Манай улсад Барууны стандарттай юм үнэндээ ховор. Барууны өндөр хөгжилтэй орнууд хөгжлийн гол зарчим нь хийж бүтээж байгаа юм бүхэндээ хамгийн сайн стандартыг нэвтрүүлэх явдал юм. Иймээс бараа бүтээгдэхүүн, үйлчилгээнд тавих стандартыг нэн чухлаар авч үздэг байна. Тийм ч учраас Европын стандартын хороо, Европын электрон техникийн барааны стандартын хороо, Европын харилцаа, холбооны стандартын хүрээлэн, Уул уурхайн стандартын хороо гэх зэрэг салбар салбарын норм зарчим, хэм хэмжээг боловсруулж, батлах үүрэг бүхий тусгайлсан байгууллагууд Европод бий. Улмаар барилга, өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүн, эрчим хүч, байгаль орчин, хүнс, эрүүл ахуй, эрүүл мэнд, аюулгүй байдал, агааржуулалт, халаалтын систем, шинэ технологи, машин механизмын аюулгүй байдал, хаягдал ашиглалт, хэмжил зүй, нано технологи, даралтат төхөөрөмж, батлан хамгаалах, үйлчилгээ, тээвэр, сав баглаа боодол, харилцаа холбоо гэсэн үндсэн салбар, нэгжүүдэд нийт стандартаа хувааж хамааруулдаг байна.
Үүнээс үлгэр авч Монгол Улс эдийн засаг, нийгэм, соёлын бүхий л салбартаа Евро стандартыг нутагшуулна гэж ярих болсон.
Угтаа Европын холбооны стандартыг Монгол Улс авч нэвтрүүлбэл наад зах нь суурин газрын авто зам бүхэн дугуйчин болоод хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэний тусгайлсан хэсэгтэй, орон сууц болгон амралт чөлөөт цагаа өнгөрүүлэх цэцэрлэгт талбайтай, үйлдвэр, уурхай болгон дэд бүтэц сайтай, байгаль орчинд ээлтэй, байшин барилга бүр зөвшөөрөгдсөн чанар бүхий материалаар баригддаг, олон улсын нисэх буудал нь Евро бүст багтдаг аль ч орныхтой адил өнгө төрхтэй болно гэсэн үг. Евро стандартын хэм хэмжээний нэн тэргүүний утга учир нь хууль тогтоомжууд, мөн байгальд ээлтэй үйлдвэрлэл, үйлчилгээ явуулахад оршдог.
Өнгө өнгийн цэцэг алагласан, уудам хөндий тал газар алсаас дурайна. Холын холд талын хөх уулс шиг уулан толгод харагдана. Тэрхүү ногоон талд ан амьтан амар тайван амьдрах нь байгаль дэлхийг улам чимжээ. Энэ зураглал бол АНУ-ын Денвер мужийн Wyoming хотын Powder голын хөндий. Тэр хөндийн хэвлий дор нуугдах баялгийг ухаж аваад нөхөн сэргээлтийг хийсэн нь энэ ажээ. Монголчууд өнгөрсөн он жилүүдэд өвөг дээдсээс үлдээсэн баялгаа ашиглаж байна гээд газраа ухаж, сүйтгээд үзэсгэлэнт сайхан нутаг усаа бөмбөг дэлбэлсэн мэт болгож хаясан болохоор үнэмшихэд ч бэрх юм. “Бид нөхөн сэргээлт хийхдээ тухайн газар нутгийг 100 хувь биш ч 90 гаруй хувийн хэмжээнд эргэн хэвэнд нь оруулж чаддаг гэж “Peаbody” компанийн мэргэжилтэн тайлбарлаж байна лээ. Тэгвэл манайд 98 бүү хэл 50 хувьд хүрэхүйц нөхөн сэргээлт хийж чадаж байгаа бил үү. Нөхөн сэргээлтийг хангалттай хувьд хийж чадахын тулд л Европ стандартыг Монгол дахь уул уурхайн компаниуд нутагшуулах шаардлагатай байгаа юм.
