-Энэ бол тухайн үеийн засгийн ажлын үр дүнг хамгийн тодорхой хүлээ н зөвшөөрч байгаагийн илрэл –
УИХ-ын гишүүн Д.Цогтбаатартай ярилцлаа.
-Ирэх оны төсөвт иргэдээ алагчилсан, хэмнэлтийг бодитоор хийж чадаагүй гэх зэргээр гишүүд янз бүрийн шүүмжлэлийг дэвшүүлж байна. Та ирэх оны төсөвт ямар дүгнэлттэй байна вэ?
-Аль болох хэмнэх гэж зорьсон төсөв орж ирсэн. Энэ нь Засаг яриад буй бодлогоо ажил хэрэг болгохыг хичээж байгааг харуулж байгаа юм. Миний хувьд Хэмнэлтийн хуулийг анх хэлэлцэж байхад л “эдийн засаг агшиж байгаа үед түүнийг улам хумьсан бодлого болох гээд байна шүү. Даралт нь буурч байгаа хүнд даралт буулгах эм өгдөггүй. Тэртэй тэргүй эдийн засгийн ийм нөхцөл байдалд хувийн хөрөнгө оруулагчид хөрөнгө оруулалтаа татна. Бүх тоглогчид хөрөнгө оруулалтаа татаж байгаа үед төр урсгалыг сөрөх ёстой. Ингэж байж эдийн засгийн хүндрэлийг харьцангуй зөөллөнө. Тиймээс эдийн засаг ийм байгаа үед хэмнэх нь зөв бодлого биш” гэж хэлж байсан. Энэ нь ч өнөөдөр амьдрал дээр бодитоор мэдэгдэж байна шүү дээ. Төсвийн хүрээний мэдэгдэлд зааснаасаа арай тэлсэн төсөв оруулж ирлээ. Хэмнэхийг нэлээн хичээсэн нь харагдаж байгаа хэдий ч эдийн засгийн бодит нөхцөл байдал өөрийн дүрмийг тулгаж буй хэрэг, тэгээд тэр нь ийнхүү тусгагдаж орж ирсэн болов уу гэж харж байна. 2019 оны Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр УИХ-ын гишүүд төсөв дээр санаачилга гаргаж ажиллах боломж хязгаарлагдмал болчихсон. Засгийн газрын оруулж ирсэн саналаас зөрсөн, эсвэл шинээр төсөл нэмж оруулах боломжгүй болсон шүү дээ.
Засгийн газраас оруулж ирсэн төсөвт бид мэдээж хүндэтгэлтэй хандана. Гэхдээ эргэлзээ төрүүлэхүйц талыг нь хэлэхгүй байхын аргагүй. Миний бодлоор эдийн засгийн ерөнхий нөхцөл байдлаа арай л өөдрөгөөр төсөөлсөн төсөв болчихов уу гэж харсан. Өнөөдөр байгаагаас огт өөр нөхцөл байдалтай байхаар төсөөлж оруулж ирсэн байна. Бодит эдийн засгийн нөхцөл байдал тийм амархан өөрчлөгдөх үү гэдгээ бодох хэрэгтэй. Төсөвт туссан үзүүлэлтийг харахад нөхцөл байдал ихээхэн сайжирна гэж төсөөлж орлогоо нэлээн өндрөөр тооцоолсон санагдсан. Гадаад нөхцөл байдал муу байна гэцгээж байгаа. 60 гаруйхан хоногийн дараа он гараад л гадаад нөхцөл байдал өргөс авчихсан юм шиг сайжирна гэж бодож буй бол энэ юу л бол? Харин гадаад нөхцөл байдал сайжрахгүй байсан ч эдийн засгийг ийнхүү өсгөж болно гэж байгаа бол өөр асуудал. Тэгвэл он гарахыг хүлээх юун.
