Эдийн засгийн шинжлэх ухааны доктор, ахмад гүүш Шар тайжийнхан овогт Бүрэнгийн Бирваатай уулзаж хөөрөлдлөө. Нас сүүдэр есөн арванд дөтөлсөн өтгөс буурал маань оюун санаа залуугийн цогоор гэрэлтэж, уудам сайхнаар ертөнцийн аж төрлийг бясалган сууна. Хүн төрөлхтний соёл иргэншил, түүхэнд сүүлийн хоёр зуун жил ямар нэгэн байдлаар нөлөөлсөн Карл Марксын “Капитал” хэмээх алдарт бүтээлийг герман хэлнээс монгол хэлнээ бүрнээ орчуулахад тэрээр амьдралынхаа гучин таван жилийг зориулжээ.
-Карл Марксыг хүн төрөлхтөн эерэг, сөргөөр янз бүрээр л үнэлдэг байх. Гэвч, тэр бол хэн ч маргашгүй агуу их түүхэн сэтгэгч. Түүний “Капитал” гэдэг бүтээлийн үнэ цэн ч хүмүүн ертөнц оршсоор буй цагт хэзээд бууршгүй гэдэг. Та энэ ланжгар “амьтан”-тай насныхаа ихэнхэд ноцолдлоо гэв үү?
-Одоогоос 150 жилийн өмнө, 1867 онд Германы суут сэтгэгч, агуу их эрдэмтэн Карл Маркс гол бүтээл болох “Капитал” хэмээх гурван боть зохиолынхоо нэгдүгээр ботийг Английн Лондон хотноо хэвлүүлсэн байдаг. Маркс чинь хөөрхий өнөөдөр л хүн төрөлхтний суут сэтгэгч гэгдээд байгаа болохоос насан зүг болтлоо төрөлх герман орноосоо иргэншил гуйсаар буцсан хаанахын ч бус иргэн юм шүү дээ. Өнөө цагт компьютер хүүхэн хүртэл Арабын баян улсаас шууд иргэншил авч байхад ертөнцийн суутан тэр хүн иргэншилгүй, бараг л оршуулах газаргүй талийгаач болж байсан гэхээр хүнийхээ хувьд дэндүү өрөвдөлтэй. Гэвч, Карл Маркс өнөөдөр нэгэнт Германы төдийгүй дэлхийн хүн нэгэнт болж дээ. “Капитал”-ын хоёрдугаар ботийг 1885 онд, гуравдугаар ботийг 1894 онд К. Марксын хамтран зүтгэгч, насан туршийн үнэнч нөхөр Фридрих Энгельс нь хэвлүүлсэн юм билээ. Энэ бол Ф.Энгельсийн мөнхийн гавьяа гэсэн үг. “Капитал” хэмээх энэ агуу бүтээл гадаадын тавь дахь хэл дээр орчуулагдсан нь миний унаган сайхан монгол хэл. Би энэ бүтээлийн нэгдүгээр ботийг 1963-1977 онд, хоёрдугаар ботийг 1978-1982 онд, гуравдугаар ботийн нэгдүгээр хэсгийг наян найман он хүртэл орчуулсан юм. 1989 оноос орчуулгыг хэвлэлд бэлтгэж эхлэх үед манай нийгмийн тогтолцоо өөрчлөгдөж, Нийгмийн ухааны институт хэвлэлтийг санхүүжүүлж чадахаа байлаа. Ингээд арваад жилийн хойно “Капитал”-ын монгол орчуулгыг АНУ-ын “Соросын сан” 1999-2001 онд хэвлүүлсэн дээ.
-Одоо ч боть гэж тамхины нимгэн цаасархуу зүйлсийг нэрлэх болж. Марксын ботиуд хэмжээ нь гэхэд л явж өгөх байлгүй дээ?
-Пээ, юу ярина вэ, хүү минь. Нэгдүгээр боть чинь үндсэндээ жаран хэвлэлийн хуудас. Хоёрдугаар боть дөч орчим, гуравдугаар боть бас тэр орчим дөхөж очно. Тэгэхдээ миний хувьд тэдгээр ботийг туурвиагүй, зөвхөн дуун хөрвүүлсэн гэхэд бараг насаа барж. Тэгэхэд Марксын бүрэн түүвэр ботиуд гэвэл уулнаас ч өндөр, ус далайгаас ч арвин юм бий. Бараг зуугаад боть болох байх шүү. Би харин тэр их далайг гэтэлж амжсангүй, тийм өндөр уулыг бараг давж барсангүй дээ. “Капитал” чинь франц хэлэнд анх, Орост 1872 онд орчуулагдсан. Тэр орчуулга нь одоо хүртэл уншигдаж л байна. Үүний дараа англи, итали хэл гээд бусад орнууд хөрвүүлсэн.
-Манайхан бавайсан сахалтай хүнийг харахаараа л “Карл Маркс шиг” гэж дооёолж байгаа ч юм шиг, дотнорхож буй ч юм шиг хэлээд байдаг. Ер нь тэр хүний тухай жаахан яриач?