Тэгвэл Дорноговь аймгийн Даланжаргалан суманд Европ стандарт бүхий “МАК Цемент” үйлдвэр байгаль орчинд хэрхэн ээлтэйгээр ажиллаж байгааг товчхон хүргэе.
Манай улсад Европ стандартыг нутагшуулсан үйлдвэр, уурхай байхгүй биш байгаа. Түүний нэг нь үндэсний хөрөнгө оруулалттай “Монголын Алт” МАК компани ажээ. Тус компанийн үйл ажиллагааны бодлогын гол зарчим нь Европ стандартыг Монголд нутагшуулахад оршидог байна. Тэр ч утгаараа “МАК” компани Евроблок, Евроцементийн үйлдвэрийг ашиглалтад оруулж, дотоодынхоо хэрэгцээг өндөр чанартай барилгын материалаар хангасаар байна. Тус компанийн Евро стандартын үйлдвэрүүд нь ажилчдын байр, ариун цэврийн өрөөнөөсөө эхлээд амрах, чөлөөт цагаа өнгөрүүлэх спорт талбай, заал гээд бүгд л европ стандартынх. Ажиллах, амрах цагийн хуваарь нь ч европ стандарт. Зам, дэд бүтэц, үйлдвэр доторх ногоон байгууламж мөн л адил европ стандартаар тохижуулсан учраас Европын үйлдвэрүүдийн өнгө төрхтэй адилхан.
Хэрсүү уншигч та нэг зүйлийг одоо ойлгож байгаа биз. Монголд уул, уурхайн компани гэхээр л олонх нь газар ухлаа, бидний баялгийг идэж, ууж байна муусайн юмнууд гэх мэтчилэн сөрөг хандлагыг түгээмэл гаргаж, буруу ойлголтыг нийгэмд түгээдэг. Хууль, дүрмийг юмны чинээ тоодоггүй, хариуцлагагүй уул уурхайн компаниуд байхгүй биш, цөөнгүй бий. Тэдний үйл ажиллагаа он удаан жил үргэлжилдэггүй. Харин тэдний энэ салбарт гаргасан алдаа завхралыг мэргэжлийн хариуцлагатай уул уурхайн компаниудын үйл ажиллагаа, нэр төртэй нь хутгаж бүгдийг харлуулж ойлгох нь нийгэм эдийн засаг, улс орны хөгжлөөс хойш чангааж байгаатай агаар нэг билээ.
Саяхан нэг мэдээллийн сайтад “Дорноговь аймгийн Даланжаргалан сумын иргэд газар нутаггүй боллоо” гэсэн нийтлэл гарч. Үүнд дурдсанаар бол тэртээ 1990 онд “МАК” компани тус сумын нутагт нүүрсний уурхай нээснээс хойш дагалдаад олон уурхай гарч ирсэн аж. Үүнээс болж байгаль орчин сүйдсэн, гол ус ширгэсэн гэх утгатай ташаа мэдээллийг олон нийтэд хүргэжээ. Угтаа тус суманд “МАК” компанийн Евроцементийн үйлдвэр бий. Мэдээж Европ стандартын үйлдвэр учир үйл ажиллагаа явуулж эхлэхээсээ өмнө тухайн бүс нутагт байгаль орчны үнэлгээг нарийн сайн хийлгэж, мөн төртэй хамтарч ажиллахын зэрэгцээ орон нутгийн иргэдтэй ойлголцож ажилласан нь тодорхой. Тус үйлдвэр байгуулагдсанаар орон нутгийн хөгжилд дорвитой нэмэр оруулсан байдаг. Үүнийг нь жил бүр орон нутгийн төсөвт төлсөн татвар, нийгмийн хариуцлагын хүрээнд хийгдсэн ажлаас нь тодорхой харж болохоор. Саяхан Татварын Ерөнхий газраар шилдэг татвар төлөгч 30 аж ахуйн нэгжийг шалгаруулан зарласан. Үүнд улс, орон нутгийн төсөвт хамгийн их татвар төлсөн ТОП 10 компанийн Дөрөвдүгээр байрт бидний нөгөө муу хэлээд байдаг “МАК” компани шалгарсан байна. Тодруулж хэлбэл, үндсэний гэх хувийн хэвшлийнхэн дотроосоо Тэргүүнд шүү! Эхний гуравт нь “Эрдэнэт”, “Эрдэнэс Таван толгой”, “Оюу толгой” гэсэн төрийн өмчтэй болон гадаадын хөрөнгө оруулалттай компаниуд байгаа юм. Үүнээс нь харвал яагаад ч байгаль орчин бусдын сайхан амьдралд садаа болохгүй , харин ч бусдын төлөө, нийгмийн сайн сайхны төлөө гэсэн Үндэсний цор ганц компани гэдгийг ард түмэн нийтээрээ ойлгох ёстой санагдлаа.
