“Япончууд бидэнд яалаа гэж зүгээр туслах вэ дээ, арал нь усанд автвал ийшээ ирэх нэг арга нь биз гэж хардангуй ярих монгол олон байдаг. Яг үнэндээ япончууд тийм хандлагатай ард түмэн биш. Харин ч үхлийг ихэмсэг хүлээж авах сэтгэлгээтэй үндэстэн. Хэзээ нэгэн цагт амьдардаг газар нь усанд автвал яг тэр агшныхаа сайхныг мэдрээд орчлонгоос явж чадах хүч цусанд нь байдаг юм. Япончуудыг амиа хорлолтоор тэргүүлдэг, амьдрах чадваргүй болохоороо ийм зам сонгодог гэж ярьдаг нь бас ташаа ойлголт шиг санагддаг. Тэднийг ойлгохын тулд самурайн замыг ухаарах учиртай. Самурай хүний хамгийн дээд үхэл бол харакири. Оюун санаат хүн гутамшигтай үйлдэл хийснээс үхлийг ихэмсэг угтсан нь дээр гэсэн философи л доо. Европчууд гэдэс хэвлийг доод зэрэглэлийнх гэж үздэг бол япончууд зүрх гэж ойлгодог. Япончууд хүний оюун санааг гэдсэнд оршдог гэж үздэг. Эртний япончууд амыг худалч, гарыг бузар нүгэлтэн гэж үздэг байсан бол харин хэвлийгээ хэзээ ч хуурч мэхлэхгүй үнэнч эрхтэнд тооцож байсан хэмээдэг. Хүний хүйсний дор амьдралын цэг оршдог гэж буддизмд үздэгтэй агаар нэг ойлголт байх. Самурайн хэлээр бол гэдсээ хүүлэх нь сэтгэлээ нээх гэсэн утгатай дүйдэг гэдэг юм. Үхлийн замыг мөнхрөхийн эх булаг гэж үздэг ард түмэн бол япончууд шүү дээ” хэмээн бидэнд хөтөчлөсөн Ц.Наранжаргал ярилаа. Түүнийг ингэж хэлэх үед хэзээ ч билээ уншсан “Үүрэг хариуцлага уулнаас хүнд, үхэл өднөөс хөнгөн” гэсэн Японы гардан тулааны дүрмийн үг санаанд зурсхийв.
“Нью жуулчин турс” компанийн япон зах зээл хариуцсан менежерээр ажилладаг Наранжаргал бүсгүй япон судлаач Д.Төмөрбаатарын хөрвүүлсэн “Бүшидо” номоор яриагаа үргэлжлүүллээ. “Бүшидо”г энгийнээр хэлбэл самурайн философийн ном гээд ойлгочихож болох аж. Үгчилж орчуулбал бүши нь дайчин, самурай гэсэн үг бол до нь зам мөр гэсэн утгыг илэрхийлдэг гэнэ. Манайхаар бол зуны сэрүү татсан агшныг санагдуулам өдөр, Японыхоор бол өвөл дөхсөн намрын сүүл үеийн жиндүүхэн өдрийн үдээс хойхно “Нарита”-д газардах үеэр бидний дунд ийм яриа өрнөсөн юм. Аяллын багийнханд хөтөч бүсгүйн самурайн дэг ёсны талаарх яриа сонирхолтой санагдаж байгаа нь илт. Ачаа тээшээ хүлээх зуураа ч яриаг нь чих тавин сонсоцгооно. Аяллын багийнхан гэдэг нь Багануурын уурхайн ажилчид. Уурхайн зүгээс Япон улс руу ажилчдаа соёлын аяллаар явуулж байгаагийн нэг ээлжийнхэнтэй нь бид аяны дөрөө нийлсэн юм. Зүгээр нэг газар нутаг, байшин барилга харах төдий биш арлын улсын хөгжлийн нууцаас суралцах, өндөр хөгжилд хүрсэн япончуудын хандлагыг сонирхох аялал учраас Наранжаргал самурайн зам мөр, философийн тухай амттай яриагаар аяллаа эхлүүлсэн байх.