-Карл Маркс гээч энэ суут хүмүүн Германы Трийр хотод 1818 онд төрсөн. Боловсролын хувьд хууль болон философийн мэргэжлээр суралцаж. Тэрээр Германы тэр үеийн улс төр ба үндэсний эдийн засгийн тогтолцоог хурцаар шүүмжилж, Европын чөлөөт хэвлэлүүдэд нийтэлдэг байсан тул Германд улс төрийн талаар хавчигдаж мөн Францын Парис, Бельгийн Брюссельд ч ажиллах боломжгүй байсан тул 1849 оноос хойш Английн Лондонд 1883 онд насан эцэслэх хүртлээ амьдарсан хүн л дээ. Ф.Энгельстэй хамтарч “Шинжлэх ухааны социализм” буюу одоогийн бидний нэрлэдгээр “Мàðêñèçìûí” îíîëûã áîëîâñðóóëñàí. Германы агуу их тэр философич Гåãåëèéí äèàëåêòèê àðãà áîëîí ò¿¿õèéí òóõàé ¿çëèéã болон òóõàéí ¿åèéí äýëõèéí õºãæëèéí çºð÷èë, øàëòãààíóóäûã ñóäàëñíû ¿íäñýí äýýð “Äèàëåêòèê ìàòåðèàëèçì” ба “Түүхэн материализм”-ын онол болгон цааш нь хөгжүүлж улмаар нийгмийн дэвшил хөгжлийн гол хөдөлгүүр нь эдийн засгийн хүчнүүд болон харилцаанууд мөн гэдгийг нотолсон юм. Капитализмын үүсэл хөгжил, мөн чанар болон үйл явцыг нь капиталист үйлдвэрлэл түрүүлж хөгжиж байсан Английн Манчестер хотод газар дээр нь олон жил судлан, хөлсний хөдөлмөр, нэмүү өртөг, таваар мөнгө, тогтмол ба хувьсах капитал, анхны хуримтлал зэргийг шинжлэх ухааны үндэслэлтэй тодорхойлсон л доо. Энэ суут бүтээлийг дэлхийн нийтээрээ хүлээн зөвшөөрөн үнэлдэг тул хөгжилтэй орнуудын их, дээд сургуулиуд болон эрдэм шинжилгээний байгууллагуудын номын сангийн фондын салшгүй бүрэлдэхүүн хэсэг нь болдог. Монгол орон хүн төрөлхтний хөгжлийн жамаар зах зээлийн буюу капиталист нийгмийн харилцаанд шилжиж байгаа өнөө үед энэ алдарт бүтээл нь эдийн засгийн онолын түүхэн хөгжил, капиталист зах зээлийн эдийн засгийн мөн чанар, үндсийг таньж мэдэх, нийгмийн шинжлэх ухааны онолын олон урсгалыг харьцуулан судлаж хөгжүүлэх, судалгааны диалактек, логик аргыг хэрэглэх зэрэг олон чиглэлээр манай эрдэмтэд, оюутан суралцагсдад томоохон тус нэмэр болно. Маркс франц хэвлэлийн оршил үгэндээ “Шинжлэх ухаанд дардан зам гэж байхгүй, алжаалаас шантралгүйгээр түүний бартаат жимээр мацсан хүн л шинжлэх ухааны туяат оргилд гарч чадна” гэж 1872 оны гуравдугаар сарын 18-нд бичсэн байдаг.
-Их зохиолч Дашдоржийн Нацагдорж, эрдэмтэн Цэвээн Жамсранов нар хамтран өнгөрөгч зууны гучаад онд “Капитал”-ыг орчуулж байсан гэж ярьдаг даа?
-Манайхан тэгж ярьдаг. Яг орчуулчихсан зүйл байхгүй. Бас “Үнэн” сонины эрхлэгч байсан Ц.Намсрай гуай орчуулах гэж нэгдүгээр бүлэгтэй нь ноцолдож үзээд больсон гэж байгаа. Энэ бүтээлийг дуун хөрвүүлэхэд эдийн засаг мэддэг байхаас гадна олон дахин уншсан байж сайтар ойлгоно. Би 1958-1963 онд Герман улсын Берлин хотод Нийгмийн ухааны институтыг эдийн засагч мэргэжлээр төгссөн юм. Сүүлд энэ мэргэжлээрээ докторын зэрэг хамгаалахаар сурч байхдаа зарим ойлгогдохгүй зүйлсийг германчуудаас их асууна. Германы эрдэмтэд энэ бүтээлийг өөрсдөө ч их судалсан улс.
-Маркс “Капитал”-аа Рокффеллерүүдийн захиалгаар бичсэн гэдэг бил үү?
-Тэр худлаа. Маркс англид амьдардаг, англи, франц хэлтэй хүн байсан болохоор тэгж хэлж болохгүй.
-“Капитал”-ыг Оросын большевикүүд буруу ухаж тайлбарласнаар хүн төрөлхтний түүх бараг зуугаад жил жам ёсноосоо гажуудсан гэх юм?
