-ЗУРАГ БОЛОН ГАРЫН ҮСГИЙГ ОЛСОН АВСАН, СУДАЛСАН СУРВАЛЖИЛСАН ТЭМДЭГЛЭЛ-
АНУ-ын Нью-Йорк хотноо Хармоние Автографс анд Мюзик (Harmonie Autographs and Music) хэмээх нэгэн архив буй нь дэлхийн хөгжмийн үүх түүх, ялангуяа нэрт хөгжмийн зохиолч, удирдаач, хөгжимчдийн гарын үсэг, гар бичмэл, ноорог, анхны хэвлэл сэлтийг цуглуулан бүртгэдэг номын сан-архив-музей-дийлэр дөрвийн дундын шинжтэй байгууллага юм. Арваад жилийн өмнөөс эхлэн Америк дахь зураг сэлт, бичиг сачиг ихээр хадгалдаг байгууллагууд орон зайн бэрхшээлээс болж, материал баримтаа дижитал хэлбэрээр хадгалаад, уг эхээ дуудлага худалдаагаар зарах болсон билээ. Яг л энэ жишгээр Хармоние Автографс анд Мюзик мөн гарын үсэг, зураг цомгоо зарж эхэлсний дотроос миний бие нэг ховор эрдэнэ олсон юм.
1952 оны зургадугаар сарын 8-ны өдөр Чехословак улсын нэгэн сонинд гарсан Монголын хөгжимчдийн тухай мэдээ зургийг хэн нэг нь хайчилж аваад, картон цаасан дээр нааж, монгол хөгжимчдөөр гарын үсгийг нь зуруулан, Нью-Йорк руу илгээсэн ажээ. Эндээс харахад, Монгол Америк дипломат харилцаа тогтоогоогүй, мэдээ баримт солилцоход бэрхшээлтэй байсан тэр үед Зүүн Европын орнуудаас ийм маягаар Азийн социалист орнуудын хөгжимчдийн гарын үсэг, зураг зэргийг олдог систем, систем биш юм гэхэд дор хаяж төлөөлөгчтэй байсан бололтой.
Хатуу цаасны нэг талд:
“Сметаны танхим
Зургадугаар сарын 8-ны ням гариг, 20 цагаас
Ардын хөгжмийн тавал
Намсрайжав (1 дүгээр хуучир)
Цэрэндолгор (2 дугаар хуучир)
Мядагбадам (1 дүгээр шанз)
Дашдулам (2 дугаар шанз)
Чойдог (хуур)
Монгол Улс
Дуучин: Сүрэнхорлоо, Монгол Улс
Дуучин: Пүрэвдорж, Монгол Улс хэмээх мэдээг хайчилж наагаад, үүний доор хөгжимдөж буй хоёр уран бүтээлчийн зургийг тавьсандаа:
“Монголын хөгжимчин Чойдог, Цэрэндолгор нар ардын хөгжмийн зэмсгээр тоглож буй нь” гэсэн тайлбар бичжээ.
Ардын хөгжмийн тавал
Намсрайжав (1 дүгээр хуучир)
Цэрэндолгор (2 дугаар хуучир)
Мядагбадам (1 дүгээр шанз)
Дашдулам (2 дугаар шанз)
Чойдог (хуур) Монгол Улс
Хатуу цаасны нөгөө талд найман уран бүтээлчийн хамтдаа авахуулсан зургийг хайчилж тавиад, хамгийн сонирхолтой нь доор нь бүгдийнх нь гарын үсгийг шууд хатуу цаасан дээрээ бичүүлж авчээ. Манайхан бүгд монгол бичгээр гарын үсгээ зурсан байна. 1952 он гэхэд кирилл үсэгт шилжээд даруй зургаан жил өнгөрсөн боловч хуучны сэхээтнүүд үндэсний монгол бичгээ дээдэлсээр байсны баталгаа энэ юм. Өгүүллийн сэдэвтэй шууд хамаарахгүй боловч ийнхүү монгол бичгээрээ сийлсээр байсан талаар түүхч Зоригтын Лонжид багшийн хуучилснаас эшилбэл:
“1946 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс хойш албан бичгийг монгол бичгээр хөтлөхийг болиулсан боловч иргэн хүн хэрэглэхийг төрөөс огт хориглоогүй юм билээ. Хөдөөгийн егзөр хөгшид “Өө би чинь хөндлөн бичиг сураагүй хөгжлөөс хоцорсон хөгшин толгой, хэдрэг шиг бичгээрээ л хэдэн үг хэлхдэг юм шүү” хэмээн ярьцгаадаг сан. Манай нутгийн Гиваагийн Бадаа гэдэг цэцэн цэлмэгээрээ Алтайн өврийн хэдэн сумандаа алдаршсан хүн “Шинэ үсэг гэдэг чинь хурааж бичиж болдоггүйгээрээ хуучин бичгээс дор юм. Нас өтөлсөн мануусыг заавал сур гээгүй байхад нь саваагүйтэж сурчхаад илүү үг чалчсан тэнэг надад нам засаг ял ногдуулахгүй байх аа” хэмээн халамцуудаа ярьсны улмаас сумын Хэлтсийн төлөөлөгчөөс сануулга аваад өнгөрсөн юм гэнэ лээ…”
Нил ягаан бэхээр бичсэн гарын үсгүүдийг халти ажихад нэг хүн бичсэн мэт боловч Сүрэнхорлоо орхицоо эгц доош шулуун татсан, Мядагбадам эгцэвтэр доошлуулж байгаад бичил ээтэн хаясан, Дашдулам харин орхицоо нэлээд налуу дугуйруулж босгосон, мөн Цэрэндолгор, Дашдулам, Пүрэвдорж нарын д үсэг бүгд өөр өөрийн өвөрмөц хэв маягтай байгаагаас харахад хүн бүр өөр өөрийнхөө гарын үсгийг тухайлан зурж өгчээ.