Онгоцны буудлаас холгүй байрлах “Тоyoko Inn Narita” зочид буудлын зүг автобусаар явах зуур ч бид “самурай”-гаар амьсгалав. Эдийн засгаараа дэлхийд гуравт жагсдаг өнөөгийн Японы хөгжил самурайн дэг жаягийн үндсэн дээр бий болжээ. Их Монголын үед ихэс дээдэс маань юу бодож сэдэж, ямар замаар явж байсныг бид “Монголын нууц товчоо”-ноос уншдаг бол Японд самурай нарын тухай ингэж тэгж явсан гэх барим тавим түүхэн эх сурвалж ном бүтээл байхгүй гэнэ. Наранжаргалын яриаг сонсч суусан О.Туяа “Аль нэг эх сурвалж дээр дөрөөлж түүхээ унших нэг хэрэг. Амнаас ам, цуснаас цусанд дамжсан ёс суртахууны код гэдэг тэс өөр зүйл. Япончуудын хувьд самурайн ёс зүйн нөлөөллийг ингэж хэлмээр санагддаг” гэсэн нь байгаа оносон зүйрлэл санагдав. О.Туяагийн хувьд ажилчдынхаа хандлагыг өөрчлөх хөтөлбөрийг эхлүүлж энэ аяллыг санаачилсан бүсгүй юм. “Багануур” ХКийн хүний хөгжил судалгаа хариуцсан дэд захирлаар ажилладаг тэрээр “Япончууд 1800гаад он хүртэл бүхэл бүтэн 200 жилийн турш дэлхийгээс тусгаар оршсон түүхтэй. Яг тэр жилүүд самурайн философи цусанд нь шингэхэд онцгой нөлөөлсөн байх гэж би хувьдаа боддог. Япон хүмүүсийн сэтгэл хөдлөлөө барих маш том чадвар мөн л самурайн философиос эхтэй. Энэ чанар сүмочдоос нь тод харагддаг. Ямар ч том ялалтын дараа улам хичээнэ ээ, дэмжсэн та бүгддээ баярлалаа гэдгээс өөр илүү дутуу үг унагадаггүй. Япон хүний маш том чанар шүү” гэж бодлоо хуваалцав.
Ийн ярилцсаар бид хоноглох буудалдаа ирлээ. Хэтэрхий үнэтэй биш, боломжийн өртөгтэй энэ сүлжээ буудалд голчлон буудаг жуулчид нь хятадууд гэж хөтөч бүсгүй тайлбарлав. Буудлын хаалгаар оронгуут хөтчийн яриаг батлах гэсэн мэт хэсэг хэсгээрээ бөөгнөсөн хятад жуулчид угтав. Японд биеийн хүчний ажил хийдэг гадныхан дунд хятадууд жин дардаг байсан бол сүүлийн үед тэдний орон зайг вьетнамчууд эзлэх болж. Урд хөршийн хувьд сүүлийн жилүүдэд эдийн засаг нь тасралтгүйгээр өсч яваа. Дундаж давхаргын бийлэгжүү хэсгийнх нь эзлэх хувь огцом өссөн гэх статистик жил дарааллан дуулдаж буй. Дундаж давхаргаа тэтгэсэн төрийнх нь бодлого хятад иргэдийг харь газар мөнгө харсан хар ажил хийлгэхээргүй болгосон гэнэ. Японд суралцдаг хятад оюутнууд цагийн ажил ч тоож хийхээ больжээ. Урд хөршийнхөн одоо Японыг жуулчлах гэж л зорих болсныг Токиогийн гудамжинд олноороо зөрөх хятад иргэдээс харж болно. Бидний буудалласан Тoyoko буудал гэхэд л өглөөний цайгаа хятад маягаар бэлтгэжээ. Агшаасан будаа, хятад маягаар амталсан бөөрөнхий мах, мантуу, шөл сэлтээс байнгын зочид нь аль үндэстэн бэ гэдгийг түвэггүй харчихаж болохоор юм. Япончууд сүүлийн үед жуулчилдаг, сурдаг, оршин амьдардаг хятадуудад нэлээд дургүй ханддаг болж. Япон хүний мөн чанараас хазайсан үйлдэл олонтоо гаргадаг учраас тэр гэнэ. Хоолны газар шүлсээ хаях, дэлгүүр худалдааны төвд урдуур дайрах хандлага гаргаж байгаа хятад иргэдтэй Токиод таарах тийм хэцүү биш юм. Хүн олонтой цахилгаан шатанд мөрөө хавчиж зогсох, метроны сандал дээр зүүрмэглэх хэрнээ цэх суух япончуудын хувьд бидэнд аягүй харагдах иймэрхүү хандлага яаж ч бодсон таатай санагдахгүй л дээ.
