Сүүлийн үед койн тойрсон яриа хөөрөө өрнөж байгаа. Бид өмнө нь судлаачтай ярилцсан бол энэ удаа DAX (Digital assets exchange) виртуал хөрөнгийн биржийн захирал Ч.Ганзоригийн яриаг хүргэж байна.
-Өөрийг тань Ард санхүүгийн нэгдлийн Ч.Ганхуяг захирлын дүү гэж мэднэ. Ямар хүмүүс виртуал хөрөнгийн биржийг тэргүүлж байгаа нь хүмүүст сонин болов уу. Та өөрийгөө танилцуулаач?
-Би банк, санхүүгийн хүн л дээ. 2010 оноос хойш банк, санхүүгийн зах зээлд өнөөг хүртэл ажиллаж яваа. 2007-2010 оны хооронд Унгар улсын Будапешт хотын Корвинус Эдийн засгийн их сургуулийг төгссөн. Түүнээс өмнө Хас банкинд теллер, харилцагчийн мэргэжилтнээр ажиллаж байлаа.
Сургуулиа төгсөөд уламжлалт санхүүгийн байгууллагад ажилласан. 2015 оноос хойш биткойн, блокчейн технологийг сонирхон судалсан юм.
Биткойн 500 ам.доллар болоход нь хөрөнгө оруулж эхэлсэн. Ханш нь маш савлагаатай, огцом өсдөг байлаа. Технологийг нь ойлгоод, ном, сонин уншаад нэлээд явсан. Тэр үед монголчууд энэ талаар мэддэггүй, сонирхдог хүн бараг байгаагүй. Нэлээд олон биткойн цуглуулж, арилжаа хийж, алдаж онож байв. Гэхдээ оносон нь арай их байх. 2013 онд Ард Кредит банк бус санхүүгийн байгууллагыг ахтайгаа хамт байгуулсан юм. Тэндээс Ард санхүүгийн нэгдлийг үүсгэн байгуулах санаа гарсан. Ард кредит банк бус санхүүгийн байгууллагын гүйцэтгэх захирлаар 2013-2019 оныг хүртэл ажилласан. Энэ үед олон ажил хийсэн.
Хөрөнгийн зах зээл дээр IPO гаргасан, дижитал банкны систем нэвтрүүлж байв. Дараа нь өөрийнхөө аялал, жуулчлалын компанид ажиллаж байхад маань ах надад хүсэлт тавьсан юм. “DAX гээд бирж нээх гэж байна. Хурдан ир” гэсэн. Хувийнхаа бизнесийг эрхэлж, амар суумаар байсан ч зүгээр хараад байж чадаагүй. Хоёрдугаар сараас хойш DAX-ын захирлаар ажиллаж байна. Манай бирж байгуулагдаад наймхан сар болж байна. Ийм л түүхтэй.
-Сүүлийн үед өрнөж байгаа үйл явдалд хүмүүс тайлбар авах сонирхолтой байгаа болов уу. Их койн DAX-аар бас арилжаалагдсан. Гэтэл энэ койныг арилжсан зарим бирж дээр аудит оруулах талаар яригдаад эхэллээ. Гомдолтой хүмүүс ч их байх шиг?
-Таван залуу хамтраад, гурав, дөрвөн сарын турш ажиллаж, энэ сарын 25-нд Их койныг маш амжилттай гаргалаа. Энэ залуусыг би таньдаг. Нэг нь миний багын найз. Энэ нөхөд сайн ажилласан байна. Ард койн хөрсийг нь маш сайн бэлтгэж өгчээ.