Одоо л сайжруулмаар байна. Өөрөөр хэлбэл, гадаад нөхцөл одоогийнх шиг хэвээрээ байхад ДНБ-ий өсөлтийг таван хувьд хүргэж, инфляцийг найман хувьд барьж болохоор байгаа юм бол өнөөдөр яагаад сайжруулчихгүй байгаа юм бэ? Бид яагаад он гарахыг хүлээх ёстой юм бэ гэдэг асуулт гарч байна. Өөрөөр хэлбэл, төсвийг тооцоход суурь болсон төсөөлөл, өнөөгийн эдийн засгийн нөхцөлд ашиглаж буй тайлбар хоёр зөрчилтэй байгааг анзаарахгүй байхын аргагүй.
Төсвийн хуваарилалт дээр гишүүд янз бүрийн байр суурь илэрхийлсэн байна лээ. Үүнийг гишүүд ярих нь зөв. Ардчилсан тогтолцоо учраас ярьж хэлэлцэж байж шийднэ. Гишүүд нэмэлтээр төсөл тусгахгүй ч хуваарилалт дээр санаа оноогоо хэлнэ биз дээ.
-Хэмнэх нь буруу гэж та хэллээ. Тэгвэл орлого хязгаарлагдмал байгаа өнөөдрийн нөхцөлд ямар зохицуулалт хийх хэрэгтэй гэж харж байна?
-Эдийн засгийнхаа нөхцөл байдлыг бодитоор төсөөлөх хэрэгтэй. Нөхцөл байдал сайхан болчихно гэж төсөөлөх хэрэггүй. Хэрвээ нөхцөл байдлаас хамаарахгүй засч чадна гэж байгаа бол одоо засч эхлэх хэрэгтэй. Учир нь эдийн засаг, бизнесийнхэнд хүлээх цаг байхгүй шүү дээ.
-Цаашид дорвитой шийдэл авахгүй бол 2022 оны төсөв шиг хэд хэдэн удаа тодотгох эрсдэл үүсэх юм биш үү?
-Тодотгол хийгээд явж болно л доо. Аль болох тодотгохгүй байх нь эдийн засгийн тогтвортой байдалд чухал. Хэт хүлээлт бий болгочихоод дараа нь болохгүй байна гээд тодотгох нь хөрөнгө оруулагчдад сөрөг дохио өгнө. Тиймээс бодит тооцоотой байх нь чухал гэж бодож байна.
Бүтээн байгуулалт нь зайлшгүй хийгдэх шаардлагатай төслүүдийн төсвийг татна гэдэг нь бас буруу. Манай дүүрэгт хийгдээсэй гэж бодож байсан олон төсөлд хөрөнгө оруулалт оруулаагүй. Шинээр нэг ч бүтээн байгуулалтад хөрөнгө оруулахгүй гэсэн болохоор ойлгож хүлээж авч байгаа ч бас бодолцмоор зүйлс манай дүүрэгт лав олон бий. Тухайлбал, Сэлбэ голын далан, инженерийн бүтээн байгуулалт, орон сууцнуудын гаднах фасад дулаалгаас эхлээд ярих зүйл их байна.
-Ирэх оны төсөвт гадны хөрөнгө оруулалтыг 2019 оны хэмжээнд хүргэнэ гэж тооцоолсон байна лээ. Энэ боломжтой юу. 2019 онд таныг Гадаад харилцааны сайд байх үед гадаадын хөрөнгө оруулалт буцаад сэргэсэн шүү дээ?