Хүнийг бодсон, бусдад түвэг дараа болохгүй гэсэн хандлага өдөр тутмын амьдралаас нь их тод анзаарагдах юм. Тoyoko Inn Naritaгийн хятад маягийн өглөөний цайнд орох үеэр хөтөч бүсгүй нэг сонирхолтой мэдээ дуулгав. Японд сүүлийн үед хүнээ бодсон хэрнээ санаанд оромгүй сонин шийдвэрүүд их гаргах болж. Манайхны “баасан ахын төрсөн өдөр” гэж хошигнодог ажлын сүүлийн өдөр япончуудын хувьд ч шоуны өдөр байдаг гэнэ. Ресторан, шар айрагны паб, караоке, рамён амтлах хоолны газар гээд хэд хэдэн газар дамжиж явсаар бараг үүрийн дөрөв тав хүргэдэг аж. Оройн цагаар бүсгүйчүүдийг халдлагад өртүүлэхгүй гэсэн бодлогоор яг тэр үеэр нь дан бүсгүйчүүд зорчдог ягаан өнгийн метро үйлчилгээнд явуулдаг болжээ. Настай хүмүүс бэлэн мөнгөний машинаас мөнгө авах үедээ луйвардуулах явдал цөөнгүй гарсан гэх шалтгаанаар царай, дуу хоолойгоор нь таньдаг ATMүүд хэрэглээнд нэвтрүүлэх шийдэл яригдаж эхэлсэн гэнэ.
Мөнгөн тэмдэгт дээрээ хараагүй хүнд зориулсан товгор тэмдэглэгээтэй, хаана ч очсон хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд жирийн л хүмүүс шиг зорчиж, аялж, шоппингдох боломж бүрдсэн Токиогийн гудамжинд дугуйгаа үүргэвчинд хийж үүрсэн хүмүүс цөөнгүй таарав. Машинаас үнэтэй, эвхээд цүнхэнд хийгээд үүрчихдэг никель дугуй сүүлийн үед моданд оржээ. Ухаалаг хэрэглээ, минималист амьдралын хэв маяг япончуудын бусдаас ялгарах бас нэг тод өнгө. Эмх цэгцийн тухай Мари Кондо гэж япон бүсгүйн ном манайд бестселлэр болж нэг хэсэг шуугиулсан даа. Япончуудын хувьд энэ чигийн үйлчилгээ үзүүлдэг хүмүүсийн эрэлт өндөрсчээ. Мари Кондогийн хувьд дэлхийн олон оронд очиж эмх цэгцийн гайхамшгийг таниулж мэдрүүлж яваа япон бүсгүй. Түүнийг энэ чиглэлийн үйлчилгээ үзүүлдэг хамгийн өндөр үнэлгээтэй багш гэдгээр нь барууныхан анддаггүй.