Тэд олон нийтэд өөрсдийнхөө хийж байгаа ажлыг сайн таниулж чадсан. Үүний үндсэн дээр маш их эрэлт үүслээ. Койныг анх гарахад нь л авбал мөнгө хийдэг юм байна гэсэн ойлголт бий болсон байна. Манай Ард койн дээр яг ийм юм болсон. Олон хүн мөнгө төгрөгтэй болж, өрөө дарсан, байрныхаа зээлийг хаасан, машин тэрэгтэй болсон түүх бий. Койн болгон ингэж өсөх юм байна гэсэн ойлголт нийгэмд байх шиг. Миний тооцоогоор 200 000 хүн энэ дөрвөн бирж дээр койн авахаар орж ирсэн. Эдгээрээс арав хүрэхгүй мянга нь койн авч чадсан. Бусад нь авч чадаагүй. Систем секунд, дойлоор тооцдог. Дийлэнхи нь гомдолтой үлдчихсэн. Яагаад гэвэл энэ койн хязгаарлагдмал. Хэдийгээр нэг хүний авах хэмжээг 15 сая төгрөгөөр хязгаарласан боловч ийм л юм боллоо. Энэ их эрэлт системд маш их ачаалал үзүүлсэн. Манай бирж дээр гацалт үүсч, 40 минутаар хоцорч арилжаагаа нээгээд, аравхан секундэд 7,5 тэрбум төгрөгийн захиалга дууссан. Энэ тухайгаа мэдээлж, үлдсэн хүмүүсээсээ уучлалт гуйсан.
Coinhub биржийн хувьд өөрсдийн авах ёстой 7,5 тэрбум төгрөгийн захиалгыг хоёр дахин давуулж биелүүлсэн. Үүнээс болж нэлээд их бухимдал үүсч байх шиг байна. Өөрсдийнх нь тайлбарлаж байгаа шиг тэднээс шалтгаалаагүй системийн алдаа гарсан байж магадгүй. Койн авчихлаа гэж бодож байсан 2000-аад хүний мөнгийг буцааж өгч байгаа юм билээ.
-Гэхдээ зарим ажиглагч ийм олон хүн койн худалдаж авсан гэдэгт итгэхгүй байгаагаа илэрхийлсэн. Өөрсдөө койноо дарчихаад зохиомол эрэлт үүсгэх гэж байна гэж хардсан хүмүүс ч бий. Үнэхээр ийм их эрэлт байгаа гэдгийг нь бодитоор тогтоох, хянах боломжтой юу?
-Их койныг гаргасан багийнхан, биржүүд уулзсан. Бид бүх биржид хөндлөнгийн аудит оруулж тайлагная гэсэн юм. Гаднаас нөлөөлөх боломжгүй, олон улсын хүлээн зөвшөөрөгдсөн дөрвөн аудитын нэгээр нь аудит хийлгэхээр болсон. Дараагийн долоо хоногоос аудит хийгдээд, үр дүн нь гарна гэж найдаж байна. Ер нь хүмүүс нэг зүйлийг ойлгох хэрэгтэй л дээ. Бид энэ зах зээлийг хөгжүүлэх гээд зөндөө ажил хийлээ. Багагүй хугацаа зарцууллаа. Энэ салбарт ирээдүй бий гэж итгэж, бүгд олон улсад гарахаар зорьж яваа. Хэдхэн койны арилжаан дээр харилцагчдаа луйвардахгүй. Бидний хувьд ийм ёс зүйгүй үйлдэл хийхгүй. Бусад маань ч хийхгүй гэж найдаж байна. Койн гаргаж байгаа залуусын хувьд 100 тэрбумын койн гаргасан юм. Нэгийг нь 30 мөнгөөр үнэлж, 30 тэрбум төгрөг л босгож байгаа. Гэтэл биржүүдэд 25-наас өмнө миний тооцоогоор бараг 150-160 тэрбум төгрөг цугласан. Тэр мөнгө чихэлдэж орж байна шүү дээ. Зохиомол эрэлт гэх ч хаашаа юм. Үнэнийг хэлэхэд, энэ койн есдүгээр сарын 13-нд арилжаанд ороод унаж магадгүй шүү дээ. Унавал хүмүүс мөнгөө алдана. Өснө гэж шууд сохроор итгэж болохгүй. Эрсдэл байгаа гэж бид сануулдаг. Энэ чинь зохицуулалтгүй зах зээл шүү дээ.
-Койнд хөрөнгө оруулах гэж байгаа хүмүүс эхнийх нь болох Ард койн ямар замналаар явсан бэ гээд судлах байлгүй. Ард койн нэг хэсэг 470 төгрөг хүрч байснаа 270 руу унасан. Одоо 180 төгрөгийн ханштай байна гэж ойлгосон, зөв үү?
