МУИС-ийн Хууль зүйн сургуулийн Нийтийн эрх зүйн тэнхимийн дэд профессор, хууль зүйн доктор А.Бямбажаргалтай ярилцлаа.
-Улс төр нэлээд бужигнаантай байна. Ерөнхий сайд намынхаа Удирдах зөвлөлд УИХ-ын дарга, хотын дарга, бүлгийн дарга нарыг огцруулах саналыг оруулсан. Ер нь намын Удирдах зөвлөлийн шийдвэрээр эдгээр албан тушаалтнуудыг огцруулж болдог юм уу?
-Хууль зүйн талаасаа авч үзвэл Монгол Улсын Их Хурлын дарга болон олонхын бүлгийн дарга улс төрийн албан тушаалтан хэмээн үзэж болно. Мөн УИХ-ын даргын тухайд Монгол Улсын үндсэн хуульд заасны дагуу бий болох ингэхдээ нийт гишүүдийнхээ дундаас сонгогдож буй албан тушаалтан гэдгийг санах хэрэгтэй. Үүнээс үзвэл УИХ-ын даргыг аль нэг намын шийдвэр, тухайлбал өөрийнх нь гишүүнчлэл бүхий намын шийдвэрээр огцруулах хууль зүйн бодит боломж байхгүй. Одоо хүчин төгөлдөр үйлчилж буй хууль ёсоор УИХ-ын даргыг огцруулж болох боломж нь УИХ-ын тухай хуулийн аравдугаар зүйлийн гурав дахь хэсэгт заасны дагуу төрийн байгуулалтын байнгын хорооны санал, дүгнэлтийг үндэслэн нэгдсэн хуралдаанаар хэлэлцэж хуралдаанд оролцсон гишүүдийн олонхын саналаар, нууц санал хураалтаар шийдвэрлэх боломжтой юм.
Мөн өөр нэг боломж Үндсэн хуулийн Цэцээс огцруулах үндэслэл бүхий гэх шийдвэр гарсантай холбоотойгоор шууд авч хэлэлцээд нууц санал хураалтаар огцруулах эсэх асуудлыг олонхын саналаар шийдвэрлэх учиртай. Түүнээс биш аль нэг намын шийдвэрийн дагуу шууд огцруулах боломж байхгүй. Харин өөрийн хүсэлтээр болон эрүүл мэнд, өөр албан тушаалд томилогдох тохиолдолд түүнийг огцруулах бус харин чөлөөлөх гэх өөрийн эрх зүйн үр дагаврыг бий болгодог.
-Гэтэл МАН-ын Удирдах зөвлөл хотын дарга, бүлгийн даргыг огцруулах шийдвэрийг гаргаад санал хураасан. Хууль эрх зүйн хувьд ийм шийдвэр гаргаж болох уу?
-Монгол Улс 1992 онд Үндсэн хуулиараа засгийн бүх эрх ард түмний мэдэлд байж сонгож байгуулсан төрөөрөө дамжуулан уг эрхээ эдлэх замыг сонгосон. Энэ ч үүднээсээ УИХ нь хууль тогтоох эрх мэдлийг эдлэх учиртай. Би ийнхүү тодотгон хэлж буй нь улс төрийн нам бол төрийн удирдах эрх мэдлийг хэрэгжүүлэх боломжгүй юм. Үүний нэгэн адилаар нам, эвслийн бүлгийн дарга бол УИХ-ын зохион байгуулалтын нэг хэлбэр бөгөөд үүгээр дамжуулан хууль тогтоох эрх мэдлийг улс төрийн намууд хэрэгжүүлдэг. Тэгэхээр мөн адил намын шийдвэрээр бүлгийн даргыг огцруулах боломжгүй юм. Гэхдээ нам, эвслийн бүлгийн даргын хувьд гагцхүү УИХ-ын тухайн нам, эвслийн бүлгийн гишүүдийн олонхын саналаар даргаа өөрчлөх, огцруулах хууль зүйн боломж нь нээлттэй. Өөрөөр хэлбэл, шууд намын шийдвэр гэхээс илүү УИХ-ын бүлгийн гишүүдийн шийдвэр, саналаар шинэ дарга гаргахыг үгүйсгэхгүй.Гэвч манай улсын хувьд зарим талаараа УИХ-ын гишүүд Үндсэн хуулийн боломжийг намын ашиг сонирхлоор сольж үүнийгээ төрийн эрх мэдлийг хэрэгжүүлэхдээ ашиглах байдал илэрхий байна. Ганцхан жишээ л гэхэд гүйцэтгэх эрх мэдлийн тэргүүн шинэ Засгийн газраа бүрдүүлэхээсээ эхлэн УИХ-ын гишүүдийн барьцаанд орох жишээтэй.