-Тийм. Миний санаж байгаагаар бараг дөрвөн тэрбум доллар руу тэмүүлж байсан нь 2012 оныхоо өндөр үзүүлэлт рүү чиглэж байсан гэсэн үг. Мөн 2019 онд Монгол Улсын худалдаа түүхэн дээд хэмжээнд хүрсэн. Энэ чиглэлд тухайн үеийн У.Хүрэлсүх Ерөнхий сайдын Засгийн газар ихээхэн ажилласан. Гадаад худалдааны асуудлыг манай яам (Гадаад харилцааны яам) хариуцаж байсан. 2019 онд худалдаа түүхэн дээд хэмжээнд хүрсэн нь тохиолдол биш. Учир нь 2018 онд худалдааны эргэлт, экспорт мөн л түүхэн дээд амжилтад хүрсэн. Худалдаа эерэг тэнцэлтэй буюу ашигтай гарч байсан. 2019 онд бид 2018 оны түүхэн дээд амжилтаа эвдэж шинэ дээд амжилт тогтоосон. Ингээд худалдаа дахиад эерэг, ашигтай гарсан. Ийнхүү дээд амжилтууд давтагдана гэдэг нь энэ үзүүлэлт тохиолдол байгаагүй, тооцоотой төлөвлөн зорьсон дүн байсныг харуулж байгаа юм.
Манай засаг экспортын хөтөлбөрийг баталж, маш тодорхой, хоёргүй утгатай экспортын баримжаатай эдийн засгийн загварт анхаарч эхэлсний үр дүн гэж хэлж болно. Худалдаа, ялангуяа экспорт ийм байхад валютын нөөц өсөлттэй, төгрөгийн ханш тогвортой, гадаадын хөрөнгө оруулагчдын сонирхол өндөр байдаг нь зүй тогтол. Эргээд энэ нь эдийн засгийн бүх макро үзүүлэлтдээ эерэг хаялгатай байдаг.
Энэ жилийн төсөвт хөрөнгө оруулалтын ажлуудаа танаж, усыг нь шахсан байдалтай оруулсан гэж байгаа. Энэ нь нэг талаас зөв. Гэхдээ үүнд бас зөрчил ажиглагдсан. Ингэж их хэмнэнэ гэчихээд гадаад худалдааг 2019 оны түвшинд хүргэнэ гэж байгаа. Энэ бол төсвийн хөрөнгө оруулалтад одоо тавиад буй мөнгөнөөс хэд дахин давсан ашиг, орлогыг яриад байгаа юм шүү дээ. Ийм их орлого орж ирэхээр байгаа юм бол хөрөнгө оруулалтад тавьсан мөнгө чинь үүнд хэтэрхий жулдана. Илүү гарсан хөрөнгийг хааш нь хийх нь төсөвт тусгаагдаагүй байгаа болохоор улстөржсөн чиглэлд үргүй зарцуулагдах эрсдэлтэй. Ёстой төсвийг тиймээс харин тодотгож таарна. Гэхдээ 2019 оны түвшинд худалдааг хүргэнэ гэж зорьж буйд баяртай байгаа. Энэ бол тухайн үеийн засгийн ажлын үр дүнг хамгийн тодорхой хүлээн зөвшөөрч буйн илрэл юм.
-Хил гааль гацаатай байхад хөрөнгө оруулалтыг сэргээнэ гэдэг нь бодит байдалдаа нийцээгүй мөрөөдөл төдий болчих юм биш үү. Яаж ажиллавал бид гадны хөрөнгө оруулалтыг 2019 оных шиг хэмжээнд амжилттай татах вэ?
-Гадны хөрөнгө оруулалтыг татах чиглэлд энэ Засгийн газар ихээхэн хүчин чармайлт гаргаж зөв ажиллаж байгаа. Гэсэн хэдий ч “Эд нар одоо зүгээр болчихож” гээд гадны хөрөнгө оруулагчид ороод ирэхгүй. Энд цаг хугацаа шаардагдана. Гэхдээ амар орж ирэхгүй юм чинь больё гээд орхиж болохгүй шүү дээ. Одоо хэрэгжүүлж байгаа бодлогоо тууштай, туйлбартай удаан хугацаанд явуулж байж гадны хөрөнгө оруулагчид сая итгэж орж ирнэ. Үүнээс гадна гадны хөрөнгө оруулалтын бодлогоо хэрэгжүүлэхийн хажуугаар эдийн засаг амжилттай өсөөд эхэлбэл хөрөнгө оруулагчид орж ирнэ. Эдийн засаг доогуур байхад юу хүлээж, яаж ашиг олно гэж бизнесийнхэн хөрөнгө оруулалт хийх вэ дээ. Гадны хөрөнгө оруулалтыг хамгийн ихээр, аливаа сурталчилгаагүйгээр татдаг зүйл бол эдийн засгийн өсөлт. Унаж байгаа эдийн засагтай үед яаж ч яриад хөрөнгө оруулалт орохгүй. Тиймээс гадны хөрөнгө оруулалтын чиглэлд одоо хэрэгжүүлж байгаа бодлогоо тогтвортой байлга. Үүнийгээ тодорхой хугацаанд харуул. Өөрсдөө бас амжилттай урагшил. Тэгж байж л хөрөнгө оруулагчид орж ирнэ.