-Зөв зөв. Яг одоо 192 байна уу даа. 2020 оны өмнөхөн 2 төгрөг л байсан юм. Тэгээд бид DAX виртуал хөрөнгийн биржээ байгуулсан. Тэр үед биткойн, криптовалютын зах зээл маш өссөн. 2021 он криптовалютын жил болох нь тодорхой болсон л доо. Дээр нь манай шинэ бүтээгдэхүүнүүд гарсан. Манай койн суга өссөн. Тавдугаар сард 470 хүрсэн шүү дээ. Найм, есөн сарын дотор аймаар савласан. Зохицуулалтгүй, шинэ зах зээл шүү дээ. Хүмүүс амархан мөнгө олох боломж гэж хараад байх шиг байна. Энэ савлагааны оргил үед орсон хүмүүс байгаа. 400, 300 төгрөгийн ханштай байхад орсон хүмүүсийн хувьд алдаж байгаа. 10 байхад нь орсон хүмүүс 180 төгрөг болоход 19 дахин ашиг хийсэн байна шүү дээ. Ер нь Ард койноор ороод гарсан хүмүүсийн дийлэнх нь ашиг хийсэн. Сүүлд өндөр байхад орсон цөөн хүн жаахан алдагдалтай явж байгаа. Гэхдээ буцаад өснө. Бид олон ажил төлөвлөсөн. Ард койныг бодит хэрэглээнд нэвтрүүлж, олон улсад гаргахаар ажиллаж байна.
-Ч.Ганхуяг захирал “Бид Ард койноо эргүүлж худалдаж авна” гэж зарлаад байдаг. Сард нэг тэрбумаар буцааж худалдан авах юм байна. Зах зээл нь өөрөө эрэлт үүсдэггүй юм уу. Өөрсдөө зохиомол эрэлт үүсгэх шаардлагатай юм болов уу?
-Бид 2019 онд энэ койныг нэвтрүүлэхдээ л ийм концепцитой байсан. Манай компаниуд өөрсдөө эргэж худалдаж аваад, харилцагч нартаа бага багаар тараана гэж төслийн танилцуулгад бий. Урамшууллын онооны журмаар ажиллана гэсэн үзэл баримтлал боловсруулж нэвтрүүлсэн. Үүнийхээ дагуу эргэж худалдаж авч байгаа юм. Ер нь энэ үзэл баримтлал цаашдаа өөрчлөгдөнө. Олон улсад илүү үнэ цэнтэй болгож гаргах төлөвлөгөөтэй байгаа.
-Койн ирээдүйтэй юм байна гээд Ард койн худалдаж авъя гэтэл урамшууллын оноо болгож өгдөг гэхээр бас эргэлзээ төрж байгаа юм л даа. Үнэгүй тараагддаг юмыг худалдаж авах хэрэгтэй юү гэдэг асуулт гарч ирнэ?
-Бид анхнаасаа энэ койныг гаргахдаа мөнгө босгоогүй. Харилцагчдадаа зүгээр л тарааж эхэлсэн. Маш их хэмжээгээр тараасан. Анхны үзэл баримтлал нь тийм байсан. Одоо энэ койныг хэрэглээнд нэвтрүүлсэн. Жишээ нь, манай Ardshop.mn-ээр ороод, нэг койныг 200 төгрөгөөр тооцуулаад, дуртай бараагаа худалдаж ав гэж байгаа юм. Ингэж бодит хэрэглээнд нэвтрүүлж байна. Энэ зөвхөн эхлэл. Та тэтгэврийн сандаа Ард койноо хийвэл бас 200 төгрөгөөр тооцогдоод орчихно. Ийм байдлаар та тэтгэврийн хуримтлалаа нэмэгдүүлэх боломжтой. Энэ бодит ханшийн эдийн засаг мөн биз дээ. Бид өөрсдөө эрсдэлээ даагаад, койноо худалдаж авч байгаа. Эргээд тараахдаа маш олон хүн байгаа учраас бага багаар тарааж байгаа. Одоо бол үнэгүй койн ихийг цуглуулах боломжгүй болсон. Худалдаж авахаас өөр гарцгүй.