Багануурын ажилчдын аяллын хөтөлбөрт Мари Кондогийн шавь Тотогоос лекц сонсох цаг багтжээ. Нэг оффисийн ажилчид дундаа хайч, цавуу хэрэглэх бол өдөр тутмын амьдралын хэв маяг нь болчихож. Сүүлийн үед настнуудын гэрт очиж гэрийг нь эмхэлж цэгцлэх, илүү эд хогшлоос нь салгах үйлчилгээ ихэссэн гэнэ. Нас өндөр гарсан япончуудын хувьд дэлгүүрээс хэрэгтэй, хэрэггүй юм худалдан авах хандлага ихэссэн нь ухаалаг амьдралын хэв маягаараа дэлхийд тэргүүлдэг япончуудын толгойны өвчин болжээ. Амьдралаас явахдаа ч цэмцгэр байя гэсэн аян өрнөж эхэлжээ. Айл гэрүүдийн хувьд ч өмсөөгүй хоёр жил болсон хувцсаа шууд хаях, өрхийн гишүүн бүр нэг л аяга, халбага, сэрээтэй байх зэрэг бичигдээгүй дүрэм үйлчилдэг гэж Наранжаргал сонирхуулав. Цэгцтэй гэр орон амжилттай, стрессгүй амьдрахын суурь гэдгийг нийгмээрээ ойлгож, амьдралдаа хэрэгжүүлсэн нь Японы хөгжлийн бас нэг нууц юм байна. Тотогийн эмх цэгцийн лекцэд суусан хүмүүс дор бүрнээ гэртээ хэрэгжүүлэх шийдлээ олж, зарим нь бүр ажил дээрээ хэрэгжүүлэх санаагаа ч олдог гэнэ.
Токиод өнгөрүүлсэн эхний өдөр Японы парламентын ордонд цаг хэртэй саатав. Хуучивтар улаан хивс дэвссэн ордоны хонгилоор явах зуур хаа нэгтээ халцарсан хана таарах нь нүдэнд содон. Татвар төлөгчдийн мөнгийг хамаагүй үрж болохгүй гэсэн хандлага хүчтэй учраас парламентын ордоны дотоод засалд дур мэдэн мөнгө зарцуулах эрх шийдвэр гаргагчдад нь байдаггүй гэж хөтөч бүсгүй тайлбарлав. Хоёр сая 500 гаруй мянган хүний хүчээр 16 жилийн турш барьсан энэ ордоныг анх 28 сая иенээр барина гэж төлөвлөсөн ч гурван сая иен хэмнэжээ. Нэлээд мөнгийг нь хааны амрах өрөөнд зарцуулсан аж. Хааны суух ширээ сандлыг алт, мөнгөн утсаар хатгамал хийж чимэглэсэн тансаг чамин энэ өрөөний эсрэг талын танхимыг зөвхөн хааныг орж ирэх үед нээдэг юм байна. Хааны сүүдэр дээр гишгүүлэхгүйн тулд танхимын гэрлийг тааз руу ойхоор байрлуулжээ. Ордоны гадна талын цэцэрлэгт Японы 47 мужийн бэлгэдэл болсон ургамал модод найгах нь парламентын ордноор зочлогсдын нүдийг хужирлахаар үзэсгэлэнтэй юм.
Эзэн хааны парламентын ордонд ирэхдээ саатдаг гантиг чулуугаар урласан гоёмсог өрөөг шилэн хоргоны цаанаас сонирхох зуур хөтөч бүсгүй “Бүшидо” номонд япончуудын хувьд эзэн хаан нь хэн бэ гэдгийг товчхон оновчтой хэлсэн байдаг. Япончууд хааныгаа зүгээр нэг хуульт төрийн амгалан энхийн оройлогч, соёлт төрийг хамгаалан хадгалагч биш газар нутагт нь оршин буй тэнгэрийн махан биет төлөөлөгч, нинжин сэтгэл тээгч ноёнтон гэж хардаг” гэж ярилаа. “Нью жуулчин турс” компанийн япон зах зээл хариуцсан менежер Наранжаргалын энэ үг сэтгэлд шууд буусангүй. Зүгээр л нэг гоёж чимсэн тодотгол шиг санагдсан ч япончуудын дунд дэлхийн хүн гэж үнэлэгдсэн Нитобэ Иназогийн “Бүшидо” номыг уншихад хариу нь түвэггүй тодорсон юм.