-Энэ цаг үед Засгийг газрыг огцруулах асуудал тавигдаж байгаа. Та сая Ерөнхий сайд Засгийн газраа бүрдүүлэхээс эхлэн УИХ-ын гишүүдийн барьцаанд ордог гэж хэлснээ тодруулахгүй юу?
-Монгол Улс 1992 оны Үндсэн хуульдаа бүгд найрамдах засаг түүн дотроо парламентын засаглалыг сонгон авсан. Гэвч нэг асуудал дээр сонгодог гэгдэх парламентын засаглал бүхий улс орнуудаас ялгаатай байдлаар зохицуулсан нь ийнхүү Ерөнхий сайд кабинет буюу багаа өөрөө мэдэж бүрдүүлэх боломжийг хязгаарласан. Энэ нь Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 25 дугаар зүйлийн 1.6 дахь хэсэгт Ерөнхий сайд, Засгийн газрын гишүүдийг нэг бүрчлэн томилох, өөрчлөх, огцруулах эрх мэдлийг УИХ өөртөө авсанаас үүдэлтэй юм. Энэ байдал нь өнөөгийн манай орны олон асуудлын эх үндэс болж байна. Ийм учраас л Ерөнхий сайд болохыг хүсвэл шинээр бүрэлдэх Засгийн газартаа УИХ-ын гишүүд, бүлэг, фракцуудын төлөөллийг заавал авахаас өөр аргагүй буюу барьцаанд хүссэн ч, эс хүссэн ч орж байна.Үүнээс үүдэн манай улсын гүйцэтгэх эрх мэдлийн дундаж нас хоёр жил хүрэхгүй болсон.
-Зарим нь ЖДҮ-ийг хөгжүүлэх сангаас нэр бүхий УИХ-ын гишүүд зээл авах үндэслэл шинэ Засгийн газрыг бүрдүүлэх шагнал байсан гэж үзэж байгаа. Энэ нь мөн дээрхтэй холбоотой юу?
-Зарим талаараа ингэж хэлж болох ч бидэнд шууд үүнийг нотлох боломж байхгүй. Гэвч өнгөрсөн Засгийн газрыг огцруулахаар санал өгсөн гишүүд үнэхээр ЖДҮХС-гаас хөнгөлөлттэй зээл авсан эсэхийг мэдэж болох хялбар арга зам байгаа юм. Энэ нь 2017 оны есдүгээр сарын 7-ны өдрийн УИХ-ын чуулганы хуралдаанаас Ж.Эрдэнэбатын Засгийн газрыг огцруулсан санал хураалтын дүнг өнөөгийн зээл авсан гишүүдтэй харьцуулаад үзэхэд л харагдах боломжтой. Өнөөгийн нэр нь дурдагдсан, ЖДҮХС-гаас өөрийн хамаарал бүхий, хувьцаа эзэмшдэг гэж хөрөнгө орлогын мэдүүлэгтээ дурдсан аж ахуй нэгжээр дамжуулан зээл авсан болох нь нотлогдож буй УИХ-ын есөн гишүүн дээрх санал хураалтын протокол, дүрс бичлэгээс харагдаж байгаа. Энэ байдал нь иргэд, судлаачдыг таны хэлж буйчлан хардах бодит үндэслэлийг нотолж байна. Гэвч энэ бол зөвхөн ганц л жишээ. Өмнөх Засгийн газруудын хувьд ч энэ мэт асуудал байхыг үгүйсгэхгүй. Хамгийн гол нь энэ бүхний эх үндэс өмнөх Үндсэн хуулийн зохицуулалтаас үүдэлтэй, түүнийг өөрчлөхгүйгээр уг асуудлыг үндсээр нь өөрчлөх боломжгүй юм.