-Зохицуулалтгүй гэж та хэлээд байна. Энэ нь саад хориг байхгүй гэдэг утгаараа шинэ бизнест сайн нөлөөтэй байж болох ч нөгөө талаар эрсдэлтэй гэсэн дохиог хэрэглэгчид өгч байдаг. Монголд дөрвөн виртуал хөрөнгийн бирж ажиллаж байна. Тэднийг байгуулагдахад ямар нэг шаардлага, болзол тавьсан болов уу?
-Яг одоогийн байдлаар тийм юм байхгүй. Виртуал хөрөнгийн үйлчилгээ үзүүлэгчийн тухай хууль хэлэлцэгдэж байгаа. Намрын чуулганаар УИХ-ын чуулганд орж батлагдах товтой яваа. Энэ хууль гарсан ч хянах, зохицуулах гэхээсээ хэн ямар арилжаа хийж байгааг бүртгэлжүүлье, ФАТФ-ын зөвлөмжийн дагуу авах ёстой арга хэмжээнүүдээ авья гэдэг байдлаар яваа. Бидний хувьд Улаанбаатар хотын Худалдааны Танхимын дэргэд Монголын финтек, блокчэйны зөвлөл байгуулсан. Энэ чиглэлийн компаниуд бүгд багтсан. Хэдийгээр зохицуулалт байхгүй ч энэ зөвлөлөөрөө хяналт тавьдаг болъё. Өөрсдийгөө зохицуулж эхэлье гэж ярьж байгаа.
-Хууль гэснээс манайхан хар, саарал жагсаалтад орчихгүй шиг байя гээд ФАТФ-ын амыг хаах үүднээс хууль батлах гээд байна уу. Эсвэл Монголд ашиг авчрах ирээдүйтэй шинэ зах зээл бий болгох талыг нь бодолцсон уу. Хөрөнгө оруулагчийн нүдээр харахад ямар дүгнэлт хийх вэ?
-Хамгийн нэгдүгээр шаардлага ФАТФ-ын зөвлөмжийг бид биелүүлэх ёстой. Хоёрдугаар шаардлага нэгэнт бид хууль гаргаж байгаа юм бол Монгол Улсад ямар ашиг байна вэ гэдгийг заавал харах ёстой. Түүнийг ажлын хэсэгт орсон УИХ-ын гишүүд сайн олж харж байгаа гэж найдаж байна. Заавал газар шороогоо ухахгүйгээр хөрөнгө оруулалт татах бодит боломж Монголд бий. Аль аль нь тусгагдаж байгаа гэж бодож байна.
-“Bittrex биржийн шаардлагыг хангасан койныг арилжаалдаг “гэж Compleх биржийн захирал М.Хатанбүүвэй ярьсан. Энэ шаардлагыг Ард койн хангасан гэсэн л дээ. Койны ханш унавал ямар арга хэмжээ авах гэх мэт асуудлыг урьдчилж төлөвлөдөг юм байна гэж ойлгосон ?
-Bittrex бол АНУ-д байгуулагдсан анхны биржүүдийн нэг. Дэлхийд эхний аравт ордог. Америк болон Европын холбооны улсуудын хууль, эрх зүйн орчинд ажилладаг, маш өндөр шалгууртай бирж л дээ. Ард койн энэ биржийн бүх шаардлагыг хангаж, Монголоос хамгийн анх олон улсын том биржид гарсан койн. Койн гаргасан багийг, компанийг харна. Ард санхүүгийн нэгдэл Ард койны арыг дааж байгаа учраас ямар нэг эргэлзээ байхгүй. Хөрөнгийн зах зээлд арилжаалагддаг хувьцаат компаниудтай. Ард санхүүгийн нэгдэл 300 гаруй тэрбум төгрөгийн үнэлгээтэй компани. Энэ бол Ард койны хувьд маш том давуу тал, баталгаа.