Усан цэргийн нэгдүгээр зэргийн ахмад Матеу Килбрэйт Перри 1853 оны зургадугаар сард Америкийн усан онгоцыг удирдан Японы эрэгт хүрчээ. Мань эр 200 жил дэлхийгээс тусгаарлагдсан бүшидо-гийн улсаас эх орноо нээхийг шаардаж зогссон тэр жил Жорж Миллерийн “Гүн ухааны жишээгээр хачирласан түүх” номын гурав дахь хэвлэл уншигчдад хүрч байж. Хүн төрөлхтний түүхэнд тод үлдсэн ухаантнуудын нэг ноён Миллер номондоо “Рыцарь ёс, эсвэл үүнтэй төстэй тогтолцоо эрт цагийн улс гүрнүүдэд ч, эдүгээ үеийн улс орнуудад ч байгаагүй” хэмээн эргэлзэлгүй хэлснийг Нитобэ Иназо “Бүшидо” номынхоо эхэнд эшлээд “Түүний мэдлэгийн дутууг өршөөн болгоож болох юм” гээд сая дурдсан Япон дэлхийд үүдээ нээсэн он цагийг дурсчээ. Миллерийг рыцарь ёсны тухай бардам ярьж бичиж суусан тэр цагт Япон улс алс аралд тусгаар нууцлаг оршиж байсан учраас ийм тайлбар зүүсэн хэрэг л дээ. Европчууд хүн төрөлхтний түүхийн нэгэн үед эр зориг, хүн чанар, ёс суртахууны үлгэр болж мандаж цэцэглэсэн рыцарь ёсоо аль хэдийнэ гээж мартсан өнөө цагт япончуудыг “бүши” нарынх нь зам мөр гэрэлтүүлсээр яваа тухай тэртээ 1899 онд Нитобэ Иназо гэгч ухаантан бахдан бичжээ. Өнөөгийн Японоор аялсан хэнд ч “Бүшидо” номон дахь энэ мөр шинэхэнээрээ уншигдаж байгаа нь гайхам хэрэг шүү. “Хүн төрөлхтний ёс зүйн хөгжлийн түүхэн дэх Бүшидогийн эзлэх байр суурь, магадгүй улс төрийн түүхэнд эзлэх Английн Үндсэн хуультай дүйх болов уу” гэсэн үгийг Самурайн зам мөр гэж монгол хэлнээ буух “Бүшидо” номноос онцолмоор байна.
Колони байсан үеийн түүхээс улбаатайгаар Япон Солонгос, Япон хятад, Япон бразилийн эрлийз энэ улсын хүн амын нэг хувийг эзэлдэг аж. Багануурын уурхайн ажилтнуудаас бүрдсэн аяллын багийн парламентын ордоныг үзсэний дараа саатсан газар нь Шибуяа дүүрэгт орших Хачико нохойн хөшөө. Түүхийг нь сонсоогүй, япончуудын сэтгэлд оршсон үнэ цэнийг нь мэдрээгүй хүнд бол тийм ч гойд сонин хөшөө биш. Анх харсан хүнд бол зэсэн өнгийн жижигхээн баримал. Ажил дээрээ зуурдаар нас барсан эзнээ амьдад нь угтаж авдаг байсан яг л тэр газраа есөн жил хүлээсэн энэ нохойн түүхийг хүн бүр мэднэ. Гэхдээ өдийг хүртэл Хачикогийн жижигхэн хөшөөг харах гэж Шибуяаг зорьдог жуулчдын цуваа яагаад тасардаггүй тухай, япончууд чухам ямар учраас энэ жижигхэн хөшөөг хайрлан хүндэлдэг талаар, Холливуд хүртэл энэ нохойн түүхийг шүүрч аваад кино болгосны учрыг ухаж бодсон нь цөөн болов уу. Эзэн ноёныхоо зөв гэж үзэн өшөөг нь авчихаад харакири хийн амиа хорлосон домогт 47 самурайн түүхийг ам дамжин бахдан ярьсаар ирсэн ард түмний хувьд үнэнч чанар гэдэг цусанд