-Орос өргөн уудам газар нутагтай, “Капитал”-ын орос орчуулга байсан ч тариачид нь нэлэнхүйдээ уншсан гэдэг ч юу л бол. Ленин мэдээж их уншсан байж таараа. Ер нь Зөвлөлтөд Марксизм, Ленинизмыг Сталин л гуйвуулаад эхэлсэн хүн шүү дээ. Хувьсгалыг хүчирхийллийн замаар, өмч хувьчлалыг хүчээр хийсэн. Тэрүүний гай манайд ч халдсан шүү дээ. Польш улсад тариачны өмч хэвээрээ байж байгаад одоо цагтай золгосон. Марксын онолд ч тийм л юмыг тусгасан байсан. Гэтэл Зөвлөлтөд тариачны өмчийг хүчээр булаасан. Манайд ч нэгдэлжих хөдөлгөөн гэж ардынхаа хөрөнгийг хураасан. Энэ л гажуудал болсон. Миний сурч амьдарч байсан ардчилсан Герман социалист орнууд дотроо амьдрал дээгүүр байсан.
-Таны аав тайж гаралтай хүн байсан гэсэн. Хэлмэгдэлд бодвол өртсөн л байх даа?
-Миний аав Цэцэн сартуулын хошууны тамгын газарт бийрийн бичээч байсан Бүрнээ хэмээх тайж хүн. Хожим цагаатгагдсан бичгийг нь харахад жинхэнэ нэр нь Бүрнээбаяр юм билээ. Зохиолч Ванган гуайн аав Ламжавтай нэг дор ажиллаж байсан гэдэг. Гучин найман онд хэлмэгдэхээ мэдсэн ч юм уу нутгаасаа оргож Хөвсгөлийн Ханхад амьдарч байгаад удалгүй баригдаж үгүй болсон байдаг. Аавын ах нь том лам бас буудуулсан. Би чинь 1929 онд одоогийн Завхан аймгийн Завханмандал суманд төрсөн хүн л дээ. Сантмаргац сумын бага сургууль дүүргээд Улаанбаатар хотын Офицерын дунд сургуулийг онц сайн гэрчилгээтэй төгссөн. Эрхэлсэн ажил гэвэл “Үнэн” сонины газарт орос хэлний орчуулагч, Намын түүхийн буюу Нийгмийн ухааны институтэд орчуулагч, ахлах редактор хийж байлаа.
-“Үнэн” сонинд Монголын оюун санааны ланжгаруудтай мөр зэрэгцэн ажиллаж байж дээ?
-Би Бямбын Ринчен гуайн дэргэд нэг өрөөнд хоёр жил ажилласан. “Үнэн” сонин чинь оросоор гардаг байсан. Би тэр хүнээс маш их зүйл мэдэж авсан. “Үнэн” сонины том нийтлэлүүдийг товчилж орчуулаад орос сонинд хэвлэнэ. Яруу найрагч Чойжилын Чимэд, сүүлд Гадаад явдлын яамны сайд байл уу даа Эрдэмбилэг нар ажиллана. Ринчен гуай орчуулагч бидний бичснийг уншаад “Ингэж бичиж байх ч” гэж тагнай шогшрох нь их хэцүү. Нэг бүрчлэн зааж өгдөг учраас бид ч их зүйл сурсан. Ц.Намсрай гуайн удирдлагад ажиллаж байтал Намын түүхийн институт байгуулагдаж, захирлаар нь Д.Төмөр-Очир гуай томилогдсон. Төмөр-Очир гуайгаас би Ломоносовын их сургуулийн сэтгүүлчийн ангид явуулж өгөөч гэж их гуйсан. “Орос хэл ийм сайн сурсан хүн өөр оронд явж сурах хэрэгтэй. Германд явж сураад Маркс, Энгельсийн зохиолыг орчуулах нь дээр” гэснээр 1958 онд гадаад сургуулийн элсэлтийн шалгалт өгч тэнцэн, Гадаад харилцааны яамны нэр дээр явж байлаа. Лейфцигт хэлний бэлтгэлд сурч байтал өвөл нь Төмөр-Очир гуай очихдоо намайг Берлин рүү шилжүүлсэн. Жаран гурван онд сургуулиа онц төгсөөд иртэл тэр буянтай хүн маань жилийн өмнө хэлмэгдэн Баянхонгор руу нутаг заагдсан байсан. Эхлээд би “Эсэргүүний хүүхэд” нэртэй байснаа хожим “Төмөр-Очирын хамсаатан” гээд явчихсан.
-Таны үр хүүхдүүд өндөр боловсролтой хүмүүс байдаг биз?
-Би чинь дөрвөн хүү, ганц охинтой хүн. Охин Оюунбилэг маань аавынхаа эдийн засагч мэргэжлийг Германд эзэмшихдээ миний сурч байсан сургуулийг төгссөн нь их сайхан хувь заяа юм даа. Хүү, хууль зүйн ухааны доктор Мандахбилэг маань ГХЯ-нд консулаар ажиллаж байна. Манай хүргэн доктор, профессор Л.Энхтайваныг та таних байлгүй. Одоо Санхүүгийн зохицуулах хорооны гишүүнээр ажилладаг хүн бий дээ.