-Ч.Ганхуяг захирал “Ард койн аваад дар” гээд байгаа. Үүнийг нь олон хүн шүүмжилдэг. Бизнес эрхлэгчийн хувьд бусдын мөнгийг эргэлдүүлээд ашигтай биз, иргэдийн хувьд мөнгөө нэг газар оруулаад мартана гэж юу байсан юм бэ гэдэг?
-Ав дар гэж зүгээр нэг уриалаагүй. Хүмүүс богино хугацаанд ашиг хийх гээд орж ирдэг. 100-тай байхад нь орж ирээд, өсөөд эхлэхээр нь баярлаад, 50 болохоор нь айж сандраад зарчихдаг. 50 хувийн алдагдал хийж байгаа биз дээ, тэр хүн. Зарсан хойно нь буцаад өсдөг, 100 гараад явчихдаг. Ийм савлагаатай байхгүй юу. Савлагаан дээр битгий айж сандарч зараарай л гэсэн юм. Бид ажиллаж байгаа. Цаашдаа үнэд хүрнэ. Өдөр болгон орж хараад, хямрах хэрэггүй гэсэн үг. Тэрний оронд зүгээр аваад мартчих. Бид арыг нь даана л гэсэн утгатай.
-Coinhub биржийн захирал О.Баттулга алтаар баталгаажсан койн арилжаална гэсэн байна лээ. Ер нь алт, зэсээр баталгаажсан койн гаргах боломж хэр байгаа вэ. Судлаачид бол койн алтаар баталгааждаггүй, үнэ цэн байхгүй, хэрэглээнд ордоггүй гэж сануулдаг шүү дээ?
-Олон улсын зах зээл дээр баталгаа болгож алт хадгаламжинд тавиад, тэрэнтэй дүйцүүлж койны үнэ цэнийг “уядаг”. Нэг унци алт нэг койны үнэтэй гэх мэтээр гаргах нь байдаг. Төгрөг, долларын ханш унадаг. Алт хязгаарлагдмал нөөцтэй учраас хөрөнгө оруулагч нар алтанд хөрөнгө оруулах сонирхолтой байдаг. Ингэснээрээ үнэ цэнийг хадгалах боломж нээж байгаа юм. Coinhub-ын хувьд үүнийг нэвтрүүлнэ гэж зарласан байна лээ. Энэ нь гадны бирж дээр арилжаалагдаж байгаа койныг өөрийнхөө бирж дээр бүртгэж байна гэсэн үг л дээ. Манай биржийн хувьд дотоодын томоохон аж ахуйн нэгжтэй алтны койн гаргахаар ярилцаж байгаа. Удахгүй гаргана гэж найдаж байна. Монголын алтыг экспорт хийж гадагшаа гаргах шаардлагагүй. Койн болгоод зарна гэдэг сайхан санаа.
-Дэлхийд эхний 20-д багтдаг Японы крипто биржид хакерууд халдаж, их хэмжээний хохирол учруулсан гэсэн. Манай жижиг биржийг одоохондоо хакерууд тоохгүй байх гэж зарим нь хэлдэг. Манай биржүүдийн хамгаалалт хэр байдаг вэ?
-Бирж бүр өөрсдийн дэд бүтэц, систем онцлогтой. Манай биржийн хувьд аюулгүй байдалдаа хөрөнгө оруулах ёстой гэж үзэж бага багаар ахиулаад явж байгаа. Том биржүүд ч хакердуулж мөнгөө алдах тохиолдол байдаг. Гадны томоохон байгууллагад эрсдлээс хамгаалсан даатгал хийлгэхээр төлөвлөсөн. Аюулгүй байдлын аудит оруулах гэж байгаа. Монголын биржийг жижиг гээд орхино гэсэн ойлголт байх ёсгүй.
-Хятад анхдагч зах зээлд койн гаргахыг хориглосон нь сайн, муу талтай юм болов уу. Ийм том улс хориг тавьж байгаа нь бодит эрсдэл бий гэсэн үг. Нэгэнт энэ том зах зээл хаалттай байгаа нь Монголын жижиг биржүүдийн харилцагч нэмэгдэхэд нөлөөлж магадгүй?