Хэрэв байгаль орчинд сөргөөр нөлөөлдөг, нөхөн сэргээлт хийдэггүй, дэд бүтцийн доголдолтой, ямар нэгэн хууль дүрэм зөрчдөгсөн бол уг үйлдвэрийг, “МАК”-ийг ийнхүү хүлээн зөвшөөрөхгүй шүү дээ.
“МАК” харин ч байгалиа хамгаалж, нөхөн сэргээлтийг хийхээс гадна хариуцлагагүй уул уурхайн компаниудын ухаж, сэндийлсэн газарт хөрөнгө гаргаж нөхөн сэргээлт хийж яваа гэдгийг тус нутгийн зон олон мэддэг юм билээ. Тухайлбал, “Их нарт” байгалийн нөөц газрын нутагт дэвсгэрт 1980-аад оны үед Оросын геологи хайгуулын анги жоншны хайгуул хийгээд буцаан нөхөн сэргээлгүй орхисон дөрвөн км-ийн зайд 65 том, жижиг суваг, шуудуу, нүхнүүдийг “МАК”-ийнхан булаж, техникийн нөхөн сэргээлтийг гүйцэтгэсэн байна. Ухагдсан суваг, шуудууны хамгийн урт нь 80 метр, өргөн нь 3 метр орчим, олборлолт хийгдсэн таван том нүхийг ч дүүргэлт хийн булаж газрыг тэгшилж хэлбэржүүлэн, зүлэгжүүлсэн байдаг.
Мөн 2010-2018 оны хооронд Элдэвийн уурхайнхаа 151,9 га талбайд техникийн нөхөн сэргээлт, 141,8 га талбайд биологийн нөхөн сэргээлт хийсэн нь нийт хөндөгдсөн талбайн 92,4хувийг эзэлж байна. Нөхөн сэргээсэн газарт нь чацаргана зэрэг жимсний мод халиурч, хиймэл нууранд нь загас үржиж, усны шувууд нутагшиж байдаг байна.
Тус компани Даланжаргалан сумын нутагт нийт 80 мянга орчим мод, бутыг тарьж ургуулжээ. Өдгөө дээрх тарьсан мод 80-100 хувийн ургалттай байгаа аж. Говь газар мэдээж усны асуудал чухал. Уул уурхайн компаниуд үйл ажиллагаа явуулснаас болж гол ус ширгэчлээ гэдэг. Гэтэл МАК компани тус сумын нутагт нийт таван худаг шинээр гаргаж, мөн тооны худгийг засварлан иргэдэд хүлээлгэн өгсөн байдаг.
Мөн Булгийн эхийг цэвэрлэх, ундаргыг сэргээх ажлын хүрээнд “Их нарт” байгалийн нөөц газрын захиргаатай хамтран Бургастайн булаг, Улаан хадны булагуудийн эхийг сэргээх, усны ундаргыг нэмэгдүүлэх ажлыг хийж гүйцэтгэжээ. Энэ мэт байгаль орчинг хамгаалсан, нөхөн сэргээлтийг цаг тухай бүрд нь хийж гүйцэтгэдэг компани Монголд ховор учраас бусдын буруутай хандлагаас болж уул уурхайн салбар нийтээрээ муу хэлэгдэх шалтгаан болох учиргүйсэн.
Э.ТҮВШИН