-Нэр бүхий УИХ-ын гишүүд ЖДҮХС-гаас хөнгөлөлттэй зээл авсан гэх асуудалд нийгэм асар их бухимдаж байна. Энэ зээлийг авч болохгүй гэх ямар үндэслэл байгаа вэ?
-Эрх зүйн маш тодорхой зарчим байдаг. Тэр нь иргэдийн хувьд хориглосноос бусад нь зөвшөөрөгдөх, харин албан тушаалтны хувьд зөвшөөрсөнөөс бусад нь хориглогдох юм. Тэгвэл уг зарчим ёсоор УИХ-ын гишүүн болж Үндсэн хуульд тангараг өргөснөөрөө жирийн иргэнийхээ хувьд эдэлж болох зарим эрхээсээ татгалзаж буйгаа УИХ-ын гишүүд маань санах хэрэгтэй. Хэдийгээр УИХ-ын гишүүн болон иргэдийг төлөөлөх мандат авсанаараа тэд өөр хүн болчихгүй боловч иргэнтэй нэгэн адил эдэлж болох олон эрхээсээ сайн дураараа татгалзаж байгаагаа илэрхийлэн тангараг өргөдөг. Ингэхдээ нийт иргэн, улсын ашиг сонирхлыг төлөөлөх учиртай. Гэвч уг зарчмаасаа няцаж, би ч бас иргэн учир бизнес эрхлэх, зээл авах эрхтэй гэж үзвэл дээрх Үндсэн хуулийн суурь зарчмаас хазайж буй хэрэг. Энэ нь бүр хүндрээд албан тушаалын давуу байдлаа урвуулан ашиглаж уг зээлийг авсан байвал энэ нь тусдаа хууль зүйн үр дагаврыг үүсгэнэ. Хамгийн бодитой зүйл бол Монгол Улсын эрүүгийн хуулийн тусгай ангид заасан гэмт хэргийн шинжтэй гэж шүүх гэм буруутайд тооцвол холбогдох хууль зүйн шийтгэлийг хүлээлгэх ёстой. Үүнийг л иргэд шаардаж байгаа. Ингэх ч эрхтэй.
-Энэ асуудалтай зэрэгцээд УИХ-ын гишүүний бүрэн эрхийг түдгэлзүүлэх болон халдашгүй дархан эрхийн асуудал яригдана. Үүн дээр ямар эрх зүйн үр дагавар үүсэх бэ? УИХ-ын гишүүдэд уг эрх заавал хадгалагдах ёстой юм уу?
-Халдашгүй дархан эрхийн асуудал бол УИХ-ын гишүүн буюу хууль тогтоох эрх мэдлийг төлөөллийн ардчиллын дагуу ард түмнээс авч буй мандатын хувьд нь түүнд бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэх баталгаа болгож өгч буй бүрэн эрх. Түүнээс биш УИХ-ын гишүүнийг хууль зүйн хариуцлагаас чөлөөлөгдөх, түүнээс нуугдах халхавч огтоос биш. Хэрэв өөрөө гэм буруугүй гэж үзэж буй бол, эсвэл УИХ өөрийн гишүүнээ гэм буруугүй гэж үзэж буй бол түүнийг бүрэн эрхээс нь түдгэлзүүлээд шүүхийн өмнөх гэм буруугүй гэдгээ нотлох боломжийг нь өгөх ёстой. Учир нь гагцхүү шүүх л гэм буруутай эсэхийг тогтоох Үндсэн хуулийн зохицуулалт байгаа. Тийм ч учраас үнэхээр гэм буруугүй бол түүнийгээ шүүхийн өмнө л нотлох ёстой.Гэтэл энэ хуульд буй боломжийг УИХ ашиглахгүй байгаа нь иргэдийн хувьд бухимдал төрүүлээд зогсохгүй магадгүй энэ байдал нь манай засаглалын хэлбэрт асуудал бий гэх төөрөгдөлд хөтлөөд байх шиг байна. Зүй нь УИХ хууль зүйн хувьд хүлээлгэж болох боломжуудыг хүчээр хаах бус харин ч үүнийг нь нээж өгөх хэрэгтэй.