Ийн олсон ховор баримтаа Нийтийн сүлжээндээ байрлуулсан маань Соёл судлаач С.Юндэнбат гуайн хараанд өртөв. Өнгөрснийг өнөө үетэй залгуулж өгч буй ахмад эрдэмтэн маань яг л хуучны сэхээтнүүдийн эхэлснээ дуусгадаг, эцсийг нь үздэг зангаар “өртөх хараа нэг хэрэг” гээд өнгөрсөнгүй, өөрийн таамаг тэмдэглэлийг бичиж илгээсэн юм. Ингээд нийтлэлийн хоёрдугаар хэсэг буюу үүнээс цааших нь С. Юндэнбат гуайн бичвэр, бүтээл болохыг сануулаад үргэлжлүүлсү:
Мягмар Саруул-Эрдэнэ дүүгийн нүүр номондоо тавьсан монгол хөгжмийн ахмадуудын гарын үсэгтэй архивын ховор сонин баримтын тухайд бодол болж хонов. Өглөө босоод дараах таамаглалыг хийлээ.
Энэ бол 1952 оны “Прагийн хавар” олон улсын хөгжмийн наадамд БНМАУ-аас мэргэжлийн хөгжимчин, дуучин уригдан оролцсон түүхэн үйл явдлыг гэрчлэх сонирхолтой содон баримт ажээ. Тив, дэлхийн шилдэг хөгжимчид, удирдаачид, найрал, цөөхүүл хамтлаг, гоцлол хөгжимчид оролцдог олон улсын энэ наадмыг Чехословакийн тал 1946 оноос жил бүр уламжлал болгон зохиож иржээ. Уг наадмыг 1952 оноос эхлэн жил бүрийн тавдугаар сарын 12-ноос (Чехийн сонгодог хөгжмийг үндэслэгч Бенжамин Сметаны (1824-1884) нас барсан өдөр) эхлэн зургадугаар сарын эхний долоо хоног хүргэж, гурван долоо хоногийн турш зохион явуулах тодорхой товыг нэг мөр тогтоосон байна. Тэгэхээр дээрх таамаг маань цаг хугацааны хувьд үндсэндээ тохирч байна.
Толилуулан буй зургууд дахь хөгжмийн “томчуул”-ын бүрэлдэхүүн, Саруул-Эрдэнэ дүүгийн нүүр номдоо тавьсан архивын баримттай яв цав нийлж байгаа тул эдгээр зургууд 1952 оны “Прагийн хавар”-т оролцсон манай төлөөлөгчдийн түүхэн гэрэл зураг болох нь тодорхой болж ирэв. Нэр агч хөгжимчид, дуучдыг Улсын хөгжимт драматик театрын удирдаач бөлгөө хөгжмийн зохиолч С.Гончигсумлаа ахалж явсан нь гэрэл зургаас харагдаж байна.