-2017 оноос эхлээд Хятад манайх шиг бирж, платформуудыг, биткойн олборлогчдыг хориглож, хааж эхэлсэн. Одоо хүртэл хаалттай хэвээр байгаа. Хааснаас хойш юу болсон гэхээр Хятадын компаниуд нь мөнгөө, харилцагчдаа аваад криптовалютын таатай хууль эрх зүйн орчинтой улсууд руу гараад явсан. Гэсэн ч бүгдийг хааж чадахгүй л байгаа. Хятадад хүмүүс биткойн арилжаалж л байгаа. Бие биедээ шилжүүлж л байгаа. Үүнийг зохицуулах боломжгүй шүү дээ. Хятад шиг том зах зээл хаахаар манайх жиг жижиг зах зээлд хөрөнгө оруулалт татах боломж нэмэгдээд л байгаа юм. Хууль эрх зүйн орчинтой болчихвол гадны хөрөнгө оруулагчид маш их сонирхоно гэж бодож байна.
-Нэг судалгааны мэдээ харсан. Манай биржүүдийн харилцагчдын 1 орчим хувь нь гадаадын 10 гаруй улсаас бүртгүүлж арилжаанд оролцдог гэсэн байсан?
-Магадлалтай шүү. Гадаадад оршин суудаг монгол иргэд ч зөндөө бий.
-Зарим хүн байраа зараад, койнд хөрөнгө оруулаад “шатсан” гэсэн мэдээлэл явдаг нь хэр ортой вэ?
-Би сайн санаж байна. 2017 онд манай дээр тийм хүмүүс их ирдэг байсан. “Эгч нь байраа барьцаанд тавиад 50 сая төгрөг авчихлаа. Энийг аваад эгчдээ хэдэн биткойн зарчих” гэсэн тохиолдол бий. Бид тийм хүмүүст биткойн зардаггүй байсан. Зээл авч, эд хөрөнгөө зарж, хөрөнгө оруулалт хийх нь буруу. Тухайн үед тэр эгч хөрөнгө оруулалт хийсэн бол энэ зах зээл хоёр, гурван жил унасан шүү дээ. Энэ хоорондох эрсдэлийг дааж чадахгүй байсан л даа. Тийм учраас энэ салбар руу орохдоо дор хаяж гурваас таван жил март. Савлагааг дааж гарч байж урт хугацааны дараа ашиг хүртэнэ гэдгийг бодолцох нь зөв.
-Урт хугацааны дараа ашиг хүртэх нь үнэхээр боломжтой юу. Монголбанкны ерөнхийлөгч Б.Лхагвасүрэн саяхан мэдэгдэл гаргасан. “Иргэд криптовалют, койнуудад оруулсан мөнгөө бүгдийг нь алдах эрсдэлтэй шүү” гэж сануулсан. Зарим нь понзи систем ч гэдэг.
-Эрсдэл үргэлж бий. Үүнийг бид сануулдаг. Монголбанк ч УИХ-ын гишүүд ч сануулж байгаа. Бид харилцагчдадаа санхүүгийн боловсрол түгээх гэж хичээдэг. Шинэ зах зээл учраас өдөр ирэх тусам томорч байна. Илүү олон хүн орж байна. АНУ-ын том компаниуд, гигантууд энэ зах зээлд хөрөнгө оруулалт хийж, төлбөрийн хэрэгсэл гэж хүлээн зөвшөөрч эхэллээ л дээ. Элон Маск, Теслаг энд нэрлэж болж байна. Энэ зах зээл цаашдаа улам томрох нь тодорхой болж байна. Энэ зах зээл өснө гэсэн итгэл үнэмшил надад 100 хувь байдаг. Гэхдээ бүх койн өснө гэсэн үг биш шүү. Сайн нь шалгарч үлдэж, муу нь дампуурч хасагдаж явна. Понзи өөр л дөө. Энэ зах зээл арав гаруй жил болж байна. Сүүлд орсон ч ашиг хүртээд явж байгаа олон хүн бий.