нь шингэсэн үнэт зүйл байх. Энэ мэт өөр соёлын улс ойлгохооргүй, самурайн үеэс эхтэй түүх домог өчнөөн юм билээ. Япончуудын цусанд шингэсэн үнэ цэнийг илэрхийлэх түүхийг бүтээсэн учраас Хачико нохойн хөшөө ингэтлээ хүндлэгдсэн хэрэг. Залуусын гудамж гэгддэг Шибуяад өдөртөө сая гаруй хүн зорчдог олон замын уулзвар бий. Ийм олон хүн сүлжилддэг хэр нь бие биедээ хүрэхгүйгээр зөрөлддөг гэсэн тайлбарыг хөтчөөс сонслоо. Нэгэндээ саад болохгүй аж төрөх ухааныг Шибуяагийн гудамжнаас эхлээд ер нь хаана ч мэдрэх боломжтой. Газар асууж сурсан хэнийг нь хөтөлж дагуулаад зорьсон газарт нь хүргээд өгөх хүмүүс Токиод хаа сайгүй. Заримдаа бүр санаа зовмоор энэ хандлага мөн л аль эртний бүшидогоос эхтэй гэх.
Токиогийн төвд амьдрах тийм амар биш юм. Хотын төвийн байрны нэг сарын түрээсийн төлбөр нь монгол мөнгөөр таваас зургаан сая төгрөг. Арлын орны нийслэлийнхэн хотынхоо захад боломжийн ханштай байранд амьдраад өглөө оройдоо нэг цаг метродохыг илүүд үздэг болж. Хотынхон нийтийн тээвэр, дугуйг сонгодог бол орон нутагт шатахуун бага иддэг, байгальд ээлтэй жижигхэн машин түлхүү хэрэглэдэг болжээ. Сүүлийн үед хүнсэндээ нэлээд анхаарч эхэлсэн гэнэ. Өмнө нь урд хөршөөс өндөр хяналттайгаар бүтээгдэхүүн импортолдог байсан бол ойрын хэдэн жилээс дотоодоосоо хүнсээ хангахыг нэгдүгээрт тавьж эхэлжээ. Өндөр наслалтаараа тэргүүлдэг гэдгээрээ дэлхийд танигдсан энэ улсад 100 гарсан хөгшчүүл 20 мянга давчихаж. Наслалт өндөр байдгийн нууцаа ногоон цай гэж ярих хүн олон таарав. Японы хаана ч тавиас дээш насныхан идэвхтэй ажиллах юм. Тэр дундаа үйлчилгээний салбарт ахимаг насныхан давамгайлж байна. Парламент нь хөдөлмөрийн зах зээлдээ гадныхныг оруулах хуулийн төсөл санаачлаад ид хэлэлцэж буй нь цаанаа ийм шалтгаантай аж. Сүүлийн үед мэргэжлийн ажилтан бэлдэх чиглэлд анхаарч эхэлжээ. Өнөөгийн янзаараа яваад байвал биеийн хүчний ажил хийх хүмүүс жил ирэх бүр огцом доошилно гэсэн зураг гарч. Одоогоор парламент нь гаднаас ажилтан авах эсэх дээр хоёр тал болоод байгаа аж. Дийлэнх нь гаднаас ажиллах хүч авахаас аргагүй гэдэг дээр санаа нэгдээд буй гэнэ. Сүүлд авсан мэдээллээр ирэх дөрөвдүгээр сарын нэгнээс гаднаас авах ажиллах хүчийг хоёр янзын системтэйгээр оруулж ирэх хувилбар яригдаж эхэлжээ. Нэг, гурван жилээр авдаг байсан дадлагажигчийг гэхэд л таван жилээр хүлээж авах хувилбар хэлэлцүүлгийн түвшинд явж байгаа гэнэ. Дадлагажигчдад гэр бүлээ авчрах зөөлөн нөхцөлийг ч тавих магадлал өндөр байна. Цөөхөн жилээр гэрээ байгуулчихаар харлаж зугтах явдал их гардаг учраас ийм шийдлийг илүүд үзжээ.