-Цар тахлын энэ жилүүдэд хил гаалийн асуудал Монгол төрийн толгойн өвчин болсон. Та бол энэ парламент дахь гадаад нөхцөл байдлаа бодитоор дүгнэж харах цөөн улстөрчдийн нэг. БНХАУ ковидод үнэхээр эмзэг хандаж байна уу, хиллэж байгаа бүх орнуудад манайх шиг хандаж байна уу та юу гэж харж байна?
-Ковидод мэдээж бүгд л эмзэг хандаж байгаа. Гэхдээ энэ асуудлыг гадаад бодлогын асуудал хариуцаж ажиллаж байгаа хүмүүстэй л нягталж ярих ёстой байх. Ямарваа нэгэн тайлбар тоочилгүй хил гаалийн асуудлыг нээлгэх ёстой. Ингэхгүйгээр бусад асуудлыг сайжирна гэж эрүүлээр төсөөлөх ямар ч боломжгүй. Үүнийгээ их тодорхой ойлгох хэрэгтэй.
Дэлхийн хамгийн том худалдааны эргэлттэй орнуудын нэг бол БНХАУ. Тэгвэл 2020, 2021 онд Хятад ковидын өмнөх үеэсээ давсан худалдаа хийсэн байна билээ. Жирийн үеийнхээсээ давсан худалдаа хийнэ гэдэг бол хөл хориогүй юм шиг л худалдаа хийсний шинж шүү дээ. Тэгэхээр бид худалдааны нөхцөл байдлаа газар дээр нь нарийвчилж судлах хэрэгтэй. Асуудал логистикийн дэд бүтцийн хоцрогдолд байна уу, захиргааны хүнд суртал, авлигад байна уу, хийгдээд буй гэрээ хэлэлцээрийн нөхцөлийн доголдолд байна уу гэх зэрэг олон өнцгөөс нөхцөл байдлыг ул суурьтай шинжиж, дүгнэх нь зөв.
-Валютын хомсдол, ам.долларын ханшийн өсөлт, төгрөгийн ханшийн уналтаас гаръя гэвэл хилээ нээх л хэрэгтэй болчихоод байна уу?
-Валютын хомсдол, төгрөгийн ханшийн уналт, инфляцийн өсөлт бол хил гаалийн нөхцөл байдалтай шууд холбоотой. Тиймээс гаднаас оруулж ирж байгаа бараа бүтээгдэхүүний хомсдол үүсчихээд байна. Бараа бүтээгдэхүүний хомсдол үүсэхээр мэдээж хэрэг үнэ өснө. Экспорт эрс буурахаар валютын нийлүүлэлт буурна. Үүнээс шалтгаалж гадаад валют хомсдож, ханш нь өснө, харин төгрөгийн ханш эсрэгээрээ суларна. Энэ хоёр зүйл давхцахаар эдийн засагт яг одоо болж байгаа процесс үүсдэг.
-Мөнгөн зээлийн үйл ажиллагааг зохицуулах тухай хуулийн гол зохицуулалт нь юу вэ?