Дуучин Сүрэнхорлоо, дуучин Пүрэвдорж
Эхний зурагт их наадамд оролцсон Монголын төлөөлөгчид бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ оржээ. Зүүн гараас Ц.Намсрайжав, С.Мядагбадам, Ц.Дашдулам, Э.Чойдог, Ц.Пүрэвдорж, С.Гончигсумлаа, Д.Сүрэнхорлоо, Д.Цэрэндолгор. Албан ёсны гэхээр дараагийн тохитой тод зургийг тогтоон ажиглаваас Монголын төлөөлөгчдийн дунд залрах эл эрхэмсэг хатагтай их наадмыг зохион байгуулагчдын нэг болох нь төвөггүй ойлгогдож байна. Гурав дахь зураг манай хөгжмийн “томчуул”-ын ид залуугийн эрхэм дүрийг мөнхөлсөн ховорхон зургийн нэг ажээ. Дунд нь байгаа гадаад хүн хэн болохыг асууя гэхнээ энэ талаар мэдэх гэрч эдүгээ үлдсэнгүй. Магадгүй энэ хүн Чехийн хөгжмийн зохиолч байгаад манай хөгжимчид энэ эрхмийн цөөхүүл хөгжимд зориулсан бүтээлийг хөгжимдсөн байж болох…
Хөгжмийн бүрэлдэхүүнийг авч үзэхэд монгол ардын дуу, аялгуу тоглоход тохирсон гэрийн уламжлалт таван хөгжим (ёочин, лимбэ, хуур, хуучир, шанз) биш, харин өрнийн хийц зохиомж бүхий цөөхүүл хөгжмийн бүтээл хөгжимдөхөд зохицсон I, II хуучир, I, II шанз, морин хуур гэсэн тавал (квинтет) хөгжмийн бүрэлдэхүүнийг сонгосон нь дээрх таамаглалыг хийхэд хүргэв. Энэ зурагт Пүрэвдорж гуай ороогүй байгаагаас үзэхэд тэрбээр тухайн мөчид энэ гэрэл зургийг дарж байсан байж мэдэх. Хэвлэлд өгсөн нэгэн ярилцлагадаа тэрбээр “Би залуудаа гэрэл зураг авах хорхойтой, хаа л бол хаана гэрэл зургийн аппараттай явдаг байлаа” хэмээн өгүүлсэн байдаг.
Харин монгол бичгийн тухайд гэвэл манай хуучцуул үндэсний монгол бичгээрээ ёстой зурж өгнө шүү дээ. Миний мэдэхийн шанзчин Базаррагчаа гуай, хуучирч Цэвэлмаа багш нар монгол бичгээр атаархмаар цэвэрхэн, гоё сайхан бичдэг хүмүүс байлаа. Манай төлөөлөгчдийн гарын үсгийн хувьд хэн нэг нь бусдыхаа нэрийг жагсааж бичээгүй байх. Зохион байгуулагчдын зүгээс их наадамд оролцсон орон орны авьяастнуудын гарын үсгийг дурсгал болгон авч үлдэх ажлыг санаачилж, энэ дагуу хүн тус бүр гарын үсгээ өөрсдөө зурж үлдээсэн болов уу хэмээн үзэж байна. Сайтар ажиглавал Сүрэнхорлоо дуучин нэрээ ялимгүй дээрээс сурцтай донжтой татсан бол Цэрэндолгор хуучирч гарын үсгээ нэлээд зайтай, арай доохноос эхлэн бичсэн ажээ. Хэрвээ нэг хүн бичсэн бол нэрсийг нэг эгнээнд жигд зайтай бичих байсан биз ээ. Тэрчлэн Сүрэнхорлоо гуайн нэрэнд орсон “л”, Дашдулам шанзчины нэрэнд орсон “л”, Мядагбадам шанзчины нэрийн эхний “м”, Намсрайжав хуучирчийн нэрэнд орсон “м” үсгийн зурлага өөр өөр, Чойдог хуурчийн бичгийн галбир бусдаасаа ялимгүй том, бас үзгийн гарцын хувьд өөр хоорондоо ялгаатай байгаа нь ажиглагдаж байна. Цэрэндолгор хуучирчийг гарын үсгээ зурах зуур Сүрэнхорлоо гуай үзгээ Мядагбадамдаа шилжүүлэх, Пүрэвдорж дуучныг гарын үсгээ зурах хооронд Чойдог нь Намсрайжавтаа үзгээ шилжүүлэх зэргээр хоёр өөр гарцтай үзгээр ээлж дараалж бичсэн болов уу гэж төсөөлж болохоор ажээ.
Эцэст нь хэлэхэд, тухайн үед манай улс кирилл үсэгт шилжээд зургаан жилийн нүүр үзээд байсан ч хөгжмийн ахмадууд маань мутрын үсгээ үндэсний монгол бичгээрээ зурж үлдээхийг чухалчилжээ. Энэ нь: “Монгол гэдэг нэр ертөнцийн чихнээ дуурсгалтай, Монголын төлөө гэдэг санаа бидний зүрхэнд холбоотой. Өсөхөөс сурсан үндэсний хэл мартаж болшгүй соёл Үхтэл орших төрөлх нутаг салж болшгүй орон” хэмээсэн их Нацагдоржийн гал цогтой мөрүүдийг батлах мэт, далан жилийн тэртээгээс бидэнд давтан сануулах мэт сэтгэгдлийг эрхгүй төрүүлж байнам.
Соёл судлаач Соном-Ишийн Юндэнбат
“Өдрийн сонин”-ы Вашинтон хот дахь
тусгай сурвалжлагч М.Саруул-Эрдэнэ