-Ер нь улс төрийн нөхцөл байдлаас харахад засаглалын эрх мэдлийн тэмцэлдээн яваад байна уу. Ерөнхийлөгч УИХ-ыг тараах саналыг хүргүүлж, нөгөө талд Засгийн газрыг огцруулах асуудал босч, цаашид Засгийн газар нь ч тэр, парламент нь ч тэр улсаа авч явах чадамжгүй гэдгийг ард түмэнд ухуулаад байх шиг. Энэ үйл явдал Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг хэлэлцэж эхлэхээс өмнө хурцдаж байгаа нь санамсаргүй тохиолдол биш байх…
-Манай улсын одоогийн хүчин төгөлдөр үйлчилж буй зарчим ёсоор хэрэв Үндсэн хуульд заасан арга замаас гадуур буюу сонгуулийн бус арга замаар Засгийн эрхийг авах гэж оролдвол тэр нь хууль бусаар авч буй хэрэг болно. Бид 1992 онд өнөөгийн Үндсэн хуулиа батлахдаа тухайн үеийн нөхцөл байдал, ингэхдээ дан ганц дотоодын нөхцөл байдлаа тооцох бус, бүс нутгийн, дэлхий дахины нөхцөл байдлыг харгалзан үзэж бүгд найрамдах засаглал түүн дотроо парламентын засаглалыг сонгон авсан билээ. Энэ тухай бид Үндсэн хуулийг хэлэлцэж байсан тэмдэглэлээс тод харж болно. Аливаа улсын өөрийн засаглалын хэлбэрийг сонгон авах сонголтод нэн тэргүүнд нөлөөлөх гол хүчин зүйлс бол тухайн орны бүрэн эрхт байдал юм. Тэгвэл манай улс геополитикийн хувьд дэлхийн бусад орноос онцлогтой, цөөн хүн амтай улс. Мөн бид өөрийн түүхийн наанадаж 100 жилийг аваад үзэхэд эрх мэдэл хэт нэг хүний гарт төвлөрч байх хугацаанд манай бүрэн эрхт байдлын асуудалд ямагт аюул тулгарч байсан. Үүнийг манай түүхийн баримтууд хангалттай нотолж байна. Тэгвэл бид эмч хүн өвчний уг үндэс юунд байна гэдгийг зөв оношилж байж жороо найруулдаг шиг уг асуудалд хандах ёстой болов уу. Манай улсын хувьд тулгамдаж буй асуудал урт хугацаанд тогтвортой хэрэгжих бодлогогүй, хууль тэгш үйлчлэхгүй байгаа нь бид ардчилсан дэглэм бүхий, парламентын засаглалтай байгаатай холбоотой гэх төсөөллийг зориудаар төрүүлээд байх шиг. Зүй нь бид Үндсэн хуульдаа зарим нэг эрх мэдлийн хүрээнд түүний хяналт, тэнцлийг бүрэн гүйцэд хийж өгөөгүй нь дээрх олон асуудлын эхийг бий болгож байгаа. Ганцхан жишээ дурдахад Үндсэн хуулийн биелэлтэд дээд хяналт тавих эрхтэй Үндсэн хуулийн Цэц хэмээх оноосон нэр бүхий институцийг байгуулсан. Дэлхийн нийтийн чиг хандлагын дагуу Үндсэн хуулийн шүүхүүд Үндсэн хууль, түүний үзэл санаа бодитой хэрэгжих баталгаа, Үндсэн хуулийн дагуух эрх мэдэл, албан тушаалтныг хянах үүрэгтэй. Харамсалтай нь Цэц улстөрчдийн захиалгаар шийдвэр гаргадаг, түүнийг нь хууль зүйн хувьд биелүүлдэг байдлаар өөрийн гол чиг үүргээ бүрэн хэрэгжүүлэхгүй байх жишээтэй. Тухайлбал, Цэц өөрийн шийдвэрээр цаашид Монгол Улсад гагцхүү жижиг можаритари буюу тойргийн улс төр л байх