Япон улс эдийн засгийнхаа 98 хувийг хувийн хэвшилдээ даатгажээ. Компаниуд нь шинэ санааг нэгдүгээрт тавьдаг, шинэ санаа гаргадаг баг нь илүү өндөр үнэлгээтэй байдаг аж. “Сайн санаа, сайхан бодлоос шилдэг бүтээгдэхүүн төрнө” гэсэн уриатай Тоёота автомашины үйлдвэрийг сонирхлоо. Гурван үе дамжсан энэ үйлдвэр 1867 оноос ажиллаж эхэлжээ. Анх даавуу хийдэг машин үйлдвэрлэж эхэлсэн жижигхэн үйлдвэр өнөөдөр дэлхийн машины зах зээл дээр ноёлж буйг мэдэхгүй хүн үгүй. Бидний зочилсон Тоёота хотод байрлах Тоёота Цүцүми үйлдвэрээс өдөрт 1500 машин гардаг. “Тоёота Цүцүми” хэсэг 1973 оноос ажиллаж эхэлжээ. Энд монголчуудын сайн мэдэх приус, королла, PHW-4 жип, камри, арио-г үйлдвэрлэж байна. Үйлдвэрийн төв хэсгийн үүдний том танхимын гэрэлтүүлгийг цахилгаанаар биш байгалийн гэрлээр шийджээ. Нарны гэрэл тасалгааг бүхэлд нь гэрэлтүүлэхээр шийдэлтэй бүрхүүлийг яг яаж хийснээ тусгай макетаар харуулсан нь сонирхол татахаар юм. Тайлбарлагч бүсгүй “Бид байгальд ээлтэй шийдлийг шат дараатай хэрэгжүүлж байгаа. Цахилгаан хэмнэх, усаа дахин ашиглах, мод тарих гээд хийж амжуулсан ажил их бий. Хийхээр төлөвлөсөн зүйл ч олон байна” гэж ярилаа.
Машин үйлдвэрлэлийн 98 хувийг роботууд гүйцэтгэдэг гэнэ. Зөвхөн нэг урсгал шугам дээр гэхэд л наяад төрлийн робот завсар чөлөөгүй ажиллаж байна. Будалт, угаалт, угсралт, гагнуур бүхэлдээ роботуудын ажил юм. Роботуудад нэг дор дөрвөн төрлийн машиныг ээлжилж гагнах программ суулгажээ. Үе үе цэнхэр өнгийн гэрэл гараад байгаагийн учрыг лавлахад гэрлээр гагнаж буй нь тэр гэнэ. Дотоод засал, өө сэв шалгах зэрэг цөөхөн дамжлага л хүнээс хамааралтай юм байна. Нэг машин ганц өдрийн дотор үйлдвэрээс гардаг, зөвхөн захиалгаар л үйлдвэрлэдэг учраас зах зээлд илүүдэл бараа үүснэ гэсэн зовлонгүй, ажилтнууд нь хоёр цаг тутамд арван минут амардаг гэх мэт анхаарал татахаар сонин ихтэй “Тоёота”-гийн үйлдвэрээс гарч буй машинуудын ихэнх нь цагаан өнгөтэй юм. Учир нь япончуудын дунд цагаан өнгө “мода”-нд ороод байгаа гэнэ. Ер нь цагаан, саарал, хар өнгийн машинуудын борлуулалт өндөр байдаг аж. Шинэ загвар гаргахын тулд гурваас таван жил зарцуулдаг юм байна.
Бидний дараагийн орсон газар “Асахи” шар айрагны үйлдвэр. Жүүс, шар айраг, виски гээд бүх л төрлийн уух юм үйлдвэрлэдэг энэ газрын хувьд хуванцар саваа хаялгүйгээр даавуу болгох үйлдвэрт өгдөг нь анхаарал татав. Захиалж хийлгэсэн даавуугаараа ажилчдынхаа хувцсыг шийджээ.