-Энэ бол их чухал хууль л даа. Учир нь эдийн засгийн нөхцөл байдлаа аваад үзвэл жижиг дунд бизнесүүд хамгийн их ачаалал авчихсан хүнд байна. Энэ хүнд үед жижиглэн зээл олгож байгаа этгээдүүдийг зохицуулсан хуулийг илүү шударга болгож өгөхгүй бол иргэдийн аминд тулсан хэрэгцээн дээр нь дөрөөлөөд эрх ашгийг хохироох эрсдэл өндөр байгаа юм. Зээл олгогчдод нэлээн цэгцтэй шаардлагуудыг тавьж өгч байгаа.
Гэхдээ туслах гэж байна гээд популизм хийгээд зээлдүүлэгчдийн ажлыг хааж боогоод унавал жижиг зээл олгож байгаа бизнесийнхэн зогсох эрсдэлтэй. Нуухыг нь авах гээд нүдийг нь сохлов гэдэг шиг юм болно. Тиймээс үүнд зах зээлийн механизмыг нь хүндэтгэж бизнес боломжийг нь хаахгүй аль болох хэт зохицуулахгүй байх бодлогыг бас барьж ажилласан. Хуульд орж байгаа гол зохицуулалт нь нэгдүгээрт, энэ чиглэлийн үйл ажиллагаа явуулж байгаа этгээдүүд бүртгүүлэх ёстой. Ингэхдээ тодорхой шаардлагуудыг хангасан байх ёстой. Боломжийн зарим шалгуур үзүүлэлтийг л тавьж байгаа. Энэ нь зөвшөөрлийн процессоос хамаагүй өөр. Анхан шатны шалгуураа даваад бүртгэлээ авчихбал үйл ажиллагаа нь цааш үргэлжлэх боломжтой. Бүртгэлтэй болчихвол ядаж л татвар төлөлт нэмэгдэнэ. Нөгөө талаас бүртгэлтэй болчихвол санхүүгийн зохицуулах хорооноос тодорхой бодлого явуулж хяналт тавина. Санхүүгийн зохицуулах хорооны дэргэд төрийн болон төрийн бус байгууллагаас бүрдсэн зөвлөл байгуулагдана. Энэ зөвлөлөөс тодорхой дүрэм журмыг гаргаж ажиллана. Зээлийн хүүгийн дээд хэмжээг зөвлөл тогтооно. Тэгэхгүй бол дураараа хүү тогтоогоод байгаа юм. Тэр зээлийн дээд хэмжээ хэн бүхэнд ойлгомжтой байна.
Үүгээрээ иргэдэд ил тод байх боломжийг нь олгож байгаа юм. Анх хуулийн төслийг Засгийн газраас оруулж ирэхдээ ах дүү, хамаатан садан хоорондоо зээл олгоход тэрийг бүртгэх зохицуулалт орж ирсэн. Ингэж болохгүй. Энэ бол иргэний харилцаа. Танил тал, ах дүү, хамаатан садан бие биедээ зээл олгож байгааг ашиг гэж үзээд зохицуулах гэж оролдвол харин ч зохицуулж чадахгүй байдалд орно. Тиймээс ийм зүйл байж болохгүй гээд болиулсан. Ашиг олох гэж байгаа, тогтмол үйл ажиллагаа явуулж байгаа иргэд, аж ахуйн нэгж л бүртгүүлнэ. Энэ зэргээр жин банг нь тааруулж байна. Иргэдэд үүсэх эрсдэлийг аль болох буулгаж өгсөн. Үүнээс гадна хүн зээл авахдаа өөрийнхөө аль үнэтэй зүйлийг барьцаалдаг. Зээлийнх нь хугацаа дуусаагүй байхад барьцаа хөрөнгийг нь зарах эрсдэл байна. Эсвэл түүнийг үнэлэх үнэлгээ нь хэт доогуур үнэлэх гээд байдаг тал бий. Үүнийг зохицуулж зээлдэгчдийнхээ эрх ашгийг хангаж өгсөн хууль орж ирж байгаа.