боломжийг хадгалсан Үндсэн хуулийн суурь зарчмаа үгүйсгэсэн шийдвэр гаргасан. Үүнээс үүдэн УИХ-ын гишүүд Үндсэн хуульд заасан нийт иргэн, улсын ашиг сонирхолд нийцүүлэн ажиллах бус харин гагцхүү өөрийн тойргийн хүрээнд л ажиллах, дахин сонгогдохын тулд явцуу ашиг сонирхолд захирагдах байдлыг бий болгож байна. Энэ бол зөвхөн ганц жишээ. Түүнчлэн гүйцэтгэх эрх мэдэл болон хууль тогтоох эрх мэдлийн харьцаанаас үүдэн Засгийн газар бодлогоо урт хугацаанд хэрэгжүүлэх боломжийг хаязгаарлаж байна. Мөн Ерөнхийлөгч ард түмнээс сонгогдохын тулд мөрийн хөтөлбөр дэвшүүлдэг. Гэвч бодит байдал дээр энэ мөрийн хөтөлбөр Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөртэй нийцэхгүй, хэрэгжих боломжгүй гэж үзэх тохиолдолд түүнийг нь хэрхэх бэ гэх асуудал гарч ирж байна. Үндсэн хууль тогтоогчид эл асуудлыг тооцон Ерөнхийлөгчийн анхан шатны сонгууль нийт ард түмнээс, харин хоёр дахь шатны сонгууль УИХ-аас бүрэн эрхийг нь хүлээн зөвшөөрөх хууль гаргаснаар хэрэгжинэ хэмээн заасан. Өнгөрсөн хугацаанд энэ нь дээрх зарчмын дагуу хэрэгжихгүй буюу хоёр дахь шат хэлбэрийн хувьд л биелж ирсэн. Өөр нэг асуудал буй нь Ерөнхийлөгч Үндсэн хуулиар олгогдоогүй олон эрх, түүний дотор зарим албан тушаалтаныг томилоход санал өгөх зэргээр бүрэн эрхээ тэлж ирсэн нь бас нэг шалтгаан болсон. Гэтэл энэ асуудлыг шийдвэрлэе гэж бид бодлого ярилгүйгээр манай улсын болохгүй гэж буй бүхэн парламентын засаглалтай холбоотой хэмээн хүчээр тулган үнэмшүүлэх замаар заслалын хэлбэрийг л соливол энэ асуудал шийдэгдэнэ гэж итгүүлэх нь хэр оновчтой бэ гэж асуух шаардлага тулгараад байна. Зүй нь бид парламентын бүгд найрамдах засгийн хэлбэрээ улам бэхжүүлэх замаар ардчилсан тогтолцоогоо хэвээр хадгалж байж хөгжих учиртай болов уу.
-Энэ бүхэн цаашид хэрхэх бол. Ямар арга замаар шийдвэрлэх боломжтой вэ?
-Юун түрүүн өнөөгийн үүсээд буй асуудал нь бидэнд Үндсэн хууль, улс төрийн намын санхүүжилт, түүний ил тод байдал, хараат бус шүүх, мөн ардчилсан эрх чөлөөт тогтолцоогоо бэхжүүлэх үүднээс шаардлагатай бол зарим нэг асуудлаар Үндсэн хуулийн суурь зарчмаа улам бүр баталгаажуулсан нэмэлт, өөрчлөлтийг хийх шаардлагатай илүү тодоор харуулж өгч байна. Ингэхдээ бид парламентын бүгд найрамдах засгийн хэлбэрээ хадлагалах замаар гүйцэтгэх эрх мэдлээ илүү бэхжүүлэх, үндсэн хуулийн хяналтыг хэрэгжүүлдэг үндсэн хуулийн Цэцийн хяналтыг дэлхий нийтийн чиг хандлагад нийцүүлэх зэргээр асуудлыг илүүтэйгээр шийдвэрлэх тал руу хандуулах шаардлагатай болов уу. Гэвч нэгэн зүйлийг мартаж болохгүй нь бид хэн нэгний явцуу ашиг сонирхлыг гүйцэлдүүлэх зорилгоор Үндсэн хуулиа хэрхэвч оролдож болохгүй.