Багануур компанийн хүний хөгжил, судалгаа хариуцсан дэд захирал О.Туяагийн нэг үг сонирхол татав. Өрнөдийнхний “Та нар цэцэрлэг сургуулийн хөтөлбөртөө яагаад шашнаа тусгадаггүй юм бэ” гэсэн асуултад япончууд “Бурхны шашныг сургалтын системд тусгах ямар ч шаардлагагүй. Философидоо суулгачихсан учраас тухайлж заадаггүй юм. Хүүхэд бүр будда. Бүтээгч эзний тухай, хамааралтай байдлын талаар зааж сургаж болохгүй” гэсэн хариу өгдөг гэнэ. Япончууд буддын шинто урсгалыг шүтдэг. “Бүшидо”-д Шинтогийн тухай “Энэ бол эзэн ноёндоо үнэнч сэтгэлээр зүтгэх, өвөг дээдэстээ хүндлэл бишрэлээр хандах, эцэг эхийн өмнө үр хүүхдийн хүлээх үүрэг юм. Энэ гурван сургаал өөр бусад ямар ч шашны итгэл бишрэлд заагаагүй эрдэм билээ” хэмээн онцолжээ. Шинтогийн сүмийн мөргөл бишрэлийн зүйлс нь ерөөсөө л толь гэнэ. Өөрийгөө л тольд, дотоод руугаа ханд гэсэн утгатай гэж хөтөч бүсгүй тайлбарлав. Энэ тайлбар дээр Нитобэ Иназогийн “Германы түүхч эрдэмтэн Момсен герег, ром хүний ялгааг, Герег хүний залбирал нь бясалгал буюу тэнгэрт хандах бишрэл, Ром хүн залбирахдаа дотогш буюу толгой гудайн бодолд автана гэж тайлбарласан байдаг. Япончуудын шашны талаарх ойлголт яг үнэндээ ромчуудынхтай адилхан. Шинто ер нь шүтэх зүйлийг заадаггүй. Зөвхөн шүтэн бишрэх энгийн зарчмыг баримтлахыг л шаарддаг” гэсэн эшлэлийг нэмчихэд япончууд ба шашин гэх ойлголт бүрэн тодроод ирэхээр санагдав. Гэр бүлийн үнэ цэнийг эрхэмлэдэг нь тэмдэглэдэг баяраас нь илт юм. Гуравдугаар сарын гурванд охидын баярын өдрөөр айлууд гурав, таван настай охидоо бэлгэдсэн япон маягийн хүүхэлдэйг шүтээнийхээ өмнө залж баярлацгаадаг бол тавдугаар сарын таванд хөвгүүдийн баяр тэмдэглэдэг байна.
Манайх шиг жилд нэг удаа олон хоногоор амарна гэсэн ойлголт завгүй япончуудад байхгүй. Олон хоног амраад явбал тухайн хүний ажлыг хэн хийх вэ гэдгээс эхлээд том асуудал үүсдэг аж. Цагаан сар буюу хаврын баяраар долоо хоног амрахдаа л аялцгаадаг гэж хөтөч бүсгүй сонирхуулав. Наймдугаар сарын дундуур сүнсний баяр гэж өөд болоочдоо хүндэтгэн амардаг юм байна. Ид халууны үе таардаг учраас хэд хоногоор амрахаас аргагүйд хүрдэг бололтой юм. Амралтын өдөр нь улс тунхагласны баяр, эзэн хааны төрсөн өдөр, биеийн тамирын өдөр, настангуудаа хүндэлдэг өдөр гэсхийгээд өндөрлөдөг аж. Сурагчид нь манайхан шиг өвөл, хавар, намрын амралтгүй, зундаа хэдэн сараар амрахгүй. Жилд сар хүрэхгүй, 25-26 хоног л амардаг аж.