгаа. УИХ–ын гишүүд сайд болоход тооны хязгаарлалт хийнэ. Сумын Засаг даргыг иргэд сонгодог болгохоор ярьж байна. Гэвч энэ өөрчлөлтийг өнгөц төдий юм гэдэг шүүмжлэлийг хүмүүс хэлээд эхэлж байна. Та ямар бодолтой байгаа вэ?
-Үндсэн хуульд нэмэлт оруулах гэж байгаа энэ үед өнгөц өөрчлөлтийн тухай ойлголт хэзээ ч байж болохгүй. Үндсэн хуулийн үг өгүүлбэр, цэг таслал бүр утга учир агуулж байдаг. Үндсэн хуулийн хоёр заалтыг өөрчлөх нь маш том өөрчлөлт. Эхний ээлжинд нийгмийн дийлэнх хэсэгт таалагдах хоёр зүйлээ өөрчилье гэсэн юм. Үүний араас нийтийн хэлэлцүүлгийн үр дүнд том том өөрчлөлтүүдийг Үндсэн хуульд оруулах боломж бий.
–Улстөрч хүний хувьд эцэст нь нэг зүйлийг асууя. АН–ын мөнхийн өрсөлдөгч болох улс төрийн хүчин хоёр хуваагдаад МАН, МАХН болчихлоо. Одоо Н.Энхбаяр, Ц.Нямдорж зэрэг лидерүүд нь толхилцоод эхэлсэн. Энэ нь магадгүй танай намд ашигтай тусч байх шиг…
-Төлөвшлийн хувьд аваад үзвэл АН 22 жилийн түүхтэй, туршлагатай шүү дээ. Нам хуваагдах, гишүүд нь урвах шарвахаас эхлээд бүх асуудлыг манай нам туулаад ирсэн. АН 22 настай мөртөө 90 настай нөгөө намаасаа хамаагүй илүү туршлагатай болчихсон байхгүй юу. Бид хоорондоо арцалдаад байвал тоглоом биш шоглоом болно шүү гэдгээ ухаарчихсан. Энэ байдлаар харвал нөгөө нам хөгжлийнхөө аль хавьцаа яваад байгаа юм бэ дээ. Миний бодлоор магадгүй 90-ээд оны сүүл хавьцаа яваад байгаа юм болов уу. Үүнийг нь далимдуулж манай нам улс төрийн богино зайны гүйлт хийхийг хүсэхгүй байна. Гэнэн зүйлд итгэж болохгүй л дээ. МАН, МАХН хоёр хагаралдсанаас болж манай намын рейтинг өсөх тухай асуудал байхгүй. Энэ хоёрын хэрүүлээс бид завшаад байгаа гэж ойлгож болохгүй. Улс орныхоо хөгжлийг урагшлуулахын төлөө АН бусад намаас илүү ажиллаж чадна гэдгээ харуулбал амжилтад хүрнэ гэдэг итгэл үнэмшлээрээ явж байгаа. Ингэж байж сонгуульд ялалт байгуулна.
Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